Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore parafrase_TELAAH gurit x-1 hijau

parafrase_TELAAH gurit x-1 hijau

Published by endah gita, 2023-01-17 05:26:45

Description: parafrase_TELAAH gurit x-1 hijau

Search

Read the Text Version

꧋ꦧꦲꦤ꧀ꦔꦗꦂ Basa Jawa Kelas X Semester 2 A. PURWAKA Geguritan menika salah satunggaling sastra Jawa awujud puisi. Geguritan menika saking tembung lingga gurit ingkang ateges tulisan. Geguritan menika salah satunggaling puisi bebas. Dipunsebat bebas amargi boten wonten paugeran ingkang gumathok, saengga sinten kemawon saged ngripta geguritan kanthi pepindhan ingkang bebas ugi. Geguritan iku kalebu puisi Jawa modheren, amarga ora kaiket ing aturan kayadene tembang. Geguritan bisa karipta amarga ana inspirasi (angen-angen). Geguritan mujudake karya kang sipate pribadi, mula geguritan antarane panganggit siji lan sijine beda-beda. Angen-angen kang ana sajrone pikirane pengarang banjur diolah supaya dadi geguritan kang dikarepake penganggit. Kanthi mangkono, geguritan iku basane katon endah, bisa migunakake purwakanthi, dwilingga, seselan, lan liya-liyane. Geguritan iku nduweni pitutur luhur lan ancas kang bisa kajupuk kanthi digancarake dhisik. Nggancarake geguritan iku ateges ngowahi lan ngudhari ukara-ukara geguritan supaya isine luwih gampang dimangerteni, kanthi cara nambahi tembung lan negesi. Geguritan iku dumadi saka underan, pamilihe tembung, purwakanthi lan majas (lelewane basa). Pamilihe tembung lan majas iku paedahe supaya geguritan katon endah lan kepenak diwaca. Ana saperangan bab kang njalari geguritan iku katon endah, antarane yaiku; a. cekak yaiku ora wujud ukara sing nggladrah b. menthes yaiku tembunge duwe teges kang jero c. endah ngemu purwakanthi swara, sastra, utawa basa d. tembunge pilihan Tujuan Pembelajaran KOMPONEN DESKRIPSI A. TUJUAN PEMBELAJARAN Tujuan pembelajaran diharapkan setelah pembelajaran ini: B. PEMAHAMAN BERMAKNA 1. Memahami informasi berupa gagasan, pikiran, pandangan, C. PERTANYAAN PEMANTIK arahan atau pesan dan teks sastra berupa geguritan. 2. Memarafrasekan geguritan Peserta didik akan menerima manfaat setelah setelah mengikuti proses pembelajaran ini sebagai berikut: 1. Mengenali gagasan, pikiran, pandangan, arahan atau pesan dari teks sastra berupa geguritan 2. Mengemukakan ciri-ciri teks sastra berupa geguritan. Peserta didik diajak berdiskusi tentang teks satra, kemudian diberi pertanyaan pemantik. 1. Apa kang diarani geguritan, coba andharna? 2. Jelasna titikane geguritan ! APRESIASI GEGURITAN Lajering Ayahan Wacanen kang premati konsep geguritan ing ngisor iki ! Geguritan kalebu sawijine karya sastra. Kang diarani kasusastran saikine nyakup karya sastra lisan lan sastra tulis kang sipate tinemu ing kaendahan basa, ing racikan tetembungane.  Ciri-ciri Karya Sastra - Sastra nduweni ciri-ciri kang bisa digolongake utawa diarani karya sastra. Ciri-cirine karya sastra kaya ing ngisor iki... a. isine nggambarake manungsa kanthi problematikane/macem-macem masalah b. basa ingkang endah utawi runtut c. gaya penyajian menarik, sing narik kawigaten para pamaca  Fungsi Karya Sastra - Sajroning ngripta karya sastra nduweni tujuwan tumrap pamaos lan pamireng. Fungsi karya sastra yaiku… ❖ Fungsi rekreatif yaiku menehi kesan utawa hiburan marang pamaos ❖ Fungsi didaktis yaiku menehi pangerten ngenani seluk-beluk panguripane manungsa tumrap pamaos ❖ Fungsi estetis yaiku karya sastra bisa menehi kaendahan marang pamaos ❖ Fungsi moral yaiku menehi kawruh marang pamaos ngenani budi pekerti kang becik lan ala. ❖ Fungsi religius inggih menika karya sastra nyuguhaken karya ingkang ngemot piwulang agami ingkang dipuntiru dening pamaos 1 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

Maca Geguritan Kang kudu digatekake nalika maca geguritan ana 4 W, yaiku: Wicara = pocapan/lafal Nalika maca geguritan pocapan kudu cetha, ora groyok, blero utawa mangu-mangu. Kudu bisa ngucapake aksara kanthi bener tuladhane mbedakake aksara a/o, t/th, d/dh, e taling (tempe)/ e pepet (seger) utawa e ing tembung krempeng, lsp. Wirama = irama/lagu Iramaning wong maca geguritan bisa pinangka pandudut (daya tarik) wong kang ngrungokake. sora utawa lirih iramane kalarasake karo isining geguritan. Geguritan kanthi tema perjuanga mesthi wae beda karo maca geguritan kang isi kasmaran utawa kasusahan. Wiraga = solah/gerak, pasemon/raut muka Obahing badan lan pasuryan (rai) kudu digatekake kudu luwes (ora kaku) lan aja nganti katon digawe-gawe. Wirasa = penjiwaan Wirasa kajumbuhake karo isining geguritan umpamane : nesu, gumbira, susah, kejem, wibawa, Getun, lsp. Kriteria pambijine maos geguritan ana 4: 1. Interpretasi_penafsiran surasa 2. Vocal : artikulasi, intonasi, diksi, power 3. Penghayatan dan ekspresi: mimic, gesture 4. Totalitas Penampilan: penyajian secara keseluruhan MATERI PASINAON Ing ngisor iki ana tuladha geguritan coba waca premati kanthi pemahaman, ambal-ambali macane nganti ngrasuk imajiner, banjur bisa nafsirake surasane. Tuladha geguritan iki bisa dadi pancadan gladhen nulis geguritan. Gatekna babagan purwakanthi, diksine, majas dan tipografi. Sadurunge maca wenehana tanda jeda sing trep! MALEM LEBARAN kaanggit : M. Yamin Ati sabar tumrap fakir miskin Sing urip ing emper Ian latar Pirang yuta kanca-kanca ora bisa urip bingar Yen bisane mung nyadhong pangan saka kaum sudagar Nyadhong dhuit ing prapatan jembar Barang jagong ing jeron pasar Nalika swara takbir kumanthar Laillaha ilallahu Allahu akbar, Allahu akbar walillahilhamd. Ora kober solat subuh dzuhur magrib isya lan ngasar Ambyar....ambyar.... Urip pisan gagar wigar Mbok ya nganti modar Garuken aku tetep sabar Kumandhanging bocah-bocah takbir Datan rinasa pasa wis lebar Rezekine ya wis luber Dosaku ya wis lebur Sedulur adoh kondur mampir Nglegake dha lebaran Awit pada libur Griya-griya wis laburan Nyambung sedulur iku silaturahmi Sayuk rukun sentosa. …. 2 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

