มโนทัศน์ หลักการ และขอบเขตของวิทยาการระบาด

1 บทท่ี 1 มโนทัศนของวทิ ยาการระบาด (Concept of epidemiology) อาจารยป ราโมทย ถา งกระโทก ขอบเขตเนื้อหา 1. ความหมายของวิทยาการระบาด (Definition of epidemiology) 2. วัตถุประสงคข องวทิ ยาการระบาด (Purpose of epidemiology) 3. ขอบเขตของวิทยาการระบาด (Scope of epidemiology) 4. บทบาทพยาบาลกบั งานวิทยาการระบาด (Nurse’s role in epidemiology) วตั ถุประสงค เพ่ือใหผ ูอาน 1. อธิบายความหมายของวทิ ยาการระบาดได 2. บอกวตั ถุประสงคของวิทยาการระบาดได 3. บอกขอบเขตของวทิ ยาการระบาดได 4. อธบิ ายบทบาทของพยาบาลกบั งานวทิ ยาการระบาดได วิทยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใ ชทางการพยาบาล บทที่ 1 มโนทศั นของวทิ ยาการระบาด

2 คาํ ศพั ท คําศพั ท ความหมาย Causation สาเหตุ Epidemiology วิทยาการระบาด Determinant ปจจยั กาํ หนด Distribution การกระจาย Surveillance การเฝาระวงั Investigation การสอบสวน Prognosis of disease การพยากรณโ รค บทนํา วิทยาการระบาดเปนระเบียบการศึกษาท่ีมีแบบแผนท่ีพัฒนาขึ้นพรอมกับการเปล่ียนแปลงในสังคมที่ เก่ียวของกับปญหาสุขภาพของประชากร เชน การเกิดโรคอุบัติใหม การแพรระบาดของโรค เปนตน ดวย วิวัฒนาการดังกลาวจําเปนตองศึกษาและทําความเขาใจ ความหมาย วัตถุประสงค ขอบเขต และบทบาท พยาบาลกับงานวทิ ยาการระบาด เพ่ือเปนแนวทางในการประยกุ ตใ ชหลักการทางวิทยาการระบาดในการแกไข ปญ หาสุขภาพของประชากรไดอยา งมีประสิทธภิ าพตอไป 1. ความหมายของวิทยาการระบาด (Definition of Epidemiology) คาํ วา Epidemiology มรี ากศัพทม าจากภาษากรกี คอื ภาษากรีก ภาษาองั กฤษ ภาษาไทย epi on or upon เกีย่ วกับ ประชากร demos people การศกึ ษา logos the study of จากรากศัพทขางตน คําวาวิทยาการระบาดจึงมีรากฐานมาจากการศึกษาสิ่งที่เกิดขึ้นกับประชากร (U.S. Department of Health & Human Services, 2012) โดยในปจจุบันมีผูใหความหมายของวิทยาการ ระบาดไวหลากหลาย โดยมีการนําเสนอการใหความหมายของวิทยาการระบาดท่เี ก่ียวของกับหลักการพื้นฐาน ดานสาธารณสขุ ดงั น้ี MacMahon and Pugh (1970) ไดใหความหมายของวิทยาการระบาด (Epidemiology) หมายถึง การศึกษาเกี่ยวกับการกระจาย (Distribution) และปจจัยที่กอใหเกิดโรคในมนุษย (Determinants of disease in humans) วทิ ยาการระบาด: แนวคิดและการประยุกตใชทางการพยาบาล บทที่ 1 มโนทศั นของวทิ ยาการระบาด

