10.SINIF COĞRAFYA SORU BANKASI

Coğrafya SORU BANKASI ➘ Yeni Öğretim Programına Uygun 10.SINIF ➘ Kazanım Testleri ➘ Sarmal ve Ünite Testleri ➘ Beceri Temelli Sorular ➘ PISA Yaprakları ➘ Etkinlik ve Yazılıya Hazırlık Soruları ➘ Akıllı Kâğıtlar ve Sıcak Bölgeler VİDEO ÇÖZÜMLÜ ŞadanYILDIRIM İsma lZEYBEK Mec tMüm nPOLAT

SICAK BÖLGE İNDİR Konunun uyarı niteliğindeki özelliklerini UYGULAMAYI vurgulayarak belirten sayfalar İNDİR KAZANIM TESTİ Ünitenin alt başlıklarından oluşturulan testler ÜNİTE TESTİ Üniteye genel bakış sağlayan testler ETKİNLİK VİDEOLAR CEBİNE GELSİN Üniteyi analiz - sentez düzeyinde kavratıcı etkinlikler YAZILI SORULARI Yazılıya prova niteliğindeki sayfalar PISA Yaprakları Sentez ve uygulama düzeyindeki yeni nesil sorular BECERİ ODAKLI TESTLER (BOT) Analiz, grafik, harita yorumu ve zamanı algılama becerilerini ölçen testler SARMAL TESTLER Unutmayı engelleyen, öğrenmeyi pekiştiren, önceki üniteyi tekrar ettiren testler AKILLI KÂĞITLAR w w ww o .mcom ww..sbasramkiallliptaohrttaal.c Nokta atışı bilgiler ÖĞRETMEN ÜYELİĞİ SEÇİMİ İLE SİSTEME GİRİŞ YAPARAK DİJİTAL İNTERNETE BAĞLI OLSUN VEYA İSTEDİĞİNİZ SORULARLA KENDİ SİSTEME ÜYELİK FORMUNU İÇERİKLERİNİZİ İSTEDİĞİNİZ YERE OLMASIN DİLEDİĞİNİZ TESTİNİZİ OLUŞTURABİLİRSİNİZ. DOLDURUNUZ. İNDİREBİLİRSİNİZ. PLATFORMLARDA İÇERİKLERİMİZİ KULLANABİLİRSİNİZ.

1. DOĞAL SİSTEMLER ÜNİTE 1. B Ö L Ü M DÜNYANIN YAPISI VE OLUŞUM SÜRECİ Yan basınç Yan basınç Kıvrılma Kuzey Avrasya Levhası Amerika Antiklinal Senklinal Levhası Pasifik Filipinler Levhası Yan basınç Pasifik Afrika LAeravbhiasstaı n Hint Levhası Levhası Levhası Levhası LKeovkhoassı Yan basınç Güney Avustralya Nazca Amerika Levhası Levhası Levhası Kırılma Antarktika Levhası Antarktika Levhası Fay Levha Horst Graben Horst Graben Horst yoğunlukları sınırları Uzaklaşan Yaklaşan levhalar levhalar Dağ Sırt Zirve doruğu Uçurum Buzul Dağ sırası Dağ Ksıanrırı Dağ eteğindeki Buz Kaynak Plato tepeler Orman Göl Yamaç Yamaç Şelale Orman içi Nehir boşluk Kol Menderes akarsu SırtGeçit Aşınmış Vadi Kanyon vadi kayalar Ünite Kazanımları 10. 1. 1. Dünyanın tektonik oluşumunu açıklar. 10. 1. 2. Jeolojik zamanların özelliklerini tektonik olaylarla ilişkilendirerek açıklar. 10. 1. 3. İç kuvvetleri; yer şekillerinin oluşum sürecine etkileri açısından açıklar. 10. 1. 4. Kayaçların özellikleri ile yeryüzü şekillerinin oluşum süreçlerini ilişkilendirir. 10. 1. 5. Türkiye'deki yer şekillerinin oluşum sürecine iç kuvvetlerin etkisini açıklar. 10. 1. 6. Dış kuvvetleri yer şekillerinin oluşum sürecine etkileri açısından açıklar. 10. 1. 7. Türkiye'deki yer şekillerinin oluşum sürecine dış kuvvetlerin etkisini açıklar. 10. 1. 8. Türkiye'deki ana yer şekillerini temel özellikleri ve dağılışları açısından değerlendirir. ÜNİTEDEKİ KONULAR ÜNİTEDEKİ TEMEL KAVRAMLAR A) DÜNYANIN TEKTONİK OLUŞUMU Tektonik hareket Antiklinal ve senklinal 1. Dünyanın İç Yapısı 2. Levha Tektoniği Levha Horst ve graben B) JEOLOJİK ZAMANLAR C) İÇ KUVVETLER Kıtasal ve okyanusal kabuk Fay Ç) KAYAÇLAR D) TÜRKİYE'DE İÇ KUVVETLER Pangea Episantr ve hiposantr E) DIŞ KUVVETLER F) TÜRKİYE'DE DIŞ KUVVETLER İzostatik denge Sismograf ve richter G) TÜRKİYE'DE BAŞLICA YER ŞEKİLLERİ Manto ve magma Volkanizma Jeosenklinal ve jeoantiklinal Litosfer Transgresyon ve regresyon Kayaç ve petrografi Epirojenez ve orojenez Metamorfik kayaç Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? ✔ Dünyanın tektonik oluşumunu ve jeolojik zamanların özelliklerini ✔ Kayaçların özellikleri ile yeryüzü şekillerinin oluşum süreçlerini ✔ Yeryüzünü şekillendiren iç – dış kuvvetleri ve bunların yeryüzü şekillerinin oluşum sürecine etkilerini ✔ Türkiye'deki başlıca yeryüzü şekillerini ve bunların oluşum sürecinde iç ve dış kuvvetlerin etkilerini