SUMBER: https://sdwijosusastro.wordpress.com/7-serat-tripama/geguritan/ Lepasna Jemparingmu kanggo Resi Bisma Kaanggit dening Sujarno Dwijo Susastro Lepasna Jemparingmu Sri Kandhi Kareben pucuking nyigar lan nyucup getihku Aja rangu-rangu Marga kowe dudu Wanita kang tuna gumelare emansipasi Pangrasane Sri Kandhi kesilep pedhut Elingku ngiris brambang ajur sawalang-walang Aku kudu bandayuda karo Eyang Ayo Sri Kandhi,……… Kowe lan aku madeg senapati, Adhepana Bisma….. Wong tuwa kurang pakra kang njalari pletheking Baratayuda Kurusetra malih kumenclang Bisma terus ngrangsag(=maju nyerang) Rikmane putih, Jubahe putih Atine putih…… Mega-mega ing langit wus kebak langes Sri Kandhi kekes menthang gendhewa Kapanjingan Dewi Amba: “Bisma jaman kawurimu bakal dadi mala” Bisma gumebrug rikmane putih abang getih Ati putih kebak getih Bisma bisane mung njerit lirih: Ibu, aku mung netepi janji lan ngurmati ajining dhiri. Parafrase utawa nyurasa isi GEGURITAN GEGURITAN GAGRAG LAWAS – GEGURITAN GAGRAG ANYAR Kapirid saka wujud lan isine, geguritan iku bisa kaperang dadi loro, yaiku geguritan gagrag lawas utawa geguritan tradhisional lan geguritan gagrag anyar utawa geguritan modern. Geguritan gagrag lawas (geguritan tradisional) iku darbe paugeran mangkene: a. Cacahing gatra saben sapada ora ajeg, nanging sathithike ana patang gatra. b. Cacahing wanda saben gatrane ajeg, yaiku ana wolung wanda. c. Dhong-dhinging swara ing saben pungkasaning gatra nganggo purwakanthi guru swara (kaya syair ing Kasusastran Indonesia. d. Lumrahe dipurwakani nganggo tembung sun gegurit utawa sun anggurit. Geguritan gagrag lawas lumrahe isi piwulang : Upamane bab tatakrama Tuladha Geguritan Gagrag Lawas Sun Gegurit Kaanan jaman saiki Sipat pemudha-pemudhi Srawunge saya ndadi Raket wewekane sepi Tan kadi duk jaman nguni Srawung sarwa ngati-ati Yen manut wasiteng kuna Priya srawung lan wanita Gampang ketaman panggodha Nerak ing laku susila Temah darbe jeneng ala Wasanane tibeng papa 3 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

Dene geguritan gagrag anyar utawa geguritan modheren iku wujude wis beda karo geguritan gagrag lawas. Geguritan gagrag anyar katon luwih mardika, wis ora kaiket paugeran kaya paugerane geguritan gagrag lawas. Jalaran geguritan iki wujude memper karo puisi bebas ing kasusastran Indonesia , mula geguritan gagrag anyar ana kang ngarani “puisi bebas”. Ananging owah-owahan saka geguritan gagrag lawas tumekaning gagrag anyar iku dumadi kanthi proses. Pangripta kang miwiti nulis geguritan gagrag anyar iku R.Intoyo kanthi irah-irahan Dayaning Sastra. Mula yen dititi kanthi premati geguritan gagrag anyar utawa geguritan modheren nduweni  titikan: ➢ Basane kalebu basa endah, tegese dudu basa padinan. ➢ Tetembungane pilihan, tegese ora mung waton nggunakake tembung. ➢ Sajak pungkasan mardika/bebas ➢ Isine mentes. ➢ Ana kalane nganggo lelewaning basa /gaya bahasa . Babagan kang kamot ing geguritan, yakuwi: tema, pamilihe tembung utawa diksi, sarana retorika, lan amanat utawa pesen kanggo pepeling marang wong kang maca. 1. Tema yaiku idhe baku utawa pikiran baku kang dadi dhasare geguritan iku. 2. Diksi iku dudu mung pamilihe tembung kang dianggo ing geguritan iku, nanging uga perkara frasaologi lan gaya bahasa. a. Frasaologi nyakup perkara tembung-tembung ana ing tatanane. b. Dene gaya bahasa iku bagean saka diksi kang duwe nilai artistik. Gaya bahasa iku perkara kepriye nulis lan nggunakake tembung-tembung kanthi endah lan merkaraake cocok orane tembung, frasa, lan klausa kanggo nggambarake kaanan tartamtu. c. Dene sarana retorika yaiku alat kanggo ngungkapake kang arep diandharake ana ing geguritan iku… 3. Amanat. Geguritan akeh kang ngemot surasa luhur, kanthi mangkono bisa diarani sastra adiluhung. Ing ngelmu kasusastran Yunani, bab iki bisa nduweni fungsi dulce (kaendahan) lan fungsi utile (kagunan/paedah). Salah sawijining wohing kasusastran kasebut endah lan becik yen fungsi kekarone mau bisa nyawiji, yaiku endah yen diwaca lan migunani tumrap budi pekertining wong kang maca utawa ngrungokake Carane nggancarake geguritan : 1. Ukara-ukarane tembang utawa geguritan kang mawa tembung baliswara kudu diudhari, dhapukane ukara kawolak-walik. 2. Menawa ana tembung kawi (tembung Jawa kuna) kudu diowahi dadi tembung Jawa anyar kang lumrah dianggo utawa dirungokake sabendinane. 3. Menawa ana tembung garba (tembung sandi) kudu diudhari. 4. Kanggo nglarasake ukara supaya ora kaku bisa mbuwang utawa ngilangi tembung sawetara. Mangkana uga tumrap ater-ater lan panambang. Pada/bait kang sakawit wujud bait-bait, kaewahana dadi paragraf kanthi ejaan kang bener. Nggatekake titik, koma, tandha pitakon, tandha prentah, mlan sapanunggalane. Parafrase geguritan PARAFRASE GEGURITAN Parafrase geguritan ateges ngowahi geguritan dadi basa gancaran kanthi pangajap maknane geguritan luwih gamblang utawa cetha. ➢ Nggancarake geguritan “Bocah Cilik Kae” Dening Turiyo Ragil Putra Bocah Cilik Kae 4 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

Bocah cilik sing nyapu latar kae (Bocah cilik sing lagi nyapu latar kae) Sapa ngerti mbesuk tembe thukuk etare (Sapa ngerti mbesuk ing tembe mburine dadi bocah pinter) Mabur dhuwur nganglang langit numpak mega-mega (Dadi wong kang kepenak uripe) Andom lelana sinambi methaki lintang kartika (Ambagi crita urip lan kabecikan marang wong liya) Bocah cilik kae isih bening jiwane (Bocah cilik kae kang isih urung nduwe dosa) Isih suci lemah atine (Isih suci atine) Aja ditanduri jenu utawa senthe (Aja diajari tumrap barang kang ala) Aja dibumboni basa utawa krawe (Aja diwarahi samubarang kang ora becik) Bocah cilik kae (Bocah cilik kae) Togna menyang ngendi abur jiwane. (Ditogne wae milih dalan uripe dewe, amung kudu tetep ana ing dalan kang bener) Kebumen, November 1997 ➢ Tetembungan kang durung dimangerteni tegese 1) Tembe : Mengko, mbesuk 2) Thukuk : Tuwuh 3) Etare : Akal, nalar, pikiran 4) Nganglang : Ngubengi 5) Mega-mega : Mendhung 6) Andum : Ambagi 7) Lelana : Lelunga 8) Methaki : Ngitung 9) Kartika : Lintang 10) Jenu : Sawijining tanduran kan nduweni racun 11) Senthe : Sawijining tanduran tales-talesan kang uga nduweni racun 12) Abur : Miber A. Isine geguritan Bait 1 : Bocah cilik kae sopo sing ngerti mbesuk dadi bocah sing sukses, kebak kaluwihan lan bisa nggayuh pangarepane. Bait 2 : Bocah cilik kae sing isih polos lan isih suci atine, ojo diwarahi bab-bab kang ala lan basa- basa kang ora becik. Bocah cilik kae togna arep neng ngendi kepingin jiwane. Dadi makna/isi geguritan: Bocah cilik kae sapa ngerti mbesuk bakal sukses, kebak kaluwihan lan bisa nggayuh pangerepane. Bocah cilik iku aja diwarai apa-apa kang ala lan togna wae miturut karepe. B. Tema geguritan Panguripane bocah cilik kang isih polos. C. Parafrase geguritan. 5 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