3 Last (2001) และ Porta (2008) ไดใหความหมายของวิทยาการระบาด (Epidemiology) หมายถึง การศึกษาเกี่ยวกับการกระจาย (Distribution) และปจจัยกําหนดสถานะสุขภาพ (Determinant) ของ ประชากรเฉพาะกลมุ และนําผลของการศกึ ษาไปประยกุ ตใ ชเพ่ือควบคมุ ปญหาสขุ ภาพ สรุปไดว า วิทยาการระบาด หมายถึง การศึกษาเกีย่ วกับการกระจายและปจจัยกําหนดสถานะสุขภาพ ของประชากร รวมถงึ การนาํ ผลของการศกึ ษาไปประยกุ ตใชเพื่อปอ งกันและควบคุมปญหาสขุ ภาพ จากความหมายของวิทยาการระบาดขางตน มีคําสําคัญท่ีสะทอนถึงหลักการทางวิทยาการระบาดที่ สําคัญ โดยมีรายละเอยี ดดังน้ี 1.1 การกระจาย (Distribution) การกระจาย หมายถึง การวิเคราะหถึงการกระจายท่ีสัมพันธกับเวลา (Time) สถานที่ (Place) และ บคุ คล (Person) (Last, 2001) โดยมรี ายละเอยี ดดังน้ี เวลา (Time) การกระจาย (Distribution) บุคคล สถานท่ี (Person) (Place) ภาพท่ี 1.1 การกระจายที่สัมพันธก ับเวลา สถานท่ี และบุคคล จัดทําโดย ปราโมทย ถา งกระโทก 1.1.1 การกระจายท่ีสัมพันธกบั เวลา (Time) ภาพท่ี 1.2 กราฟแสดงจํานวนผูป ว ยและผูเสยี ชวี ติ จากโรคโควิด 19 ของประเทศไทย จําแนกตามชว งเวลา วทิ ยาการระบาด: แนวคิดและการประยุกตใ ชทางการพยาบาล บทที่ 1 มโนทัศนข องวทิ ยาการระบาด

4 ภาพท่ี 1.2 แสดงใหเห็นถึงจาํ นวนผูปวยและผูเสียชีวติ จากโรคโควิด 19 ของประเทศไทย จําแนกตาม ชวงเวลาของการเกิดโรค ซึ่งจะเห็นจํานวนผูติดเชื้อเกิดขึ้นใน 2 ชวง คือ การระบาดในระลอกแรกประมาณ เดือนมีนาคม พ.ศ. 2563 และการระบาดในระลอกใหมท่ีเกิดขึ้นในชว งเดือน ธันวาคม พ.ศ. 2564 1.1.2 การกระจายทส่ี มั พนั ธก ับสถานที่ (Place) ภาพที่ 1.3 แผนทแี่ สดงจาํ นวนผตู ดิ เช้ือโควดิ 19 ในแตละประเทศ จําแนกตามจาํ นวนผูติดเช้อื ภาพที่ 1.3 แสดงใหเห็นถึงจํานวนผตู ดิ เชื้อโควิด 19 ในแตล ะประเทศ จาํ แนกตามจาํ นวนผตู ดิ เชื้อ โดย สที ่ีเขม ที่สดุ แสดงถึงจํานวนผูต ดิ เชื้อท่มี ากกวา 1,000,000 ราย สีที่เขมรองลงมาคือมีจํานวนผูตดิ เช้อื 500,001 ถึง 1,000,000 ราย ลองลงมาคือ 50,001 ถงึ 500,000 ราย ตามลําดับ (ขอมลู จากองคการอนามยั โลก ณ วนั ท่ี 27 กมุ ภาพนั ธ พ.ศ. 2564) 1.1.3 การกระจายท่ีสัมพนั ธก บั บคุ คล (Person) ภาพที่ 1.4 แผนภมู แิ สดงอตั ราการปวยตายของผตู ดิ เชอ้ื โควิด 19 จาํ แนกตามชว งอายุ วทิ ยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใชทางการพยาบาล บทท่ี 1 มโนทัศนของวทิ ยาการระบาด

