การส่งเสริมสุขภาพในบทบาท ของภาคเอกชนและภาคประชาชน

บทท่ี 1 แนวคิดการสงเสริมสุขภาพในบทบาท ของภาคเอกชนและภาคประชาชน การสง เสรมิ สุขภาพ คือ กระบวนการเพมิ่ สมรรถนะใหประชาชนมีความ สามารถในการควบคุม และพัฒนาสุขภาพตนเอง อันจะเปน ผลตอสขุ ภาวะที่สมบูรณ ทางกาย ทางจิตใจและทางสงั คม (กฎบตั รออตตาวา) สุขภาพเปน ขมุ พลงั ของชวี ิต (a resource for everyday life) แนวคดิ สขุ ภาพเชงิ บวกเนน ขุมพลังทางสังคมเทา กบั ขุมพลังของบคุ คล นอกจากน้ี การสง เสริมสขุ ภาพยังขยายแนวคิดจาก “ลลี าชวี ติ เพ่อื สขุ ภาพดี” (healthy lifestyle) ไปสู “สขุ ภาวะ” (well - being หรือ wellness) ดวย การสงเสริมสขุ ภาพแนวใหมม งุ สกู ารเพ่ิมสมรรถนะ (capability) ของบคุ คล และชุมชนในการควบคุมปจจัยที่มีผลตอสุขภาพอันเปนเง่ือนไขและขุมพลังของ สาธารณสุขท่ีแทจริง น่ันคือ ท่ีพักอาศัย สนั ตภิ าพ การศึกษา ความสมั พันธทางสังคม ความมัน่ คงทางสังคม อาหาร รายได การเพ่มิ พลังใหกบั กลมุ ผหู ญิง ระบบนเิ วศนท่ี สมดลุ ทรัพยากรท่ียง่ั ยืน ความยุติธรรมทางสงั คม การเคารพสทิ ธมิ นุษยชน และ ความเปน ธรรม 1.1 ความสําคญั ของการสง เสริมสุขภาพโดยภาคเอกชน และภาคประชาชน ในทางสังคมวิทยา การดูแลสุขภาพของประชาชนดวยตนเองมีความสําคญั (มัลลกิ า มัตโิ ก, 2530 น.5) เนอ่ื งจาก ก) สขุ ภาพและความเจ็บปวยเกดิ มาพรอ มกับสังคม ประชาชน ครอบ ครัว และชมุ ชน จึงตอ งมีหนา ทีด่ แู ลจัดการ ข) แตล ะบคุ คลมวี ธิ ีการแกไขปญ หาสุขภาพแตกตา งกัน เนือ่ งจาก ประสบการณ คา นิยม และความเชือ่ ทต่ี างกนั ค) การแกปญหาสุขภาพของแตละชุมชนถูกกําหนดโดยกฎเกณฑของ สงั คมนัน้ ๆ ง) การสงเสริมสุขภาพตนเองเปนสวนหนึ่งของการพัฒนาศกั ยภาพเพื่อ การพึ่งตนเอง ควบคมุ ตนเอง และรบั ผิดชอบตนเอง

2 การประชุมองคการอนามยั โลกเม่ือป พ.ศ.2521 ไดมีการประกาศหลกั การ “อัลมา อะตา” ใหความสาํ คัญกบั “การสาธารณสุขมลู ฐาน” เพอ่ื บรรลเุ ปาหมาย “สขุ ภาพดีถว นหนา” ในป 2543 ซ่งึ หลกั การนีม้ ุงเนนใหประชาชนเขามามสี ว นรว มใน การดแู ลสขุ ภาพตนเองและชวยเหลอื กนั และกนั นําไปสกู ารพงึ่ ตนเองไดในระยะยาว ประเทศไทยไดประกาศใชหลักการสาธารณสุขมูลฐานมาต้ังแตกลางแผน พฒั นาเศรษฐกจิ และสงั คมแหงชาติฉบับที่ 4 แตในการดาํ เนินงานกย็ งั ประสบปญหา หลายประการ เชน ก) การใชรูปแบบการทํางานแบบเดียวกันทั้งประเทศซึ่งไมสอดคลอง กบั ความเปนจรงิ และทาํ ใหเกดิ การไมยอมรบั ข) เปนการทํางานตามแผนและโครงการที่กําหนดโดยเจา หนา ทภ่ี าครัฐ มไิ ดเ รมิ่ ตน จากความตอ งการของประชาชนแตล ะทอ งถนิ่ อยา งแทจ รงิ ค) ความสมั พนั ธร ะหวา งรฐั กบั ชมุ ชนมแี นวโนมไปทางแนวด่ิง เปน การ รับคาํ ส่ังมากกวา การกลาคดิ กลา โตแยง กลา เสนอความเห็น ทาํ ให การทาํ งานอยเู ฉพาะในกรอบท่รี ัฐวางไว ง) การใหความรูแ กป ระชาชนซ่งึ เปนวธิ กี ารหลัก มที รัพยากรไมเพียง พอและมปี ญหาการบริการจัดการ ทําใหไมส ามารถขยายกลุม เปา หมายออกไปสูช มุ ชนได อยางไรกต็ ามการทาํ งานตามแนวทางสาธารณสขุ มูลฐาน เปน สวนหนง่ึ ที่ กระตนุ ทรัพยากรบคุ คล องคกรชุมชนในทองถิน่ รวมทัง้ องคก รภาคเอกชนใหเกดิ ความสนใจในการทาํ งานกบั ประชาชนมากยง่ิ ข้นึ ขณะเดยี วกนั ก็นําไปสกู ารเคลอ่ื น ไหวทางความคดิ ในการพฒั นางานสาธารณสขุ แนวใหม ที่กวางขวางและครอบคลุม กวาเดมิ จนกระทงั่ ในป พ.ศ.2529 มกี ารประชมุ นานาชาติเร่อื งการสง เสรมิ สุขภาพ ระดับนานาชาติ คร้งั ที่ 1 ณ กรงุ ออตตาวา แคนาดา ไดม ีการประกาศ “กฎบตั รออต ตาวา” ซงึ่ กาํ หนดยุทธศาสตรการสง เสริมสุขภาพแนวใหม ท่สี าํ คัญดังนี้ 1. การสรา งนโยบายสาธารณะเพอื่ การดแู ลทางสขุ ภาพ (build healthy public policy) ดวยวธิ ีการท่ีหลากหลายแตสอดคลอ งสนบั สนุนกัน โดยผูกาํ หนด นโยบายทั้งในและนอกภาคสาธารณสุขจะตองคํานึงถึงผลกระทบท่ีจะเกิดขึ้นตอ สขุ ภาพเปน สําคัญ และแสดงความรบั ผดิ ชอบตอ ผลกระทบท่เี กดิ ขึ้น

3 2. การสรา งสรรคส ง่ิ แวดลอ มทเ่ี ออื้ อาํ นวยตอ สขุ ภาพ (create supportive environments) สง เสรมิ ใหค นและส่ิงแวดลอมอยูรวมกันอยางเกอื้ กูลและสมดลุ ถือวาการอนุรักษทรัพยากรธรรมชาติทั่วโลกเปนภาระกิจรวมกันของประชาคมโลก เปลี่ยนแปลงรปู แบบการดาํ เนินชีวติ การทาํ งาน การพักผอ น ใหมสี ุขภาวะท่ีดแี ละ ปลอดภยั โดยไมท าํ ลายส่ิงแวดลอ ม 3. การเสรมิ สรา งกจิ กรรมชุมชนใหเ ขมแขง็ (strengthen community action) เปนการสนบั สนนุ ใหชุมชนพ่ึงตนเองไดโดยชมชุมเปนผตู ัดสินใจและจดั การ รวมทัง้ ระดมทรพั ยากรตางๆภายในชุมชน ใหชุมชนไดรบั ขอ มลู ขาวสารเร่ืองสขุ ภาพ และงบประมาณสนับสนุน 4. การพฒั นาทกั ษะสว นบุคคล (develop personal skills) เพอื่ ให ประชาชนสามารถควบคุมสภาวะสุขภาพและสิ่งแวดลอมไดดว ยตนเองมากขน้ึ มีทาง เลอื กมากข้นึ ดวยการใหขอมูลขาวสาร สงเสรมิ การเรียนรูเ พ่ือสขุ ภาพ และการฝกฝน ทกั ษะในการจัดการที่ดีเพ่ือปอ งกันและควบคุมสุขภาพของตน 5. การปรับเปลีย่ นระบบบริการสุขภาพ (reorient health services) ผใู หบ รกิ ารสุขภาพตอ งหันมาทํางานดานการสง เสริมสขุ ภาพใหม ากขึน้ ตอ งใหค วาม สาํ คัญในงานดานอ่ืนๆรวมดวย เชน การวจิ ยั บริการ การฝกอบรมเพื่อปรับเปลย่ี น เจตนคติ รวมถงึ การจดั ระบบบรกิ ารสาธารณสุขท่ีเปลี่ยนแปลงจากการมองปญ หา เชิงปจเจกบคุ คลไปสกู ารมองปญ หาในองครวม ขณะเดียวกันภาคสาธารณสขุ จะ ตองเปดกวางและรว มมือกับภาคอืน่ ๆ ที่เกี่ยวของ เชน สงั คม เศรษฐกิจ การเมือง สิ่งแวดลอ ม เปนตน นอกเหนือจากกลยทุ ธห ลกั ทัง้ 5 แลว บทบาทของบุคลากรทางดา นสาธารณ สขุ ในทศิ ทางใหม อีก 3 ประการ ตามหลกั การออตตาวา ไดแ ก ก) การสงเสริมใหประชาชนมคี วามสามารถ (enable) ในการควบคุม ปจ จยั ท่มี ผี ลตอสขุ ภาพ สามารถดูแลสขุ ภาพของตนเองอยา งเตม็ ศกั ยภาพ ข) การเปนตวั กลางประสานไกลเกล่ีย (mediate) ระหวา งกลุมผล ประโยชนเ พอ่ื เปาหมายดานสขุ ภาพ ค) การใหค ําชี้แนะ (advocate) เรอื่ งสขุ ภาพ และสทิ ธเิ รื่องสขุ ภาพ