Bocah cilik iku mbesuk bisa tuwuh akale, sahingga bisa sukses banget kaya-kaya mumbul duwur ing langit, kebak kaluwihan, lan bisa nggayuh kekarepane. Bocah cilik iku isih suci atine lan bening jiwane. Aja diwarahi bab-bab ala lan basa-basa sing ora becik. Wes togna wae apa sing dikarepne jiwane. D. Pesen pengarang marang pamaos (Amanat) Yen nduwe putra sing isih cilik kudu diwarahi bab-bab kang apik lan basa-basa kang sopan. Ojo dituntut kudu kepriye deweke mbesuk, tapi wong tuwo kudu manut kepriye kepingine putrane. Wong tuwo mung kudu mituturi menawa bocah cilik nglakonake bab-bab kang kliru. E. Kaendahan Geguritan. 1. Majas  Hiperbola (Pepindhan seng kliwat/ diluweh-luwehne) a) Mabur dhuwur nganglang langit numpak mega-mega. b) Togna menyang ngendi abur jiwane.  Metafora (pepindhan/diumpamakake) a) Andom lelana sinambi methaki lintang kartika. b) Aja ditanduri jenu utawa senthe. c) Aja dibumboni basa utawa krawe. ➢ Dudutan geguritan “Bocah Cilik Kae” Nasibe manungsa mbesuk ora ana sing bisa mangerteni. Sanadyan kapisanane amung wong biasa lan kaya ora nduweni kadigdayan, nanging bisa uga mbesuk dadi wong pinter kang kepenak uripe lan bisa andum kabecikan marang liyan. Banjur, kanggo anggayuh kasuksesan mangkono iku, bocah kudu didhidhik wiwit isih cilik ngenani bab-bab kang luhur. Ora malah diwuruki ngenani bab-bab kang ala. Ing tembe mburine, bocah nduweni kabebasan milih dalan uripe dewe, nanging wong tuwa uga kudu tetep bisa ngarahake bocah supaya ora salah milih dalan uripe lan ora dadi keblinger TRAP-TRAPANE NYIPTA/DAMEL GEGURITAN Geguritan yaiku salah sawijining susastra sederhana kanggo ngungkapake perasaan. Geguritan awujud saka gatra-gatra lan pada/bait. ing ngisor iki trap-trapaning nulis/nggawe geguritan. 1. Nentukake Tema Ide bisa teka sawayah-wayah. Nentukakae ide bisa ana ing ngendi wae panggonane. Informasi lan pengalaman kudu bisa dikuatake supaya bisa dadi tema kang becik. 2. Ngubah Ide/ Tema dadi Geguritan Sawise ide ketemu, ide mau kudu diolah lan dihayati. Umpana arep nggawe geguritan \"Ibu\", awake dhewe kudu bisa ngrasakake apa kang dirasake lan dikarepake ibu. Banjur, susun tembung-tembung supaya dadi geguritan kang edi lan enak diwaca. 3. Gaya Basa/ Majas Nggawe geguritan mesti ora ninggalake majas. Majas kang digunakake bisa macam-macam ananging kang kerep yaiku majas personifikasi lan hiperbola. a. Personifikasi Tuladha: \"Bagaskara wis ngancik ing gegana\" b. Hiperbola Tuladha: \"Hawa adem njengkut dadi anget\" 4. Bait, Rima, lan Irama Ana ing geguritan modern, bait, rima, lan irama ora pati digatekake. Ananging, luwih becik menawa bait, rima, lan irama bisa digatekake supaya geguritan kang digawe enak diwaca. Ing basa Jawa rima diarani purwakanthi. 5. Dasanama, purwakanthi, lsp Biyasane, ana ing geguritan, supaya nambah endahing isi, tembung-tembung kang dianggo migunakake dasanama, purwakanthi, lan kawruh basa liyane. TELAAH/ANALISIS/NGUDHARI SURASANE GEGURITAN Lajering Ayahan Wacanen kang premati konsep geguritan ing ngisor iki ! Geguritan kalebu karya sastra kang nggunakake basa kanthi maksud liya. Geguritan kuwi asipat konotatif, tegese duweni pangerten kang beda karo pangerten ing kamus. Isi geguritan kuwi ngudharake rasa pangrasa ora kanthi langsung. Mula basane katelah basa sing khas. Rumpakan 6 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

guritan ora kaiket dening paugeran-paugeran tartamtu kaya ing puisi Jawa tradisional yaiku tembang macapat (sing diarani guru lagu, guru gatra, guru wilangan) nanging luwih nengenake wirama, diksi/pamilihing tembung-tembung kang mentes, lan edi penine basa. Kaendahan basa guritan Jawa kacetha ing : (1)Wilet/luk=cengkok (2)Wirama (3)Rima/purwakanthi/dhong dhinging suara (4) tata sastrane. Geguritan yaiku karangan kang pinathok kaya tembang, nanging guru gatra, guru wilangan, lan guru lagune ora ajeg (Bausastra Jawa,2001 :270). Geguritan kuwi kalebu puisi Jawa modern. Wujude kaya puisi ing basa Indonesia nanging nggunakake tetembungan basa Jawa. Geguritan iku minangka asile cipta, rasa, lan karsa kang tinulis mawa tembung kang mentes.  Tembung geguritan linggane gurit : tegese kidung utawa tembang, tulisan utawa karangan. Nggurit tegese ngripta tembang, kidung, utawa rerepen.  Pangertene Geguritan yaiku wohing susastra kang basane cekak, mentes lan éndah.  Geguritan saged kawastanan puisi bebas, sebab langkung mardika ( cacahing tembung, larik) boten kaiket paugeran tertamtu kados tembang. Sanajan ukaranipun kathah nanging maknanipun kempel, manunggal lan runtut.  Geguritan iku bisa dirasakake kanthi cara maca utawa ngrungokake. Banjur bisa nemokake : a. pesen kang kinandhut ing sajroning geguritan. b. nemokake sebab kang njalari endahing geguritan. c. aweh gambaran marang isine geguritan kasebut. Saka katrangan kuwi Cak-cakaning telaah/tafsir/negesi/ngudhari isi geguritan, trap-trapane kanthi cara : 1. Maca lan njingglengi geguritan kuwi kanthi dibolan-baleni utawa diambali maca lan nyurasa nganti bisa nemokake gegambaran global (diarani proses penafsiran wiwitan). 2. Nggoleki materi-materi penting : ❑ Irah-irahan(judul) geguritan ❑ Tembung kunci ❑ Gaya bahasa ❑ Simbol-simbol 3. Negesi lan gawe dudutan surasane geguritan. 4. Nggancarake/parafrase nggunakake basane dhewe. (sumber: Erlangga XI:62). Titikane geguritan gagrag lawas iku kawiwitan tembung sun nggegurit utawa sun anggurit. Dene geguritan gagrag anyar iku ora kawiwitan tembung sun nggegurit utawa sun anggurit. Geguritan iku kanggo ngandharake rasa ati utawa menehi piwulang, lan pepeling marang pawongan liya. Geguritan mujudake karya sastra kang paling bisa makili ekspresi saka rasa pangrasane panggurit. Wujud ekspresi iku bisa arupa rasa kangen, sedhih, utawa bisa medharake rasa tresna marang wong liya, marang alam, utawa marang Gusti kang Murbeng Dumadi. Bakal luwih gampang nemokake amanat geguritan kanthi cara diparafrase. Unsur-Unsur Batin Geguritan Unsur-unsur kang kinandhut ana sajroning geguritan diarani unsur batin. Ing ngisor iki bab-bab kang kalebu unsur batin geguritan. 1. Tema, tegese punjeraning bab kang ndadekake geguritan kuwi dumadi. Utawa gagasan pokok kang dikarepake panulis/penyair.Tuladha tema: sosial, moral, politik, agama, individu, lan sapiturute. 2. Rasa-Pangrasa Tembung-tembung kang dianggo ana sajroning geguritan nduweni teges lan nduweni fungsi kanggo manjilmakake rasa-pangrasa. Rasa-pangrasa kuwi nduwe sipat rowa lan kompleks. Sing kalebu rasa- pangrasa kayadene: simpati, empati, antipati sedhih, susah, seneng, kangen, gumun, lan sapiturute. 3. Nada/lagu Tegese patrap (sikap) sing digunakake ana sajroning geguritan. Tuladha: ngguroni, nuturi, ngenyek, muji, nyemoni, utawa patrap liyane. 4. Suasana Tegese kahanane batin/jiwa pamaos sawise maca geguritan. Dadi, geguritan nduweni tujuan kanggo mbangun suasana batin pamaos geguritan. 5. Amanat kang dumunung ana geguritan Tegese bab kang pengen diwedharake penyair/panulis marang pamaos. Amanat kuwi ora tinulis kanthi terang trawaca ananging sinandhi ana pangrakiting tembung-tembung. Struktur Lair Geguritan Kang sinebut struktur lair (wadag) geguritan kuwi kahanan bab apa wae kang bisa dideleng utawa digoleki ana ing tembung-tembung kang rinakit ana sajroning geguritan. Ing ngisor iki bab-bab kang kalebu struktur lair (wadag) geguritan. 1. Pinilihing tembung Pinilihing tembung uga diarani diksi. Tembung-tembung kang ana sajroning geguritan biasane nduweni teges konotatif, asipat polisemi, lan nduweni teges rowa (abstrak). Pinilihing tembung kang trep bisa ngasilake imajinasi kang manjila. Perangan iki bisa gegayutan karo irama, rima. Milihing tembung adedhasar swasana kang nuwuhake daya khayal (imaji) lan daya asosiasi(nafsirake perlambang). Tembung konkret yaiku tetembungan kang bisa ditangkep dening alat indera kang bisa nuwuhake imaji. Bisa arupa :pepindhan(kiasan), perlambang. Tuladha : bun (embun), bisa dadi perlambang wening, niat suci, tulus, endahing swasana esuk, lsp. 7 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