SICAK BÖLGE DÜNYANIN İÇ YAPISI VE KATMANLARI Jeolojik Zamanlar Dünyanın iç yapısıyla ilgili bilgi edinme yolları; Orojenik hareketler, fosiller, iklim ve kayaç özellikle- rine dayanılarak yer kabuğunun tarihi beş farklı döneme ✓ Deprem dalgalarının incelenmesi ✓ Volkanik materyalin incelenmesi ayrılır. ✓ Maden yataklarının incelenmesi Günümüzdeki karalardan bazıları (Doğu Avrupa, Suri- ✓ Derin petrol sondaj kuyularının incelenmesidir. ye - Arabistan, Afrika ve Kanada) eski kıvrımlardan oluş- Yerin derinliklerine doğru gidildikçe; sıcaklık muştur. Bunlara masif kütle denir. (33 m'de 1 °C), yoğunluk ve basınç artar. İlkel Zaman: Atmosfer ve ilk kıta çekirdekleri oluştu. Suda bakteri ve algler ortaya çıktı. 1. Jeolojik Zaman: Pangea Kıtası ve taş kömürü yatakları oluştu. 2. Jeolojik Zaman: Tetis Denizi oluştu ve tabanında büyük oranda tortullaşma oldu. Yer kabuğu kıtalara ayrılmaya başladı. Gondvana ve Lavrasya kıtaları oluştu. 3. Jeolojik Zaman (Tersiyer): Senozoik Zamanı’nın Sial tabakası kıtaların (özellikle dağların) altında kalın, ilk yarısı 3. Jeolojik Zaman’dır. Atlas ve Hint okya- okyanusların altında incedir. Sima ise bunun tersi özel- nusları, Alp-Himalaya kıvrımları, şiddetli volkanik lik gösterir. Yeryüzünü şekillendiren bütün iç kuvvetlerin olaylar, petrol, linyit, tuz ve borasit yatakları oluştu. Bugünkü bitki ve hayvan toplulukları belirmeye başladı. oluştuğu yer manto tabakasıdır. Ergiyerek sıvı haline geç- 4. Jeolojik Zaman (Kuvaterner): Senozoik Zama- miş, kızgın ve akıcı manto malzemesine ise magma denir. nı’nın ikinci yarısı 4. Jeolojik Zaman’dır. Bu dönem- LEVHA TEKTONİĞİ de buzul çağları yaşandıktan sonra günümüz iklim Alfred Wegener'in geliştirdiği kıtaların kayması teorisi- koşulları oluştu, Ege Denizi ve boğazlar oluştu, ne göre önceleri kıtalar tek parça halindeydi (Pangea). 2. insan ortaya çıktı. Jeolojik Zaman'da başlayan levha hareketleri ile Pangea İÇ KUVVETLER Kıtası, Gondvana ve Lavrasya kıtaları olarak ikiye ayrıldı. B 1. Epirojenez (Kıta - Kara Oluşumu) İ Daha sonra günümüze kadarki süreçte ayrılma ve levha L Yer kabuğunun geniş alanlarında yavaş hareketlerle hareketleri devam ederek yakın bir zamanda da kıtalar G meydana gelen alçalma, yükselme ve eğrilip çanaklaşma günümüzdeki şeklini ve yerini aldı. Kıtaların önceleri bir İ olaylarıdır. Yer kabuğundaki denge haline izostatik denge arada bulunduğunun başlıca kanıtları; denir. Denge bozulursa yer kabuğunun bazı yerleri alça- 10. SINIF SARMAL COĞRAFYA ✓ Kıtaların yapboz parçaları gibi şeklen birbirlerine S lır bazı yerleri de yükselir. İzostatik dengeyi bozan olaylar A şunlardır: uyum sağlamaları, R a) Karaların ağırlaşarak alçalması M ✓ Aralarında okyanus bulunan birbirine çok uzaktaki ✓ kalın buzulların oluşması, yerlerde aynı canlılara ait fosillerin bulunması, ✓ Atlas Okyanusu’nun doğu ve batı kıyılarındaki A ✓ akarsuların jeosenklinallerde biriktirme yapması, dağların uzanışı ve kayaç yapısının benzerlik gös- termesidir. L ✓ yeryüzünün geniş alanlarında çok sayıda şiddetli Levha hareketlerine neden olan temel etken magma- volkanizma yaşanması nedeniyle çok miktarda materyalin yüzeye çıkmasıdır. daki konveksiyonel akımlardır. Levhalar birbirine yaklaşır, b) Karaların hafifleyerek yükselmesi birbirinden uzaklaşır ya da yanal olarak yer değiştirir. Lev- ha hareketleri sonucunda; ✓ Dağların aşınması ve buzulların erimesiyle oluşur. ✓ Sıradağlar ve volkanik dağlar oluşabilir. Epirojenez sonucunda yeni kara alanları ve jeosenklinal ✓ Depremler ve volkanik faaliyetler oluşabilir. denilen deniz çanakları oluşur. Ayrıca deniz ilerlemesi (trans- ✓ Okyanus sırtları ve hendekleri, adalar oluşabilir. gresyon) ve deniz gerilemesi (regresyon) meydana geldiğin- ✓ Yeni deniz çanakları ya da yeni karalar oluşabilir. den kıyı çizgisi yer değiştirir ve kıyı taraçaları oluşur. 8