4 การสง เสริมสขุ ภาพเปนกลยทุ ธท่ีเหมาะสมในการพัฒนา และเปล่ียนแปลง วิถีชวี ติ ของมนุษยท ม่ี ีประสิทธผิ ล เปนการลงทนุ ในสดั สวนที่นอ ย เม่ือเทียบกับบริการ รกั ษาพยาบาลซึง่ มรี าคาแพง การสง เสริมสขุ ภาพ ถกู มองในมติ ิทีก่ วางขวางมากกวาเดิม และครอบคลุม คนทั้งระบบ อันรวมถึงปจจยั ทางสงั คม คานิยม วฒั นธรรม การเมอื ง ธรุ กจิ และ ส่งิ แวดลอมท่สี ัมพนั ธกับคน มากกวา การมองเหน็ เปนสว นๆ เชนในอดีต การทาํ งาน ในขอบเขตท่ีกวางขวางมากกวาเดิมและเนนการทํางานรวมกับประชาชนในแตละ ระดับ จนถึงขั้นการกาํ หนดนโยบายสาธารณะนนั้ จาํ เปน ตองอาศัยความรทู ักษะ เฉพาะดา นมากกวา เดมิ รวมถงึ อาศยั การมสี ว นรว มของภาคเอกชน และภาคประชาชน ใหเขามามีสว นรวมอยา งเตม็ ท่ี (สุรเกยี รติ อาชานานุภาพ,น.3-14) 1.2 บทบาทภาคเอกชนในการสง เสริมสุขภาพ องคก รภาคเอกชน เปน บทบาททไี่ ดรับการยอมรับเพ่มิ ขึ้นเรือ่ ยๆ ในฐานะ องคก รทม่ี ีขนาดเลก็ กระทัดรัด โครงสรา งไมซ บั ซอ น และมคี วามคลองตัวในการ ทาํ งาน ดวยธรรมชาติ วธิ ีคิด วิธีการทํางานทม่ี ีความแตกตา งกัน ทําใหองคก รภาค เอกชนกลายเปน พลงั นอกระบบภาครัฐท่ีมศี ักยภาพ มกี ารเคลอื่ นไหวที่นาจบั ตามอง และไดกลายเปนทิศทางสําคัญที่ภาครัฐตองเขามาแสวงหาความรวมมือแลกเปล่ียน วธิ ีการทาํ งาน เพ่ือนาํ ไปสปู ระสิทธภิ าพสงู สดุ ในการทาํ งาน ในงานดานสาธารณสขุ องคกรภาคเอกชนไดเขา มามบี ทบาทในการรวมงาน กบั ภาครัฐอยูหลายลกั ษณะ ไมว า จะเปนหนว ยงานท่สี นับสนนุ นโยบายของภาครัฐ เชน สมาคมพฒั นาประชากรและชมุ ชน ทเี่ นน เรอื่ งการคมุ กาํ เนดิ ประชากร หรอื มลู นธิ ิ หมอชาวบา นที่ใหความสาํ คญั กับการเผยแพรข อ มลู ขาวสารทางสุขภาพ นําไปสู พฤติ-กรรรมการดูแลสขุ ภาพดว ยตนเอง และการรักษาสทิ ธิสวนตัวตอการรณรงคคัด คานการสูบบุหร่ขี องบุคคลบางกลุม ในโครงการรณรงคก ารไมส บู บุหร่ี เปน ตน

5 องคก รพฒั นาเอกชนทไ่ี ดเขามามสี วนในการพฒั นาสังคม มบี ทบาททงั้ ก) ในเชิงจุลภาค เนน งานสงเคราะห การชวยเหลือเฉพาะหนาแก เฉพาะกลมุ เปา หมาย ข) ในเชงิ มหภาค เนน การพฒั นาองคก รชุมชน ประชาชน การมสี ว น รว ม และภมู ิปญญาของชมุ ชน การคมุ ครองและพทิ กั ษสทิ ธิผบู รโิ ภค และการปรบั เปล่ียนนโยบายเพือ่ เอ้ือตอ คุณภาพชีวติ ท่ีดีกวา ภายใตแนวทางการสงเสรมิ สขุ ภาพแนวใหม องคกรภาคเอกชนและองคก ร ภาครฐั จาํ เปนตอ งเขามามสี วนรว มกันคิด และกําหนดทิศทางการทาํ งานที่เปน เอก ภาพ แตย ังคงมีความหลากหลายตามความซบั ซอนของปญ หาทีไ่ ดเปล่ยี นแปลง อยา งรวดเรว็ อยา งไรก็ตามปริมาณและคณุ ภาพของงานภาคเอกชนทีเ่ ปนอยู ยงั คง ไมเ พียงพอกบั ความตองการของประชาชนอยา งเต็มท่ี 1.3 บทบาทการสง เสริมสุขภาพในภาคประชาชน 1.3.1 การดูแลสุขภาพตนเองของประชาชน ประชาชนไทยยังใหค วามสําคัญกับการสงเสริมสุขภาพนอ ย อกี ทงั้ เงอ่ื นไข ส่งิ แวดลอมยงั ไมเ ออ้ื อํานวยใหประชาชนมสี ขุ ภาพดี ไมท ําใหประชาชนไทยสนใจสขุ ภาพ และมีทักษะในการดูแลสุขภาพตนเองอยางเหมาะสมถกู ตอง บางครง้ั มีความ ผดิ พลาดและสงผลเสยี ตอชวี ิตและสขุ ภาพ นบั เปนสิ่งสําคัญทจี่ ะตองเพิม่ ศักยภาพ ในการดูแลสุขภาพของตนเองของประชาชน ทาํ ใหเรยี นรไู ดง าย เขา ถึงงาย ถกู ตอ ง เหมาะสมและสอดคลอ งกบั ชวี ิตประจาํ วัน แมวาองคกรภาครัฐบางสวนและองคก รพฒั นาภาคเอกชนหลายองคก รไดสง เสริมใหชมุ ชนมีบทบาทในการสง เสริมสขุ ภาพแนวใหม รูปแบบงานสาธารณสุขมลู ฐานทําใหป ระชาชนและชมุ ชน มีความจํากัดในการตดั สนิ ใจ การมีสว นรวมและการ เปน เจา ของสขุ ภาพท่ีแทจริง อยา งไรก็ตาม ในชุมชนทั้งเขตเมืองและเขตชนบทยงั คงมีองคกร กลมุ และชมรมจาํ นวนหนึ่งท่ีใหค วามสาํ คญั กับการสงเสริมสขุ ภาพ มีการ พฒั นาอยางตอเน่อื งเพื่อใหสามารถดแู ลสุขภาตนเองได

6 1.3.2 บทบาทของชุมชนในระดับตา งๆ ชุมชนหรือสมาชิกของชุมชนสามารถมีบทบาทตอการสงเสริมสุขภาพไดคือ ดงั น้ี 1. บทบาทตอ บุคคล (The individual health approach) มงุ พฒั นา ศักย-ภาพของบุคคลเพ่อื ใหมีความเขมแขง็ และสามารถแกไ ขปญ หาสขุ ภาพ และ เผชญิ กบั สถานการณช ีวิตและสิง่ แวดลอมไดอ ยางมีประสทิ ธิภาพ โดยมีกลยทุ ธก าร ทํางานทห่ี ลากหลาย เชน การเพมิ่ ความเขม แขง็ ของรา งกายและระบบภมู คิ มุ กนั เพมิ่ แรงจงู ใจในการดูแลสุขภาพ เพมิ่ ความรูด านสขุ ภาพโดยการใหสขุ ศกึ ษา/คาํ ปรกึ ษา/ ขอ มลู และการสนบั สนุนผา นกจิ กรรมทางสงั คม วฒั นธรรม การฝกอบรม และการมี สถานที่ออกกําลงั กาย 2. บทบาทตอ ชมุ ชน (the community health approach) มุง สรา งและ เพิ่มศกั ยภาพของระบบนิเวศนสงั คมใหดีขน้ึ อนั จะทาํ ใหเ กดิ สง่ิ แวดลอมทดี่ ีตอสุข ภาพ โดยใชก ลยุทธท ่ีกวางขวาง เชน การผสมผสานนโยบายดานสังคม/เศรษฐกิจ/ การศกึ ษา/สาธารณสุข/การจางงาน/อาชีวอนามยั โครงการ/ชดุ โครงการดา นชุมชน เชน ระบบบรกิ ารสาธารณสขุ สขุ ศึกษาหรอื การสื่อสารขอ มูลดานสขุ ภาพ เง่อื นไขการ ทํางานที่สงผลดีตอ สขุ ภาพ เครอื ขายขอ มลู และเครอื ขายทางสังคม สาธารณสุขชมุ ชน เปน ตน กลา วไดวา รูปแบบนี้เปน การพัฒนาศกั ยภาพดา นสุขภาพของชุมชน พรอมไปกบั การลดอันตรายและลดความเสี่ยงดานสุขภาพของชมุ ชน 1.3.3 วธิ ีการทํางานในชุมชน การสง เสรมิ สขุ ภาพโดยอาศยั ชุมชนเปนฐาน (community-based health promotion) หมายถงึ การทาํ กจิ กรรมสง เสรมิ สขุ ภาพทช่ี มุ ชนเปน ผตู ดั สนิ ใจและควบคมุ นักวชิ าชพี เปน เพียงผูใ หข อ มูลหรือคําแนะนํา ท้ังน้คี วรมุง ที่ การเปลีย่ นลีลาชวี ติ และ เงอ่ื นไขสิ่งแวดลอ มของชมุ ชน การปองกันโรคในกลมุ ท่ีมคี วามเสีย่ งสงู และการเฝา ระวงั โรคทม่ี ีความเสี่ยงสงู ในชุมชน วิธีการทํางาน (approach) ของการสงเสรมิ สขุ ภาพในระดบั ชุมชน (Labonte 1991 อางใน Connor & Parker 1995) จําแนกเปน 2 ดาน คอื การทํางานที่มุง เปลีย่ นพฤตกิ รรม (behavioral appraoch) และการทํางานที่มุงเปลย่ี นสังคมและส่งิ