Kata Konkret Kata konkret berhubungan erat dengan imaji. Kata konkret adalah kata-kata yang dapat ditangkap dengan indra. Jadi, kata yang digunakan untuk menciptakan imaji adalah kata konkret. Dengan kata lain, kata konkret adalah kata-kata yang bisa menimbulkan imaji. Perhatikan contoh berikut ini! No Imaji Kata Konkret 1 Penglihatan Merah, kuning, biru, kucing, anjing, ular, gunung, awan berarak, tanah, batu, dll. 2 Pendengaran Dengung, deru, ringkik, desing, dengking, lengking, kicau, kecek, repet, repek, gemertak, kerincing, kelening-kelenung, gelegak, gelegar, gemericik, dentum, desir, menyuit, dengkur, bising, dll. 3 Penciuman Asam, pedas, gosong, pesing, apak, basi, bangar, busuk, anyir, tengik, dll. 4 Pengecapan Pedas, pahit, asam, gayau, asin, manis, kelat, dll. 5 Perabaan Dingin, panas, lembab, basah, kering, kasar, kasap, kerut, halus, lembut, rata, licin, gelenyar, geli, dll. 6 Perasaan Sedih, senang, gembira, riang, duka, pedih, kaget, dll. 2. Citraan yaiku andharan pengalaman inderawi saka panulis supaya gawe sengsem para pamaos. Jinise citraan iku miturut inderaning wong : a. Citraan visual/indra pandulu b. Citraan audio/indra pangrungu c. Citraan kecapan/ilat/indra rasa d. Citraan taktil /indra rabaan/sentuh , lsp. 3. Majas Majas utawa gaya bahasa /busananing basa/ lelewaning basa. Majas utawa lelewaning basa iki kanggo nambahi grengsenge geguritan. 4. Rima/bunyi/purwakanthi Rima utawa sajak utawa persamaan bunyi kanggo nyiptakake kaendahan lan kekuatan sawijining geguritan. Mula kudu duwe nilai sastra uga komunikatif. 5. Tipografi Praen puisi (tipografi) kuwi wujud larik/gatraning guritan katata ing pada/bait. Iki kang bedakake antaraning guritan lan gancaran. Larik-larike utawa gatraning geguritan kang tinulis mawa pada utawa bait iki sing diarani tipografi. B. LEMBAR KERJA SISWA Coba geguritan ing ngisor iki waca ekspresif ! Banjur pahami katrangan tuladha trap-trapane cara telaah/nafsirake/negesi/ngudhari geguritan iki ! DONYA WIS LUNGSE dening : Rini T Puspohardini Muyeg saemba pasar Ala becik mapan digelar Lamun luput nintingi Ora mokal ati keplantrang Kaya ngoyak playune ayang-ayang Ndeder kang bisa dibayangake (Hiperbola) Luwih ndeder kanyatane Kekitrang Kaya prau kelangan layar Wuta wektu, wuta dunung (asonansi) Lumaku tanpa papan katuju Apa sejatine ngaurip Yen ta sakeh daya Prasasat nglari susuhe angin Esuk sore lan wengi Dadi liturgi kang dilakoni (sajak asonansi) Tanpa ati Lan rasa ………. Sansaya kangelan maca tandha-tandha jaman Segara wedhi (metafora) Sajake padha kelalen Donya wis watara lungse Kari ngenteni Tancep kayone. (Jaya Baya, Edisi 31/1 April 2006) Ana ing geguritan ndhuwur nyritakake menawa kahanan donya kuwi wis tuwa kaya ana ing irah- irahane “Donya wis lungse” lan ana bait/pada pungkasan kang unine “Sajake padha kelalen, donya wis 8 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

watara lungse, kari ngenteni, tancap kayone.” Tegese (nganggo basa gancaran/bebas : sajake para manungsa padha kelalen, ndonyane wis tuwa/lungse, kari ngenteni tamate/tancep kayon). Piwulange/amanat ing geguritan kuwi : “Kudune yen donyane wis lungse/ tuwa kuwi saya nggenah lan becik sing ditindakake dening umat manungsa. Sebab saya cetha nglegewa tujuane wong urip banjur insaf. Nanging nyatane, sing ana malah kosok balene akeh wong kang bingung ngluru gebyaring urip. Donya ora saya jenjem, nanging kahanane umyeg kaya pasar milih nengenake kepentingan awake dhewe”. Nilai sastra, ana : a) Nilai Religius (Agama) b) Nilai estetis (kaendahan) c) Nilai didaktis (wenehi piwulang) d) Nilai Moralitas (mbedakake tumindhak apik lan elek. Dene struktur batin bisa diwedharake kaya ing ngisor iki. Tema Rasa/pangrasa Nada Suasana amanat Moral Medharake rasa Patraping Kudune manungsa Aja ngumbar hawa sedhih lan bingung penyair/panulis nyindir insyaf utawa sadhar nepsu uga gumun utawa nyemoni nyawang kahanane manungsa kang saya ndonya ora nggenah. Struktur lair (wadag) geguritan ing ngisor iki jangkepana ! Tembung kang Majas/ lelewaning tembung Rima = purwakanthi Tipografi Pinilih/diksi Katata pada/bait Tembunge 1.personifikasi: Rima vertikal: kang cacahe papat konotatif Wuta wektu wuta dunung Muyeg saemba pasar Tuladha: 2. simile/perbandingan: Ala becik mapan digelar Rima horizontal: Lamun luput ➢ Muyeg saemba pasar Lumaku tanpa papan katuju Kaya ngoyak playune ayang-ayang nintingi ➢ Kaya ngoyak playune Esuk sore lan wengi Ora mokal ati ayang-ayang Dadi liturgi kang dilakoni Tanpa ati Lan rasa, Segara wedhi. keplantrang, ➢ Kaya prau kelangan Lsp……. Apa sejatine ngaurip layar Rima datar: yaitu persamaan bunyi pada tiap-tiap larik sajak. Yen ta sakeh daya ➢ Prasasat nglari susuhe Macam rima datar adalah: Prasasat nglari angin 1. rima aliterasi [pengulangan bunyi konsonan] susuhe angin 3. ………..lsp. Esuk sore lan wengi 2. rima asonansi [pengulangan bunyi vokal] Dadi liturgi kang 3. Rima disonansi dilakoni [pengulangan bunyi vokal memberikan kesan bunyi-bunyi Tanpa ati yang berlawanan) Lan rasa ………. Sansaya kangelan maca tandha- tandha jaman Segara wedhi (6) Rima (Persamaan Bunyi) Rima minangka persamaan swara sing ditemokake ing geguritan. Rima kaperang dados kalih, inggih menika rima horisontal (rima batin) saha rima vertikal (rima njaba). Rima horisontal yaiku rima sing dumadi ing sajeroning larik, dene rima vertikal yaiku rima sing dumadi ing antarane rong (utawa luwih) larik sing beda. Rima vertikal diperang dadi telung jinis, yaiku rima vertikal awal, rima vertikal tengah, dan rima vertikal akhir. Gatekna tuladha ing ngisor iki ! Tubuhku kaku terpaku, hatiku pilu (=satu larik yang sama/rima horizontal) Sepisau luka teteskan darah Sepisau duka teteskan air mata Kesempatanku sudah melayang Kegagalanku datang membayang  Persamaan bunyi [ku] sing ana ing larik ke-1 iku diarani rima horizontal amarga persamaan bunyi terjadi ana ing sak njerone larik wae. 9 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

