ดัชนีสุขภาพ

21 บทท่ี 3 ดชั นีสขุ ภาพ และแหลงขอมลู ทางวิทยาการระบาดท่สี าํ คัญ อาจารย ดร.ณัฐชยา พลาชวี ะ อาจารยป ราโมทย ถา งกระโทก ขอบเขตเนือ้ หา 1. ความหมายของดชั นีสขุ ภาพ 2. ประโยชนข องดชั นีสุขภาพ 3. การวดั ทางวิทยาการระบาด 4. ดชั นสี ุขภาพทส่ี าํ คญั 5. แหลงขอมูลทางวิทยาการระบาดทีส่ ําคญั วัตถปุ ระสงค เพ่ือใหผ ูอ าน 1. อธิบายความหมายของดัชนสี ขุ ภาพได 2. บอกประโยชนข องดชั นีสขุ ภาพได 3. อธบิ ายการวัดทางวทิ ยาการระบาดได 4. อธิบายดัชนสี ขุ ภาพที่สาํ คัญได 5. ระบุแหลงขอมลู ทางวทิ ยาการระบาดทส่ี ําคญั ได วิทยาการระบาด: แนวคิดและการประยุกตใชทางการพยาบาล บทท่ี 3 ดชั นีสุขภาพและแหลง ขอมลู ทางวทิ ยาการระบาดท่สี าํ คญั

22 คําศพั ท คาํ ศพั ท ความหมาย Incidence rate อตั ราอบุ ัตกิ ารณ Prevalence rate อัตราความชกุ Primary attack rate อตั ราปว ยระลอกแรก Secondary attack rate อตั ราปวยระลอกสอง Age specific mortality rate อัตราตายจําเพาะตามอายุ Cause specific mortality rate อัตราตายจาํ เพาะโรค Crude mortality rate อัตราตายอยางหยาบ Crude birth rate อัตราเกดิ อยางหยาบ General fertility rate อัตราเจริญพันธุท่วั ไป Infant mortality rate อตั ราตายของทารก Fetal death rate อตั ราเด็กเกิดไรช ีพหรอื ตายในทอ ง Maternal mortality rate อัตราตายของมารดา Natural increasing rate อตั ราเพ่ิมตามธรรมชาติ Dependency ratio อัตราสว นพง่ึ พิง Container Index (CI) ดัชนภี าชนะทมี่ ีลกู น้าํ ยุงลาย House Index (HI) ดัชนีครัวเรือนท่ีพบแหลง เพาะพันธยุ งุ ลาย บทนํา ดัชนีสุขภาพถูกสรางข้ึนเพ่ือวัดสถานะสุขภาพของประชากร เชน การเกิดโรคหรือเหตุการณท่ี เก่ยี วของกบั สุขภาพ สถานะสุขภาพ ปจ จัยทเี่ ก่ียวขอ งกับสุขภาพหรอื ปจจัยเสย่ี งอื่น ๆ เปนตน นอกจากนี้ ดัชนี สุขภาพยังเปนเครื่องหมายแสดงประสิทธิภาพของระบบการดูแลสุขภาพ และใชสําหรับการติดตามและเฝา ระวังภาวะสุขภาพดวย ดังน้ันพยาบาลวิชาชีพมีความจําเปนตองทําความเขาใจความหมายและตระหนักถึง ประโยชนของดัชนีสุขภาพ ดัชนีสุขภาพที่สําคัญ รวมถึงแหลงขอมูลทางวิทยาการระบาด เพื่อใชเปนเครื่องมือ สําคัญในการตดิ ตามและเฝาระวงั ภาวะสุขภาพของประชากรทรี่ ับผดิ ชอบไดอยางมปี ระสิทธิภาพ 1. ความหมายของดัชนสี ุขภาพ ดัชนีสุขภาพ (Health indicators) หมายถึง มาตรวัดหรือเครื่องมือเชิงปริมาณหรือเชิงสถิติท่ีใช สาํ หรบั การวัดภาวะสุขภาพของบุคคลหรือกลุมบคุ คล เปนตัวแปรท่ีสามารถใชในการวัดระดับการเปล่ียนแปลง ของความสําเร็จตามเปาหมายดานสุขภาพท่ีต้ังไว ดัชนี (Indicators) อาจเปนเชิงปริมาณหรือตัวเลข เชน อตั ราสวน สัดสวน อตั รา หรืออาจเปน เชิงคุณภาพ เชน มหี รือไมมีเหตุการณ ดชั นีสุขภาพสามารถแบงออกเปน วิทยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใ ชท างการพยาบาล บทที่ 3 ดัชนสี ขุ ภาพและแหลงขอ มูลทางวิทยาการระบาดทสี่ าํ คัญ