7 แวดลอม (socio-environment approach) แมวาจะมีจดุ มงุ หมายของการเปลย่ี น แปลงตา งกันแตกม็ ีขัน้ ตอนในการทํางานเหมือนกนั ดังนี้ ก) กําหนดปญหา พิจารณาปจจยั เสยี่ ง ข) กําหนดกลมุ เปาหมาย ท่ีมพี ฤติกรรมเสี่ยงหรอื อยูในส่งิ แวดลอ มที่ เสีย่ งสงู ค) กําหนดกลยุทธห ลกั ช) พัฒนาชุดโครงการ ตารางท่ี 1 เปรียบเทยี บขัน้ ตอนการทํางานในชมุ ชน 2 แนวทาง มุงเปล่ียนพฤติกรรม มงุ เปล่ยี นสังคมและสง่ิ แวดลอม ปญ หาและปจ จยั เสย่ี ง บริโภคนิสัย, การสูบบุหร,่ี การ การอยูแบบโดดเดี่ยว ความเชอื่ มน่ั ในตนเองตํ่า ดม่ื แอลกอฮอล (low self esteem) เงื่อนไขทจี่ ะนาํ ไปสคู วาม เจ็บปว ย กลยุทธ สุขศึกษา, การตลาดเชิงสงั คม, เพม่ิ พลงั ใหบ ุคคล/ชุมชน, พฒั นากลมุ ขนาด นโยบายสนบั สนนุ ลีลาชวี ติ ท่ีดี เลก็ , การพัฒนาชุมชน, การตลาดเชงิ สังคม, การสนับสนนุ กลุมพันธมติ ร การพัฒนาชดุ โครงการ รว มกับชมุ ชนแกปญ หาสขุ ภาพ ทําใหชมุ ชนมีความสามารถในการตัดสินใจ วาง หรอื จดั ทําชดุ โครงการสง เสริม แผน และประเมนิ ผล สุขภาพ ตัวอยา งความสําเรจ็ การพฒั นาลีลาชวี ิตของคนใน เครือขา ยทางสังคมเพ่มิ ขึ้น, เขาถึงบริการ ชุมชน, การเปล่ยี นพฤตกิ รรม สาธารณะเพมิ่ ขึน้ , มีขุมพลงั ในชมุ ชน สุขภาพ วิธีการสง เสรมิ สขุ ภาพ 2 แบบดงั กลา ว ไมจาํ เปน ตองแยกกันอยางเด็ดขาด แตทวาวธิ ีการทาํ งานแบบหลงั จะสง ผลในระยะยาวมากกวา หลังที่ประชาชนมี ประสบการณในการทํากิจกรรมสงเสริมสุขภาพท่ีสอดคลองกับความตองการของชุม ชน 1.4 รปู แบบการสงเสริมสุขภาพโดยภาคประชาชน 1.4.1 รปู แบบการพฒั นาชมุ ชน/องคก รชมุ ชน การพัฒนาชุมชนเปนกลยุทธสําคัญประการหน่ึงของการสงเสริมสุขภาพ การพฒั นาชุมชนใชแ นวคิดการทาํ งานแบบผสมผสานระหวางสาขาตางๆ หวั ใจ

8 สําคัญคอื ชมุ ชนเปน ผูลงมอื กระทํา (community action) และความเขมแข็งของ องคก รชมุ ชน แมจ ะมีพัฒนาการยาวนานในหลายประเทศ แตในความจรงิ กจิ กรรมชุมชน ยงั มขี อบเขตจาํ กัดและไมยั่งยืน เพราะผบู ริหารและนกั วชิ าชีพยงั คงลงั เลใจและไม เชอื่ มนั่ ในบทบาทของชมุ ชนหรือประชาชน บทบาทของประชาชนจึงถกู ละเลย และ ยงั คงเลน “บทบาทผูตาม” เทา นัน้ องคก ารอนามยั โลกไดกระตนุ ใหประเทศสมาชิก สงเสรมิ “การมีสวนรวมของชุมชน” พัฒนาไปสู “การเขารวมของชมุ ชน” และสดุ ทา ยในปพ.ศ. 2536 เนน “การลงมือทําโดยชมุ ชน” (community action) “การลงมือทาํ โดยชมุ ชน” สอดคลอ งกับแนวคิดการเมืองแบบประชาธปิ ไตย นั่นคอื ชมุ ชนมีบทบาทเปน ผูก ระทาํ การกอน (pro-active role) ชมุ ชนจะเปน ผแู ทน (agent) และมีการแบง อาํ นาจ (power-sharing) ระหวางชมุ ชนกับองคก รดา น สาธารณสุข เพื่อกาํ หนดภารกิจ วตั ถปุ ระสงค และผลประโยชนของโครงการ กลยุทธของการสงเสริมใหเ กิด “การลงมือทาํ โดยชุมชน” มี 4 ดา น คอื ก) มพี ันธสัญญาหรอื ความมุงม่ันทางการเมืองอยา งตอเน่อื ง ข) เพม่ิ ประสิทธภิ าพของ “การลงมือทําโดยชมุ ชน” ค) เพ่ิมพลงั (empowerment) ใหชุมชน ง) เช่ือมโยงการทํางานระหวา งองคก รรฐั องคกรเอกชน และองคก ร ประชาชน ในแบบสหวทิ ยาการ (WHO, 1993) ความเขม แขง็ ขององคกรชมุ ชนเปน กระบวนการพฒั นาแบบระยะยาว องคก ร ชุมชนจะตองมโี ครงสรา งและกลไกการจดั การทม่ี ีประสิทธภิ าพ มีความคดิ สรา งสรรค และตระหนักในสุขภาพของชมุ ชน องคก รชุมชนควรไดรบั การเพม่ิ ศักยภาพใหมี ความรูค วามเขา ใจถงึ ภาวะและปญ หาสขุ ภาพ โดยเฉพาะในกลุมผูหญิง กลุมเดก็ และกลุม ผดู อ ยโอกาส นักวชิ าชีพควรมีสว นในการใหขอมลู /ประสบการณ/กิจกรรมที่ หลากหลายตอ องคก รชุมชน เพอ่ื ใหองคก รชมุ ชนสามารถตดั สินใจเลอื กกจิ กรรมได อยางเหมาะสม หลงั จากนั้น ชุมชนควรถกู กระตุนใหพ ิจารณาผลลัพธแ ละผลกระทบปญ หา สขุ ภาพของชมุ ชนหลงั การจดั กจิ กรรมดา นสขุ ภาพ เพอ่ื สะสมความรแู ละประสบการณ จากการปฏิบตั ิจริง (learning-by-doing) หรือเปนกระบวนการเรียนรูแบบปฏสิ ัมพนั ธ (interactive learning process)

9 ผูน ําชุมชน อาสาสมัครดานสขุ ภาพ (บางประเทศสง เสริมบทบาทผูหญงิ ) ควรไดร ับการเพิ่มบทบาทผูน าํ เพ่มิ ทักษะการจดั การเพ่ือชวยใหชุมขนสามารถพฒั นา สขุ ภาพอยา งสรา งสรรคด วยตนเอง 1.4.2 การเพิม่ พลงั (empowerment) ใหกับชุมชน การเพิม่ พลังเปน รปู ธรรมของการใชท ักษะการไกลเกลีย่ (mediating) และ การเพ่ิมความสามารถ (enabling) (McArdle, 1993) การเพิม่ พลังคือ กระบวนการ ที่ประชาชนตัดสินใจและไดรบั ผลของการตัดสินใจนนั้ บทบาทของนักวชิ าชพี คือ การชวยใหชมุ ชนมคี วามสามารถ และพจิ ารณาปจ จัยทที่ าํ ใหประชาชนออนแอ (disempower factor) เชน การขาดขอมลู สุขภาพ ขาดการเขาถงึ บรกิ ารสาธารณสขุ ไมรูและไมเขาใจเงื่อนไขและปจ จยั เสี่ยงดา นสขุ ภาพ นอกจากนี้ การใหอ ํานาจตาม กฎหมายก็เปนการเพ่มิ พลงั ใหก บั ชุมชนเชน กนั ชมุ ชนควรไดรับการกระตนุ และสง เสริมใหมีพลงั อยางตอเนอ่ื ง ตงั้ แตระดับ บคุ คลไปถงึ ระดับสงั คม ดังน้ี 1. เริ่มตง้ั แต การดแู ลตนเอง เปนการเพ่ิมความเชอ่ื มน่ั ในตนเอง (self - esteem) ตอ การตัดสินใจ การกระทาํ และประสทิ ธิภาพของตนเอง ตลอดจนสราง ความเขา ใจ และเรยี นรูในการเผชญิ กับบริบททางสังคมและส่งิ แวดลอ มของตนเอง 2. การพฒั นากลมุ ยอ ย กลมุ ทําใหเกดิ การเปลยี่ นแปลงในชมุ ชน เกดิ การ สนบั สนนุ ซง่ึ กนั และกัน เกดิ ความสัมพนั ธทีด่ ีภายในชมุ ชน และเกดิ เครือขา ยเพือ่ น บา น 3. การสนบั สนุนความรว มมอื ของพันธมิตร ในประเดน็ รวมของกลุม ตา งๆ เพอ่ื ผลกั ดนั นโยบาย 4. ความเคลอื่ นไหวทางการเมอื ง เพ่อื สงผลตอการจดั สรรงบประมาณ/ ทรัพยากร การออกกฎหมาย กลยทุ ธ คือ การเกลีย้ กลอม (mediate) การทํางาน ลกั ษณะเครือขา ย และการสนบั สนนุ ของส่ือมวลชน 5. การเคล่ือนไหวทางสังคม (social movement) เปน การเคล่ือนไหวของ พลงั ประชาชนอยา งมจี ติ สาํ นึก