 Persamaan bunyi [sepisau] pada larik ke-2 dan ke-3 iku diarani rima vertikal awal amarga persamaan bunyi kuwi ana ing larik sing berbeda lan ana ing awal larik.  Persamaan bunyi [uka teteskan] pada larik ke-2 dan ke-3 itu disebut rima vertikal tengah amarga persamaan bunyi tersebut terjadi ana larik sing berbeda lan ana ing tengah-tengah larik.  Persamaan bunyi [ayang] pada larik ke-4 dan ke-5 itu disebut rima vertikal akhir amarga persamaan bunyi kuwi dumadi ing larik yang berbeda lan ana ing akhir larik. C. WOSING WULANGAN Geguritan yaiku wohing susastra kang basane cekak, mentes lan éndah. Geguritan iku beda karo gancaran sebab geguritan lumrahe nganggo basa kang mentes, padhet, lan dudu teges kang sabenere (kiasan). Mula kudu negesi/nafsirake dhisik isine geguritan. Apa amanat/nilai-nilai/pitutur luhur kang dumunung ana geguritan. Tegese bab kang pengen diwedharake penyair/panulis marang pamaos. Amanat kuwi ora tinulis kanthi terang trawaca ananging sinandhi ana pangrakiting tembung-tembung. Banjur bisa aweha panemu tumrap andharan wos surasane geguritan kuwi. Uriping geguritan iku manjing sajiwane antara passion/ pengalaman jiwa pangripta lan geguritane iku. Manawa kepengen ngoceki ing panapsiran/ negesine geguritan kudu akeh sinau lan maca karya sastra, njembarake wawasan rasa / batin.(Sumber : Teori dan Apresiasi puisi, Herman J. Waluyo, taun 1987). D. GLADHEN KOMPETENSI PAKARYAN 1 Sawise maca geguritan iki, wangsulana pitakonan ing ngisore ! 1. Geguritan ing ngisor iki wacanen! Banjur rembugen karo kancamu nunggal bangku! SUMBER: https://sdwijosusastro.wordpress.com/7-serat-tripama/geguritan/ Lepasna Jemparingmu Kanggo Resi Bisma Kaanggit dening SUJARNO DWIJO SUSASTRO Lepasna jemparingmu Sri Kandhi Kareben pucuking nyigar lan nyucup getihku Aja rangu-rangu Marga kowe dudu wanita kang tuna gumelare emansipasi Pangrasane Sri Kandhi kesilep pedhut Elingku ngiris brambang ajur sawalang-walang Aku kudu bandayuda karo eyang “Ayo Sri Kandhi,…….. Kowe lan aku madeg senapati , Adhepana Bisma ……. Wong tuwa kurang pakra kang njalari pletheking Baratayuda” Kurusetra malih kumenclang Bisma terus ngrangsag Rikmane putih, Jubahe putih Atine putih…….. Mega-mega ing langit wus kebag langes Sri Kandhi kekes menthang gendhewa Kapanjingan Dewi Amba: “Bisma, jaman kawurimu bakal dadi mala” Bisma gumebrug rikmane putih abang getih Ati putih kebak getih Bisma bisane mung njerit lirih : Ibu, aku mung netepi janji lan ngurmati ajining dhiri. 2. Bedhahen struktur batin geguritan kuwi ! 10 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

Tema Rasa/pangrasa Nada Suasana amanat 3. Bedhahen struktur lahir geguritan Tembung kang Majas/ lelewaning Rima Tipografi Pinilih/diksi tembung 4. Asil diskusi sing wis boktulis wacanen ana ngarep kelas! Kanca liyane menehi panyaruwe asil diskusi kuwi mau! Kriteria penilaian diskusi/presentasi No. Aspek yang dinilai 100 7 50 25 1 Penguasaan materi diskusi 2 Kemampuan menjawab pertanyaan 3 Kemampuan mengolah kata 4 Kemampauan menyelesaikan masalah Keterangan Skor: 90-100 : Sangat tinggi 80-89 : Tinggi 70-79 : Cukup tinggi 25-69 : Kurang Kinerja presentasi N Nama Siswa Kinerja Presentasi Jumlah Skor Nilai o kelancaran Kebahasaan sistematis 1. 1 2 2. 3 3. 4 4. 5 Keterangan pengisian skor 4. Sangat tinggi 3. Tinggi 2. Cukup tinggi 1. Kurang ……nd…… Mengenal Rima Puisi 11 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

Rima dan irama merupakan unsur yang sangat berperan dalam menghidupkan suatu puisi. Dengan rima dan irama yang terdapat dalam puisi tersebut, nada dan suasana yang hendak digambarkan penyair menjadi lebih nyata dan lebih mudah dibayangkan oleh pembacanya. Berdasarkan jenisnya, rima dibedakan atas tiga macam: 1. Berdasarkan bunyinya, terbagi atas asonansi (rima karena persamaan vokal) dan aliterasi (rima karena persamaan konsonan), 2. Berdasarkan letak dalam kata, rima terbagi atas rima mutlak (seluruh vokal dan konsonan sama), rima sempurna (salah satu suku katanya sama), dan rima tak sempurna (bila dalam salah satu suku kata hanya vokal atau konsonan saja yang sama), 3. Berdasarkan letaknya dalam baris, rima terbagi atas rima awal (terdapat pada awal baris), rima tengah, rima horisontal (terdapat pada baris yang sama), dan rima vertikal (terdapat pada baris yang berlainan), rima rangkai,rima peluk,rima kembar, rima silang,rima patah. Rima / sajak 1. Rima berdasarkan letak dalam kata a. Rima sempurna (penuh) Dinamakan rima penuh, bila seluruh suku akhir sama bunyinya. Misalnya: Jati bersajak dengan hati Lantai bersajak dengan pantai b. Rima tak sempurna Dinamakan sajak tak sempurna bila yang sama bunyinya hanya sebagaian suku akhir atau huruf akhir saja Misalnya : palang bersajak dengan datang Padi bersajak dengan mati c. Rima mutlak Dinamakan rima mutlak, bila yang sama bunyinya satu kata penuh Misalnya : Mendatang-datang jua kenangan masa lampau Menghilang-hilang jua Yang dulu sinau-silau 2. Rima berdasarkan bunyi a. Sajak terbuka Dinamakan sajak terbuka, bila kata bersajak itu berakhir vocal yang sama. Misalnya: batu bersajak dengan rindu Buka bersajak dengan suka b. Sajak tertutup Dinamakan sajak tertutup, bila kata yang bersajak itu berakhir konsonan yang sama. Misalnya : hilang bersajak dengan datang Susut bersajak dengan takut c. Sajak alterasi (s. pangkal atau s. awal) Dinamakan sajak alterasi, bila yang sama bunyinya suku awal.(=konsonan) Misalnya : lalu bersajak dengan lalang Warna bersajak dengan warta Lenggang bersajak dengan lenggok d. Sajak asonasi Dinamakan sajak asonasi, bila yang bersajak ialah huruf hidup (vocal) yang menjadi kerangka bunyi kata itu. Misalnya : secupak bersajak dengan sesukat Tumbang bersajak dengan mundam e. Sajak disonasi X.Dinamakan sajak disonasi, bila yang bersajak itu huruf mati (konsonan) yang menjadi kerangka kata itu. Misalnya : tindak bersajak dengan tanduk Compang bersajak dengan camping 12 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