TEST-3 İÇ KUVVETLER - 2 1. Arabistan levhasının kuzeye doğru hareket etmesiy- 4. le Doğu Anadolu sıkışarak yükselmiştir. Sıkışıp yük- Horst Horst selen bu alanda yer kabuğu parçalanmış ve çöküntü ovaları oluşmuştur. Graben Aşağıdakilerden hangisi bu ovalar arasında yer almaz? A) Erzincan B) Elazığ C) Muş BUL. KARADENİZ GÜRCİSTAN ERM. YUN. IV D) Pasinler E) Konya I EGE DENİZİ III İRAN II V IRAK AKDENİZ SURİYE 2. Aşağıda verilen iç kuvvetler ve bu iç kuvvetlerin Yukarıda verilen yer yapısı, haritada gösterilen numaralı alanların hangisinde daha yaygındır? oluşturdukları yer şekilleri eşleştirmelerinden hangisi doğrudur? A) I B) II C) III D) IV E) V İç kuvvet Yer şekli A) Depremler Bafra ovası B) Volkanizma Tuz Gölü 5. Anadolu’nun büyük bir kısmı 3. Jeolojik Zaman’da C) Epirojenez Kapıdağ Yarımadası kara halini almıştır. Bu dönemde dış kuvvetler tara- fından aşındırılarak hafifleyen bu kara parçası büyük D) Volkanizma Ağrı Dağı oranda düzleşerek peneplen hâle gelmiştir. 3. Jeolo- jik Zaman’ın sonları ile 4. Jeolojik Zaman’ın başında E) Orojenez Haymana Platosu ise bu peneplen alanlar epirojenik hareketlerle top- tan yükselmiştir. 3. Aşağıda Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı’nın B Aşağıdakilerden hangisi bu durumun kanıtları İ arasında gösterilebilir? (AFAD) hazırladığı Türkiye deprem tehlike haritası L verilmiştir. G A) Ova ve platoların genellikle yükseklerde yer al- İ ması 10. SINIF SARMAL COĞRAFYA S B) Kıyı kesimlerinde çok sayıda delta ovasının bu- A lunması R M C) Orta ve Doğu Anadolu’da volkanik dağların yay- A gın olması L D) Ülke genelinde ılıman iklim özelliklerinin görül- mesi E) Akarsu rejimlerinin çoğunlukla düzensiz olması Düşük En büyük yer ivmesi (g) Yüksek 6. Karstik alanlarda etki alanı dar olan çöküntü deprem- tehlike 0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 tehlike lerine rastlanır. Haritadaki bilgilere göre aşağıdaki illerden hangi- Buna göre aşağıdaki şehirlerden hangisinde çö- sinde deprem tehlikesi diğerlerinden daha azdır? küntü depremlerinin yaşanma ihtimali daha faz- ladır? A) Bolu B) İzmir C) Mardin A) Antalya B) Edirne C) Van D) Erzincan E) Hatay D) Tokat E) Çanakkale 14

7. Aşağıdakilerden hangisi göl sularının tatlı ya da 11. • Fay hattındaki çatlaklardan yeryüzüne çıkan bu • sular ılık ya da sıcaktır. tuzlu olmasını belirleyen temel etkendir? • A) Yıllık yağış miktarı • İki geçirimsiz tabaka arasındaki geçirimli taba- B) Yıllık ortalama sıcaklık kada biriken yer altı sularının sondaj kuyusu C) Gölün bulunduğu arazinin yapısı açılmasıyla yüzeye çıktığı kaynak sularıdır. D) Gölün gideğeninin (göl ayağı) olup olmaması E) Gölün derinliği Suyla kolayca eriyebilen karstik kayaçların yay- gın olduğu yerlerdeki yer altı boşluklarında olu- şan ve suları çokça kireç içeren kaynaklardır. Aktif volkanların bulunduğu yerlerde oluşan ve suları periyodik şekilde fışkırarak yüzeye çıkan sulardır. 8. Çevresine göre alçakta olan vadi, tektonik çukur Yukarıdaki açıklamalar arasında aşağıda göste- rilen kaynaklardan hangisiyle ilgili bir bilgi veril- veya koy gibi yerlerin önlerinin doğal setlerle kapan- memiştir? ması sonucu doğal set gölleri oluşur. A) Yer altı B) • Volkanizma suyu • Buzullar Geçirimli Kaynaklar • Heyelan tabaka • Akarsular • Dalgalar Kaynak Buna göre yukarıdakilerden kaç tanesi doğal set (YAekrifaelrt)ı suyu göllerinin oluşmasında etkilidir? Sondaj Geçirimsiz A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 kuyusu tabaka C) D) Kaynak Saıcltaı ksuyyeur çBıaksaınnçla Khaırtıtkı sular Kaynaklar Kırık Saılctıaskuyyeur hattı Magma 9. Kıtaların kenarında yer alan, geniş su yüzeyleriyle E) okyanuslara bağlantısı olan, okyanuslardan eşiklerle Yağış ya da ada yaylarıyla ayrılan denizlere kenar deniz adı verilir. Kalker Su Buna göre aşağıdakilerden hangisi kenar deniz olarak nitelendirilebilir? Kaynak A) Akdeniz B) Baltık Denizi C) Çin Denizi B İ D) Karadeniz E) Kızıldeniz L G İ 10. Göllerin sınıflandırılmasında daha çok yer aldığı ça- S UYARI A nakların oluşum şekilleri dikkate alınır. R Tatlı yüzey suyu(%0,3) M 10. SINIF SARMAL COĞRAFYA Buna göre aşağıdakilerden hangisinde, bazı göl A Tatlı su (%2,5) Yer altı Nehirler (%2) oluşum türleri ile bu tür göllerin örneği olan göl L suları Bataklık %11 eşleştirmesi yanlış verilmiştir? Tuzlu su %30,8 (okyanus Göller Oluşum türü Göller Buz dağları %87 ve ve buzullar A) Tektonik Aral (Kazakistan–Özbekistan) denizler) %68,9 B) Karstik İşkodra (Arnavutluk) %97,5 C) Volkanik Toba (Endonezya) Dünyadaki su Tatlı sular Tatlı yüzey suları D) Buzul Moraine (Kanada) Dünya yüzeyinin yaklaşık %71'ini kaplayan suların %97,5'i tuzlu, %2,5'i tatlı sulardan oluşur. Yeryü- E) Karma Hazar (Rusya,Kazakistan, zündeki başlıca su kaynakları okyanuslar, denizler, Türkmenistan, İran, Azerbay- göller, akarsular, yer altı suları, buzullar ve bataklık- can) lardır. Tatlı sular içinde en çok pay buzullara, tatlı yüzey suları içinde ise en büyük pay göllere aittir 40