10 การเพิ่มพลังใหกบั ประชาชนทาํ ไดใ นหลายมิติ ตัวอยางเชน มิตคิ ณุ คา และ ทศั นคติ มิตคิ วามสํานกึ และพันธสัญญาตอ สว นรวม มิตดิ า นทักษะและการจดั การ มติ ดิ า นโครงสรา ง เปน ตน สดุ ทา ยทส่ี าํ คญั คอื การเพมิ่ พลงั ตอ “การลงมอื ทาํ โดยชมุ ชน” จะตอ งเชอื่ มโยงกับสถานการณจรงิ และความพรอ มของชมุ ชนเปนสาํ คญั 1.4.3 กลมุ ชว ยเหลอื กันเอง กลุม ชวยเหลอื กนั เองเปนรูปแบบหน่ึงของการเพม่ิ พลังใหก ับชุมชน กลุม คือ การรวมตวั ของปจเจกชนที่มคี วามสนใจรวมกนั หรอื ปญ หารว มกัน กลมุ ชวยเหลือ กันเอง มลี ักษณะสาํ คญั 4 ดา น คือ ก) การชวยเหลือกัน เปน กระบวนการพ้นื ฐานทเ่ี กดิ ขึ้นในกลมุ ทําให เกดิ การแลกเปล่ยี นประสบการณ/ ความคดิ เหน็ /ความรู เกดิ การเพิ่ม พนู ความหวัง ข) การเคลื่อนไหวโดยสมาชิกกลมุ เพ่ือตอบสนองความตอ งการของ กลุมเอง ค) ภายในกลมุ มเี พอื่ น มีปญ หารว มกนั มีประสบการณค ลายกัน กลมุ ทําใหไ มโดดเด่ยี ว มีความรสู ึกเขา ใจกันและมองโลกเชิงบวก ง) กลมุ เปน องคก รแบบอาสาสมคั รและไมแ สวงกาํ ไร มีพลวตั มี ธรรมชาตแิ ละพัฒนาการแตกตา งกัน กระบวนการสอื่ สารภายในกลมุ 2 ลกั ษณะ คอื ก) การสอนภายในกลมุ ไดแก บรรยาย อภปิ รายกลมุ สัมมนา ประชมุ ข) การเพ่มิ ประสบการณ ไดแกม ีกจิ กรรมการชวยเหลือกนั เอง การเรยี น รูโ ดยประเมนิ จากความสนใจของสมาชกิ การเรยี นรจู ากประสบการณข องกลมุ ในหลายประเทศ แสดงใหเ หน็ วา กลุม ชวยแกปญหาสขุ ภาพไดอ ยางเปนรูปธรรมและมปี ระสทิ ธภิ าพ กลมุ ชวยเหลือกนั เอง สามารถสนองขอ มลู ความรแู ละเทคนคิ การดแู ลตนเองใหส มาชิกกลมุ ชวยลด ความเครยี ดและความกดดนั ภายในตนเอง กระตนุ แรงจูงใจและเสรมิ บุคลิกภายใน เพอ่ื แกไ ขปญ หาตนเอง เปน แรงสนบั สนนุ ทางสงั คมที่ชว ยใหส ขุ ภาพดีขนึ้ และคุณภาพ ชีวติ ดขี ึน้ ในงานวจิ ัยบางเร่ืองยังเสนอความเห็นวา รูปแบบกลุมเปน วธิ กี ารแกไข ปญ หาสขุ ภาพท่มี ปี ระสทิ ธิภาพมากกวา วิธกี ารทางการแพทย

11 1.5 การสงเสรมิ การมีสวนรวมขององคกรเอกชนและประชาชน การสง เสรมิ สนบั สนนุ ใหอ งคก รภาคเี ขา มามสี ว นรว มในการดาํ เนนิ การสง เสรมิ สุขภาพ ควรประกอบดว ยเง่อื นไขดังตอไปนี้ 1. ทุกหนวยของสังคมตองมีความเขาใจในแนวคิดเร่ืองการสงเสริม สุขภาพอยางแทจ รงิ เขา ใจวา การทํางานในแนวใหมจ ะตองมองหาปญ หาอยา ง องครวม และมยี ทุ ธวิธกี ารทํางานทค่ี รอบคลมุ ทุกสวนท่ีสมั พนั ธกนั เงอ่ื นไขของความเขา ใจ อยทู ก่ี ารไดร ับขอมลู ขา วสารท่ีถกู ตอ ง มสี าํ นึกที่ จะดแู ลสขุ ภาพตนเอง มีความรสู ึกอยากชว ยผูปวย ทงั้ นี้โดยผานระบบการศกึ ษา และการเรียนรูจ ากสงั คม (socialization) 2. นโยบายของรัฐจะตองสอดคลองกับการสงเสริมสุขภาพแนวใหม มาจากความตองการของทุกฝายท่ีเก่ียวของซ่ึงมีเจตนาท่จี ะปองกนั แกไขปญ หาอยา ง แทจ รงิ มกี ระบวนการกําหนดนโยบายอยางเปน วิทยาศาสตร และมีการประเมินผล อยางตอ เนือ่ ง 3. จะตอ งมกี ลไก โครงสรา งการบริหารจัดการ และทรพั ยากร พรอ ม ทจ่ี ะรองรบั นโยบายดังกลา ว พรอ มทั้งแสวงหากลไกเสริมเพือ่ ใหบ รรลเุ ปา หมาย เชน การสรางพันธมิตร 4. มยี ุทธวธิ กี ารทาํ งานทีเ่ หมาะสม เปน ไปได ทาํ ใหเกิดการเปลย่ี นแปลง อยางแทจ ริง เนนการมองปญ หาองคร วม การมสี ว นรว มของประชาชน สง เสรมิ ให ประชาชนลดการพึ่งพงิ 5. ผูร บั ผดิ ชอบมีบทบาทเปลย่ี นไปจากผูใ หบริการ มาเปนผูช วยเหลอื ผูประสานไกลเกลี่ย และผชู ี้แนะ มองเห็นประชาชนเปน ผูทม่ี ศี กั ยภาพพรอมท่จี ะได รบั การพฒั นามากกวาเปน เพยี งผเู จบ็ ปว ย เปลยี่ นจากการทาํ งานให (work for) มา เปน การทํางานรวม (work with)

บทท่ี 2 สถานการณและบทบาทการสงเสริม สุขภาพภาคเอกชน 2.1 การดาํ เนินงานกจิ กรรมขององคกรเอกชน องคก รทศ่ี กึ ษาในครั้งน้ีเปนองคกรขนาดเลก็ จัดต้ังหลงั จากป 2531 ตั้งมานานไมเ กิน 10 ป มกี ารจดทะเบยี นเพียงคร่งึ เดียว โดยสว นใหญจะจดทส่ี าํ นกั งานวัฒนธรรมแหง ชาติ เหตุ ผลการจัดตัง้ ที่พบมากท่สี ุดคือเพอ่ื ดาํ เนนิ การดา นสาธารณกศุ ลแตมีวตั ถุประสงคเกี่ยวของกับการ สงเสรมิ สขุ ภาพ กลมุ เปา หมายสวนใหญเ ปน การดแู ลสมาชกิ ขององคกร การสนบั สนนุ ดา น ทรพั ยากรและงบประมาณไมเพียงพอ การสนับสนุนดานงบประมาณสวนใหญไ ดร บั จากรัฐ แต วงเงนิ ทไ่ี ดรับสูงสดุ มาจากองคกรระหวา งประเทศ 2.1.1 ลักษณะท่ัวไปขององคก รเอกชนท่ศี กึ ษา เปน การศึกษาองคกรเอกชนจาํ นวน 513 องคก ร ผตู อบสว นใหญเ ปนผู บรหิ าร รองลงมาเปนเจา หนา ที่ระดบั ผูปฏบิ ัติการ ถอื ไดวาผูใหข อ มลู มีความเขาใจกจิ การและนโยบายขององคก รดพี อสมควร 1. ท่ตี ัง้ ขององคกร รอยละ 23.8 อยูในกทม.และปรมิ ณฑล รอยละ 22.6 อยใู นภาคเหนอื รอยละ 19.5 อยใู นภาคตะวันออกเฉยี งเหนือ รอยละ 9.6 อยใู น ภาคกลาง รอยละ 4.5 อยูในภาคใต 2. ประเภทขององคก ร รอ ยละ 44 ทาํ งานดานผูส งู อายุ รอยละ 25 ทํางานดา นสุขภาพโดยเฉพาะ รอ ยละ 11 ทํางานกับกลมุ เปา หมายเฉพาะ รอ ยละ 10 ทํางานพัฒนาชมุ ชน/สงั คม ที่เหลือทํางานดานสง่ิ แวดลอมและองคกรวชิ าชีพ 3. ปทจ่ี ดั ต้งั และระยะเวลาดําเนนิ งาน องคกรสว นใหญจดั ตงั้ ในชว งป 2531-2540 (รอ ยละ 62) กลุมตวั อยางมรี ะยะเวลาทาํ งานเฉลี่ย 9.9 ป องคกรท่กี อ ต้งั มานานทสี่ ุดไดแกส มาคมพยาบาลแหง ประเทศไทย จัดตง้ั มานาน 70 ป 4. ขนาดองคก ร โดยเฉลี่ยแตละองคกรมเี จาหนา ท่ี 30.4 คน สวนใหญม ี ไมเกิน 20 คน (รอ ยละ 66) จาํ นวนกรรมการเฉล่ยี 14.2 คน 5. การจดทะเบยี น มีรอยละ 51 สว นใหญจดกับสํานักงานวฒั นธรรม แหงชาติ (รอ ยละ 31) รองลงมาคือสภาผูสงู อายุ (รอ ยละ 29) มีจดทะเบียนที่ กระทรวงสาธารณสขุ เพยี งรอ ยละ 18

14 แมจะมีขอกําหนดวาหนวยงานที่มีการจดทะเบียนเทาน้ันจะมีโอกาสไดรับ การสนบั สนนุ ดา นทรพั ยากร แตองคก รจํานวนมากกไ็ มไดใหค วามสําคญั กบั เรื่องนี้ อาจเปนเพราะองคกรเหลา นีต้ ง้ั ข้นึ มาดวยวตั ถุประสงคห ลกั เพ่ือการดแู ลกลมุ สมาชกิ 2.1.2 การกอ ตั้งและกจิ กรรมขององคกรพัฒนาเอกชน 1. เหตผุ ลและวัตถปุ ระสงค องคก รสว นใหญ (รอยละ 81) ระบุวตั ถุประสงคเก่ยี วกบั การดูแลและสงเสริม สุขภาพ เชน การรณรงคใหค วามรู การตรวจรกั ษา การสงเสริมสุขภาพ การดูแลสง่ิ แวดลอม การพัฒนาชมุ ชน ตารางที่ 2.1 แสดงเหตผุ ลในการจัดต้ังองคก ร ซึ่งสว น ใหญเปน การรวมตวั กนั ดําเนนิ กิจกรรมเพือ่ กลมุ สมาชกิ ตารางท่ี 2.1 เหตผุ ลในการจัดตงั้ องคก ร จาํ นวน รอ ยละ เหตุผลและวตั ถุประสงค 259 50.5 63 12.3 รวมตวั กันดําเนินกจิ กรรมเพือ่ กลุมสมาชิก 51 9.9 พัฒนาชุมชน/สังคม/ส่งิ แวดลอ ม 46 8.9 ดูแลกลมุ ผดู อยโอกาส 45 8.8 ดําเนินงานดา นสขุ ภาพ 12 2.3 สนับสนุนการบริหารองคก ร 37 7.8 พัฒนาองคก รวชิ าชีพ ไมตอบ 2. กลมุ เปาหมาย องคกรสว นใหญ (รอ ยละ 50) มีเปาหมายที่สมาชกิ ขององคกรเอง (เกือบทั้ง หมดเปน กลุม ชมรมผูสูงอายุ) รอ ยละ 23 มเี ปาหมายทปี่ ระชาชนท่ัวไป รอยละ 12 มี เปา หมายทีช่ มุ ชน/สังคม รอยละ 9 มเี ปาหมายที่องคกร 3. กจิ กรรมหลัก กจิ กรรมหลกั สว นใหญ (รอยละ 44 ของจาํ นวนองคก ร) เปน กจิ กรรมทางดาน วิชาการและการบริหาร รองลงมา เปน กิจกรรมดานสาธารณกศุ ล (รอ ยละ 34) ดา น สงิ่ แวดลอ ม (รอ ยละ 12) และดานดา นการประสานงาน (รอยละ 11)