✓ Sebuah Rima dinamakan Rima disonasi apabila vokal-vokal yang menjadi rangka kata-kata seperti pada asonasi diatas tadi memberikan kesan bunyi-bunyi yang berlawanan Misalnya: bu-dak ti-das tan-ding (u-a/a-i) man-dur (i-a/a-u) 3. Rima berdasarkan letak dalam baris: a. Sajak awal Dinamakan sajak awal, bila kata-kata yang bersajak itu terdapat pada awal kalimat. b. Sajak tengah Dinamakn sajak tengah, bila kata-kata yang bersajak itu terdapat pada tengah kalimat. c. Sajak akhir Dinamakan sajak akhir, bila kata-kata yang bersajak itu terdapat pada akhir kalimat. Contoh berikut memperlihatkan ke-3 macam sajak (s.awal, s. tengah, s. akhir) sekaligus: Dari mana punai melayang Dari sawah turun ke kali Dari mana kasih sayang Dari mata turun ke hati d. Sajak peluk (sajak berpaut) Dinamkan sajak peluk, bila umpamanya puisi itu terdiri atas 4 baris, maka baris ke-1 bersajak dengan baris ke-4, sedang baris ke-2 bersajak dengan baris ke-3. Dengan rumus sajak 1. …………………….. (a) 2. …………………….. (b) 3. …………………….. (b) 4. …………………….. (a) e. Sajak silang (sajak salib) Dinamakan sajak silang kalau letak sajaknya bersilang-silang Dengan rumus sajak 1. …………………….. (a) f. Sajak rangkai (sajak sama) Dinamkan sajak rangkai (sama), bila kata-kata pada akhir baris yang beruntun itu sana bunyinya. 1. …………………….. (a) 2. …………………….. (a) 3. …………………….. (a) 4. …………………….. (a) 2. …………………….. (b) 3. …………………….. (a) 4. …………………….. (b) g. Sajak kembar Dinamakan sajak kembar, bila yang bersajak itu dua baris dua baris. 1. …………………….. (a) 2. …………………….. (a) 3. …………………….. (b) 4. …………………….. (b) 13 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

h. Sajak patah Dinamakn sajak patah, bila dalam bait puisi itu ada kata yang tidak mempunyai pasangan/persamaan bunyi dengan lain. 1. …………………….. (a) …………………….. (a) 2. …………………….. (a) …………………….. (b) 3. …………………….. (b) atau …………………….. (a) 4. …………………….. (a) …………………….. (a) • Tipografi Tipografi adalah cara penulisan suatu puisi sehingga menampilkan bentuk-bentuk tertentu yang dapat diamati secara visual (Aminuddin 2002: 146).Tipografi merupakan bentuk fisik atau penyusunan baris-baris dalam puisi. Peranan tipografi dalam puisi adalah untuk menampilkan aspek artistik visual dan untuk menciptakan nuansa makna tertentu.Selain itu, tipografi juga berperan untuk menunjukan adanya loncatan gagasan serta memperjelas adanya satuan- satuan makna tertentu yang ingin dikemukakan penyair. Struktur Batin Puisi Menurut Waluyo dalam Jabrohim dkk (2003:65) struktur batin mencakup tema, perasaan penyair, nada atau sikap penyair terhadap pembaca, dan amanat. • Tema Tema adalah sesuatu yang menjadi pikiran pengarang (Jabrohim dkk 2003:65).Menurut Waluyo (2003:17) tema adalah gagasan pokok (subject-matter) yang dikemukakan penyair melalui puisinya.Semua karya terkhusus karya sastra pasti memiliki tema yang merupakan pokok permasalahan yang diangkat dalam menulis karya sastra itu. • Perasaan (Feeling) Feeling adalah sikap penyair terhadap pokok pikiran yang ditampilkannya (Aminuddin 2002:150).Sikap tersebut adalah sikap yang ditampilkan dari perasaan penyair, misalnya sikap simpati, antipati, senang, tidak senang, rasa benci, rindu, dan sebagainya. • Nada dan Suasana Sikap penyair kepada pembaca disebut nada puisi, sedangkan keadaan jiwa pembaca setelah membaca puisi atau akibat yang ditimbulkan puisi terhadap perasaan pembaca disebut suasana. Nada mengungkapkan sikap penyair, dari sikap itu terciptalah suasana puisi.Ada puisi yang bernada sinis, protes, menggurui, memberontak, main-main, serius (sungguh-sungguh), patriotik, belas kasih (memelas), mencemooh, kharismatik, filosofis, khusyuk, dan sebagainya (Waluyo 2009:37). • Amanat Amanat atau tujuan adalah hal yang mendorong penyair untuk menciptakan puisinya.Amanat dapat ditemukan setelah mengetahui tema, perasaan, nada, dan suasana puisi. Amanat yang hendak disampaikan oleh penyair mungkin secara sadar berada dalam pikiran penyair, namun lebih banyak penyair tidak sadar akan amanat yang diberikan (Jabrohim dkk 2003:67). Sedangkan menurut Waluyo (2003:40) amanat, pesan atau nasehat merupakan kesan yang ditangkap pembaca setelah membaca puisi.Cara pembaca menyimpulkan amanat puisi sangat berkaitan dengan pandangan pembaca terhadap suatu hal. Amanat berbeda dengan tema.Dalam puisi, tema berkaitan dengan arti, sedangkan amanat berkaitan dengan makna karya sastra (Jabrohim dkk 2003:67). Arti dalam puisi bersifat lugas, objektif dan khusus, sedangkan makna puisi bersifat kias, objektif, dan umum. 14 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