ETKİNLİK A) Aşağıdaki gölleri oluşum türlerine göre eşleştiriniz. a) Heyelan set b) Tektonik 1. Tuz Gölü c) Volkanik 2. Tortum Gölü ç) Lagün 3. Durusu Gölü d) Alüvyal set 4. Nemrut Gölü 5. Mogan Gölü 1) ……............. 2) ……............. 3) ……............. 4) ……............. 5) ……............. B) Aşağıdaki görsellerin altına hangi yer altı su kaynağı olduğunu yazınız. Yağış Geçirimli Yer altı Kaynaklar Su tabaka suyu Kalker Kaynak Kaynak (YAekrifaelrt)ı suyu Sondaj Geçirimsiz kuyusu tabaka 1)................................. 2)................................. 3)................................. çBıaksaınnçla Saıcltaı ksuyyeur sular Kaynaklar Kaynak Khaırtıtkı hKaırtıtkı Sysıecurayakultı Magma 4)................................. 5)................................. C) Aşağıdaki haritada başlıca denizler numaralandırılarak gösterilmiştir. Harita üzerinde yer alan numaralarla denizleri eşleştiriniz. 98 Akdeniz 10. SINIF SARMAL COĞRAFYA 1 6 3 7 4 Kızıldeniz Kuzey Denizi 10 Karadeniz 2 Adriyatik Denizi 5 Bering Denizi Manş Denizi Japon Denizi Baltık Denizi Karayip Denizi 45

Ç) Aşağıdaki haritada başlıca göller numaralandırılarak gösterilmiştir. Harita üzerinde yer alan numaralarla gölleri eşleştiriniz. KARADENİZ Sapanca Gölü Uluabat Gölü 10 İznik Gölü Beyşehir Gölü EGE DENİZİ 17 3 5 Eğridir Gölü 2 Van Gölü 8 6 Tuz Gölü Manyas (Kuş) Gölü 94 Akşehir Gölü Burdur Gölü AKDENİZ D) Aşağıdaki haritada başlıca akarsular numaralandırılarak gösterilmiştir. Harita üzerinde yer alan numaralarla akarsuları eşleştiriniz. 1 12 16 8 5 3 11 9 10 6 13 Sakarya 2 15 Seyhan Küçük Menderes 10. SINIF SARMAL COĞRAFYA Aras 14 7 Fırat Yeşilırmak Asi 4 Göksu Bakırçay Kızılırmak Büyük Menderes Ceyhan Meriç Çoruh Dicle Gediz 46

TEST-4 BECERİ ODAKLI TEST (BOT) - 1 1. Herhangi bir yerde epirojenez olayının meydana ge- 4. Sertlik dereceleri birbirinden farklı olan tortul tabaka- lebilmesi için izostatik dengenin bozulması gerekir. ları levhaların yaklaşması sonucu yan basınçlara uğ- rar. Buna bağlı olarak da kıvrımlı ve kırıklı yapıdaki Buna göre izostatik denge; dağlar oluşur. I. buzulların erimesi, Buna göre II. deniz çukurlarında tortulanmanın fazla olması, III. yüksek engebeli arazilerin fazlaca aşınması I. Norveç, II. Appalaş, olaylarından hangileri ile bozulur? III. Kayalık, IV. Alp A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III dağlarından hangileri dünyanın genç oluşumlu dağları arasında yer alır? A) Yalnız IV B) I ve II C) II ve III 2. Aşağıda iki levhanın karşılaşma alanı gösterilmiştir. D) II ve IV E) III ve IV Kıtasal Kıtasal levha levha Litosfer Levhaların bu hareketleri sonucunda; 5. Aşağıdaki vadilerden hangisi daha çok karstik I. sıradağlar, araziler üzerinde görülür? II. volkanik alanlar, III. okyanus hendekleri B İ oluşumlarından hangileri ortaya çıkar? L G A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III İ D) I ve II E) II ve III 3. I. Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağları oluşmuştur. S A 10. SINIF SARMAL COĞRAFYA II. Ege Denizi ve Boğazlar oluşmuştur. R M III. Zonguldak ve Bartın’da taş kömürü yatakları A oluşmuştur. L Yukarıda verilen olayların meydana geldiği jeolo- jik zamanlar aşağıdakilerden hangisinde geçmiş- ten günümüze doğru sıralanmıştır? A) I, II, III B) I, III, II C) II, I, III D) III, I, II E) III, II, I 60

7. X 9. İzlanda’da çok sayıda aktif volkan, gayzer, kaplıca Y ve jeotermal enerji bölgesi bulunur. Ülkedeki binala- Normal rın çoğu jeotermal sularla ısıtılır. Hatta bu kaynaklar fay buzlanmaya karşı yolların alttan ısıtılmasında bile kullanılmaktadır. Yakın çevresinde buzul alanları Görseldeki ‘X’ ve ‘Y’ ile gösterilen alanlara Türki- bulunan İzlanda’da aktif volkan ve gayzerlerin varlığı ye’den aşağıdaki oluşumların hangileri örnek ve- ilgi çekicidir. rilebilir? Yukarıda metinde verilenlerden faydalanılarak X Y İzlanda ile ilgili aşağıdaki yargıların hangisine kesin olarak ulaşılabilir? A) Bey Dağları Elmalı Ovası A) Jeotermal enerji her alanda kullanılmaktadır. B) Aydın Dağları Menderes Ovaları B) Ülkede kutup iklimi görülür. C) Erciyes Dağı Kayseri Ovası C) Göçme depremi riski fazladır. D) Uludağ Yenişehir Ovası D) Levha sınırında yer almaktadır. E) Aladağlar Çukurova E) Temel geçim kaynağı sağlık turizmidir. 10. ll l lll 8. Aşağıdaki kaynak türlerinden hangisi sadece in- san eliyle açılır? Yukarıdaki yer şekillerinden hangilerinin oluşu- munda rüzgârların etkisi dolaylıdır? A) B) sçBuıaklsaaırnnçla B İ Yağış L G İ A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III E) II ve III Kalker Kaynaklar D) I ve II Su hKaırtıtkı Saıcltaı ksuyyeur Magma Kaynak C) sYueyrualtı D) S A tGaebçaikriamli Kaynak Saıcltaı ksuyyeur R 11. Erzurum, Kars ve Ardahan yörelerinde üzeri lavlarla 10. SINIF SARMAL COĞRAFYA Khaırtıtkı M örtülü arazilerin akarsular tarafından parçalanması Kaynak A ile oluşan platolar bulunur. L Buna göre doğal koşulları göz önüne alınırsa, bu Gtaebçaikriamsiz tür oluşumların aşağıdaki yerlerin hangisinde de çok yaygın olması beklenir? E) A) Edirne – Tekirdağ yöreleri B) Eskişehir – Bilecik yöreleri Kaynaklar (YAekrifaelrt)ı suyu C) Sinop – Kastamonu yöreleri D) Mardin – Batman yöreleri E) Nevşehir – Niğde yöreleri 63

2. BEŞERÎ SİSTEMLER ÜNİTE 2. B Ö L Ü M TÜRKİYE'DE NÜFUS Yaş grupları Türkiye’nin nüfus piramidi (2018) Nüfusun yaş gruplarına 90+ Erkek dağılışı (2018) Kadın 85-89 %23,4 0-14 yaş 80-84 (%) 75-79 42 02 46 %67,8 15-64 yaş 70-74 65-69 %8,8 65+ yaş 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 6 Ünite Kazanımları 10.2.5. Türkiye’de nüfusun tarihsel seyrini sosyal ve ekonomik faktörler açısından değerlendirir. 10.2.6. Türkiye’de nüfusun dağılışını, nüfusun dağılışında etkili olan faktörler açısından değerlendirir. 10.2.7. Güncel verilerden yararlanarak Türkiye nüfusunun yapısal özelliklerini analiz eder. ÜNİTEDEKİ KONULAR ÜNİTEDEKİ TEMEL KAVRAMLAR A) TÜRKİYE'DE NÜFUSUN DEĞİŞİMİ Doğum oranı Nüfus artış hızı B) TÜRKİYE'DE NÜFUSUN DAĞILIŞI C) TÜRKİYE'DE NÜFUSUN YAPISAL ÖZELLİKLERİ Ölüm oranı Ortalama yaş Cinsiyet oranı Nüfus yoğunluğu Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? ✔ Türkiye’de nüfusun tarihsel süreçteki değişimini, ✔ Türkiye’de nüfusun sık ve seyrek olduğu yerleri ve bu dağılışa etki eden faktörleri, ✔ Türkiye nüfusunun yapısal özelliklerini