23 หลายองคประกอบ เชน ปจจัยดานประชากร ปจจัยดานเศรษฐกิจและสงั คม เปนตน (Paunović, 2008) ดชั นี สขุ ภาพที่ดจี ะตองมีองคประกอบสาํ คญั ดงั น้ี ความตรง (Valid) หมายถึง สามารถวัดไดอยางมีประสิทธิภาพโดยเฉพาะส่ิงท่ีพยายามจะวัดและ ผลลัพธที่วดั ไดแ สดงออกถงึ ปรากฏการณท ่ีแทจ รงิ ของสิ่งทกี่ ําลังวัด ความเท่ียง (Reliable) หมายถึง ผลลัพธของการวัดมีความเหมือนกันหรือเทากันเม่ือทําการวัดโดย บคุ คลอื่นหรอื ภายใตส ถานการณท ่คี ลายคลงึ กัน ความไว (Sensitive) หมายถงึ ความสามารถในการวดั ปรากฏการณท เี่ ปลี่ยนแปลงไป ความจําเพาะ (Specific) หมายถึง การสะทอนถึงการเปล่ียนแปลงของสถานการณหรือการ เปลย่ี นแปลงของปรากฏการณทเ่ี กย่ี วขอ งเทานั้น วัดไดจรงิ (Measurable) หมายถงึ สามารถวัดไดหรือมีขอมูลหรอื หาขอมูลไดง า ย เกี่ยวของกับนโยบาย (Policy-relevant) หมายถึง ความสามารถในการตอบสนองตอประเด็น สาํ คัญท่เี กีย่ วขอ งกับนโยบายดา นสุขภาพ คุมคา (Cost-effective) หมายถึง ผลลัพธของการดัชนีสุขภาพควรแสดงใหเห็นถึงความคุมคาตอ การลงทนุ ในการนาํ ไปใช เขา ใจงา ย (Understandable) หมายถึง ผใู ชขอ มูลตอ งสามารถเขา ใจและนาํ ไปใชไ ดง า ย 2. ประโยชนข องดชั นีสขุ ภาพ วฑิ รู ย โลหสุนทร (2561) กลาวถงึ ประโยชนข องดชั นีสขุ ภาพ ไวดงั น้ี 1. ใชใ นการวัดการกระจายของโรคและแสดงแนวโนม ของการเกิดโรคในชมุ ชน 2. ใชในการวิเคราะหสถานการณดานสุขภาพอนามัยหรือปญหาดานสุขภาพอนามัยของ ชุมชน การเจ็บปวย การตาย โดยสามารถนําดัชนีสุขภาพไปเปรียบเทียบกันภายในประเทศหรือระหวาง ประเทศเพอ่ื ใชป ระเมินสถานการณด า นสาธารณสุขได 3. ใชเปนแนวทางในการวางแผนงานสาธารณสุข การกําหนดเปาหมาย และการประเมินผล แผนงาน 4. ใชใ นการประเมินการจัดบรกิ ารสาธารณสขุ และวัดผลการดาํ เนนิ งานตามโครงการตางๆ 5. ใชเ ปน ประโยชนในงานวิจยั และการศกึ ษาทางดานวิทยาการระบาดตางๆ วิฑูรย โลหสุนทร (2561) กลาววา ในการประเมินภาวะสุขภาพชุมชน นิยมใชดัชนีสุขภาพตางๆ มา เปนตัวบงชี้สภาวะสุขภาพของชุมชน เชน ใชอัตราความชุกในการบอกขนาดของปญหาการเจ็บปวยดวยโรค ตางๆ ของประชากรที่เปนอยูในขณะนั้นวามากนอยเพียงใด ซึ่งจะเปนประโยชนตอการจัดบริการใหตรงตาม ความตองการของชุมชน ชวยเปรียบเทียบภาวะสุขภาพอนามัยระหวางชุมชน ควบคุมกํากับการเปลี่ยนแปลง ใชในการประเมินประสทิ ธิผลโครงการและควบคุมคุณภาพของผูใหบริการสุขภาพ และยังเปนเครื่องมือสําคัญ ท่ีใชในการศึกษาเกี่ยวกับระบาดวิทยาของโรคและภาวะสุขภาพอนามัย ตลอดจนแนวโนมของการเกิดโรคใน ชมุ ชน ดัชนีสุขภาพท่ีใชมีทั้งการวัดทางลบและการวัดทางบวก ถาดัชนีสุขภาพทางลบมีคาสูงหรือดัชนีสุขภาพ ทางบวกมีคาต่ํากวาเกณฑมาตรฐานหรือต่ํากวาเปาหมายตามแผนพัฒนาสุขภาพของประเทศแสดงวาภาวะ สขุ ภาพของชมุ ชนนนั้ ยังไมดีพอ ดัชนสี ขุ ภาพทางลบ ไดแก การวดั การตาย การวัดการเกิดโรค ความพกิ าร เปน ตน และดัชนีสุขภาพทางบวก ไดแก การวัดความยืนยาวของชีวิต การเจริญเติบโตของเด็ก เปนตน การเก็บ วทิ ยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใ ชทางการพยาบาล บทท่ี 3 ดชั นสี ขุ ภาพและแหลง ขอ มลู ทางวิทยาการระบาดท่ีสาํ คัญ

24 รวบรวมขอมูล การประมวลขอมูลดัชนีสุขภาพอยางตอเนื่อง สามารถชวยทํานายแนวโนมของปญหาสุขภาพ ของชมุ ชนในอนาคตได 3. การวดั ทางวทิ ยาการระบาด การวัดทางวิทยาการระบาด (Measurement in epidemiology) มีความสําคัญอยางมากใน การศึกษาทางวิทยาการระบาด ความรูพื้นฐานเก่ียวกับความแตกตางของเคร่ืองมือ วิธีการวัด และการ ตีความหมายของขอมูลเปนสิ่งจําเปนที่ตองศึกษาโดยละเอียดเพ่ือนําไปใชในการตัดสินใจในการวางแผนใน ระดบั นโยบาย รวมถึงการจัดบริการสุขภาพใหมปี ระสิทธิภาพเพมิ่ มากขึน้ (Fajardo-Gutiérrez, 2017) 3.1 การวดั ความถี่ (Frequency Measures) การวัดความถ่ีเปนการเปรียบเทียบสวนหน่ึงของการแจกแจงกับอีกสวนหน่ึงของการแจกแจงหรือกับ การแจกแจงท้ังหมด การวัดความถี่ ไดแก อตั ราสวน (Ratio) สัดสวน (Proportion) และอตั รา (Rate) การวัด ความถ่ีทัง้ 3 รูปแบบมพี ้นื ฐานการวดั ท่ีเหมือนกนั ดงั นี้ ตวั ตัง้ หรือตวั เลขเศษ (Numerator) ) X คาคงท่ี หรอื K (Constant) หรอื 10n ตัวหารหรือตัวเลขสวน (Denominator อัตราสวน (Ratio) หมายถึง การเปรียบเทียบขนาดความสัมพัทธของปริมาณสองปริมาณหรือการ เปรียบเทียบคาสองคาใด ๆ คํานวณไดจากการหารจํานวนหนึ่งกับอีกจํานวนหนึ่ง โดยท่ีตัวเศษหรือตัวตั้ง (Numerator) ไมจาํ เปน ตอ งมคี วามสัมพันธก นั กบั ตัวสว นหรอื ตวั หาร (Denominator) Ratio = A x K B ตวั อยา ง อตั ราสวนจาํ นวนนักศึกษาพยาบาลเพศชายตอนักศึกษาพยาบาลเพศหญิง ในป พ.ศ. 2564 เทากบั 10 : 200 หรือ 1 : 20 ในป พ.ศ. 2563 เทา กบั 20 : 200 หรอื 1 : 100 สัดสวน (Proportion) หมายถึง การเปรียบเทียบจํานวนยอยกับจํานวนรวมทั้งหมด โดยที่ตัวเศษ ตองเปน สว นหนงึ่ ของตัวสวนหรือตัวหาร โดยมากมักแปลงเปนรูปรอยละ (%) Proportion = A X 100% A+B+C วิทยาการระบาด: แนวคิดและการประยุกตใชทางการพยาบาล บทท่ี 3 ดชั นสี ขุ ภาพและแหลง ขอ มลู ทางวทิ ยาการระบาดท่สี าํ คญั