Puisi Puisi adalah salah satu ragam karya sastra yang berisi ungkapan perasaan yang disusun ke dalam bentuk larik dan bait. Penyair membangun sebuah puisi dengan menggunakan unsur-unsur penyusun puisi. Unsur-unsur penyusun puisi itu dapat diklasifikasi menjadi dua macam, yaitu unsur ekstrinsik dan unsur intrinsik. Puisi baru adalah puisi-puisi yang munculnya mulai tahun 1918 sampai sekitar 1966. Puisi baru ini dipengaruhi gaya sastra Eropa yang lebih bebas daripada puisi lama, baik dalam hal bentuk, isi, maupun gaya bahasanya. Berdasarkan jumlah larik dalam tiap baitnya, puisi baru dibagi menjadi sembilan macam, yaitu: distikhon, tersina, kuatren, kuin, sekstet, septim, stanza/oktava, soneta, dan sanjak bebas. Puisi modern adalah puisi-puisi yang berkembang sesudah tahun 1966 hingga sekarang. Puisi modern tidak bisa lagi diklasifikasi berdasarkan jumlah larik dalam tiap baitnya karena puisi modern tidak lagi mau terikat pada aturan jumlah larik. Puisi modern memiliki sifat yang jauh lebih bebas daripada puisi baru dan puisi lama. Berdasarkan tingkat kesulitan memahami isinya, puisi modern dibagi menjadi tiga macam: yaitu (1) puisi diafan, yakni puisi yang biasanya ditulis oleh anak-anak, isinya mudah dipahami dan tidak memerlukan penafsiran; (2) puisi prismatis, yakni puisi yang isinya tidak mudah dipahami dan memerlukan penafsiran, tetapi juga tidak terlalu sulit untuk dipahami; dan (3) puisi gelap, yakni puisi yang isinya sangat sulit dipahami. Larik dan Kalimat, Bait dan Paragraf Mempelajari perihal puisi, ada hal penting yang perlu kita pahami lebih dulu, yakni (1) perbedaan antara larik dan kalimat, (2) perbedaan antara bait dan paragraf. Larik tidak bisa disamakan dengan kalimat. Larik dan kalimat memiliki ciri-ciri yang berbeda. Kalimat selalu diawali huruf kapital dan diakhiri tanda titik. Kalimat selalu memiliki unsur subjek dan predikat, boleh ditambah pelengkap, keterangan, dan kata sambung. Larik tidak seperti itu. Larik tidak selalu diawali huruf kapital dan tidak selalu diakhiri tanda titik. Larik juga tidak selalu memiliki subjek dan predikat, adakalanya subjek saja atau predikat saja atau keterangan saja. Dari segi isinya, satu kalimat selalu memiliki satu maksud, sedangkan larik tidak selalu. Bisa saja, satu larik memiliki dua atau tiga maksud. Bait juga tidak bisa disamakan dengan paragraf. Paragraf adalah kumpulan dari kalimat-kalimat yang isinya bisa langsung dipahami tanpa diperlukan penafsiran-penafsiran. Bait tidak seperti itu. Bait adalah kumpulan dari larik-larik yang isinya belum tentu bisa langsung dipahami karena adakalanya masih diperlukan penafsiran-penafsiran. Sebuah bait puisi bila dibaca oleh orang yang berbeda dan ditafsirkan dengan cara yang berbeda bisa saja menghasilkan penafsiran yang berbeda. Unsur Ekstrinsik Puisi Fananie (2000:77) menjelaskan bahwa faktor ekstrinsik adalah segala faktor luar yang melatarbelakangi penciptaan karya sastra. Faktor ekstrinsik itu bisa berupa tradisi dan nilai-nilai, struktur kehidupan sosial, keyakinan dan pandangan hidup, suasana politik, lingkungan hidup, agama, dan lain sebagainya. Dari penjelasan Fananie itu, dapat kita simpulkan bahwa unsur ekstrinsik puisi adalah hal-hal di luar puisi yang mempengaruhi penciptaan isi puisi, seperti agama, sosial budaya, politik, adat, kebiasaan, kenyataan hidup, keindahan alam, keadaan lingkungan, dan lain sebagainya. Proses penulisan puisi pasti akan dipengaruhi hal-hal ekstrinsik. Contoh: puisi yang berjudul “Hujan Badai” (karya Rustam Efendi) tentu isinya dipengaruhi oleh peristiwa hujan badai, puisi yang berjudul “Cempaka” (karya Amir Hamzah) tentu isinya dipengaruhi oleh tumbuhan bunga cempaka yang diamati penyair, dan lain sebagainya. Bagaimana cara menemukan unsur ekstrinsik puisi? Isi puisi itu merupakan satu-satunya tempat yang digunakan oleh pengarang untuk mengimplementasikan atau mengekspresikan unsur ekstrinsik puisi. Oleh karena itu, cara menemukan unsur ekstrinsik puisi adalah dengan memahami isi puisi terlebih dahulu, kemudian di dalam isi puisi itu, kita cari hal-hal ekstrinsik seperti nilai-nilai sosial, nilai-nilai agama, norma-norma masyarakat, tradisi, adat istiadat, kebiasaan, kondisi politik, lingkungan hidup, pandangan hidup, dan lain sebagainya. Cara lain menemukan unsur ekstrinsik adalah dengan mewawancarai pengarangnya secara langsung, tentu saja hal ini dapat dilakukan apabila si pengarang masih hidup dan terjangkau. Cara kedua ini dapat kita lakukan karena sang pengarang adalah orang yang paling tahu tentang puisi karangannya. Dialah yang memiliki motivasi, tendensi, pandangan hidup, serta struktur kehidupan sosial yang tercermin di dalam puisi tersebut. Namun, cara kedua ini biasanya hanya dilakukan oleh mahasiswa atau peneliti sastra untuk keperluan penelitian sastra yang betul-betul serius. Unsur Intrinsik Puisi Unsur intrinsik puisi adalah unsur-unsur di dalam puisi yang membangun sebuah puisi sehingga puisi tersebut menjadi utuh. Unsur intrinsik puisi itu secara garis besar terbagi menjadi dua, yaitu (1) isi puisi, disebut juga struktur batin (deep structure) dan (2) kulit puisi, disebut juga struktur kulit (surface structure). Isi puisi (deep structure) itu dibangun oleh empat unsur, yaitu: (1) tema, (2) rasa, (3) suasana, 15 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

(4) nada, dan (5) pesan atau amanat atau maksud puisi. Kulit puisi (surface structure) itu dibangun oleh enam unsur, yaitu: (1) tipografi atau perwajahan puisi, (2) rima atau persamaan bunyi, (3) imaji atau citraan, (4) kata konkret, (5) gaya bahasa, dan (6) diksi atau pilihan kata. Untuk lebih jelasnya, perhatikan bagan berikut ini! (1) Tema (sense) Di dalam puisi, terdapat makna. Makna puisi bisa terdapat pada tataran kata, larik, bait, maupun keseluruhan. Makna puisi adalah pemahaman kita selaku pembaca terhadap kata, larik, bait, dan keseluruhan teks puisi. Jadi, sesuatu yang kita pahami itu disebut makna. Kumpulan makna yang kita peroleh dari kata, larik, bait, dan keseluruhan itu membentuk satu gagasan pokok. Nah, satu gagasan pokok itu disebut tema. Dengan kata lain, tema puisi adalah gagasan pokok yang kita simpulkan dari kumpulan makna yang kita peroleh dari tiap kata, larik, dan bait puisi tersebut. (2) Rasa & Suasana (feeling) Rasa dan suasana sering ada di dalam puisi karena puisi adalah ungkapan perasaan, tapi keduanya tak selalu ada secara bersamaan. Oleh karena itu, untuk dapat mengidentifikasi rasa dan suasana puisi, kita harus dapat memahami isi puisi itu lebih dulu. Sebenarnya, rasa adalah perasaan atau keadaan hati penyair yang tergambar di dalam isi puisi, sedangkan suasana adalah suasana yang tergambar dalam isi puisi. Namun demikian, pengertian rasa dan suasana ini sering disamakan atau dianggap sama karena keduanya sama-sama hadir dan terimajinasi di dalam hati. Sebagai contoh, seseorang yang berada di ruang pesta belum tentu merasakan suasana ramai, bisa jadi merasakan suasana sepi karena perasaannya saat itu sedang sepi. Perhatikan contoh di bawah ini! Bersorak jiwaku girang-gemirang Melihat bendera berkibar-kibar Tamsil kegembiraan limpah-melimpah Dalam kencana sinar-suminar Sebagai angkatan kapal terbang Gembira dahsyat getaran udara Begitulah angkatan jaman sekarang Dunia raya penuh suara  Rasa: gembira dan bangga.  Suasana: gembira. (3) Nada (tone) Nada yang dimaksud di sini adalah sikap penyair terhadap pembaca puisinya, yang tercermin melalui isi puisi tersebut. Dengan memahami isi dan tema sebuah puisi, biasanya kita akan dapat menangkap sikap penyair terhadap kita selaku pembaca. Dalam menyampaikan isi puisinya, penyair bisa menggunakan nada menggurui, sekadar memberi tahu, mendikte, menyalahkan, menyindir, mengolok-olok, memarahi, mengajak berpikir, mengajak merenung, menunjukkan masalah pada pembaca, merendahkan pembaca, dan sebagainya. Perhatikan contoh berikut ini! Kepada yang muda kuharapkan Atur barisan di hari pagi Menuju ke arah padang bakti.  Nada: menasihati pembaca (kutipan puisi tersebut bernada menasihati pembaca). (4) Amanat / Pesan / Maksud (intention) Amanat adalah pesan yang disampaikan oleh penyair melalui isi puisinya. Dalam puisi, amanat bisa disampaikan secara langsung maupun tidak langsung, tapi kebanyakan disampaikan secara tidak langsung. Perhatikan contoh penyampaian amanat secara tidak langsung berikut ini! Jakarta menangis Melihat anak-anak kecil Berlarian memburu Sesuap nasi yang tercecer Di sudut-sudut kota yang pengap  Amanat: Marilah peduli pada nasib anak-anak yang kurang beruntung. Perhatikan contoh penyampaian amanat secara langsung berikut ini! Andai pemuda-pemudimu Memiliki sifat sepertimu Bersama membangun... menjaga, kerja sama 16 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

Demi tercapainya persatuan dan kesatuan  Amanat: hendaknya para pemuda bekerja sama membangun, serta menjaga persatuan dan kesatuan. Agar Anda semakin paham, perhatikan contoh analisis struktur isi puisi berikut ini! Aku lalai di hari pagi Beta lengah di masa muda Kini hidup meracun hati Miskin ilmu miskin harta Akh, apa guna kusesalkan Menyesal tua tiada berguna Hanya menambah luka sukma Kepada yang muda kuharapkan Atur barisan di hari pagi Menuju ke arah padang bakti.  Isi puisi: seseorang yang sudah tua merasa menyesal karena sudah menyia-nyiakan masa muda sehingga sekarang ia miskin ilmu dan miskin harta.  Tema: penyesalan.  Rasa: menyesal.  Suasana: sedih.  Nada: menasihati pembaca.  Amanat: jangan menyia-nyiakan masa muda kita dengan kesenangan dan sikap santai agar kelak kita tidak miskin ilmu dan tidak miskin harta. (5) Tipografi (Perwajahan Puisi) Tipografi (perwajahan) adalah pengaturan atau penataan letak kata, larik, dan bait dalam puisi. Penataan letak kata, larik, dan bait itu bertujuan untuk menciptakan keindahan puisi dan makna puisi. Tipografi sering digunakan sebagai simbol atau penggambaran makna puisi. Pada puisi-puisi konvensional, kata- kata ditata dalam deret larik, kemudian beberapa larik diikat dalam bait-bait secara teratur. Namun, saat ini puisi tidak harus seperti itu, boleh ditata membentuk gambar-gambar tertentu. 17 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