SICAK BÖLGE TÜRKİYE'DE NÜFUSUN DEĞİŞİMİ (ADNKS) kullanımının başlamasıyla de jure sistemine ge- çilmiştir. Cumhuriyetin başlangıcından günümüze kadar Osmanlı döneminde ilk nüfus sayımı, askere alınacak Türkiye'de nüfusun seyrinde ve nüfusa ait verilerde bazı kişileri belirleyebilmek amacıyla II. Mahmut Dönemi'nde değişimler olmuştur. (1831) yapılmıştır. Daha sonraki yıllarda ise Sultan Abdül- mecit ve Sultan Abdülaziz dönemlerinde de nüfus sayım- Türkiye nüfusu, 1927-2018 yılları arasında yaklaşık 68 mil- ları yapılmıştır. yon kişi artmıştır. Ülkedeki nüfus artış hızı 2018’de ‰14,7 Türkiye Cumhuriyeti döneminde ise ilk düzenli nüfus sa- yımı 1927 yılında yapılmış ve nüfusun 13 648 270 olduğu olarak gerçekleşmiş, nüfus da 82 milyona ulaşmıştır. belirlenmiştir. Gerek 1927 gerekse bundan sonraki sayım yılı olan 1935’te kadın nüfusun belirgin olarak erkeklerden Nüfus Artış hızı daha fazla olduğu gözlenmiştir. Bu durumun nedeni er- (milyon kişi) (binde) keklerin çoğunun, katıldığı savaşlardan geri dönememiş olmasıdır. 80 40 70 Türkiye’de ikinci genel nüfus sayımının yapıldığı 1935'ten 60 35 itibaren periyodik nüfus sayımları başlamıştır. 1935 – 1990 30 yılları arasında her beş yılda bir tekrarlanmış, nüfus artış 50 25 hızının düşmesine bağlı olarak 1990'dan sonra ise her 40 20 on yılda bir sayım yapılması kararı alınmıştır. 2007'den 30 itibaren nüfus ve adres verileri bilgisayarlara aktarılmak- 20 15 ta, nüfus sayımına gerek olmadan ülke nüfusu her yılın 10 sonunda Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) ile 10 belirlenmektedir. 0 5 0 Dünyada nüfus sayımı yapılırken iki yöntem kullanılır. 1927 Bunlardan birincisi, insanların sayım gününde bulunduk- 1935 ları yerin nüfusuna eklenmesine dayalı olarak gerçekle- 1940 şen De Facto (Defakto) yöntemdir. İkinci yöntem ise nüfus 1945 sayımının sürekli ikamet adresinin esas alınmasına dayalı 1950 olarak gerçekleşen De Jure (Dejur) yöntemidir. Türkiye’de 1955 1927 yılında başlamış olan 80 yıllık de facto sayım ge- 1960 leneğinin ardından, 2007 yılında oluşturulan ve güncel- 1965 lenmesi ön görülen Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi'nin 1970 1975 1980 1985 1990 2000 2010 2018 Sayım yılları Nüfusun bu şekilde hızlı bir artış göstermesinde başta sosyal ve ekonomik etkenler olmak üzere birçok faktör etkili olmuştur. Sonuç olarak doğumların ölümlerden faz- la olması ve yurt dışından (Balkanlar, Kafkasya vb.) bazı tarihlerde Türkiye’ye yapılan toplu göçlerin etkisiyle nüfus sürekli artmıştır. Hatay’ın anavatana katılması da nüfus artışında etkili olmuş olan faktörler arasındadır. TÜRKİYE'DE NÜFUSUN DAĞILIŞI Türkiye’de nüfus ve yerleşmenin dağılışını etkileyen başlı- ca doğal faktörler iklim, yer şekilleri, su kaynakları, bitki örtüsü, jeolojik yapı, toprak türü, kara ve denizlerin dağılı- şıdır. 57 TÜRKİYE’DE NÜFUS YOĞUNLUĞU - 2018 (K�ş� / km2) KIRKLARELİ 38 EDİRNE 2900 96 29 SİNOP KASTAMONU 68 TEKİRDAĞ BARTIN 163 528 ZONGULDAK 24 İSTANBUL 147 ARDAHAN ARTVİN KOCAELİ 209 151 182 KARABÜK SAMSUN 89 20 310 SAKARYA DÜZCE 37 130 TRABZON 173 RİZE YALOVA 60 59 AMASYA ORDU KARS 54 BOLU ÇANKIRI 42 GİRESUN 22 29 10. SINIF SARMAL COĞRAFYA 55 IĞDIR 29 ÇORUM 66 BAYBURT ÇANAKKALE 86 BURSA BİLECİK TOKAT GÜMÜŞHANE ERZURUM BALIKESİR 30 47 287 52 62 25 AĞRI ANKARA KIRIKKALE ERZİNCAN 20 KÜTAHYA ESKİŞEHİR 224 63 38 YOZGAT SİVAS TUNCELİ KIRŞEHİR 48 63 30 23 MANİSA 69 AFYONKARAHİSAR NEVŞEHİR 12 BİNGÖL MUŞ ELAZIĞ 70 109 UŞAK 51 55 34 51 İZMİR 360 AKSARAY KAYSERİ MALATYA BİTLİS50 VAN 54 82 68 58 140 AYDIN DENİZLİ ISPARTA KONYA NİĞDE KAHRAMANMARAŞ ADIYAMAN DİYARBAKIR SİİRT HAKKÂRİ 75 88 BURDUR 53 57 50 80 89 115 129 61 40 BATMAN ŞIRNAK 73 39 94 ADANA MARDİN MUĞLA ANTALYA 117 KARAMAN 160 OSMANİYE 297 ŞANLIURFA Nüfus yoğunluğu (kişi/km2) 28 171 GAZİANTEP 108 MERSİN HATAY KİLİS100 TÜİK 2018 verilerine göre 12 - 40 hazırlanmıştır. 41 - 60 117 276 2018’de Türkiye ortalaması 61 - 100 107 kişi / km2 dir. 101 - 500 501 - 2900 99

