รหัสวิชา ทช31002 รายวิชา สุขศึกษา เรื่อง ระบบต่างๆในร่างกายมนุษย์

สอื่ การเรียนการสอน ทกั ษะการดาเนนิ ชีวติ (มธั ยมปลาย) เรื่อง ระบบต่างๆในร่างกายมนษุ ย์ รหัสวิชา ทช31002 รายวชิ า สุขศกึ ษา โดย กศน.อำเภอคำเขอ่ื นแก้ว สังกัดสำนักงำน กศน.จงั หวดั ยโสธร

บทท่ี 4 ระบบกาจัดของเสยี เอกสารนใ้ี ช้สาหรบั ประกอบการเรยี นการสอนเท่านนั้ หน้าท่ี 1

ของเสีย หมายถงึ สารที่เกิดจากกระบวนการเมแทบอรซิ มึ ( metabolism) ภายในร่างกาย ของส่งิ มชี ีวติ ที่ ไม่มปี ระโยชน์ต่อร่างกายเช่น น้า แก๊ส คาร์บอนไดออกไซด์ ยูเรีย เป็นต้น นอกจากน้ี สารที่มีประโยชน์ ์ปรมิ าณมากเกนิ ไป รา่ งกายกจ็ ะกาจัดออก เมแทบอริซึม ( metabolism) หมายถึง กระบวนการหมุนเวียนเปลย่ี นแปลง ทางชวี เคมที ี่ เกดิ ขน้ึ ภายในร่างกายของสิ่งมีชวี ิต การกาจัดของเสยี ในรา่ งกายเกดิ ข้นึ ไดห้ ลายทาง เช่น ทางไต ทางผิวหนงั ทางปอด ทาง ลาไส้ ใหญ่ เป็นตน้ เอกสารน้ใี ช้สาหรบั ประกอบการเรยี นการสอนเทา่ นนั้ หนา้ ที่ 2

การกาจดั ของเสียทางไต ไต (Kidney) ทาหนา้ ทก่ี าจดั ของเสียในรปู ของนา้ ปสั สาวะ มี 1 คู่ รปู รา่ งคลา้ ยเมล็ดถ่วั ดา อยู่ ในช่องทอ้ งสองข้างของกระดูกสันหลังระดบั เอว ถ้าผ่าไตตามยาวจะพบวา่ ไตประกอบดว้ ยเนอ้ื เย่ือ 2 ชั้น คอื เปลอื กไตช้ันนอกกบั เปลอื กไตช้นั ในมีขนาดยาวประมาณ 10 เซนตเิ มตร กวา้ ง 6 เซนติเมตร หนา 3 เซนตเิ มตร บรเิ วณตรงกลางของไตมสี ว่ นเวา้ เป็นกรวยไต มีหลอดไตต่อไปยงั กระเพาะปสั สาวะ ไตแตล่ ะข้างประกอบดว้ ยหน่วยไต ( nephron) นบั ล้านหนว่ ยเป็นท่อทขี่ ดไปมาโดยมปี ลายทอ่ ข้างหนง่ึ ต้น เรยี กปลายทอ่ ที่ตนั นว้ี ่า “ โบว์แมนส์แคปซูล (Bowman s capsule)” ซ่งึ มีลักษณะเป็น แอ่งคล้ายถว้ ย ภายในแอ่งจะมกี ล่มุ เลือดฝอยพนั กนั เป็นกระจกุ เรยี กว่า “ โกลเมอรูลสั (glomerulus)” ซ่งึ ทาหนา้ ทีก่ รอง ของเสยี ออกจากเลอื ดท่ไี หลผ่านไต ทบี่ ริเวณท่อของหนว่ ยไตจะมกี ารดดู ซึมสารที่ เปน็ ประโยชนต์ ่อรา่ งกาย เช่น แรธ่ าตุ น้าตาลกลูโคส กรดอะมิโนรวมทง้ั นา้ กลบั คืนสู่หลอดเลือดฝอย และเขา้ สู่หลอดเลอื ดดา สว่ น ของเสียอน่ื ๆ ที่เหลือคือ นา้ ปัสสาวะ จะถูกสง่ มาตามหลอดไตเขา้ สู่ กระเพาะปสั สาวะ ซงึ่ มคี วามจุประมาณ 500 ลกู บาศก์เซนติเมตร แต่กระเพาะปัสสาวะสามารถที่จะ หดตวั ขบั น้าปัสสาวะออกมาได้ เม่อื มีปัสสาวะ มาคลง่ั อยปู่ ระมาณ 250 ลกู บาศกเ์ ซนตเิ มตร ซ่ึงในวัน หนึ่งๆ รา่ งกายจะขับนา้ ปัสสาวะออกมาประมาณ 1 – 1.5 ลิตร เอกสารน้ีใช้สาหรับประกอบการเรียนการสอนเทา่ นน้ั หนา้ ท่ี 3

เอกสารน้ใี ช้สาหรบั ประกอบการเรยี นการสอนเท่านน้ั หน้าท่ี 4

น้าปัสสาวะประกอบดว้ ยสารต่างๆ ดงั นี้ คือ นา้ 95% โซดยี ม 0.35% โพแทสเซียม 0.15% คลอรีน 0.6% ฟอสเฟต 0.15% แอมโมเนยี 0.04% ยูเรยี 2.0% กรดยรู กิ 0.05% และครเี อทนิ นิ 0.75% นา้ ปัสสาวะจะประกอบไปดว้ ยนา้ และยูเรียเปน็ ส่วนใหญ่ สว่ นแร่ธาตุมีอยู่เลก็ นอ้ ย ถ้ามีการ ตกตะกอนของ แรธ่ าตุไปอดุ ตันทางเดนิ ทอ่ ปัสสาวะ จะทาให้ปัสสาวะลาบาก เรียกลกั ษณะอาการอยา่ ง นวี้ า่ “โรคนวิ่ ” เมอื่ ไตผดิ ปกตจิ ะทาให้สารบางชนดิ ปนออกมากับนา้ ปัสสาวะ เชน่ เม็ดเลือดแดง กรดอะมโิ น นา้ ตาลกลโู คส เปน็ ตน้ ปัจจุบันแพทย์มกี ารใชไ้ ตเทยี มหรอื อาจจะใช้การปลูกไตใหก้ ับผปู้ ่วยทไี่ ตไมส่ ามารถทางานได้ ไต เทยี ม เป็นเครื่องมือทอี่ ยภู่ ายนอกร่างกาย สว่ นการปลูกไตเป็นการนาไตของผอู้ ืน่ มาใส่ใหก้ บั ผูป้ ่วย โซดียม 0.35% สว่ นประกอบปัสสาวะ โพแทสเซยี ม 0.15% คลอรีน 0.6% น้า 95% ฟอสเฟต 0.15% ยเู รีย 2.0% แอมโมเนยี 0.04% กรดยูรกิ 0.05% และครีเอทนิ นิ 0.75% เอกสารนี้ใช้สาหรับประกอบการเรยี นการสอนเท่านนั้ หนา้ ที่ 5

การกาจดั ของเสียทางผวิ หนัง เหงื่อ (sweat) ประกอบดว้ ยนา้ เป็นสว่ นใหญ่ และมสี ารอื่นๆ บา้ งชนดิ ปนอยู่ ด้วย เช่น เกลือ โซเดียมคลอไรด์ ยูเรยี เป็นต้น เหงือ่ จะถกู ขบั ออกจากร่างกายทางผิวหนงั โดยผา่ นทางงตอ่ มเหงอื่ ซง่ึ มีอยูท่ ่ัวร่างกายใตผ้ ิวหนัง เอกสารนี้ใช้สาหรับประกอบการเรียนการสอนเท่านนั้ หนา้ ที่ 6

ตอ่ มเหงอ่ื ของคนเราแบ่งไดเ้ ป็น 2 ชนดิ คือ 1. ตอ่ มเหงื่อขนาดเล็ก มีอย่ทู ีผ่ วิ หนังทวั่ ทุกแหง่ ของรา่ งกาย ยกเว้นที่ริมฝปี ากและทอ่ี วยั วะ สบื พนั ธ์ุ บางส่วน ต่อมเหงอ่ื เหลา่ นตี้ ดิ ต่อกบั ทอ่ ขับถ่ายซ่งึ เปดิ ออกทผี่ วิ หนังช้นั นอกสดุ ต่อมเหง่อื ขนาด เลก็ นีส้ รา้ ง เหงอ่ื แล้วขับถ่ายออกมาตลอดเวลา แตเ่ นอ่ื งจากมกี ารระเหยไปตลอดเวลาเช่นกัน ดงั นน้ั จงึ มักสังเกตไม่ ค่อยได้ แต่เมอื่ อณุ หภูมิภายนอกร่างกายสงู ขึ้นหรือขณะออกกาลงั กาย ปรมิ าณเหงื่อที่ ขับถ่ายออกมาจะ เพม่ิ ขน้ึ จนสงั เกตเหน็ ได้ ทอ่ี ุณหภมู ิ 32 องศาเซลเซยี ส จะมกี ารขบั เหงื่อออกมาเหน็ ได้ชัดเจน เหง่ือจาก ตอ่ มเหงื่อขนาดเล็กเหล่านี้ประกอบดว้ ยนา้ รอ้ ยละ 99 สารอน่ื ๆ ร้อยละ 1 ซ่ึง ได้แก่ เกลือโซเดียมคลอ ไรด์และสารอนิ ทรียพ์ วกยูเรีย นอกนั้น เป็นสารอน่ื อีกเลก็ น้อยเช่น แอมโมเนยี กรดอะมโิ น น้าตาล กรด แลกตกิ เอกสารน้ใี ช้สาหรบั ประกอบการเรียนการสอนเท่านน้ั หน้าที่ 7

2. ตอ่ มเหงอ่ื ขนาดใหญ่ ไมไ่ ด้มอี ยู่ทว่ั ร่างกาย พบไดเ้ ฉพาะบางแหง่ ไดแ้ ก่ รกั แร้ รอบหัวนม รอบสะดือ ชอ่ งหูส่วนนอก จมกู อวัยวะสืบพันธบ์ุ างส่วน ตอ่ มเหลา่ นมี้ ีทอ่ ขบั ถา่ ยใหญ่กวา่ ชนิดแรก และจะเปิดท่รี ขู น ใต้ผวิ หนัง ปกติจะไม่เปิดโดยตรง ทผี่ วิ หนงั ชน้ั นอกสดุ ตอ่ มชนิดน้จี ะทางาน ตอบสนองต่อการกระต้นุ ทาง จิตใจ สารท่ขี บั ถา่ ยจากตอ่ มชนดิ น้มี กั มีกลิ่นซึ่งก็คอื กล่ินตวั นน่ั เอง โครงสรา้ งภายในตอ่ มเหงื่อจะมีท่อขด อยู่เป็นกล่มุ และมีหลอดเลือดฝอยมาหล่อเลี้ยงโดยรอบ หลอดเลอื ดฝอยเหลา่ นจี้ ะลาเลียงของเสยี มายังต่อม เหง่อื เมอ่ื ของเสยี มาถงึ บรเิ วณตอ่ เหงอ่ื ก็จะแพร่ ออกจากหลอดเลอื ดฝอยเข้าสทู่ อ่ ในตอ่ มเหง่ือ จากน้ันของ เสียซงึ่ กค็ อื เหงอื่ จะถูกลาเลยี งไปตามทอ่ จนถึงผิวหนงั ชั้นบนสุด ซง่ึ มีปากทอ่ เปดิ อยู่ หรือทเี่ รยี กวา่ รูเหงอ่ื ผิวหนังนอกจากจะทาหนา้ ท่กี าจัดของเสียในรปู ของเหง่ือแลว้ ยงั ทาหนา้ ทช่ี ว่ ยระบายความ รอ้ นออกจาก ร่างกายด้วยโดยความรอ้ น ท่ขี ับออกจากรา่ งกายทางผิวหนงั มีประมาณรอ้ ยละ 87.5 ของความรอ้ นท้ังหมด เอกสารน้ีใช้สาหรับประกอบการเรยี นการสอนเทา่ นนั้ หน้าท่ี 8

การกาจัดของเสยี ทางลาไส้ใหญ่ หลงั จากการยอ่ ยอาหารเสรจ็ สน้ิ ลง อาหารสว่ นที่เหลือและส่วนทีร่ า่ งกายไมส่ ามารถยอ่ ย ได้ จะถูกกาจดั ออกจากร่างกายทางลาไส้ใหญ่( ทวารหนัก ) ในรปู รวมทีเ่ รยี กวา่ “อจุ จาระ” ถ้า อุจจาระตกคา้ งอยใู่ นลาไสใ้ หญ่หลายวนั ผนังลาไส้ใหญ่จะดูดน้ากลับเข้าไปในเสน้ เลอื ด ทาให้อุจจาระ แขง็ เกดิ ความยากในการขบั ถา่ ย เรียกว่า “ท้องผกู ” ทีม่ ีอาการทอ้ งผูกจะรสู้ ึกแนน่ ท้อง อึด อดั บาง รายอาจมีอาการปวดท้องหรอื ปวดหลังดว้ ย อาการตา่ งๆ เหล่านจี้ ะหายไปเมอ่ื ถ่ายอจุ จาระ ออกจาก รา่ งกาย ผทู้ ่มี ีอาการทอ้ งผกู นานๆ อาจเป็นสาเหตขุ องโรครดิ สดี วงทวารได้สาเหตเุ กดิ จาก การ รับประทานอาหารทมี่ กี ากใยอาหารนอ้ ยเกนิ ไป กนิ อาหารรสจัด ถา่ ยไมเ่ ปน็ เวลา เครยี ด สูบบุหร่ี จัด ดื่มนา้ ชาหรอื กาแฟมากเกินไป ใยอาหาร ไดแ้ ก่ พชื ผักต่างๆ ใยอาหารนอกจากจะไมท่ าใหท้ ้องผูกแลว้ ยังช่วยลดสารพิษ ต่างๆ ทาใหส้ ารพษิ ผ่านลาไส้ใหญไ่ ปอยา่ งรวดเรว็ ปอ้ งกนั โรคมะเร็งลาไส้ใหญ่ ใน ลาไสใ้ หญม่ ี แบคทีเรียอาศยั อยูจ่ านวนมาก มีทงั้ ที่เป็นประโยชน์ ( ชว่ ยสงั เคราะหว์ ิตามิน B 12 ) และ โทษ (เช้อื โรคต่างต่างๆ) เอกสารนใี้ ช้สาหรบั ประกอบการเรยี นการสอนเท่านน้ั หน้าที่ 9

การกาจดั ของเสยี ทางปอด ของเสียทีถ่ กู กาจัดออกนอกร่างกายทางปอด ไดแ้ ก่ นา้ และแก๊ส คารบ์ อนไดออกไซด์ ซง่ึ เกิดขนึ้ จากกระบวนการหายใจของเซลลต์ ่างๆ ในร่างกาย ขนั้ ตอนในการกาจดั ของเสยี ออกจากร่างกายทางปอด มดี ังน้ี 1. นา้ และแก๊สคาร์บอนไดออกไซด์ทเ่ี กิดข้นึ แพร่ออกจากเซลลเ์ ข้าสู่หลอดเลอื ด โดยจะละลาย ปน อยูใ่ นเลอื ด 2. เลอื ดท่มี ขี องเสียละลายปนอยู่จะถกู ลาเลียงส่งไปยงั ปอด โดยการลาเลียงผ่านหัวใจเพอ่ื ส่ง ตอ่ ไป แลกเปลยี่ นแก๊สทป่ี อด 3. เลือดท่มี ีของเสียละลายปนอยู่เม่อื ไปถึงปอด ของเสียต่างๆทสี่ ะสมอยใู่ นเลือดจะแพรผ่ ่าน ผนัง ของหลอดเลือดเข้าสถู่ ุงลมของปอดแลว้ ลาเลียงไปตามหลอดลม เพื่อกาจัดออกจากรา่ งกาย ทาง จมูกพรอ้ มกบั ลมหายใจออก เอกสารนใ้ี ช้สาหรับประกอบการเรียนการสอนเทา่ นนั้ หน้าท่ี 10

ปอด (lung) หลอดลมใหญ่ หลอดลมย่อซ้ำย กลบี บน หลอดลมยอ่ ขวำ กลบี บน ปอดซ้ำย รอยเว้ำสำหรับหวั ใจ กลบี กลำง กลีบล่ำง กลบี ล่ำง สว่ นยนื่ ของปอดซ้ำย เอกสารน้ใี ช้สาหรับประกอบการเรียนการสอนเท่านนั้ หน้าท่ี 11

ขอ้ มูลอ้างอิง - www.sites.google.com/บทเรียนออนไลน์วชิ าชีววทิ ยา - www.patreon.com/statedclearly - www.trueplookpanya.com/knowledge/content/65256/-scibio-sci- - การพฒั นาคุณภาพการศึกษาด้วยเทคโนโลยีสารสนเทศ (DLIT) โดยสานักงานคณะกรรมการการศกึ ษา ข้นั พ้ืนฐาน (สพฐ.) กระทรวงศึกษาธกิ าร - www.ducksters.com/science/biology/chromosomes.php - www.scimath.org/lesson-biology/item/6894-2017-05-14-03-59-30 - www.britannica.com/science/chromosome