(6) Rima (Persamaan Bunyi) Rima adalah persamaan bunyi yang terdapat di dalam puisi. Rima terbagi menjadi dua macam, yaitu rima horizontal (rima dalam) dan rima vertikal (rima luar). Rima horizontal adalah rima yang terjadi di dalam sebuah larik, sedangkan rima vertikal adalah rima yang terjadi di antara dua larik (atau lebih) yang berbeda. Rima vertikal terbagi menjadi tiga macam, yaitu rima vertikal awal, rima vertikal tengah, dan rima vertikal akhir. Perhatikan contoh berikut ini! Tubuhku kaku terpaku, hatiku pilu Sepisau luka teteskan darah Sepisau duka teteskan air mata Kesempatanku sudah melayang Kegagalanku datang membayang  Persamaan bunyi [ku] yang ada di dalam larik ke-1 itu disebut rima horizontal karena persamaan bunyi tersebut terjadi di dalam satu larik saja.  Persamaan bunyi [sepisau] pada larik ke-2 dan ke-3 itu disebut rima vertikal awal karena persamaan bunyi tersebut terjadi pada larik yang berbeda dan berada di awal larik.  Persamaan bunyi [uka teteskan] pada larik ke-2 dan ke-3 itu disebut rima vertikal tengah karena persamaan bunyi tersebut terjadi pada larik yang berbeda dan berada di tengah-tengah larik.  Persamaan bunyi [ayang] pada larik ke-4 dan ke-5 itu disebut rima vertikal akhir karena persamaan bunyi tersebut terjadi pada larik yang berbeda dan berada di akhir larik. (7) Imaji (citraan) Imaji (pengimajian atau citraan) adalah kata atau kelompok kata yang dapat memberikan imajinasi pengalaman indrawi: penglihatan, pendengaran, penciuman/pembauan, pengecapan, perabaan, dan perasaan. Perhatikan contoh berikut ini! Setiap kita bertemu, gadis kecil berkaleng kecil Senyummu terlalu kekal untuk kenal duka  Kata-kata yang bergaris bawah tersebut merupakan imaji penglihatan karena kata-kata tersebut bisa mengimajinasikan sesuatu yang terlihat oleh mata kita. Lonceng berdentang merajam telingaku Gemericik air seolah membasuh dahaga  Kata-kata yang bergaris bawah tersebut merupakan imaji pendengaran karena kata-kata tersebut bisa mengimajinasikan bunyi yang terdengar telinga. Manis di kulit belum tentu manis di daging Pahit getir hidup telah kaulalui  Kata-kata yang bergaris bawah tersebut merupakan imaji pengecapan karena kata-kata tersebut bisa mengimajinasikan rasa kecap lidah kita. Halus mulus terasa Aku terbuai keras dan lembut  Kata-kata yang bergaris bawah tersebut merupakan imaji perabaan karena kata-kata tersebut bisa mengimajinasikan hasil rabaan tangan kita. Ketika pintu terbuka, semerbak harum Kian lama, wangi itu kian membusuk!  Kata-kata yang bergaris bawah tersebut merupakan imaji penciuman/pembauan karena kata-kata tersebut bisa mengimajinasikan bau pada hidung kita. Radang rindu semakin rindu Rindu sirna berganti benci!  Kata-kata yang bergaris bawah tersebut merupakan imaji perasaan karena kata-kata tersebut bisa mengimajinasikan perasaan hati kita. (8) Kata Konkret Kata konkret berhubungan erat dengan imaji. Kata konkret adalah kata-kata yang dapat ditangkap dengan indra. Jadi, kata yang digunakan untuk menciptakan imaji adalah kata konkret. Dengan kata lain, kata konkret adalah kata-kata yang bisa menimbulkan imaji. Perhatikan contoh berikut ini! 18 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉

No Imaji Kata Konkret 1 Penglihatan 2 Pendengaran Merah, kuning, biru, kucing, anjing, ular, gunung, awan berarak, tanah, batu, dll. 3 Penciuman Dengung, deru, ringkik, desing, dengking, lengking, kicau, kecek, repet, repek, 4 Pengecapan gemertak, kerincing, kelening-kelenung, gelegak, gelegar, gemericik, dentum, desir, 5 Perabaan menyuit, dengkur, bising, dll. 6 Perasaan Asam, pedis, kohong, pesing, apak, basi, bangar, busuk, anyir, tengik, dll. Pedas, pahit, asam, gayau, asin, manis, kelat, dll. Dingin, panas, lembab, basah, kering, kasar, kasap, kerut, halus, lembut, rata, licin, gelenyar, geli, dll. Sedih, senang, gembira, riang, duka, pedih, kaget, dll. (9) Gaya Bahasa Gaya bahasa bisa terdapat di dalam puisi, bisa pula dalam cerita atau novel. Gaya bahasa sering digunakan untuk meningkatkan efek keindahan, menekankan nilai rasa, mengekspresikan perasaan pengarang, dan lain-lain. Gaya bahasa itu sebenarnya banyak sekali macamnya. Berdasarkan langsung- tidaknya makna, gaya bahasa terbagi menjadi dua macam, yaitu gaya bahasa retoris dan gaya bahasa kiasan (majas). Karena pembahasan tentang gaya bahasa ini cukup panjang, untuk lebih jelasnya, silakan baca artikel saya yang berjudul Gaya Bahasa (silakan diklik). (10) Diksi (Pilihan Kata) Diksi adalah pemilihan kata-kata atau istilah yang dilakukan oleh seorang penyair dalam puisinya. Pemilihan kata dilakukan oleh penyair dengan mempertimbangkan (1) makna kata, (2) nilai rasa suatu kata, dan (3) bunyi-bunyi kata. Dengan mempertimbangkan tiga hal itu, pemilihan kata dilakukan oleh penyair untuk keperluan penciptaan tema, amanat/pesan, nada/rasa, rima (persamaan bunyi), kata konkret, imaji (citraan), ataupun gaya bahasa. Daftar Pustaka Abdul Rozak Zaidan, Anita K. Rustapa, & Hani’ah. 1991. Kamus Istilah Sastra. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan. Diah Erna Triningsih. 2009. Diksi (Pilihan Kata). Klaten: PT Intan Pariwara. Gorys Keraf. 1984. Komposisi: Sebuah Pengantar Kemahiran Bahasa. Cetakan ke-7. Ende, Flores: Penerbit Nusa Indah. Gorys Keraf. 2005. Diksi dan Gaya Bahasa (Komposisi Lanjutan I). Cetakan ke-15. Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama. Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa. 2005. Kamus Besar Bahasa Indonesia (KBBI). Edisi ke-3. Cetakan ke-3. Jakarta: Depdiknas dan Balai Pustaka. Rachmat Djoko Pradopo. 2008. Beberapa Teori Sastra, Metode Kritik, dan Penerapannya. Cetakan ke-5. Yogyakarta: Penerbit Pustaka Pelajar. Wahyudi Siswanto. 2008. Pengantar Teori Sastra. Jakarta: Penerbit PT Grasindo. Zainuddin Fananie. 2000. Telaah Sastra. Surakarta: Muhammadiyah University Press. Posted by ANDIK WS pada pkl 22.39 19 | ꧖ ꦤ꧀ ꦢ ꦃ ꦯ ꦿ ꦶ ꦲ ꦂ ꦠ ꦠ ꦶ ꦏ ꧀ ꧈ ꦩ ꧈ ꦄ ꧈ ꧇ ꧒ ꧇ ꦉ ꦩ ꦨ ꦁ ꧉


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook