Өлгендер қайтып келмейді

— Қай Қали? — Қаныша жеңгемнің тəтесінің баласы... Балжанның. — Өй... ей... сен сол Қалимысың? Жас жігіт одан бетер ыржиып күледі. Менің көз алдымда соғыстан бұрынғы сонау жылдар: арбамен Сəрсебек ағайым, Қаныша жеңгем, мен үшеуміз Бөген ауданына, Қаныша жеңгемнің əпкесі Балжандарға қонаққа барғанымыз елестеп келді. Қалиды алғаш рет сонда көргем. Бес-алты жасар кішкене бала болатын. Бірақ пəле бала еді, Мені Ғалияға жолатпай, екеумізді сөйлестірмей, жынымды келтіруші еді. Енді міне, зіңгіттей жігіт. — Ой, Қали - ай, ə! Қалай тез өскенсің? — Өстік қой, аға. Қалидың сол бала кездегі мінез-құлқын есіме алып, басымды еріксіз шайқап, күлемін. — Əке - шешең аман ба? — Аман. — Не істейді? — Не істесін. Екеуі де қартайды. — Ғалия қайда? — Ғалия тəтем мына Жамбыл ауданында мұғалім ғой... Осыны айтып, Қали құнжаңдап, педжагінің ішкі қалтасына қол сала бастады. Конвертіне адрес жазылмаған хат алып, маған ұсынды: — Мынаны Ғалия тəтем беріп еді. Жүрегім шымыр ете қалды. Таныс жазу көзіме жылы ұшырай кетті.

«Еркін, амансың ба? Мен сенің газетте қызмет істейтініңді білетін ем. Əңгіме, мақалаларыңды оқып тұрам. Мына бала менің інім, білетін шығарсың. КазПи - дің тіл - əдебиет факультетіне оқуға түскен. Өлең жазумен əуестенеді екен. Саған алып барып, көрсетейін десе, ұялатын тəрізді. Бірдеңеге жарайтындары болса, ақылыңды айтып көмектесерсің. Ал мен жайлы білмек болсаң, мен осы маңда мұғаліммін. Жалғыз тұрам... Басқа жаңалықтарды Қалидан естіп білерсің. Ғалия» Хат сөзі осы. Жалғыз тұрамы қалай? Күйеуі қайда? Калидан бірден сұрауға ыңғайсыз көрдім де, басқа жақтан орағыттым: — Ғалияны ЖенПИ - де оқиды деп естіген ем. Ол оны бітірген екен ғой? — Бітірген. Күйеуі мен екеуі қызметке бір жерге барған. Жуырда бір айдай болды, күйеуінен ажырасып кетті. — Неге? Кали қиналған түрмен айта бастады: — Кінəлау екі жақтан да болса керек... Ғалия күйеуіне ішесің дейтін көрінеді... Ал анау бала таппайсың дейтін секілді... Түсінікті. Енді қазбаламасам да болады. Бақытсыз семьяларда жиі кездесетін драманың бір түрі. Ғалияның хатты тектен тек жазып отырмағаны белгілі еді. Қалидың ақындығына ақыл айт, көмектес деуі, əрине, сылтау. Маған өзінің қазіргі жай-жағдайынан хабар бергісі келген ғой. Жалғыз екенін, баяғы қыз

кезіндегідей басы бос екенін білдірмек... Мен оның күйеуінен ажырасқанына, шынымды айтсам, ренжігем жоқ. — Ғалия кəзір қай жерде? — Шілікті дейтін қыстақта. — Сен барып тұрамысың? — Демалыс сайын барам. — Бұл арадан онда автобус қатынай ма? — Ұзынағашқа қатынайды. Ал одан ары сол жердің өз автобусы жүріп тұрады. — Тамаша. Сен алдағы демалыста барасың ба? Екеуміз бірге барсақ? Кали қуанғаннан еңсесін көтеріп алды: — Мақұл. Бірге барайық. 37 Кали екеуміз Ұзынағаштамыз. Осы араның Шіліктіні басып өтетін жалғыз есікті салдырлақ кене автобусына таласып - тармасып, əзер міндік. Бүгінгідей демалыс күні жол жүрушілер көп. Көпшілігі аудан орталығында базар базарлап, кайтып бара жатқан, кіл қоржын - кешек, буыншақ- түйіншек арқалағандар. Автобустың қарасы көрінген кезде қаңтарда пішен көрген аш қойларша жапа-тармағай лап қойысты. Кезек быт - шыт болды. Күші, ебі жеткендер мініп жатыр. Əуелде сасқалақтасақ та, жағдайды тез барлап алдық та, біз де қарап қалмадық. Жас екенімізді, күш-қуатымыздың молдығын біз де көрсеттік. Автобустың арт жағынан болса да, қысылысып, орын алып үлгердік. Дүние жүзіндегі ең көнбіс, ең демократияшыл автобус, сірə, осы болар. Бір де адам қалмастан түгел мінді. Кейбірі мүлдем жабылмайтын болған кемтар терезелерден шаң бұрқ - бұрқ кіріп, даланың бұралаң жабайы