15 4. การสนบั สนุนดา นทรัพยากร ก) ดานทรพั ยากรท่ัวไปในภาพรวม (งบประมาณ วสั ดุ ผเู ชยี่ วชาญ) มอี งคกรทีไ่ ดรบั การสนับสนนุ เพียงรอ ยละ 38 ข) ดานงบประมาณโดยเฉพาะ มีองคกรเพยี งรอ ยละ 30 ทไี่ ดรับการสนับสนุน สว น ใหญไ ดร ับจากภาครัฐ (รอ ยละ 65 ขององคกรทไ่ี ดรบั การสนบั สนุน) รองลงมาได รบั จากองคกรเอกชน (รอยละ 30) ชุมชน/ประชาชน (รอยละ 29) และองคกร ระหวางประเทศ (รอ ยละ 24) ตารางที่ 2.2 แหลงทุน/จาํ นวนเงนิ ทอ่ี งคก รเอกชนไดรับการสนับสนนุ แหลงสนับสนนุ จาํ นวนเงินทั้งหมด คาเฉลี่ย (บาท) / ตา่ํ สดุ และสูงสุด (บาท ) องคกร (บาท) - องคกรระหวางประเทศ 273 2066 077 7,189,633 10,000 - 104,000,000 - องคก รเอกชน 267 943 900 5,700,934 1,000 - 150,000,000 - ภาครฐั 137,395,673 1,373,956 1,000 - 25,000,000 - ชุมชน/ประชาชน 83,443,340 1,854,296 500 - 20,000,000 2.2 บทบาทการดาํ เนินงานสงเสรมิ สุขภาพ องคกรเอกชนมคี วามรูดานการสง เสรมิ สขุ ภาพอยใู นเกณฑด ี จดุ แขง็ อยูท ่มี เี ปาหมายที่ ชมุ ชน เสรมิ สรา งศักยภาพของคน มีการติดตามประเมนิ ผล จดุ ท่ตี องพฒั นาสว นใหญเปน เร่ือง ของทรพั ยากรและการจัดการ การทํากจิ กรรมสงเสริมสขุ ภาพอยใู นระดับปานกลาง บทบาทตอ บุคคลอยูในเกณฑป านกลาง บทบาทตอชุมชนนอ ย แมจะมีบางองคก รทาํ งานตามแนวคดิ การสง เสรมิ สขุ ภาพแนวใหม แตกย็ ังมีจาํ นวนนอ ย ตองใชร ะยะเวลาในการสรา งเครือขา ยการทาํ งาน ขององคกรใหมากข้ึน 2.2.1 ความรขู ององคก รดา นการสง เสรมิ สขุ ภาพ ตารางท่ี 2.3 แสดงคาํ ตอบตอ คาํ ถามเกย่ี วกบั ยทุ ธศาสตรใ นการดาํ เนนิ งานสง เสรมิ สขุ ภาพ 3 ดา น คอื การพฒั นาทกั ษะสว นบคุ คล, การสง เสรมิ ความเขม แขง็ ของชมุ ชนดา นสขุ ภาพ และการสรา งสรรสงิ่ แวดลอ มเพอ่ื สนบั สนนุ การสง เสรมิ สขุ ภาพ รวมท้งั บทบาทของภาคตี อ การทาํ ใหคนพฒั นาความสามารถและการ พทิ กั ษส ทิ ธิประโยชน

16 พบวาสว นใหญมคี วามรเู กีย่ วกบั การสงเสริมสุขภาพดี แตผ ูตอบสว นหนึง่ จะ มีปญ หาในการมองเชิงระบบ ไมสามารถเชื่อมโยงส่ิงตา งๆเขากบั เร่ืองสขุ ภาพได เชน การระดมทรพั ยากรจากชุมชน, การพึ่งตนเองของชมุ ชน, การสง เสริมใหคนไดร ับ โอกาสและทรัพยากร, การทาํ ใหค นคดิ เปน ตารางที่ 2.3 ความรูดานการสง เสรมิ สขุ ภาพ เหน็ ดว ย ไมเห็นดวย ความรู 83.2 16.8 การพฒั นาทกั ษะสวนบุคคล 89.1 10.1 - การทาํ ใหคนคิดเปน ถอื เปนการสง เสรมิ สขุ ภาพท่สี ําคญั 92.6 7.4 - การท่ีคนเราไดร ับขอ มูลขาวสารจะชวยใหค น มสี ุขภาพดขี ึน้ - การไดร บั ขอมูลขาวสารเปนการเพ่ิมโอกาสใหค นไดควบคมุ สภาวะ 93.4 6.6 สขุ ภาพและสง่ิ แวดลอ มตนเองได 81.8 18.2 - การสงเสริมสขุ ภาพอนามัยที่ดีคอื การใหค วามรอู ยา งตอเนอ่ื ง 93.6 6.4 - การดูแลดานสุขภาพไมค วรเนน การรกั ษาเปนหลกั 75.6 24.4 - ทกุ คนมีสวนชวยสงเสริมการมีสุขภาพดี - การสงเสริมใหค นไดร ับโอกาสและทรพั ยากรจะทําใหเ กดิ การสงเสรมิ 94.3 5.7 สขุ ภาพ 94.5 5.5 การสรางความเขมแข็งใหชุมชน - การพัฒนาชมุ ชนมีสว นชวยสง เสริมสุขภาพของคนใหดขี ้นึ 93.4 6.6 - การสรา งสรรสง่ิ แวดลอมที่ดจี ะมผี ลตอการมสี ุขภาพอนามัยทีด่ ีของ ชมุ ชน 91.6 8.4 - การชวยเหลอื ดแู ลส่งิ แวดลอมทางธรรมชาติจะชวยใหประชาชนมี สุขภาพดีขึ้น 94.1 5.9 บทบาทภาคี 91.6 8.4 - หนวยงานดา นสขุ ภาพควรมบี ทบาทประสานงานระหวางภาครฐั และ 94.1 5.9 เอกชน 93.6 6.4 - องคกรควรมีสวนรวมชแ้ี นะดานสุขภาพ 79.7 20.3 - การสง เสริมสขุ ภาพเปนหนาท่ีรว มกันของภาครฐั และเอกชน 67.6 32.4 - หนว ยงานควรมสี วนในการพทิ ักษสทิ ธปิ ระโยชนด า นสุขภาพ 94.3 5.7. - สุขภาพมใิ ชเ รอ่ื งเฉพาะขององคก รดา นสาธารณสุขเทาน้ัน - การพง่ึ ตนเองไดข องคนในชุมชนถอื เปนการสงเสริมสขุ ภาพอนามยั - การระดมทรพั ยากรจากชมุ ชนเก่ยี วของกบั การดแู ลสขุ ภาพในชมุ ชน - การสง เสริมสขุ ภาพอนามัยชว ยใหค นดูแลสขุ ภาพของตนเองได

17 2.2.2 ศกั ยภาพขององคกร โดยภาพรวมขององคกรชุมชน 1. จดุ แข็งขององคก ร ประกอบดว ย การมจี ดุ มงุ หมายใหชุมชนเขม แขง็ เนน ใหค นรจู กั ดูแลสขุ ภาพตนเอง จัดกจิ กรรมตามวัตถุประสงคข ององคก รได มกี าร ตดิ ตามประเมินผลและผูปฏิบตั งิ านมีความรูความเขาใจในบทบาทหนาที่ (องคก รท่ี ตอบวา มศี ักยภาพเหลา น้มี รี อยละ 75-80) 2. จดุ ท่ีองคก รตองการพัฒนา ท่ีเปนปญ หามากที่สุดคือเร่อื งความเพยี ง พอของงบประมาณและทรพั ยากร (องคกรท่ตี อบวา เพยี งพอมีรอยละ 27-30), รองลง มาไดแ กค วามเพียงพอของบุคลากร (องคกรตอบวาเพียงพอมีรอยละ 44), การตรวจ สอบการใชบ ริการ, การสรา งเครือขายการทาํ งาน, ความสามารถทจี่ ะควบคมุ ปจ จัย ทางดา นสขุ ภาพอนามัยไดอ ยางมีคณุ ภาพ และการบริหารจัดการทเ่ี อ้ือตอ การทาํ งาน ทม่ี ปี ระสทิ ธิภาพ (องคกรทีต่ อบวา ตนมศี ักยภาพมีรอ ยละ 53-65) 2.2.3 การดาํ เนนิ กิจกรรมขององคกร 1. กจิ กรรมทอี่ งคก รเอกชนทํามาก ไดแ ก การรวมกลุมเพอื่ จัดกจิ กรรม ชมุ ชน, การสนับสนุนใหค นและชุมชนมสี วนรวมในการดแู ลสุขภาพ, การสนับสนนุ ให เกดิ การดูแลเกยี่ วกบั ส่ิงแวดลอมและสขุ ภาพ, และ การรบั ฟงความคิดเหน็ ประชาชน 2. กจิ กรรมท่อี งคก รเอกชนทําในระดับปานกลาง ไดแ ก การเพิ่มความ สามารถของคนและชมุ ชนในการดูแลส่งิ แวดลอม, การใหขอ มูลขา วสารดานสขุ ภาพ แกคน/การใหความรคู วามเขา ใจในดา นสุขภาพ, การสรา งโอกาสใหคนควบคมุ สขุ ภาพและสิ่งแวดลอมได/การสงเสริมการอนุรักษส่ิงแวดลอ ม, การรณรงคท างสุขภาพ, การเพิม่ ความสามารถใหค นถา ยทอดความรดู านสขุ ภาพ, การมสี ว นชวยใหค นไดร ับ สทิ ธปิ ระโยชนใ นการดูแลดา นสุขภาพ 3. กจิ กรรมทอี่ งคก รเอกชนทาํ นอย ไดแ ก การใหข อมลู ดานสถานการณ ดานสขุ ภาพแกชุมชน, การเนน กระบวนการเรยี นรใู หแ กคน, การรณรงคเ พื่อการปรบั เปลยี่ นพฤตกิ รรม, การจดั ทาํ ขอ มูลดานสุขภาพ, การปรึกษากับหนว ยงานอื่นเพือ่ สรางเครอื ขายการทาํ งาน, การจดั ทาํ แผนงานที่เหมาะสม, การปรึกษากบั ชุมชนใน การจัดบริการสง เสรมิ สขุ ภาพ, การวิจัยและประเมนิ ผลดา นสุขภาพ

18 2.2.4 บทบาทการดาํ เนินงานสง เสรมิ สขุ ภาพ องคกรเอกชนดําเนินงานสง เสริมสขุ ภาพในระดับบุคคล มีคะแนนเฉล่ียรอย ละ 76 ซงึ่ ถือไดวา อยใู นระดบั ปานกลาง และบทบาทในระดบั ชุมชน มคี ะแนนเฉล่ยี คะแนนรอยละ 66 ซ่งึ ถอื ไดว าอยูในระดับตํา่ (ตารางท่ี 2.4) ตารางที่ 2.4 บทบาทการดาํ เนินงานสง เสรมิ สขุ ภาพขององคกรเอกชน บทบาทการดําเนนิ งาน องคกรทดี่ าํ เนนิ งาน (รอ ยละ) บทบาทการดาํ เนนิ งานในระดบั บุคคล - การสนับสนนุ ใหคนมสี วนรว มในการดแู ลสุขภาพ 82.4 - การใหขอ มลู ขา วสารดา นสขุ ภาพ 76.8 - การใหความรคู วามเขา ใจดานสุขภาพ 74.6 - การสรา งกระบวนการเรียนรใู หเ กดิ ข้ึน 69.5 - การสรางโอกาสใหคนควบคุมสภาวะทางสุขภาพไดดวย 73.6 ตนเอง - การสนบั สนุนใหค นเกิดการดูแลดา นสุขภาพ 80.9 - การถา ยทอดความรดู านสขุ ภาพได 71.9 - การรับฟง เรื่องราวทางสุขภาพจากประชาชน 81.8 - การชวยใหค นไดร ับสิทธประโยชนในการดแู ลสุขภาพ 73.4 - เพม่ิ ความสามารถในการดูแลสิ่งแวดลอ ม 72.7 2. บทบาทในระดบั ชุมชน - การสงเสรมิ การรวมกลุม เพื่อจดั กจิ กรรมในชมุ ชน 80.5 - การใหข อมูลสถานการณด า นสขุ ภาพแกช ุมชน 67.4 - การสงเสริมการอนุรกั ษธรรมชาติ 76.0 - การรณรงคทางสขุ ภาพ 74.2 - การรณรงคก ารปรบั เปลย่ี นพฤติกรรม 68.4 - การจัดทําขอ มูลทางสขุ ภาพ 54.3 - การสรางเครือขายดานสุขภาพ 68.6 - การจัดทําแผนงานที่เหมาะสม 63.5 - การปรกึ ษากับชุมชนดานการสงเสริมสุขภาพ 67.0 - การวิจยั และประเมินผลทางสุขภาพ 41.8

19 2.3 แนวโนมการทํางานสงเสรมิ สุขภาพขององคกรเอกชน แนวโนมของการดําเนินงานของภาคเอกชนในอนาคตยังคงใหความสําคัญและเนน การ ทาํ งานในเรอื่ งการพฒั นาทกั ษะสวนบคุ คล ยงั คงใหความสาํ คัญนอยตอเรอื่ งที่เกีย่ วของกบั ชมุ ชนซึง่ จะเปนสง่ิ ท่ชี วยสรา งเสริมความแขง็ แรงของชุมชน ซ่ึงอาจมผี ลใหความสาํ เร็จในการดาํ เนิน งานดานสงเสริมสขุ ภาพตองลดลงไปดว ย ทงั้ นเ้ี พราะการมสี วนรวมของชุมชนและความเขม แขง็ ของชุมชนหรืออํานาจของชุมชนเปนปจจัยที่สําคัญของความสําเร็จในการดําเนินงานที่เก่ียวของ กับประชาชน 2.3.1 กิจกรรมที่องคก รเอกชนตองการจะทําในอนาคต ตารางท่ี 2.5 แสดงกจิ กรรมทอี่ งคก รเอกชนตอ งการจะทาํ ในอนาคต สว นใหญ (รอ ยละ 85) เปน กจิ กรรมเกยี่ วกบั การดาํ เนนิ งานในระดบั บคุ คล เนน การเพม่ิ ศกั ยภาพ ทางดา นสขุ ภาพของปจ เจกชนทั้งโดยตรงและโดยออ ม การที่กิจกรรมการดําเนินงานเนน ไปที่ระดับบคุ คล อาจเปนเพราะเหตุผลวา เปนความเคยชินขององคก รเอกชนในประเทศไทย, ลกั ษณะการทาํ งานทนี่ าจะทําได งา ยกวา เร็วกวา ยงุ ยากนอยกวา, และประเมนิ ความสาํ เร็จไดง า ยกวา ตารางที่ 2.5 กจิ กรรมการดาํ เนินงานขององคกรเอกชนในอนาคต การดําเนนิ งาน จํานวน (N = รอยละ 372) ระดับปจ เจกชน ดา นสุขภาพ 264 70.9 การดแู ลสมาชิกตามกลมุ เฉพาะ 34 9.1 การออกกําลงั กาย 18 4.8 ระดับชมุ ชน การศกึ ษา 18 4.8 สวัสดกิ าร 14 3.8 การระดมทุน 10 2.7 การสง เสรมิ อาชีพ/รายได 7 1.9 ดาํ เนินงานสาธารณกุศล/ศาสนา 7 1.9

20 ถาจะพิจารณาบทบาทขององคกรเอกชนในบริบทของกฎบัตรออตตาวา จะพบวา ก) บทบาทการชแ้ี นะทางสุขภาพ ไดแก การดําเนนิ กิจกรรมตา งๆ ในดานท่เี กยี่ วของ กับดานสุขภาพ ข) บทบาทการเปนตัวกลางไกลเ กล่ีย ไดแก การดาํ เนินการดานสวัสดกิ าร การระดม ทนุ การดําเนนิ งานดา นสาธารณกศุ ล และศาสนา ค) บทบาทการทําใหค นมคี วามสามารถ ไดแ ก การสง เสริมอาชพี /รายได การออก กาํ ลังกายและการดูแลกลุม สมาชกิ การดําเนินงานจึงมีนํ้าหนักที่เนนในบทบาทดานการชี้แนะทางสุขภาพเปน บทบาทสําคญั ซึง่ ในบทบาทนส้ี อดคลอ งกับบทบาทในความคาดหวงั ของผูเ ชี่ยวชาญ ดานการสงเสริมสขุ ภาพ ของกระทรวงสาธารณสุข ท่ไี ดใหสมั ภาษณวา “การดาํ เนนิ งานดา นการสงเสรมิ สุขภาพเปนการดาํ เนนิ งานที่ไมไ ดใชเทคโนโลยีทย่ี งุ ยาก องคก ร เอกชนเปน ผูมบี ทบาทสาํ คัญ การทาํ หนาท่ีใหค ําแนะนําดา นสขุ ภาพแกประชาชนโดย ทัว่ ไป องคก รเอกชนมศี ักยภาพทจ่ี ะสามารถทําไดดว ยดี” 2.3.2 การสนับสนนุ จากหนวยงานอื่น ตารางท่ี 2.6 แสดงความตอ งการสนบั สนนุ จากหนว ยงานอน่ื พบวา จากองค กรเอกชนทั้งหมด 513 องคก ร มีรอ ยละ 62 ระบวุ าตองการการสนบั สนุนจาก หนวยงานภายนอก ซึ่งกวา 2 ใน 3 เปนความตองการดานเงนิ ทุน/งบประมาณ และ 1 ใน 4 ตองการการสนับสนนุ ทรัพยากรดานอืน่ เชน ดานวสั ดุ/เคร่ืองมอื /ยา/เครอื่ ง อุปโภค/บรโิ ภค ความตอ งการความรทู างวิชาการรวมทัง้ เอกสาร/สื่อ/ขอมูล ก็มีถงึ 1 ใน 3 แสดงใหเห็นวาองคกรภาคเอกชนมีความตองการท่ีจะพัฒนาศักยภาพของ ตนเองอยใู นระดบั ทน่ี าสนใจ เปนความคิดเหน็ ในทางบวกทีน่ าจะเปนโอกาส ท่ีดีในการเสนอแนวคิดและองคความรูดานการสงเสริมสุขภาพแนวใหมหรือ แนวทางการสงเสรมิ สุขภาพตามกฎบัตรออตตาวาไดง า ยยิง่ ขึ้น การที่องคก รเอกชน 1 ใน 4 แสดงความตองการที่จะมคี วามรว มมอื ประสาน งานกบั หนว ยงานอนื่ กน็ าจะเปนทศิ ทางทด่ี ี ท่จี ะกอ ใหเ กดิ การสรางเครือขายการ ทํางาน มคี วามเหนยี วแนน ความสะดวกคลองตวั ในการดําเนินงาน

21 แมจะมีองคกรภาคเอกชนจํานวนนอยที่ระบุความตองการวาตองการการลด หยอ นภาษี แตก ็อาจเปนส่ิงทส่ี ะทอ นใหเ ห็นไดว า ภาคเอกชนจํานวนหนึง่ ไดม ีความ ตองการทซ่ี อนเรนในเรือ่ งผลประโยชนของตนเองอยูด วย ตารางท่ี 2.6 ความตองการการสนับสนุนจากหนวยงานภายนอก ความตอ งการการสนบั สนนุ จํานวน รอยละ ทุน/งบประมาณ 222 70.0 ความตองการทางวิชาการ 100 31.5 วัสดุ/เครอื่ งมือ/อปุ โภค/บรโิ ภค/ยา 89 28.1 ความรวมมือประสานงานจากหนวยงานอ่ืน 80 25.2 บคุ ลากรชวยงาน 44 13.9 เอกสาร/สอ่ื /ขอมลู ดาํ เนนิ งาน 42 13.2 สวสั ดกิ าร(รักษาฟรี จัดตรวจสุขภาพ ขายของ 31 9.8 ราคาถกู ) ปรบั ปรุงสถานท่ีทาํ งาน 13 4.1 สรางเครือขายการทํางาน 4 1.3 ศรทั ธา/ขวญั /กาํ ลังใจ 4 1.3 ลดหยอ นภาษี 4 1.3 รวม 317 100 2.3.3 ความเห็นของผูท่ีเกี่ยวของตอบทบาทองคกรเอกชนดานการสงเสริม สุขภาพ การสมั ภาษณผูเ ชยี่ วชาญดานการสง เสริมสุขภาพ จํานวน 5 ราย และ ผู บริหารองคก รเอกชนจาํ นวน 15 องคกร ไดผลดังน้ี 1. การดาํ เนนิ การสงเสรมิ สขุ ภาพแนวใหม เปนการทํางานทีค่ รอบคลมุ ทัง้ คนและสิ่งแวดลอ ม คิดวาเปนสวนหนึ่งของการทาํ งานในหลายองคกรทั้งภาคเอกชน รวมทัง้ องคกรในทางสาธารณสุข แตอ าจมกี ารทํางานทไ่ี มชัดเจน หรอื มีระดบั การ ทาํ งานท่ีแตกตา งกันไปตามแตศกั ยภาพของแตละองคก ร

22 2. สาเหตทุ ีอ่ งคกรเอกชนทาํ งานสงเสรมิ สุขภาพแนวทางใหมกันนอ ย อาจมี เงอื่ นไขจากทง้ั ฝา ยองคก รเอกชน ภาครัฐ และบริบทที่เกีย่ วของดังนี้ ก) เง่อื นไขจากองคกรเอกชน บางองคกรยงั ไมมคี วามเขา ใจในเรอ่ื งการ สงเสรมิ สุขภาพท่แี ทจริง รวมทั้งผบู ริหารองคกรบางสว นยังไมให ความสําคัญ นําไปสูก ารท่ีองคก รเอกชนไมไ ดต ั้งวัตถปุ ระสงคท ีช่ ัด เจนไวส าํ หรับการทาํ งานสง เสริมสุขภาพ ข) เงอ่ื นไขจากภาครัฐ รัฐยังไมม คี วามเขาใจท่ชี ัดเจนและยังไมส ามารถ ปฏบิ ัติไดอ ยา งเต็มที่ ซ่งึ ความไมชดั เจนของภาครัฐทาํ ใหภ าคเอกชน ไมช ัดเจนดวย ค) เงื่อนไขเชิงบริบท องคกรการสง เสรมิ สุขภาพเปนการลงทนุ ระยะ ยาวเห็นผลชา อาจไมไ ดร บั ความสนใจ ประชาชนไมคดิ วาสิง่ ทเี่ กย่ี ว ของกบั การสงเสรมิ สุขภาพเปนเรือ่ งของประชาชน ทางราชการ สนบั สนุนนอย หลายแหงที่ภาครฐั มคี วามสมั พันธท คี่ อนขางหลวม กับภาค เอกชนทาํ ใหง านขาดการประสานงานทีด่ ตี อ กนั 3. ขอเสนอแนะเพ่ือการดําเนินงานดานสงเสริมสุขภาพที่มีประสิทธิภาพ ไดแ ก การใหภ าคเอกชนเปนหลักในการทํางานดา นการสง เสรมิ สุขภาพเพราะเปน งานทีเ่ กยี่ วของกับประชาชน องคก รมีศกั ยภาพทจ่ี ะทาํ ไดดีและมคี วามคลองตัว ขณะเดียวกันภาครฐั ตอ งใหค วามสําคัญกบั ภาคเอกชนอยา งจรงิ จัง การสนับสนุน จากภาครัฐ จะตอ งมที ้ังดา นวชิ าการและงบประมาณ การติดตามประเมนิ ผล การ สง เสริมสุขภาพควรเนน ท่คี รอบครวั และชมุ ชน 4. มาตรการท่ีควรมีในการดําเนินงานสงเสริมสุขภาพขององคกรเอกชน ไดแ ก การใหท กุ คนมสี วนรวมการพัฒนา การกระจายทรพั ยากร การทาํ ใหป ระชา ชนพงึ่ ตนเองได การจัดทาํ โครงการที่ชดั การประชมุ โดยสม่ําเสมอ มกี ารแกไ ขปญ หา แตต น การสง เสรมิ ความรบู ุคลากร การทําความเขาใจกับชุมชน การสนับสนนุ จาก หนวยงานทเี่ กี่ยวของ มีองคกรกลางชว ยประสานการทํางาน ทาํ งานเนนเชงิ รกุ และ การประสานกับภาคราชการ 5. ปจจัยที่จัดไดวาเปนองคประกอบของความสําเร็จในการดําเนินงาน ไดแก การทีอ่ งคก รมวี ัตถปุ ระสงค/ กิจกรรมการทาํ งานทีช่ ดั มีเครอื ขายการทาํ งานได

23 รบั การสนับสนุนดานทรัพยากร มีการประชุมทําความเขา ใจในผูบ ริหารผรู ับผิดชอบ งานสมาํ่ เสมอมีการเผยแพรง านสสู าธารณชน 6. ขอ ขดั ขอ งในการดําเนินงานสงเสริมสุขภาพ อยทู ่ขี าดบุคลากรทมี่ คี วาม สามารถเฉพาะดาน ประชาชนยังมีคา นยิ มที่ไมเ กือ้ หนนุ ตอการสงเสรมิ สขุ ภาพ ความขดั แยง ของผลประโยชนกับทุนทอ งถ่ิน องคกรสว นใหญม ีวัตถุประสงคหลกั เพอื่ การรวมตวั พบปะของกลุม สมาชิก ไมม กี ารกาํ หนดกิจกรรมเอาไวชดั เจน กิจกรรม เกดิ ขึ้นตามท่ีกลุมสมาชกิ ไดมกี ารตกลงกัน และเกิดตามที่รฐั จะใหการสนับสนนุ มัก เปนกจิ กรรมเฉพาะกิจไมต อ เนอื่ ง

บทบาทประชาคมสงเสรมิ สุขภาพ : นอกภาครัฐ บรรณาธกิ าร นพ.อนวุ ัฒน ศภุ ชิตกิ ุล คณุ เพ็ญจนั ทร ประดบั มุข ศ.ยุพา วงศไ ชย

บทนํา ความสาํ คญั ของปญหา การสงเสริมสุขภาพเปนกระบวนการที่มุงเนนใหทุกคนเขามามีสวนรวมใน การดูแลสขุ ภาพและปรบั ปรุงสุขภาพของตนเอง รวมทัง้ การปรับเปลี่ยนเง่อื นไขสิง่ แวดลอ มเพื่อใหเกิดคณุ ภาพชีวิตทด่ี ี ทกั ษะที่จาํ เปน ของประชาชน ชุมชนทเ่ี ขมแขง็ และพึง่ ตนเองได ส่ิงแวดลอมที่เอ้อื อาํ นวย และการมีผทู าํ หนา ทเี่ ปนตัวกลาง ประสานเช่ือมโยงตลอดจนใหการชแี้ นะ เปน เงอ่ื นไขที่สําคญั ตอ การมสี ุขภาพดี ทศิ ทางการสง เสรมิ สขุ ภาพแนวใหมม ีแนวความคดิ ทศิ ทาง ขอบเขตการ ดาํ เนนิ งานทก่ี วา งขวางกวา เดมิ มาก ไมอ าจดาํ เนนิ งานไดโ ดยองคก รภาครฐั ฝา ยเดยี ว จาํ เปน ตอ งอาศยั ความรว มมอื และการระดมพลงั จากทกุ ฝา ย เชน ภาคประชาชน (ได แก องคกรชุมชนในทอ งถ่ิน ประชาชนผูส นใจ) และองคก รเอกชนทีท่ าํ งานเกย่ี วของ กบั มนุษยแ ละสง่ิ แวดลอ มทัง้ มวล คําถามสาํ คญั คอื ทําอยางไรเราจะเพิม่ พลังเชิงบวกเพื่อใหคนสขุ ภาพดีข้ึน ในโลกท่กี ําลงั เปลีย่ นแปลงอยางรวดเร็ว ทาํ อยา งไรจึงจะชกั ชวนทกุ คนใหเ ห็นวาสุข ภาพเปนภารกิจรวมกันของทกุ คน และทาํ อยางไรจึงจะสามารถสรา งพันธมิตรแบบ ใหม เพือ่ รว มกันลดปญ หาสขุ ภาพ และสงเสริมสขุ ภาพในศตวรรษท่ี 21 สําหรับสงั คมไทย สถานการณดานสขุ ภาพและปญหาสุขภาพช้ีใหเหน็ วา การเคลอื่ นไหวดา นสง เสริมสขุ ภาพมคี วามสําคญั ข้ึนโดยลาํ ดบั การเคล่อื นไหวและ การรณรงคด า นสุขภาพ การกอเกิด กอตัวของกลมุ ชวยเหลอื กันเอง ชมรม สมาคม เพ่ือใหก ารดแู ลสงเสริมสุขภาพ ไดข ยายตัวและเติบโตในสังคมอยางตอ เนอื่ ง บทบาทของกลุมองคกรดงั กลา วยังเปนภาพเชงิ ปรากฎการณ ไมไดสบื คน หา องคค วามรอู ยา งลึกซ้งึ วา สถานการณ บทบาท การกอตัว พัฒนาการ กลไกการ ดาํ เนนิ การทปี่ ระสบความสาํ เรจ็ หรอื ลม เหลวในการดาํ เนนิ การเปน อยา งไร องคค วามรู ดงั กลา วจะเปน ประโยชนใ นการพฒั นาความเขม แขง การเสรมิ กลไก โครงสรา งท่ี สําคญั เพื่อหนุนใหบทบาทดังกลา วเกิดประสทิ ธผิ ลอยา งกวา งขวางข้ึน นาํ ไปสกู าร เคลือ่ นไหวทางสงั คม ในการพทิ กั ษส ิทธเิ รอื่ งการดแู ลสุขภาพพืน้ ฐานดว ยพลังของชุม ชนรว มกันในทสี่ ดุ