25 ตัวอยาง จากการสํารวจประชากรในชุมชนแหงหน่ึง จํานวน 5,000 คน พบวา ในผูชาย 3,000 คน เปน โรคเบาหวาน 240 คน ในผูหญิง 2,000 คน เปนโรคเบาหวาน 180 คน สัดสวนของผูปวยเบาหวานในเพศ ชายและเพศหญงิ เปนเทา ใด จาํ นวนผูช ายท่ีเปน เบาหวาน สดั สวนของผูปวยเบาหวานในเพศชาย = จํานวนผูช ายทั้งหมด X 100% = 240 X 100% 3,000 สัดสวนของผูป ว ยเบาหวานในเพศหญงิ = จํานวนผหู ญิงท่เี ปนเบาหวาน X 100% จาํ นวนผหู ญิงทงั้ หมด = 180 X 100% 2,000 อัตรา (Rate) หมายถึง การวัดความถี่ของการเกิดเหตุการณในประชากรทศ่ี ึกษาในชวงเวลาที่กําหนด อัตรามีประโยชนอยางย่ิงสําหรับการเปรียบเทียบความถี่ของการเกิดโรคในแตละสถานท่ี ในชวงเวลาท่ีตางกัน หรอื ในกลุมบุคคลทม่ี ขี นาดประชากรท่ีแตกตางกัน 4. ดัชนีสขุ ภาพท่ีสาํ คัญ ดชั นีสุขภาพทส่ี าํ คญั ดังมรี ายละเอียดดังนี้ 4.1 การวัดความถข่ี องการปวย (Morbidity frequency measures) การปว ย หมายถงึ การเปลี่ยนแปลงไปของรา งกายหรือจติ ใจในทางทต่ี รงขา มกบั สถานะความเปนอยูที่ ดี ในทางปฏิบตั ิการปวยครอบคลุมถึงการเกิดโรค การบาดเจ็บ และความพิการ การวัดความถี่ของการปวยจะ แสดงถึงจํานวนผูปวยรายใหม เรียกวา อุบัติการณ (Incidence) การวัดความถี่ของจํานวนผูปวยรายใหมและ เกา เรียกวา ความชกุ (Prevalence) 4.1.1 อุบัติการณ (Incidence) หมายถึง การเกิดโรคหรือการเกิดการบาดเจ็บของผูปวย รายใหม (New cases) ของประชากรในชวงเวลาท่ีกําหนด โดยสามารถจําแนกอุบัติการณไดเปน 2 ประเภท ไดแก สัดสวนอุบตั ิการณ (Incidence proportion) และอัตราอุบตั กิ ารณ (Incidence rate) 1) สัดสว นอุบตั ิการณ (Incidence proportion) หมายถึง สัดสวนของประชากร ในชวงเวลาเริ่มตนที่ปลอดโรค (Disease-free population) และพัฒนาจนเกิดโรคหรือการเกิดการบาดเจ็บ หรือเสียชีวิตในชวงเวลาท่ีกําหนด คําพองความหมาย ไดแก อัตราโจมจับ (Attack rate) ความเสี่ยง (Risk) ความนาจะเปนของการเกิดโรค (Probability of getting disease) และอุบัติการณสะสม (Cumulative incidence) วทิ ยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใ ชทางการพยาบาล บทท่ี 3 ดัชนีสุขภาพและแหลง ขอ มลู ทางวทิ ยาการระบาดทส่ี าํ คัญ

26 ตัวอยาง ในการศึกษาติดตามผูปวยโรคเบาหวานเพศชายจํานวน 189 ราย เปนเวลา 13 ป ผลการศึกษา พบวา ผปู วยโรคเบาหวานท่ีเปนเพศชายเสียชีวิตจํานวน 100 ราย จงคํานวณหาสัดสวนอุบัติการณข องการ เสยี ชวี ติ ของปวยโรคเบาหวานทีเ่ ปน เพศชายเหลา น้ี ตวั ตัง้ หรอื ตวั เลขเศษ (Numerator) จาํ นวนผูปว ยรายใหมท ีเ่ กิดโรคในชว งเวลาทก่ี าํ หนด จํานวนผปู วยโรคเบาหวานเพศชายเสยี ชวี ิต 100 ราย ตัวหารหรือตวั เลขสวน (Denominator) จํานวนประชากรในชวงเวลาเร่มิ ตน จํานวนผูปว ยโรคเบาหวานเพศชาย 189 ราย Incidence proportion/ Risk = (100 ⁄ 189) × 100 = 52.9% สรุปไดว า สัดสว นอบุ ตั ิการณข องการเสียชวี ิตของปว ยโรคเบาหวานทเ่ี ปน เพศชายเทา กับรอ ยละ 52.9 2) อัตราอุบัติการณ (Incidence rate) หมายถึง การวัดอุบัติการณการเกิดโรค โดยใชระยะเวลาความเสี่ยงตอการเกิดโรค (Person-time at risk) ของแตละบุคคลมาใชเปนฐานในการ คํานวณ โดยท่ัวไปอัตราอุบัติการณจะคํานวณจากการศึกษาติดตามระยะยาว โดยมีการติดตามผูลงทะเบียน เมื่อเวลาผานไปหากเกิดผูปวยรายใหมจะไดรับการบันทึกไว โดยปกติแลวแตละคนจะไดรับการติดตามตั้งแต เวลาเร่ิมตนท่ีกําหนดจนกระท่ังถึงจุดส้ินสุด (End points) ซึ่งหมายถึง เร่ิมมีอาการของโรค ตาย การยายถิ่น การออกจากการศึกษา (Lost to follow-up) หรือส้ินสุดการศึกษา ดังนั้น ตัวเศษของอัตราอุบัติการณ คือ จํานวนผูปวยรายใหมที่ระบุในชวงระยะเวลาของการสังเกต และตัวสวนของอัตราอุบัติการณ คือ ผลรวมของ ระยะเวลาความเสี่ยงตอการเกดิ โรคแตละคนถกู สังเกต ตัวสวนน้ีแสดงถึงระยะเวลาท้งั หมดทปี่ ระชากรมีความ เสีย่ งและถูกเฝาระวังโรค ดังนั้น อัตราอุบัติการณจึงเปน อตั ราสวนของจํานวนผูป วยตอเวลาทั้งหมดท่ีประชากร มคี วามเส่ียงตอการเกิดโรค ตัวอยา ง ในโรงงานแบตเตอรี่ มคี นงาน 40 คน โดยมรี ะยะเวลาการทํางานตางกนั ดงั นี้ คนงาน 8 คน ทาํ งานนาน 10 ป person-time at risk = 8 x 10 = 80 person-years คนงาน 25 คน ทาํ งานนาน 5 ป person-time at risk = 25 x 5 = 125 person-years คนงาน 6 คน ทํางานนาน 2 ป person-time at risk = 6 x 2 = 12 person-years คนงาน 1 คน ทํางานนาน 6 เดือน person-time at risk = 1 x 0.5 = 0.5 person-years Total person-years = 80 + 125 + 12 + 0.5 =217.5 person-years สมมตวิ า ในชว งทีท่ าํ การศกึ ษา 10 ป มีคนงานปว ยดวยโรคทางระบบ ปราสาท 2 ราย อัตราอุบตั กิ ารณ (Incidence rate) = (2/217.5) x 1000 = 9.20/1000 person-years 4.1.1 ความชุก (Prevalence) หมายถึง สดั สวนของบุคคลที่มีโรคหรือมีคุณลักษณะเฉพาะ ทั้งท่ีเกิดข้ึนใหมและท่ีมีอยูกอนตอหนวยประชากรในชวงเวลาท่ีกําหนด โดยสามารถจําแนกอุบัติการณไดเปน 2 ประเภท ไดแก ความชกุ ของโรคในจุดเวลาท่กี ําหนด (Point prevalence) และความชุกของโรคในชวงเวลา ทกี่ าํ หนด (Period prevalence) วทิ ยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใ ชทางการพยาบาล บทที่ 3 ดชั นีสขุ ภาพและแหลงขอ มลู ทางวิทยาการระบาดทส่ี าํ คญั