жолымен, міне енді, ор қояндай орғытып келе жатыр. Біреу түсем десе, кілт тоқтай қалады. Жол бойы адам кездессе, отырғызып алады. У - шу нағыз базар автобустың ішінде. Біз де құр қол емес едік. Ауылдық жердің сырын білетін мен мана жолға шығар алдында Алматының Калинин көшесінде жуырда ашылған, қаладағы ең мақтаулы гастрономға соққам. Ғалия біз барғанда аяқ астынан қонақ күтудің қамын істеп, асып-саспасын деп, бір қойдың санын, бірнеше бөтелке тəуір шараптар сатып алғам. Ішінде не барын, əзірше, тек өзім ғана білетін зілдей кішкене қара чемодан осы келе жатқанда Қалидың қолында. Мынау міне Шілікті. Автобусқа мінер кездегі азаптан түсер кездегі азап кем болған жоқ. Ғалия совхоздың мұғалімдер үшін салған, əрқайсы екі пəтерлі, каркас үйлерінің бірінде тұрады екен. Қыстақтың шеті. Сыртта есік алдында балтамен тоңқаңдап, отын жарып жатқан үстіне келдік. Мені керіп, көздері жылтырай күлімсіреді: — Е, сені мұнда кім шақырды? — Шақырмаса, келмей ме екен? Саған қонаққа келдім. — Біз бұл күнде қонақ қабылдамайтын болғанбыз. Баяғыда, студент кезімде, Ғалияның үйінен сен менің еркіме көнбедің деп, ашуланып кеткенім есіме келді. — Бұрын да қонақ қабылдап қарық қылғаныңды көрмеген тəріздімін, — дедім. Қай мағынада айтылған сөз екенін Ғалия, əрине, түсінді. Баяғы Еркін, баяғы Ғалия емеспіз. Қалидың көзінше ашық, еркін қалжыңдасамыз. Қали да: «Сен аулақ жүр. Əпкеме жаман сөздер айтасың» деп Ғалияны менен қызғыштай қоритын баяғы қызғаншақ бала емес. Есейген, енді өзі жігіт болған. Ғалия екеуміздің қалжыңымызды кайта құптап, қуанғандай өңін төмен салып, жымиып күліп қояды.

Ғалия бұрынғысынан көп өзгеріпті. Бойы аласарып, белі жуандап, салпы етек ауыл əйелдерінің біріне айналыпты. Үстіне киген киімдері де тым жұпыны. Ерні шыт-шыт жарылып, бет-жүзін ұсақ əжім баса бастаған. Баяғы мен білетіннен өзгермеген оның ақылды көзқарасы мен əдемі күлкісі. Маңайда бөгде ешкім болмаған соң: — Сен өзің не боп кеткенсің? — деп, Ғалияның белінен қапсыра құшақтап, сілкіп - сілкіп қойдым. Оны сағынып, алып ұшып жеткенімді осылай білдірдім. Дегенмен, бұлшық еттері тығыз. Əлі қаны суымаған салмақты ыстық дене... — Сен осы күйеуіңе сүйіп қосылдың ба? Тек шын айт? — Жоқ, сүйген жоқпын. — Сүймесең неге тидің? — Оған тосын бір жағдай себеп болды. — Қандай тосын жағдай? — Жəй... ақымақшылық... — Дəлірек? — Дəл айтсам: оның армиядан жаңа келген кезі. Салт атқа мініп алатын да, ағасы жылқы ферманың бастығы, ауыл арасында шапқылаумен жүретін. Бір күні маған тауға рауғаш теруге барайық деді. Мен келістім. Екеуміз бір атқа міңгестік те, бардық. Елсіз тау. Белуардан шалғын. Маңайда жан адам жоқ. Біраздан соң ол маған көңіл білдіріп, жабыса бастады. Мен, əрине, көнбедім. Екеуміз сол арада əбден алысып - жұлыстық. Киімдеріміз дал- дұл болды. Оның əрекетінен, əрине, түк шықпады. Ауылға мен ашуланып, жаяу қайтып келдім. Ол келген соң, жігіттерге өтірік айтып, мақтаныпты. Мен Ғалияны тауға алып бардым, сөйттім - бүйттім депті. Жігіттер қандай: шетінен əумесер. Мені көрген жерде алдымды орап, күлетінді шығарды. Сенсең, міне сол себеп болды. Əлгі өсек елге жайылады екен, апам естиді екен дедім де, тие салдым.

— Тек сол ма? — Сол. - Дура! * * * Ертесі. Таңертеңгілік мезгіл. Осы арадан бірінші өтетін автобуспен Қали екеуміз Ұзынағашқа, одан Алматыға қайтпақшымыз. Селоның дəл орта тұсындағы автобус аялдамасында тұрмыз. Үстіне пальто ма, плащ па көне бірдеңе кие салған, ұйқысы онша қанбаған Ғалия кірбиіп, бізді шығарып салып тұр. Мен оның бетін оңаша бұрып, сыбырлап: — Келіп тұрам, — деймін. Жауап беру орнына Ғалия таңертеңгі салқын ауадан тоңазыған түрмен, екі қолын жеңіне тыға түсіп, тітіркенеді. Кешегі көңілді автобус келе қалды. Адам тағы да толы. Орын арт жақтан əзер табылды. Жайғасып отырып жатып, артыма бұрылып қарадым. Ғалия сол орнында əлі тұр. Көзі бізде — ұзап бара жатқан автобуста. Неге екенін қайдам, ол маған дəл осы сəт жапан дүзде немесе елсіз-күнсіз аралда жалғыз қалып бара жатқан панасыз жандай тым аянышты көрініп кетті.