5 ภาพท่ี 1.4 แสดงใหเหน็ ถึงอัตราการปว ยตายของผูตดิ เช้ือโควิด 19 จําแนกตามชว งอายุ ซงึ่ จะพบวา อตั ราการปว ยตายพบไดมากท่ีสดุ ในผปู ว ยท่มี ีอายมุ ากกวาหรอื เทา กับ 80 ป 2. ปจ จัยกําหนด (Determinant) ปจจัยกําหนด หมายถงึ องคป ระกอบที่มอี ิทธิพลตอภาวะสุขภาพ ไดแ ก ปจจัยทางกายภาพ ปจ จยั ทาง ชีววิทยา ปจจัยดานสังคมและวัฒนธรรม รวมถึงพฤติกรรมท่ีมีอิทธิพลตอภาวะสุขภาพ วิทยาการระบาด สามารถใชเพื่อคนหาสาเหตุและปจจัยอื่น ๆ ท่ีมีอิทธิพลตอการเกิดโรคและเหตุการณที่เกี่ยวของกับสุขภาพ โดยสันนิษฐานวา ความเจ็บปวยไมไ ดเกิดข้ึนแบบสมุ ในประชากร แตจะเกิดข้นึ เฉพาะเมอ่ื มกี ารสะสมของปจ จัย เสย่ี งหรือปจ จยั ในแตล ะบุคคล ตวั อยา งเชน ปจจัยเสย่ี งตอการเกิดโรคไมต ิดตอเรือ้ รงั (Noncommunicable diseases: NCDs) โดย จะเห็นวา ประชากรทุกกลุมอายุในแตละประเทศไดรับผลกระทบจากการเกิดโรคไมติดตอเร้ือรัง ปจจัยเสี่ยง เหลานี้มักเก่ียวของกับอายุที่เพ่ิมมากขึ้น แตในปจจุบันมีหลักฐานเชิงประจักษแสดงใหเห็นวา ประชากรที่ เสยี ชีวติ จากโรคไมตดิ ตอเรอ้ื รังกวา 15 ลา นคน เกิดข้ึนในประชากรท่ีมีชวงอายุระหวา ง 30 ถึง 69 ป ซึง่ ถือเปน การเสียชีวิตกอนวัยอันควร ในจํานวนน้ีมีประชากรมากกวารอยละ 85 คาดวาเกิดข้ึนในประเทศท่ีมีรายไดตํ่า และรายไดปานกลาง จะเห็นไดว า เด็ก ผใู หญ และผูสูงอายุลว นมคี วามเส่ียงและเปนปจ จยั เสี่ยงที่กอใหเกิดโรค ไมติดตอเร้ือรัง รวมถึงปจจัยดานพฤติกรรม อาทิ การรับประทานอาหารท่ีไมเหมาะสมตอสุขภาพ การไมออก กําลังกาย การสัมผัสกับควันบุหรี่ หรือการใชเครื่องด่ืมแอลกอฮอลที่เปนอันตราย (Thangkratok, 2017; World Health Organization, 2018) โรคไมติดตอเรื้อรังมีความเกี่ยวของและเปนผลจากการขยายตัวของ เมืองอยางรวดเร็ว กระแสโลกาภิวัตนที่สงผลตอวิถีการดําเนินชีวิตที่เรงรีบ การรับประทานอาหารที่ไม เหมาะสมตอ สุขภาพ และการขาดการออกกาํ ลังกาย เปน ปจจัยท่ีทาํ ใหเกดิ ความดันโลหิตสูงข้ึน น้ําตาลในเลอื ด เพิ่มขึ้น ไขมันในเลือดสูง และโรคอว น ปจจยั เส่ียงจากการเผาผลาญเหลา นีอ้ าจนาํ ไปสูโรคหัวใจและหลอดเลือด ซึ่งเปนโรคไมติดตอเรื้อรังท่ีจะนําไปสูการเสียชีวิตกอนวัยอันควร (Thangkratok, 2017; World Health Organization, 2018) โดยปจจัยเสี่ยงตอ การเกิดโรคไมต ิดตอเร้อื รงั สามารถจําแนกไดเปน 3 ปจ จยั สําคัญ โดย มีรายละเอียดดังนี้ ปจจัยเส่ียงดานพฤติกรรมท่ีปรับเปล่ียนได (Modifiable behavioral risk factors) ปจจัยเส่ียง ดานพฤติกรรมท่ีสามารถปรับเปลี่ยนได เชน การสูบบุหร่ี การไมออกกําลังกาย การรับประทานอาหารท่ีไม เหมาะสมตอสขุ ภาพ และการใชเคร่ืองด่ืมแอลกอฮอลท่ีเปน อันตรายลวนเพิม่ ความเสี่ยงตอการเกิดโรคไมติดตอ เร้อื รงั การสบู บหุ รี่เปนสาเหตุการเสียชีวติ ของประชากรกวา 7.2 ลา นคนทุกป (รวมถึงผลกระทบจากการสัมผัส