TEST-3 ÜNİTE TESTİ 1. Aşağıdakilerden hangisi Cumhuriyetin ilk yılla- 4. Aşağıdaki tabloda Türkiye'de 2018 yılındaki nüfusun rından günümüze kadarki süreçte kırsal nüfus yaş grupları içerisinde kadın ve erkek sayıları veril- oranının azalması ve kentsel nüfus oranının art- miştir. masında etkili olan faktörlerden biri değildir? Yaş Grupları Erkek Nüfus Kadın Nüfus A) Tarımda makineleşmenin hızlanması 0 – 14 9 846 565 9 337 764 15 – 64 28 123 283 27 510 066 B) Tarım alanlarının miras yoluyla küçülmesi 65 + ... 3 170 132 4 016 072 C) Kentlerdeki iş olanaklarının fazla olması D) Kırsal kesimde tarımsal gelirin artması E) Kentlerdeki eğitim kurumlarının fazla olması Tabloda verilen bilgiler aşağıdakilerden hangisi- ni belirlemek için yeterli değildir? A) Toplam nüfus B) Nüfus artış hızı C) Bağımlı nüfus oranı 2. Türkiye'nin 10 yıl aralıklı iki nüfus sayımı dönemin- D) Toplam nüfus içerisinde erkeklerin payı E) Yaşlı nüfus içerisinde kadınların payı deki sonuçlar incelenerek nüfusun yaş gruplarına ait sayısal veriler belirlenmiştir. Yalnızca bu bilgilerden faydalanılarak Türkiye'nin 5. Türkiye'deki eğitim yapısıyla ilgili olarak; nüfus özellikleriyle ilgili aşağıdaki özelliklerden hangisi belirlenebilir? I. Üniversite ve yüksekokul mezunlarının oranı A) Doğum oranının arttığı ya da azaldığı ilkokul ve ilköğretim mezunları toplamından fazladır. B) Bebek ölüm oranlarının nedenleri C) Aritmetik nüfus yoğunluğunun ne kadar olduğu D) İç göçlerin hangi iller arasında daha fazla gerçek- II. Okuryazar oranı erkeklerde daha fazladır. leştiği B III. Batı bölgelerdeki okullaşma oranı daha yük- sektir. E) Kırsal nüfus oranının hangi illerde daha fazla ol- İ duğu L aşağıda verilen bilgilerden hangileri doğrudur? G A) Yalnız l B) Yalnız ll C) l ve lll İ D) ll ve lll E) l, ll ve lll S A 3. BUL. R 6. Bir kentin nüfus yapısıyla ilgili olarak aşağıdaki- EGE DENİZİ YUN. İRAN 10. SINIF SARMAL COĞRAFYA K A R A D E N İ Z GÜRCİSTAN M lerden hangisinde verilen bilgi yanlıştır? A IV III ERM. L A) Artvin'de çalışan nüfus içinde en büyük pay birin- I II cil ekonomik faaliyet grubundadır. V B) Rize'de erkek nüfus, Kocaeli'de ise kadın nüfus oranı daha fazladır. IRAK C) Çanakkale'deki okuryazar oranı Erzurum'dan AKDENİZ SURİYE fazladır. Yukarıdaki haritada gösterilen numaralı alanlar- D) Şırnak'taki ortanca yaş Sinop'tan daha küçüktür. E) Aydın'da kentsel nüfus kırsal nüfustan fazladır. dan hangisinde kentleşme oranı daha fazladır? A) l B) ll C) lll D) lV E) V 105

TEST-4 SARMAL TEST - 4 1. Aşağıdaki ülkelerin hangisinde nüfus artış hızı- 4. I. Uluabat II. Beyşehir nın az olmasından dolayı eğitim, sağlık, ulaşım III. Van Gölü gibi hizmetler daha kalitelidir? IV. Tuz Gölü A) Bangladeş B) Somali Dışa akışı (gideğen) olan göllerin sularının tatlı olduğu bilindiğine göre yukarıda verilen göller- C) Almanya D) Hindistan den hangilerinin suları tatlıdır? E) Nijerya A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV 2. 5. Bir ülkeye ait; I. nüfus miktarı, II. nüfusun yapısı, III. nüfus artışı özelliklerinden hangileri ekonomik yönden kal- kınmayı etkiler? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III Yukarıdaki haritada renklendirilerek gösterilen D) II ve III E) I, II ve III alanlardaki yer şekillerinin oluşumu ve şekil- lenmesinde aşağıdaki dış kuvvetlerden hangisi B daha etkilidir? İ L A) Rüzgâr G İ B) Akarsu C) Dalga ve akıntılar D) Yer altı suları S E) Buzullar A 6. R 10. SINIF SARMAL COĞRAFYA M l ll A lV L lll V 3. Bitki topluluklarının yeryüzünde dağılışını aşağı- Yukarıdaki haritada numaralandırılarak gösteri- len alanların hangisi seyrek nüfusludur? dakilerden hangisi etkilemez? A) Boylam B) Bakı C) Yağış A) I B) II C) III D) IV E) V D) Enlem E) Sıcaklık 118

7. Aşağıdaki yer şekillerinin hangisi akarsu aşınım 10. l ll lll şeklidir? lV A) B) C) D) Yukarıda verilenlerden hangileri üçüncül ekono- E) mik faaliyet grubu içerisinde yer alır? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV 11. Yeryüzünün belirli bir bölgesinde yaşayan ve başka sahalarda rastlanmayan bitki türlerine yerli (ende- mik) bitki denir. Buna göre aşağıdaki bitkilerden hangisi Türkiye’de görülen endemik bitkilerden biri de- ğildir? 8. Yer altı ve yer üstü suları ile yağışlar tarafından bes- A) Datça hurması B) Kazdağı göknarı lenen göller, sahip olduğu su özellikleri bakımından C) İspir meşesi tatlı, tuzlu, acı ve sodalı olabilir. Göl sularının farklı özellikte olmasında; D) Sarıkamış sarıçamı I. iklim koşulları, B E) Kasnak meşesi II. göl çanağının kayaç yapısı, İ III. gölün büyüklüğü ve derinliği L G faktörlerinden hangileri etkilidir? İ A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III S A 12. Levha hareketlerine bağlı olarak Anadolu’nun bazı R kesimlerinde kırılma sonucu horst adı verilen dağlar M oluşmuştur. 10. SINIF SARMAL COĞRAFYA A 9. Sekiz büyük hat olarak gruplanan dünyadaki de- L Buna göre aşağıdakilerden hangisi bu tür dağlar arasında yer almaz? niz yollarının en önemlisi aşağıdakilerden hangi- sidir? A) Aydın Dağları A) Ümit Burnu Yolu B) Bozdağları B) Kuzey Atlantik Yolu C) Yunt Dağları C) Pasifik Aşırı Yolu D) Nur Dağları D) Batı Avrupa, Akdeniz ve Hint Okyanusu Yolu E) Bolkar Dağları E) Karayipler – Meksika Körfezi Yolu 137

2. DÖNEM 2. YAZILI A) Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğ- C) Aşağıdaki soruların doğru cevaplarını işaretleyi- ru sözcük veya sözcükleri yazınız. (15 P) niz. (20 P) 1. Genellikle birincil ekonomik faaliyetler tarım; ikincil 1. Temel maddelerin doğrudan veya dolaylı olarak do- ekonomik faaliyetler sanayi; üçüncül, dördüncül ve ğal çevreden temin edilmesine dayanır. Avcılık, top- beşincil ekonomik faaliyetler ise ………………… layıcılık, balıkçılık, ormancılık, madencilik, tarım ve sektörü şeklinde adlandırılmaktadır. hayvancılık bu tür faaliyetlere örnek verilebilir. 2. ……………… , en genel anlamıyla insan, eşya ya da Yukarıda açıklaması yapılan ekonomik faaliyet aşağıdakilerden hangisidir? hizmetlerin bir yerden başka bir yere taşınmasıdır. A) Birincil ekonomik faaliyet 3. Dünyadaki en işlek deniz yolu, Batı Avrupa ile Ku- B) İkincil ekonomik faaliyet zey Amerika’yı birbirine bağlayan ……… ……..….. Yolu’dur. C) Üçüncül ekonomik faaliyet 4. ………… Boğazı, Basra Körfezini Hint Okyanusu’na D) Dördüncül ekonomik faaliyet bağlar. E) Beşincil ekonomik faaliyet 5. İnsanların önlemek için tüm imkânları sefer- ber etmesine rağmen engel olamadığı olaylara …………………… denir. B) Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanına “D” B 2. I. Kızıldeniz’i Akdeniz’e bağlayan su yoludur. İ yanlış olanların yanına “Y” harfi yazınız. (15 P) L II. Büyük Okyanus’u Atlas Okyanusu’na bağlayan G su yoludur. 1. ( ) Elektrik enerjisi üretimi ikincil ekonomik faaliyet içerisinde yer alır. İ III. Tarih Değiştirme Çizgisi’nin geçtiği su yoludur. 2. ( ) Demir yolları, insanların kullandığı en eski ula- S Yukarıda özellikleri verilen su yolları, aşağıdaki- A lerin hangisinde doğru sırada verilmiştir? şım ağıdır. R M   I    II   III    3. ( ) İki su kütlesini birleştirmek için insanlar tarafın- A 10. SINIF SARMAL COĞRAFYA L A) Cebelitarık Macellan Malakka dan açılan su yollarına boğaz adı verilir. B) Süveyş Panama Bering 4. ( ) Salgın hastalıklar çok yaygın görülen biyolojik C) Süveyş Cebelitarık Malakka afetlerin başında gelmektedir. D) Babül Mendep Panama Korint 5. ( ) Afet oluşumuna neden olan fırtına, kasırga ve E) Cebelitarık Macellan Bering hortum gibi rüzgârlar daha çok kutup kuşağında oluşmaktadır. 164

3. I. Tsunami Ç) Aşağıdaki soruları cevaplayınız. (50 P) 1. Panama ve Süveyş kanallarının açılmasıyla han- II. Deprem gi su yollarının öneminin azaldığını nedenleriyle III. Erozyon birlikte yazınız. IV. Çığ 2. Jeolojik ve jeomorfolojik kökenli afetleri yazınız. Yukarıdaki afetlerden hangilerinin oluşmasında insan etkisi yoktur? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV 4. Aşağıdaki afetlerden hangisi diğerlerinden daha 3. Heyelanların nedenlerini yazınız. yavaş gerçekleşir? A) Deprem B) Volkanik patlama C) Kuraklık D) Tsunami E) Hortum 4. Erozyonu önlemek için yapılması gereken çalış- maları yazınız. 5. lBULGARİS. KARADENİZ GÜRCİSTAN B İ YUN. L G İ ERMENİS. S 5. Deprem öncesinde, deprem sırasında ve deprem lll İRAN A sonrasında alınacak bireysel önlemelere birer ör- ll lV R nek veriniz. SURİYE M 10. SINIF SARMAL COĞRAFYA AIRAK AKDENİZ KKTC L Haritada numaralı alanların hangilerinde çığ olaylarına daha çok rastlanır? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV 165

10. SINIF SARMAL COĞRAFYA TÜRKİYE'DE AFETLERBul.Karadeniz 166Yun. Ege Denizi Akdeniz Volkanik dağlar En çok heyelan oluşan yerler Düşük Depremde en büyük yer ivmesi (g) Yüksek MÖ 1500- 2000 yılları arasında tehlike 0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 tehlike Tsunami meydana gelmiş olan kıyılar

Türkiye’de Afetler Türkiye’de Afetler 1. Haritada verilen bilgilere göre Türkiye’de hangi 3. Geçmişte Türkiye’nin hangi kıyıları tsunamiden afetin görülme riski daha fazladır? fazlaca etkilenmiştir? .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. Türkiye’de Afetler Türkiye’de Afetler 2. Türkiye’de heyelanların en yoğun yaşandığı mer- 4. Haritada verilen bilgilere göre Türkiye’de deprem kezler nerelerdir? riskinin en az olduğu alanlarda hangi doğal afetin etkisi daha fazladır? .................................................................................. B .................................................................................. .................................................................................. İ .................................................................................. .................................................................................. L .................................................................................. G İ .................................................................................. S .................................................................................. 10. SINIF SARMAL COĞRAFYA .................................................................................. A .................................................................................. .................................................................................. R .................................................................................. M A L .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. .................................................................................. 167