27 1) ความชุกของโรคที่จุดเวลาที่กําหนด (Point prevalence) หมายถึง จํานวน ผูปวยท้ังหมดท่ีมีอยูท้ังเกาและใหมตอหนวยประชากรท่ีจุดเวลาที่กําหนด คําวา Point prevalence มักเรียก ส้ันๆ วา Prevalence แสดงถึงสัดสวนของประชากรที่ปวยเปนโรคอยูในขณะนั้น ชวยพิจารณาเบ้ืองตนวา ประสิทธิผลของการใหบริการทางการแพทยและสาธารณสุข โดยเฉพาะในดานการรักษาพยาบาลไดผลมาก นอยเพียงใด เปนประโยชนในดานการวางแผนพัฒนาสุขภาพ การจัดสรรงบประมาณ การจัดกําลังคนและ ขนาดของบรกิ ารทางการแพทยส าํ หรับชมุ ชน ตวั อยาง จากการสํารวจมารดาหลังคลอด จํานวน 1,150 ราย ในป 2563 พบวา มีมารดาท่ีใหนมบุตรเพียง อยางเดียวเปนเวลา 6 เดือน จํานวน 468 ราย จงคํานวณความชุกของการใหนมบุตรเพียงอยางเดียวเปน เวลา 6 เดอื น ของมารดาหลังคลอดกลุมน้ี ตวั ตง้ั หรอื ตวั เลขเศษ (Numerator) จํานวนมารดาทีใ่ หน มบตุ รเพียง จํานวน 468 ราย ตัวหารหรือตัวเลขสวน (Denominator) มารดาหลังคลอด จํานวน 1,150 ราย ความชุก (Prevalence) = (468 ⁄ 1,150) × 100 = 0.407 × 100 = 40.7% 2) ความชุกของโรคในชวงเวลาที่กําหนด (Period prevalence) หมายถึง จาํ นวนผปู ว ยทั้งเกาและใหมต อ หนวยประชากรในชวงระยะเวลาท่ีกาํ หนด ดัชนนี ใ้ี ชกนั นอ ยในทางระบาดวทิ ยา มกั ใชใ นโรคไรเชอื้ หรือโรคเรือ้ รงั ตัวอยาง จากรายงานการสํารวจจํานวนผูปว ยโรคเบาหวาน เมื่อวันท่ี 1 มกราคม พ.ศ. 2563 พบวา มีผปู ว ย เบาหวานรายเกา 1,150 ราย และผูปว ยรายใหม 40 ราย จงคํานวณความชกุ ของโรคในชว งเวลาทกี่ าํ หนด ตัวต้ังหรือตัวเลขเศษ (Numerator) จํานวนผูปว ยรายเกา + จาํ นวนผูปว ยรายใหม ตัวหารหรอื ตัวเลขสว น (Denominator) จํานวนประชากรกลางป (8,000) ความชกุ (Prevalence) = (1,150 + 40 / 8000) × 100 = 0.15 × 100 = 15% ตารางแสดงการเปรยี บเทยี บคณุ ลักษณะระหวาง Incidence และ Prevalence คุณลักษณะ Incidence Prevalence 1. รปู แบบของการสังเกต มีชวงระยะเวลาท่ีสังเกตคอนขาง มกั เปน การสงั เกตในชวง 2. เลขตวั ตงั้ ยาวและมีการติดตามสังเกตอยาง ระยะเวลาส้ันๆ และมักไมตอเนอ่ื ง ตอ เนอ่ื ง เชน การสาํ รวจชุมชน จํานวนผูปวยท่ีสังเกตพบและเปน จํานวนผูปวยทั้งหมดที่ตรวจพบ ผูปวยรายใหมในระหวางชวง ในชว งระยะเวลาทศ่ี กึ ษา ระยะเวลาที่ศกึ ษา วิทยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใ ชทางการพยาบาล บทที่ 3 ดัชนีสุขภาพและแหลง ขอ มูลทางวทิ ยาการระบาดทสี่ าํ คัญ

28 คุณลกั ษณะ Incidence Prevalence 3. เลขตวั หาร จํานวนประชากรที่เส่ียงตอการ จํานวนประชากรท้ังหมดท่ีมีอยูใน 4. ลักษณะของโรค เปนโรคนั้นในชวงเวลาท่ีศึกษา ชวงเวลาการศึกษา ไมวาจะปวย 5. การนําไปใช (ซึ่งหมายความถึงคนที่มีสุขภาพดี ดวยโรคนัน้ หรือไมกต็ าม และ/หรือ ไมปวยดวยโรคน้ันเมื่อ เ ร่ิ ม ต น ก า ร ศึ ก ษ า แ ล ะ ไ ม มี ภูมิคุมกัน หรือไมแนชัดวามี ภูมคิ ุมกันหรือไม) มักใชก ับโรคติดตอ เฉียบพลนั มกั ใชก ับโรคเรอ้ื รัง 1. เปนตัวบงชี้โดยตรงของโอกาส 1. ไมจําเปนตองแสดงถึงโอกาส การเกิดโรค ของการเกิดโรค 2. เปนดัชนีทใ่ี ชประเมินผลวาการ 2. เปนดัชนีที่แสดงถึงบริการดาน ปองกันโรคดีหรอื ไม การรักษาและการปอ งกนั 4.1.3 อตั ราปวยระลอกแรก (Primary attack rate) อตั ราปวยระลอกแรก หมายถงึ การวัดจาํ นวนผูปว ยระลอกแรกตอ หนว ยประชากรท่มี ีภูมไิ วรบั อัตราปว ยระลอกแรก = จาํ นวนผูปวยระลอกแรก x 100 หรือ 1,000 จํานวนประชากรท่มี ีภมู ิไวรับ = จาํ นวนตอ 100 หรอื 1,000 ของประชากรทม่ี ีภูมไิ วรับ ตัวอยาง ในชุมชนแหงหน่ึงมีการระบาดของโรคหัดเกิดข้ึนระหวางเดือนตุลาคมถึงธันวาคม เม่ือส้ินสุดการ ระบาดพบวามีผูปวยทั้งหมด 100 คน ในจํานวนน้ีเปนผูปวยตั้งแตเริ่มแรกคือตุลาคมถึงพฤศจิกายน 80 คน ตอ มามผี ูปวยเพิ่มขึ้นอีก 20 คน หลังจากผูปวยชุดแรกประมาณ 2-3 สัปดาห จํานวนประชากรในชุมชนน้ัน ทย่ี งั ไมเคยเปน หัดหรอื ไดร ับวคั ซีนปอ งกนั โรคหดั เลยมีอยู 200 คน อตั ราปว ยระลอกแรก = 80 x 100 200 = 0.40 x 100 อัตราปวยระลอกแรก เทากบั 40 ตอ 100 ของประชากรท่ีมภี ูมไิ วรบั 3.1.4 อตั ราปว ยระลอกสอง (Secondary attack rate) อัตราปวยระลอกสอง หมายถึง การวัดดูการเกิดโรคของกลุมผูสัมผัสโรคที่มีภูมิไวรับ ภายหลัง ไปสัมผัสกับผปู วยกลุม แรก อตั ราปว ยระลอกสองชวยแสดงถึงความสามารถของเชอ้ื โรคในการทําใหเกดิ การติด เชื้อในรางกายของโฮสท และการแพรกระจายของโรคมีมากนอยเพียงใด เชื้อโรคที่มีความสามารถในการติด วิทยาการระบาด: แนวคิดและการประยุกตใ ชทางการพยาบาล บทท่ี 3 ดัชนีสขุ ภาพและแหลง ขอ มูลทางวทิ ยาการระบาดที่สาํ คญั

29 เช้ือสูงจะมีคาดัชนีสูง เชน หัด สุกใส เชื้อโรคท่ีมีความสามารถในการติดเช้ือตํ่าจะมีคาของดัชนีนี้ตํ่า เชน วัณ โรค โรคเรอ้ื น เปนตน อัตราปว ยระลอกสอง = จาํ นวนผูปว ยระลอกสอง x 100 หรือ 1,000 จํานวนผูส ัมผสั โรคท่มี ภี มู ิไวรบั หรือ อัตราปว ยระลอกสอง = จํานวนผูปวยใหมทง้ั หมด – จาํ นวนผปู ว ยระลอกแรก x 100 หรอื 1,000 จํานวนประชากรท่มี ภี ูมไิ วรบั – จาํ นวนผปู ว ยระลอกแรก = จํานวนตอ 100 หรอื 1,000 ของผสู ัมผัสโรคท่ีมีภูมิไวรบั ตัวอยาง ในชุมชนแหงหนึ่งมีการระบาดของโรคหัดเกิดข้ึนระหวางเดือนตุลาคมถึงธันวาคม เม่ือส้ินสุดการ ระบาดพบวามีผูปวยทั้งหมด 100 คน ในจํานวนน้ีเปนผูปวยตั้งแตเร่ิมแรกคือตุลาคมถึงพฤศจิกายน 80 คน ตอ มามีผูปวยเพ่ิมขึ้นอีก 20 คน หลังจากผูปวยชุดแรกประมาณ 2-3 สัปดาห จาํ นวนประชากรในชมุ ชนนั้น ท่ียังไมเ คยเปน หดั หรอื ไดร ับวคั ซีนปองกนั โรคหัดเลยมีอยู 200 คน อัตราปว ยระลอกสอง = 100-80 x 100 200-80 = 0.167 x 100 อตั ราปว ยระลอกสอง เทา กบั 16.7 ตอ 100 ของผูสัมผสั โรคที่มภี มู ไิ วรบั ตวั อยาง ในการระบาดของหัดเร่มิ ตนในโรงเรยี นซึง่ มีนกั เรียน 300 คน มเี ดก็ เกดิ เปนโรคขึ้น 80 ราย ในเด็ก 80 รายท่ีเปนหัดน้ีมีพ่ีนองซึ่งอยูรวมในบานเดียวกัน ซ่ึงมีโอกาสสัมผัสโรครวมทั้งสิ้น 200 ราย หลังจากน้ัน เกิดโรคหดั ข้ึนอกี 40 รายในหมูพี่นอ งของเดก็ ชุดแรกทเ่ี ปน หดั น้ี อตั ราปวยระลอกสองเทา ใด อตั ราปวยระลอกสอง = 40 x 100 200 = 0.2 x 100 อตั ราปวยระลอกสอง เทากบั 20 ตอ 100 ของผูส มั ผัสโรคทม่ี ภี ูมไิ วรบั 4.2 ดัชนสี ขุ ภาพเกย่ี วกบั การตาย (Mortality health indices) การตายนับเปนตัวชี้วดั ทแี่ สดงถงึ ความรุนแรงของปญ หาท้งั ในทางคลนิ ิกและทางดา นสาธารณสขุ คาํ ศัพทท ี่ควรทราบดังน้ี Live birth (เด็กเกิดมีชีพ) หมายถึง ทารกท่ีคลอดโดยวิธีใดก็ตาม และไมคํานึงถึงระยะเวลาของการ ตง้ั ครรภ โดยท่ีทารกคลอดออกมานัน้ มีอาการหายใจหรอื แสดงอาการที่บง วามีชวี ติ เชน การเตนของหวั ใจ Fetal death (เด็กเกิดไรชีพหรือตายในทอง) หมายถึง ทารกที่คลอดออกมาไมหายใจหรือไมแสดง อาการท่ีบงวามีชวี ิต โดยไมค ํานงึ ถงึ ระยะเวลาการต้ังครรภ หรอื การคลอด Perinatal death (การตายกอนและหลังคลอด) หมายถึง การตายของทารกท่ีเกิดมีชีวิตในสัปดาห แรกของชีวติ (7 วนั ) รวมกบั จาํ นวนเกดิ ไรชีพ ซ่ึงมีอายุของการตั้งครรภ 28 สปั ดาหข ึน้ ไป Maternal death (มารดาตาย) หมายถึง หญิงท่ีตายมีสาเหตุเนื่องมาจากการต้ังครรภ การคลอด และระยะหลังคลอด 6 สปั ดาห วิทยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใ ชทางการพยาบาล บทท่ี 3 ดัชนีสุขภาพและแหลง ขอ มูลทางวิทยาการระบาดท่สี าํ คัญ