กับควันบุหร่มี ือสอง) และคาดวาจะมแี นวโนมเพม่ิ ขึ้นอยางมากในชวงไมก ีป่ ขา งหนา (GBD 2015 Risk Factors Collaborators, 2016) การบริโภคเกลือโซเดียมมากเกินไปเปนสาเหตุการเสียชีวิตของประชากรกวา 4.1 ลา นรายตอป (GBD 2015 Risk Factors Collaborators, 2016) การมกี จิ กรรมทางกายไมเ พยี งพอเปน สาเหตุ การเสียชีวติ ของประชากรกวา 1.6 ลานคนตอป (GBD 2015 Risk Factors Collaborators, 2016) ปจจัยเสี่ยงดานการเผาผลาญ (Metabolic risk factors) ปจจัยเสี่ยงดานการเผาผลาญทําใหเกิด การเปล่ียนแปลงของระบบการเผาผลาญในรางกายเปนปจจัยเสี่ยงสําคัญท่ีเพ่ิมความเสี่ยงตอการเกิดโรคไม ติดตอเรอ้ื รัง (World Health Organization, 2018) ไดแ ก ความดนั โลหติ ทสี่ ูงข้ึน (Raised blood pressure) น้ําหนักเกินหรือโรคอวน (Overweight/obesity) ระดับนํ้าตาลในเลือดสูง (Hyperglycemia/ high blood glucose levels) และไขมันในเลอื ดสูง (Hyperlipidemia/ high levels of fat in the blood) วิทยาการระบาด: แนวคิดและการประยุกตใ ชทางการพยาบาล บทที่ 1 มโนทัศนข องวทิ ยาการระบาด

6 ปจจัยเสี่ยงดานเศรษฐกิจและสังคม (Socioeconomic risk factors) ฐานะทางเศรษฐกิจหรือ ความยากจนมีความสัมพันธเชื่อมโยงกับการเกิดโรคไมติดตอเร้ือรังการเพิ่มข้ึนอยางรวดเร็วของโรคไมติดตอ เร้ือรัง คาดการณวาจะขัดขวางการพัฒนาและการลดความยากจนในประเทศท่ีมรี ายไดต่ํา โดยเฉพาะอยางย่ิง การเพิ่มคาใชจายในครัวเรือนที่เกี่ยวของกับการดูแลสุขภาพ ประชากรท่ีออนแอและดอยโอกาสทางสังคมจะ เจ็บปวยและเสียชีวิตเร็วกวาประชากรทีม่ ีรายไดหรือเศรษฐานะทางสงั คมสงู กวา เน่ืองจากประชากรท่อี อนแอ และดอ ยโอกาสทางสังคมมีความเสย่ี งท่ีจะสมั ผัสกบั ปจ จัยเสี่ยงท่ีเปนอันตราย เชน บุหรี่ การบรโิ ภคอาหารทไ่ี ม ถกู สขุ ลักษณะ และมีการเขา ถงึ บริการดา นสขุ ภาพอยา งจาํ กัด (World Health Organization, 2018) 3. สถานะท่ีเกีย่ วขอ งกับสุขภาพ (Health-related states) สถานะที่เกี่ยวของกับสุขภาพ หมายถึง โรค การบาดเจ็บ และสาเหตุของการเสียชีวิต พฤติกรรม สุขภาพ เชน การออกกาํ ลงั กาย การใชเข็มขัดนริ ภยั การใชยาสบู การใชบรกิ ารดา นสุขภาพ เปนตน 4. ประชากรเฉพาะกลมุ (Specified populations) ประชากรเฉพาะกลุม หมายถึง ประชากรท่ีมีลักษณะหรือสามารถระบุตัวตนไดชัดเจน เชน จํานวนที่ ทราบแนชัด มีท่ีอยูหรือที่พักอาศัยเปนหลักแหลง โดยในมุมมองทางวิทยาการระบาดจะพิจารณาเกี่ยวกับ สขุ ภาพโดยรวมของคนในชุมชนหรือในระดับประชากร ตัวอยางเชน เมื่อมีผปู วยเปนโรคอจุ จาระรวง การศึกษา ทางวทิ ยาการระบาดจะมุงเนนไปที่การระบุการสัมผัสหรือแหลงทมี่ าที่ทําใหเกิดความเจ็บปวย จํานวนบุคคลท่ี อาจเจ็บปวยดวยสาเหตุเดียวกัน ศักยภาพในการแพรกระจายตอไปในชุมชน และการดําเนินการเพ่ือปองกัน การเกิดซํ้า เปนตน 5. การประยุกตใ ช (Application) การประยุกตใช หมายถึง การดําเนินการเพอ่ื สงเสรมิ ปองกนั ควบคุม และปกปอง รวมถึงการรักษาไว ซึ่งภาวะสุขภาพที่ดี วิทยาการระบาดมีความเก่ียวของกับการนําความรูที่ไดรับจากการศึกษาไปสูการปฏิบัติใน ชุมชน การปฏิบัติงานทางวิทยาการระบาดเปนทั้งศาสตรและศิลป โดยการใชวิธีการทางวิทยาศาสตรของ ระบาดวิทยาเชิงพรรณนาและเชิงวเิ คราะห ตลอดจนประสบการณการตัดสนิ ทางวทิ ยาการระบาด และการทํา ความเขาใจสภาพของทองถิ่นในการวินิจฉัยปญหาสุขภาพของชุมชน และเสนอแนวทางการแกไขปญหาดาน สาธารณสุขท่ีเหมาะสมและสามารถปฏิบัติไดจริงและเปนท่ียอมรับของประชากรในชุมชน เพ่ือควบคุมและ ปองกันโรคในชมุ ชน 2. วตั ถปุ ระสงคข องวทิ ยาการระบาด (Purpose of Epidemiology) วิทยาการระบาดเปนกระบวนการทางวิทยาศาสตรท่ีใชในการศึกษาความถ่ีและการแพรกระจายของ โรคในประชากร ธรรมชาตขิ องการเกดิ โรค ตลอดจนการใชในการประเมนิ นโยบายหรือมาตรการในการปองกัน และควบคุมโรค การประเมินประสิทธิภาพของระบบบริการสุขภาพ การบาํ บัดรักษาโรค เปนตน ซ่ึงวิทยาการ ระบาดเปน พน้ื ฐานสําคญั ท่จี ะนําไปใชใ นการพัฒนานโยบายและการวางแผนดา นการดูแลสุขภาพประชากร Vlajinac (2008) ระบุวัตถุประสงคหลักของวิทยาการระบาด คือ เพื่อระบุปจจัยท่ีเกี่ยวของกับการ เกดิ โรค (Factors) เพอ่ื ระบสุ าเหตขุ องการเกดิ โรค (Causation) และเพ่อื ระบุปจจยั เส่ยี ง (Risk factors) ปจ จัย วทิ ยาการระบาด: แนวคดิ และการประยุกตใชทางการพยาบาล บทที่ 1 มโนทศั นของวทิ ยาการระบาด

7 กาํ หนดสุขภาพหรอื องคประกอบทีม่ อี ิทธิพลตอ การเกิดโรค (Determinant) โดยการตรวจสอบการแพรร ะบาด หรือการกระจายของโรค (Distribution) หรือการสอบสวนการระบาดของโรค (Outbreak investigation) เพื่อทําความเขาใจธรรมชาติของการเกิดโรค (National history of disease) การพยากรณโรค (Prognosis of disease) เพ่ือนาํ ไปใชในการกําหนดแนวทางการปองกันและควบคุมโรค (Prevention and control) Gordis (2004) ระบุวัตถุประสงคหลักของวิทยาการระบาด คือ เพ่ือระบุสาเหตุหรือสาเหตุและปจจัย เส่ียงของการเกิดโรค เพ่ือพัฒนาสุขภาพของประชาชนโดยการลดหรือกําจัดการสัมผัสกับปจจัยเส่ียงเหลานั้น เพ่ือกําหนดขอบเขตของโรคที่พบในชุมชน เพื่อศึกษาธรรมชาติของการเกิดโรคและการพยากรณโรค เพ่ือ ประเมินมาตรการปองกันและการรักษาโรคท้ังที่มีอยูในปจจุบันและที่เกิดขึ้นใหมรวมถึงรูปแบบการจัดบริการ การดูแลสุขภาพประชาชน เพื่อใหไดขอมูลพื้นฐานสําหรับการพัฒนานโยบายสาธารณะและการตัดสินใจดาน สาธารณสุขรวมถึงกฎหมายและกฎระเบยี บทเ่ี กีย่ วขอ งกบั ปญหาดา นสุขภาพและสิง่ แวดลอม สรุปไดวา การดําเนินการทางวิทยาการระบาดมวี ัตถปุ ระสงคสําคัญ ไดแก เพือ่ ระบปุ จ จยั สาเหตุ และ องคประกอบของการเกิดโรค เพื่อศึกษาการแพรระบาดของโรคในประชากร เพื่อทาํ ความเขาใจธรรมชาติของ การเกิดโรคและการพยากรณโรค เพ่ือนําไปใชในการกําหนดแนวทางการปองกันและควบคุมโรค และเพื่อ ประเมินผลนโยบายหรอื มาตรการในการปอ งกนั และควบคุมโรค 3. ขอบเขตของวิทยาการระบาด (Scope of epidemiology) ขอบเขตของวิทยาการระบาดไดขยายกวางมากขึ้น ไมจํากัดเฉพาะโรคติดเช้ือซึ่งเปนปญหาสุขภาพที่ สําคญั ในอดีต ดว ยรูปแบบการเจบ็ ปว ยและการเสียชีวิตของประชากรท่ีเปลี่ยนแปลงไป ขอบเขตของวิทยาการ ระบาดจึงขยายขอบเขตครอบคลุมกลุมโรคไมติดตอเรื้อรังรวมไปถึงการบาดเจ็บตาง ๆ และเปนท่ียอมรับกัน โดยทั่วไปวาการศึกษาทางวิทยาการระบาดสามารถนําไปใชไดอยางเหมาะสมกับทุกโรคและเหตุการณท่ี เกีย่ วขอ งกับสุขภาพ (Mausner & Kramer, 1985) การใชวิธีการศึกษาทางวิทยาการระบาดในการสอบสวนปญหาสุขภาพ สง ผลใหมีการกําหนดขอบเขต ของวทิ ยาการระบาดแยกตามกลมุ โรค เชน วิทยาการระบาดของโรคติดเชอื้ วิทยาการระบาดของโรคหัวใจและ หลอดเลือด วิทยาการระบาดของโรคมะเร็ง วิทยาการระบาดของโรคระบบประสาทวิทยา เปนตน หรืออาจ จําแนกขอบเขตของวิทยาการระบาดตามกลุมของปจจัยซ่ึงมีความสัมพันธกับโรค เชน วิทยาการระบาดทาง สงั คม วทิ ยาการระบาดทางสง่ิ แวดลอม วิทยาการระบาดทางโภชนาการ เปนตน (Vlajinac, 2008) 4. บทบาทพยาบาลกบั งานวิทยาการระบาด (Nurse’s role in epidemiology) พยาบาลวชิ าชีพมีบทบาทสาํ คัญในการดาํ เนนิ งานทางวทิ ยาการระบาด โดยมี 3 บทบาทสําคญั ดังนี้ 1. บทบาทในการเฝาระวังทางวิทยาการระบาด (Epidemiological surveillance) การเฝาระวัง ทางทางวิทยาการระบาด หมายถึง การรวบรวมขอมูล การวิเคราะหขอมูล และแปลความหมายของขอมูล สุขภาพอยางเปนระบบ เพื่อนําไปใชในการวางแผนการดําเนินการและการประเมินผลการปฏิบัติงานดาน สาธารณสุข (Wolitski, Janssen, Holtgrave, & Peterson, 2004) พยาบาลวิชาชีพมีบทบาทสําคัญในการ รวบรวมขอมูลเพ่ือใหทราบถึงการกระจายของโรคหรือปญหาสุขภาพในพ้ืนที่ รวมถึงการวิเคราะหปจจัย กําหนดที่เก่ียวขอ งกับการเกิดโรค เพอ่ื นําไปสกู ารวางแผนแกไขปญ หาสขุ ภาพน้ัน ๆ ตอ ไป วิทยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใชทางการพยาบาล บทที่ 1 มโนทัศนข องวทิ ยาการระบาด

8 2. บทบาทในการสอบสวนทางวิทยาการระบาด (Epidemiological investigation) การ สอบสวนทางวิทยาการระบาด หมายถึง กระบวนการใชในการระบุสาเหตุของโรคหรือปญหาสุขภาพ นอกจากนี้ยังใชเพ่ือระบุผูท่ีไดรับผลกระทบจากสถานการณและรูปแบบของการแพรกระจายโรค รวมถึงการ ระบุปจจัยท่ีเกย่ี วของที่เกี่ยวของกบั การแพรกระจายของโรคหรือปญ หาสุขภาพของประชากร ดงั นั้น พยาบาล วิชาชีพจึงมบี ทบาทสําคัญอยางย่ิงท่จี ะคนหาขอ มูลหรือขอ เท็จจริงเพื่อระบุสาเหตขุ องโรคหรือปญหาสขุ ภาพใน ประชากรเพ่ือกําจัดและลดภัยคุกคามที่สําคัญตอสุขภาพของประชากรใหเร็วท่ีสุด รวมถึงการปองกันการเกิด ซาํ้ ขึ้นอีก 3. บทบาทในการศึกษาทางวิทยาการระบาด (Epidemiological study) การศึกษาทางวิทยาการ ระบาด หมายถึง ระเบียบวิธีการทางวิทยาศาสตรที่เปนระบบที่ใชในการรวบรวมขอมูล วิเคราะหขอมูล และ แปลความหมายของขอมูล โดยอาศัยการสังเกตหรือการใชกลุมเปรียบเทียบเพ่ือประเมินส่ิงที่สังเกตเห็น พยาบาลนับวาเปนบุคลากรท่ีใกลชิดกับผูรับบรกิ ารและขอมูลจํานวนมาก ดังนั้น พยาบาลวิชาชีพจึงมีบทบาท สําคัญในการคนหาและสรางองคความรูใหมจากการปฏิบัติการพยาบาล อันจะเปนการสรางรูปแบบการดูแล สขุ ภาพของประชากรทเี่ หมาะสมกบั บรบิ ทบทพ้ืนฐานของระเบยี บวิธกี ารทางวทิ ยาศาสตรท ่นี าเช่ือถือ สรุป วิทยาการระบาดเปนการศึกษาเกี่ยวกับการกระจาย และปจจัยกําหนดสถานะสุขภาพของประชากร รวมถึงการนําผลของการศึกษาไปประยุกตใชเพื่อปองกันและควบคุมปญหาสุขภาพ ซึ่งวิทยาการระบาดเปน พ้ืนฐานสําคัญท่ีจะนําไปใชในการพัฒนานโยบายและการวางแผนดานการดูแลสุขภาพประชากร พยาบาล วิชาชีพจึงนับไดวามีบทบาทสําคัญในการดําเนินงานทางวิทยาการระบาด ประกอบดวย การเฝาระวัง การ สอบสวน และการศึกษาทางวิทยาการระบาด ซึ่งสามารถดําเนินการไดอยางมีประสิทธิภาพจะนําไปสูการ วางแผนแกไ ขปญ หาสุขภาพของประชากรไดอยา งตอเน่ืองและยั่งยืน เอกสารอา งอิง GBD 2015 Risk Factors Collaborators. (2016). Global, regional, and national comparative risk assessment of 7 9 behavioural, environmental and occupational, and metabolic risks or clusters of risks, 1990–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015. Lancet, 388(10053), 1659-1724 Gordis, L. (2004). Epidemiology. Philadelphia: Elsevier Saunders. Last, J. (2001). A dictionary of epidemiology (4th ed.). New York Oxford University Press. MacMahon, B., & Pugh, T. F. (1 9 7 0 ) . Epidemiology – principles and methods. Boston: Little Brown. Mausner, J., & Kramer, S. (1985). Epidemiology. Philadelphia: WB Saunders. Porta, M. (2008). A dictionary of epidemiology (5th ed.). New York: Oxford University Press. Thangkratok, P. (2 0 1 7 ) . The role of the nurse in the chronic disease management. Songklanagarind Journal of Nursing, 37(2), 154-159. วทิ ยาการระบาด: แนวคิดและการประยกุ ตใชทางการพยาบาล บทที่ 1 มโนทศั นข องวทิ ยาการระบาด

9 U.S. Department of Health & Human Services. (2012). Principles of epidemiology in public health practice. Washington: Deputy Director for Public Health Science and Surveillance, Center for Surveillance, Epidemiology, and Laboratory Services, Division of Scientific Education and Professional Development. Vlajinac, H. (2008). Epidemiology, Aims and Scope. In W. Kirch (Ed.), Encyclopedia of Public Health (pp. 350-352). Dordrecht: Springer Netherlands. Wolitski, R. J., Janssen, R. S., Holtgrave, D. R., & Peterson, J. L. (2004). Chapter 40 - the public health response to the HIV epidemic in the U.S. In G. P. Wormser (Ed.), AIDS and Other Manifestations of HIV Infection (Fourth Edition) (pp. 997-1012). San Diego: Academic Press. World Health Organization. (2018). Noncommunicable diseases. Geneva, Switzerland: WHO. แบบฝกหดั ทา ยบท 1. ใหนักศึกษาจับคูคําศัพทสําคัญ 3 คํา ที่นํามาจากความหมายหรือคําจํากัดความของวิทยาการระบาด กบั การดําเนินการทางวิทยาการระบาดใหถ กู ตอง ก. การกระจาย (Distribution) ข. ปจ จยั กําหนด (Determinant) ค. การประยกุ ตใช (Application)  1) การรายงานจาํ นวนผูตดิ เชอ้ื โควิด 19 ในแตละประเทศ  2) การศึกษาเพื่อเปรียบเทียบการเกิดโรคมะเร็งปอดในประชากรท่ีมีพฤติกรรมการสูบบุหรี่เปน ประจํากบั ประชากรทว่ั ไปที่ไมม พี ฤติกรรมการสบู บุหร่ี  3) การระบุตําแหนงท่ีอยูอาศัยของเด็กท่ีเปนโรคหืดหอบบนแผนที่ในระยะหาง 2 กิโลเมตรจาก พืน้ ท่ีการปลอ ยควันของเสียจากโรงงานอุตสาหกรรม  4) การระบุสีบนแผนท่ีเพอ่ื แสดงรายช่อื จงั หวดั ที่มกี ารระบาดของโรคโควดิ 19  5) การระบุสีบนแผนที่เพื่อแสดงรายช่ือจังหวัดที่มีการระบาดของโรคโควิด 19 เพื่อประกาศให ประชาชนหลกี เล่ียงการเดินไปในพื้นที่อันตราย เพือ่ ปอ งการการแพรก ระจายเช้อื วิทยาการระบาด: แนวคดิ และการประยกุ ตใชทางการพยาบาล บทท่ี 1 มโนทศั นของวทิ ยาการระบาด