30 การวัดการตายทีส่ ําคัญ ไดแ ก 4.2.1 อตั ราตายอยา งหยาบ (Crude mortality rate) อัตราตายอยางหยาบ เปนอัตราสรุปท่ีบอกถึงจํานวนคนตายท่ีเกิดขึ้นจริงตอจํานวนประชากร ทั้งหมด ชวยบงบอกถึงภาวะสุขภาพอนามัยและการสาธารณสุขของชุมชนไดอยางคราวๆ ทําใหเห็นแนวโนม ของการตายวา กาํ ลังเพ่ิมข้ึนหรอื ลดลง อัตราตายอยางหยาบ = จาํ นวนคนตายทั้งหมดในระหวา งป x 1,000 จํานวนประชากรกลางป = จาํ นวนตอประชากร 1,000 คนตอป 4.2.2 อตั ราตายจาํ เพาะ (Specific mortality rate) อัตราตายจําเพาะ เปนอัตราตายซ่ึงระบุเงื่อนไข หรือ ภาวะจําเพาะเจาะจงลงไป ทําใหมีการ เปรียบเทียบกันได เชน ระบุเง่ือนไขเกี่ยวกับอายุ เพศ เช้อื ชาติ เชน อัตราตายจําเพาะตามอายุ (Age specific mortality rate) อัตราตายจําเพาะตามอายุ แตกตางกันไปในแตละกลุมอายุ เน่ืองจากประชากรในกลุมอายุ ตางๆ ไดรับปจจัยเสี่ยงของโรคและอิทธิพลของส่ิงแวดลอมแตกตางกัน นับเปนดัชนีที่ดีอันหน่ึงในการ เปรยี บเทยี บภาวะสขุ ภาพอนามัยของชุมชนในทองที่ตางๆ ไดด กี วา อตั ราตายอยางหยาบ อัตราตายจาํ เพาะในกลุมอายุ 70-74 ป = จาํ นวนคนตายทงั้ หมดในกลมุ อายุ 70-74 ป x 1,000 ประชากรกลางปใ นกลมุ อายุ 70-74 ป 4.2.3 อัตราตายจําเพาะโรค (Cause specific mortality rate) อัตราตายจําเพาะโรค เปนอัตราตายซ่ึงมีสาเหตุจําเพาะมาจากโรคใดโรคหนึ่งตอประชากร 1,000 คนตอป เชน อตั ราตายดว ยโรคหวั ใจขาดเลือด อตั ราตายดวยโรคมะเร็ง เปน ตน อัตราตายจาํ เพาะโรคที่เก่ยี วกบั โรคตดิ เช้ือ เปนดชั นีที่ดอี นั หนงึ่ ในการวัดภาวะสุขภาพอนามัย ของชุมชน ในกรณีท่ีชุมชนมีความแออัด ท่ีอยูอาศัยไมดี ขาดน้ําสะอาดสําหรับบริโภค บริการดานการแพทย และอนามยั ไมด ี มักพบวาอตั ราตายดว ยโรคทองรวง โรคระบบทางเดินหายใจ และวัณโรคปอดจะสงู ข้นึ อตั ราตายจําเพาะโรค = จาํ นวนคนตายทง้ั หมดดว ยโรคใดโรคหน่ึง x 1,000 ประชากรกลางป 4.2.4 อัตราปวยตาย (Case fatality rate) อัตราปวยตาย (Case fatality rate) หมายถึง จํานวนผูปวยที่เสียชีวิตดวยโรคใดโรคหน่ึงใน จาํ นวนผปู วยดวยโรคนนั้ ท้ังหมด ในชว งระยะเวลาหน่งึ นยิ มทําหนว ยเปน รอยละ อตั ราปวยตายเปนดชั นีที่ใชแสดงถึงความรนุ แรงของโรคไดอยางคราวๆ โรคที่มอี ัตราปวยตายสูง เปนโรคที่มีความรุนแรงสูง เชน โรคพิษสุนัขบา โรคที่มีอัตราปวยตายต่ํา เปนโรคที่มีความรุนแรงตํ่า เชน โรค ผวิ หนัง ยังชวยชี้บง ถงึ สภาพของการใหบรกิ ารดา นการรักษาพยาบาลผูปว ยวาไดผ ลดมี ากนอยเพยี งใด วิทยาการระบาด: แนวคิดและการประยุกตใชทางการพยาบาล บทท่ี 3 ดชั นีสขุ ภาพและแหลงขอ มลู ทางวิทยาการระบาดทส่ี าํ คญั

31 อตั ราปวยตาย (Case fatality rate) = จํานวนผูปวยทเี่ สียชีวิตดวยโรคใดโรคหน่ึง x 10n จาํ นวนผูป ว ยดว ยโรคน้นั ท้งั หมด = จาํ นวนผูปวยทเ่ี สยี ชีวติ ดวยโรคใดโรคหนึง่ x 100 จาํ นวนผูปวยดว ยโรคนัน้ ทง้ั หมด ตวั อยา ง สถานการณโ รคไขเ ลือดออก พ.ศ. 2563 ในตาํ บลบางพระ ประจาํ เดอื นมกราคม ถึง เดือนธนั วาคม พ.ศ. 2563 มีจํานวนผูปวย 435 คน มีรายงานผูเสียชีวิต 2 ราย อัตราปวยตาย (Case fatality rate) เปน เทา ไร อตั ราปว ยตาย (Case fatality rate) = 2 x 100 435 = 0.0046 x 100 อัตราปวยตาย (Case fatality rate) เทา กบั รอยละ 0.46 4.2.5 อตั ราตายของทารก (Infant mortality rate) อตั ราตายของทารก หมายถึง จํานวนเด็กทารกอายุตํ่ากวา 1 ป ตายตอ เดก็ เกิดมีชีพ 1,000 คน ตอ ป เปน ดชั นีสขุ ภาพท่ีสาํ คญั สาํ หรับเปนเคร่ืองชว้ี ดั ภาวะสขุ ภาพอนามยั ของประเทศตางๆ อตั ราตายของทารก = จาํ นวนเด็กทารกตายในอายุตาํ่ กวา 1 ป x 1,000 จํานวนเด็กเกิดมชี ีพในปเ ดียวกนั 4.2.6 อัตราตายของมารดา (Maternal mortality rate) อัตราตายของมารดา หมายถึง จํานวนมารดาตายจากการต้ังครรภ การคลอดหรือการอยูไฟตอ เด็กเกิดมชี ีพ 1,000 คนตอ ป เปนดัชนีสขุ ภาพทช่ี วยช้ีวัดบรกิ ารอนามัยแมแ ละเด็กของชมุ ชน อัตราตายของมารดา = จาํ นวนมารดาตายจากการต้งั ครรภ คลอด หรืออยูไฟ x 1,000 จาํ นวนเดก็ เกิดมชี ีพในปเ ดยี วกนั ตัวอยาง ในป พ.ศ.2560 ประเทศไทยมีมารดาตายจากการต้ังครรภ การคลอดและการอยูไฟ 329 คน เดก็ เกดิ มชี พี 884,043 คน จงคํานวณอัตราตายของมารดา อตั ราตายของมารดา = 329 x 1,000 884,043 = 0.00037 x 1,000 อตั ราตายของมารดา เทากับ 0.37 ตอ เดก็ เกิดมชี พี 1,000 คนตอ ป 4.3 ดชั นีสขุ ภาพเกี่ยวกบั ภาวะเจริญพนั ธุ (Fertility health indices) ภาวะเจริญพันธุ หมายถึง ภาวะหรือชวงท่ีมีความสามารถในการสืบพันธุหรือแพรพันธุ คูชายหญิงใน ภาวะเจริญพันธุม โี อกาสตง้ั ครรภถ าไมไดคมุ กําเนิด วทิ ยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใ ชทางการพยาบาล บทที่ 3 ดชั นีสุขภาพและแหลงขอมลู ทางวิทยาการระบาดท่ีสาํ คญั

32 4.3.1 อัตราเกิดอยางหยาบ (Crude birth rate) อัตราเกิดอยางหยาบ หมายถึง จํานวนเด็กเกิดมีชีพตอประชากรกลางป 1,000 คนตอป อัตรา เกิดอยางหยาบชวยสะทอนใหเห็นเก่ียวกับบริการดานการวางแผนครอบครัว ภาวะเจริญพันธุ และระดับ สุขภาพอนามัยของชุมชน ใชประโยชนใ นการวางแผนงานอนามัยแมแ ละเด็ก อัตราเกิดอยางหยาบ = จาํ นวนเด็กเกิดมชี พี ในระหวา งป x 1,000 จาํ นวนประชากรกลางปในปเดยี วกนั = จาํ นวนตอประชากร 1,000 คนตอ ป 4.3.2 อัตราเจริญพนั ธุท ่วั ไป (General fertility rate) อัตราเจริญพันธุท่ัวไป (General fertility rate) หมายถึงจํานวนเด็กเกิดมีชีพตอหญิงวัยเจริญ พันธุ อายุ 15-49 ป 1,000 คนตอป อัตราเจริญพันธุทั่วไป เนนเฉพาะหญิงท่ีมีโอกาสใหกําเนิดบุตร ทาํ ใหเ ห็น อตั ราหญงิ วยั เจริญพนั ธทุ ี่ใหก ําเนดิ บุตรในแตล ะป เปนประโยชนใ นการวางแผนงานอนามยั ครอบครัว อตั ราเจริญพนั ธุท่ัวไป = จํานวนเด็กเกดิ มชี พี ในระหวางป x 1,000 จํานวนหญิงวยั เจริญพันธอุ ายุ 15-49 ป = จาํ นวนตอ 1,000 หญิงวัยเจริญพันธุต อ ป 4.3.3 อัตราเจริญพันธุจําเพาะตามอายุหรืออัตราเกิดจําเพาะตามอายุ (Age specific fertility rate or age specific birth rate) อัตราเจริญพันธุตามอายุ (Age specific fertility rate) หมายถึง จํานวนเด็กเกิดมีชีพตามอายุ มารดาทีก่ ําหนดตอ จํานวนหญิงอายุกลมุ เดียวกนั 1,000 คนตอป อัตราเจริญพันธตุ ามอายุ ทําใหท ราบวาอัตรา เจริญพันธุของมารดากลุมอายุใดท่ีมีอัตราสูงสุด จะไดเนนดําเนินการใหบริการวางแผนครอบครัวแกกลุมที่มี อัตราเจริญพนั ธสุ งู อตั ราเจริญพันธตุ ามอายุ = จาํ นวนเด็กเกิดมชี ีพตามกลมุ อายุมารดาท่กี าํ หนด x 1,000 จาํ นวนหญงิ อายุกลมุ เดียวกนั ทีก่ ลางป 4.3.4 อัตราคุมกําเนิด (Birth control rate) อัตราคุมกําเนิด หมายถึง รอยละของสตรีอายุ 15-49 ป (หรือ 15-44 ป) ที่สมรสและอยูกินกับ สามี และกําลังใชวิธีคุมกําเนิดวิธีใดวิธีหน่ึงอยู การคุมกําเนิดเปนปจจัยที่มีผลตอการลดภาวะเจริญพันธุ ชวย ปองกันหญิงตั้งครรภในขณะอายุยังนอยหรืออายุมากเกินไป ชวยเวนระยะการมีบุตร และชวยในการกําหนด จาํ นวนบตุ รทีต่ อ งการ อัตราคมุ กําเนิด = จํานวนสตรีอายุ 15-49 ป ท่สี มรสอยกู นิ กับสามแี ละกาํ ลังคมุ กําเนิด จํานวนสตรีอายุ 15-49 ป ทีส่ มรส และอยกู ินกบั สามี วิทยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใ ชท างการพยาบาล บทที่ 3 ดัชนีสขุ ภาพและแหลงขอ มลู ทางวิทยาการระบาดที่สาํ คญั

33 4.3.5 อตั ราเพิม่ ตามธรรมชาติ (Natural increasing rate) อตั ราเพ่ิมตามธรรมชาติ = อัตราเกิดของปที่กําหนด – อตั ราตายของปเดยี วกนั หรือ = จาํ นวนคนเกิด – จํานวนคนตาย ในเวลา (ป) ที่กาํ หนด x 10n ประชากรกลางป ในเวลา (ป) เดียวกนั 4.4 อตั ราสวนพ่ึงพิง (Dependency ratio) 4.4.1 อัตราสว นพึ่งพงิ วยั เด็ก (Youth dependency ratio) อัตราสว นพง่ึ พงิ วัยเดก็ = จาํ นวนประชากรอายแุ รกเกดิ ถึง 14 ป x 10n จาํ นวนประชากรอายุ 15-59 ป 4.4.2 อตั ราสวนพ่ึงพิงวัยสูงอายุ (Aged dependency ratio) อัตราสว นพง่ึ พิงวัยสูงอายุ = จาํ นวนประชากรอายุตั้งแต 60 ปข ึน้ ไป x 10n จํานวนประชากรอายุ 15-59 ป 4.4.3 อัตราสว นพ่ึงพิงรวม (Total dependency ratio) อตั ราสวนพึ่งพงิ รวม = จํานวนประชากรอายแุ รกเกิดถึง 14 ป + จาํ นวนประชากรอายุตั้งแต 60 ปขนึ้ ไป จาํ นวนประชากรอายุ 15-59 ป 4.5 ตัวชว้ี ัดเก่ียวกับการเฝา ระวัง 4.5.1 ดชั นภี าชนะทมี่ ลี ูกนํ้ายุงลาย (Container Index: CI) เปนดัชนีใชแสดงถึงรอยละของจํานวนภาชนะท่ีพบแหลงเพาะพันธุยุงลาย โดยกําหนดเกณฑ ตองนอยกวาหรือเทากับรอยละ 10 ในทางวิทยาการระบาดน้ันดัชนีไมไดมีประโยชนมากนักเน่ืองจากจํานวน ภาชนะไมอาจบอกความหนาแนนของจํานวนลูกนํ้ายุงลายได ซ่ึงอาจทําใหการทํานายการเสี่ยงตอการระบาด ของโรคไขเลอื ดออกไดน อยกวาหรือมากกวาความเปนจรงิ กไ็ ด Container Index (CI) = จํานวนภาชนะทพ่ี บลูกนํ้ายงุ ลาย x 100 จาํ นวนภาชนะท่ีสํารวจทัง้ หมด 4.5.2 ดชั นีครัวเรอื นทีพ่ บแหลง เพาะพนั ธยุ งุ ลาย (House Index: HI) เปนดัชนีท่ีแสดงถึงรอยละจํานวนครัวเรือนท่ีพบแหลงเพาะพันธุยุงลาย ซ่ึงเปนดัชนีท่ีหยาบ ท่ีสุดในการทํานายความเส่ียงในการติดตอของโรคเพราะวาไมไดคํานึงถึงภาชนะที่พบลูกน้ํายุงลายในแตละ วิทยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใ ชท างการพยาบาล บทท่ี 3 ดัชนีสุขภาพและแหลง ขอมลู ทางวิทยาการระบาดท่สี าํ คัญ

34 ครัวเรือน อยางไรก็ตามดัชนีนี้มีประโยชนมากกับนักระบาดเพราะทําใหทราบวาโอกาสเสี่ยงตอการเปนโรค ไขเ ลือดออกในแตล ะพนื้ ทเ่ี ปน อยา งไร ซ่งึ เกณฑตอ งนอยกวา หรือเทากบั รอ ยละ 10 House Index (HI) = จํานวนครัวเรือนทีพ่ บลูกนาํ้ ยุงลาย x 100 จาํ นวนครวั เรือนท่ีสํารวจท้งั หมด 5. แหลง ขอ มลู ทางวิทยาการระบาดที่สําคญั นักวิทยาการระบาดจะใชแหลงขอมูลท้ังท่ีเปนแหลงขอมูลปฐมภูมิ (Primary data sources) และ แหลงขอมูลทตุ ิยภมู ิ (Secondary data sources) เพอ่ื ใชในการศกึ ษาทางวิทยาการระบาด 5.1 แหลงขอมูลปฐมภูมิ หมายถึง ขอมูลท่ีเก็บรวบรวมไดจากแหลงขอมูลโดยตรงเพ่ือวัตถุประสงค เฉพาะ ตัวอยางเชน นักวิทยาการระบาดอาจเก็บรวบรวมขอมูลโดยการสัมภาษณผูท่ีปวยหลังจากการ รับประทานอาหารท่ีรานอาหารเพ่ือระบุวามีการบริโภคอาหารชนิดใดบาง การเก็บรวบรวมขอมูลปฐมภูมิตอง ใชคา ใชจ ายสูงและใชเ วลานานซงึ่ โดยปกติจะดาํ เนินการเฉพาะเม่ือไมม ีขอมูลทุติยภูมิ 5.2 แหลงขอมูลทุติยภูมิ หมายถึง ขอมูลท่ีเก็บรวบรวมไวโดยบุคคลหรือองคกรอ่ืนเพ่ือวัตถุประสงค อ่ืน ตัวอยางแหลงท่ีมาของขอมูลทุติยภูมิที่มักใชในการศึกษาทางวิทยาการระบาด ไดแก สูติบัตร มรณบัตร บันทึกการสํารวจสํามะโนประชากร เวชระเบียนผูปวย ทะเบียนโรค แบบฟอรมการเคลมประกัน รายงาน กรณีศึกษา รายงานผปู วย รายงานการสืบสวนผูป วยเฉพาะราย รายงานการสืบสวนการระบาด รายงานสํารวจ ทางวิทยาการระบาด เปนตน 5.3 แหลงขอ มูลทางวิทยาการระบาดทีส่ าํ คัญ 1) สาํ นักระบาดวิทยา กรมควบคมุ โรค กระทรวงสาธารณสุข https://apps.doe.moph.go.th/boe/surveillance.php?idx=ZHBm#sur-href วทิ ยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใชทางการพยาบาล บทที่ 3 ดัชนสี ุขภาพและแหลงขอ มูลทางวิทยาการระบาดที่สาํ คัญ

35 2) กองระบาดวทิ ยา กรมควบคมุ โรค กระทรวงสาธารณสุข https://ddc.moph.go.th/doe/ 3) สาํ นักบรหิ ารการทะเบียน กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย http://www.bora.dopa.go.th/index.php/th/ วทิ ยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใ ชท างการพยาบาล บทที่ 3 ดชั นสี ุขภาพและแหลง ขอ มลู ทางวทิ ยาการระบาดทีส่ าํ คญั

36 4) องคก ารอนามยั โลก (World Health Organization: WHO) https://www.who.int/ สรปุ ดัชนีสุขภาพเปนมาตรวัดหรือเคร่ืองมือเชิงปริมาณหรือเชิงสถิติท่ีใชสําหรับการวัดภาวะสุขภาพของ บุคคลหรือกลุมบุคคล เปนตัวแปรท่ีสามารถใชในการวัดระดับการเปล่ียนแปลงของความสําเร็จตามเปาหมาย ดานสุขภาพที่ต้ังไว เปนประโยชนตอการวิเคราะหสถานการณดานสุขภาพอนามัยหรือปญหาดานสุขภาพ อนามัยของชุมชน การเจ็บปวย การตาย ใชเปนแนวทางในการวางแผนงานสาธารณสุข การกําหนดเปาหมาย การประเมินผลแผนงาน และใชในการประเมินการจัดบริการสาธารณสุข การวัดผลการดําเนินงานตาม โครงการ รวมไปถึงใชเ ปน ประโยชนใ นการวจิ ยั และการศกึ ษาทางดานวิทยาการระบาด วทิ ยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใ ชท างการพยาบาล บทที่ 3 ดชั นสี ขุ ภาพและแหลงขอ มลู ทางวทิ ยาการระบาดท่ีสาํ คัญ

37 เอกสารอา งอิง Fajardo-Gutiérrez, A. (2017). Measurement in epidemiology: prevalence, incidence, risk, impact measures. Rev Alerg Mex, 64(1), 109-120. doi:10.29262/ram.v64i1.252 Paunović, K. (2008). Health indicators. In W. Kirch (Ed.), Encyclopedia of Public Health (pp. 586-590). Dordrecht: Springer Netherlands. U.S. Department of Health & Human Services. (2012). Principles of epidemiology in public health practice. Washington: Deputy Director for Public Health Science and Surveillance, Center for Surveillance, Epidemiology, and Laboratory Services, Division of Scientific Education and Professional Development. White, F. (2020). Application of disease etiology and natural history to prevention in primary health care: a discourse. Medical Principles and Practice, 2 9 ( 6 ) , 5 0 1 - 5 1 3 . doi:10.1159/000508718 วฑิ รู ย โลหสุนทร. (2561). ระบาดวิทยา. กรุงเทพมหานคร: โรงพมิ พจ ุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย. แบบฝก หดั ทา ยบท คาํ ชี้แจง จงเลือกจับคูใหส ัมพันธโดยนําตัวอักษรหนาขอทางขวามือซงึ่ เปนคําตอบมาใสในชองวางของแต ละขอทางซา ยมือ ….. 1. ดัชนีทางวิทยาการระบาดทบี่ อกถงึ ผูปว ยใหมและผูปว ยเกา A. บง ชภ้ี าวะสุขภาพอนามัยของชุมชน ….. 2. ดชั นที างวิทยาการระบาดทบี่ อกถงึ ผูปว ยใหม B. ดัชนีทีใ่ ชประเมินผลการปอ งกนั โรค ….. 3. ประโยชนของอตั ราอุบตั กิ ารณ C. ดัชนีแสดงถึงบริการดานการรกั ษาและการปองกนั ….. 4. ประโยชนข องอตั ราความชกุ D. Container Index (CI) ….. 5. ดัชนสี ขุ ภาพเกยี่ วกบั การเฝา ระวัง E. Crude birth rate F. Primary attack rate G. Incidence rate H. ตรวจพบปญหาโรคภยั ไขเจบ็ ไดท ันทวงที I. Mortality Indexes J. Prevalence rate วิทยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใ ชท างการพยาบาล บทที่ 3 ดัชนีสขุ ภาพและแหลงขอ มลู ทางวทิ ยาการระบาดท่สี าํ คัญ