ทีม่ า เอกสารชิ้นน้ีเปน สว นหน่งึ ของเอกสารรายงานการวิจยั 2 เร่อื งคือ สถานภาพ และบทบาทการดาํ เนนิ การสง เสรมิ สขุ ภาพภาคเอกชนในประเทศ โดย ศ.ดร.ยภุ า วงษไ ชย และคณะ และสถานภาพและบทบาทการสง เสรมิ สุขภาพของภาคประชาชน โดย คุณรุจินาถ อรรถสิทธ วัตถุประสงค 1. เพ่ือทราบสถานการณท่ัวไปของการดําเนินกิจกรรมสงเสริมสุขภาพของ องคกรภาค เอกชน และองคก รภาคประชาชน 2. เพื่อศึกษากระบวนการดําเนินการสงเสริมสุขภาพขององคกรภาคเอกชน และองคก รภาคประชาชน เก่ียวกบั จุดเรม่ิ ตนความสนใจและพฒั นาการ 3. เพ่อื คน หากลไก ยุทธศาสตร และโครงสรา งพนื้ ฐานทจี่ าํ เปน ในการดําเนิน งานสง เสรมิ สุขภาพ 4. เพ่อื วิเคราะหป ญ หา อปุ สรรค จดุ ออ น จุดแขง็ ของกลไกในการดาํ เนินงาน สงเสรมิ สุขภาพขององคก รภาคเอกชนและภาคประชาชน 5. เพื่อวิเคราะหคนหาขอเสนอแนะเชิงนโยบายในการสนับสนุนการสงเสริม สขุ ภาพในองคก รภาคเอกชนและภาคประชาชน ขอบเขตการศกึ ษา การศกึ ษาครัง้ นีเ้ ปนการศกึ ษา บทบาท กลไก และยทุ ธศาสตร การดาํ เนิน งานของการจัดกิจกรรมสง เสริมสุขภาพนอกภาครฐั โดยองคกรเอกชนและชุมชนทีม่ ี การดาํ เนินการสงเสริมสขุ ภาพ องคกรภาคเอกชนทีเ่ ปน กลุม ตัวอยางในการศึกษา คร้ังน้ี เปนองคก รเอกชนทม่ี ิไดแสวงหากาํ ไร และไดม ชี อ่ื ปรากฎในทําเนียบองคก ร ภาคเอกชนในประเทศไทย หนว ยงานสวนใหญม ไิ ดบ อกวตั ถปุ ระสงคข องการดาํ เนนิ งานเอาไว หรอื มกี ารระบวุ ตั ถปุ ระสงคข องหนว ยงานไวแ ตไ มช ดั เจน การคัดเลือกองค กรภาคเอกชนทใ่ี ชใ นการศึกษาครงั้ นส้ี วนหน่ึง จึงเปน การคัดเลอื กโดยองิ จากชือ่ ของ องคกรท่ีมีการจําแนกประเภทไวและคณะผูวิจัยพิจารณาวามีความเกี่ยวของในแนว ทางการ สงเสริมสุขภาพตามกฎบัตรออตตาวา

สําหรับองคกรประชาชนที่ดําเนนิ การสง เสรมิ สุขภาพโดยตรงมีจาํ นวนไมมาก นกั ผศู ึกษาจงึ ไดค ดั เลือกกลมุ /องคกรชุมชน (community groups) ที่เคลื่อนไหว ดานสง เสริมสขุ ภาพเปนกรณศี ึกษา และยงั มีกลุมชวยเหลือกันเอง (self - help groups) บางกลมุ ทนี่ า สนใจอกี ดวย วธิ กี ารศกึ ษา การศึกษาวิจัยเรื่องสถานภาพและบทบาทของภาคเอกชนในการสงเสริม สุขภาพ ใชหลายวิธกี ารในการศกึ ษา ทัง้ การศกึ ษาแบบสาํ รวจ (survey research) โดยใชแบบสัมภาษณทางไปรษณีย (mail questionnaire) ดวยการสมุ ตวั อยา ง จาํ นวน 2,000 องคก ร ไดร ับแบบสอบถามกลับคนื มาจํานวน 513 องคกร คิดเปน รอยละ 25.75 และการศึกษาดวยการสัมภาษณผ ูเ ชย่ี วชาญการดําเนนิ งานดานการ สงเสรมิ สุขภาพท้งั ภาครัฐและเอกชน จํานวน 5 คน การศกึ ษาในเชงิ ลึก (case study) โดยการสมั ภาษณผ ูบริหารองคกรภาคเอกชน จาํ นวน 15 องคก ร การศึกษาสถานภาพและบทบาทการสงเสรมิ สขุ ภาพในภาคประชาชน ใช การศกึ ษาโดยวธิ กี ารทบทวนวรรณกรรม (documentary review) การสมั ภาษณเ ชงิ ลกึ กบั กลมุ /องคกรชุมชนและกลมุ ชว ยเหลือกนั เอง ประมาณ 7-8 กลุม กลุม ละ 1-2 คน แตล ะกลมุ ใชเ วลาสมั ภาษณ 1-3 คร้ัง นอกจากนน้ั ยังสมั ภาษณแบบไมเ ปน ทางการ กับผรู ับผดิ ชอบหรอื ผูทเี่ กยี่ วของกับงานสงเสริมสุขภาพของกรมอนามยั สํานักงาน คณะกรรมการอาหารและยา และกรมสุขภาพจติ ถงึ แนวคิด/โครงการที่เก่ยี วกับการ สง เสริมสุขภาพในชมุ ชน การวิเคราะหขอมลู ขอ มลู เชงิ ปริมาณจากแบบสอบถามใชการประมวลผล โดยใชโปรแกรมสําเรจ็ รูป SPSS การวิเคราะหใ ชคารอ ยละ และมชั ฌมิ เลขคณิต ระดบั คะแนนกําหนดใหคา รอยละ 80 ข้ึนไปอยใู นเกณฑดี รอยละ 70-79 มีความรู การดาํ เนินกิจกรรมในระดบั ปานกลาง คะแนนรอยละ 60-69 อยใู นเกณฑน อย และ รอ ยละ 59ลงมา อยูใ นเกณฑไมดี ขอมูลเชิงคุณภาพ เปน การวเิ คราะหขอ มูลเชิงเน้ือหา และเปน การพรรณา กรณกี ารศึกษาบทบาทขององคกรภาคเอกชนใชข อมลู จากการสํารวจเปนหลัก ขอ มลู เชงิ คณุ ภาพเปน ขอ มลู เสรมิ ในประเดน็ ทม่ี คี วามสาํ คญั เฉพาะ การศกึ ษาบทบาท องคก รประชาชนใชขอ มลู เชงิ คุณภาพ เนนขอมูลเชงิ กระบวนการของการดําเนินงาน สงเสรมิ สุขภาพ และวิเคราะหปจ จยั เงอื่ นไขและองคประกอบท่สี ําคัญ

สารบญั บทนาํ หนา บทที่ 1 แนวคดิ การสงเสรมิ สขุ ภาพในบทบาทของภาคเอกชน และภาคประชาชน 1 1.1 ความสาํ คัญของการสง เสริมสขุ ภาพโดยภาคเอกชน และภาคประชาชน 4 1.2 บทบาทภาคเอกชนในการสงเสรมิ สุขภาพ 1.3 บทบาทการสง เสริมสขุ ภาพในภาคประชาชน 5 6 1.3.1 การดูแลสุขภาพตนเองของประชาชน 6 1.3.2 บทบาทของชุมชนในระดับตา งๆ 1.3.3 วธิ กี ารทํางานในชุมชน 7 1.4 รปู แบบการสงเสริมสุขภาพโดยภาคประชาชน 9 1.4.1 รปู แบบการพัฒนาชมุ ชน/องคก รชมุ ชน 10 1.4.2 การเพมิ่ พลัง (empowerment) ใหกบั ชุมชน 11 1.4.3 กลมุ ชวยเหลอื กันเอง 1.5 การสง เสรมิ การมสี ว นรวมขององคก รเอกชนและประชาชน บทที่ 2 สถานการณแ ละบทบาทการสงเสรมิ สขุ ภาพภาคเอกชน 13 2.1 การดาํ เนนิ งานกิจกรรมขององคกรเอกชน 14 2.1.1 ลกั ษณะทัว่ ไปขององคก รเอกชนทศี่ ึกษา 2.1.2 การกอ ตง้ั และกจิ กรรมขององคกรพัฒนาเอกชน 15 2.2 บทบาทการดาํ เนินงานสง เสริมสขุ ภาพ 17 2.2.1 ความรขู ององคกรดานการสง เสรมิ สขุ ภาพ 17 2.2.2 ศกั ยภาพขององคก ร 18 2.2.3 การดําเนินกิจกรรมขององคก ร 2.2.4 บทบาทการดําเนนิ งานสง เสรมิ สขุ ภาพ

2.3 แนวโนม การทาํ งานสงเสรมิ สุขภาพขององคก รเอกชน 19 2.3.1 กจิ กรรมท่ีองคก รเอกชนตอ งการจะทําในอนาคต 20 2.3.2 การสนบั สนนุ จากหนว ยงานอนื่ 21 2.3.3 ความเหน็ ของผทู ่เี กย่ี วของตอบทบาทองคกรเอกชนดา นการสงเสรมิ สุขภาพ บทที่ 3 สถานการณและบทบาทการสง เสริมสุขภาพภาคประชาชน 25 3.1 การจาํ แนกกรณศี ึกษา 27 3.2 ผลการวเิ คราะหกรณีศึกษา 33 3.3 สรุป บทที่ 4 ขอเสนอแนะ 35 4.1 สรปุ สถานการณแ ละศกั ยภาพ 4.2 ขอ เสนอแนะ 35 4.2.1 แนวคิดสงเสรมิ สขุ ภาพ 36 4.2.2 นโยบาย 36 4.2.3 โครงสรา งและภารกจิ ขององคกร 36 4.2.4 การสง เสริมองคกรเอกชนใหเ ปน ภาคสี ุขภาพท่ีมปี ระสิทธภิ าพ 37 4.2.5 การทาํ งานรว มกันของภาครัฐและเอกชนผานเครอื ขา ยสง เสริมสขุ ภาพ 37 4.2.6 การเพมิ่ ความแขง็ แกรง ใหกบั การทํางานระดับชมุ ชน 38 4.2.7 ดา นสงเสริมสขุ ภาพระดบั บคุ คล บรรณานุกรม

บทท่ี 3 สถานการณและบทบาทการสงเสริม สุขภาพภาคประชาชน 3.1 การจําแนกกรณีศกึ ษา องคกรภาครัฐบางสวนและองคกรพัฒนาภาคเอกชนหลายองคกรไดสงเสริมให ชุมชนมีบทบาทในการสง เสรมิ สุขภาพแนวใหม ผศู กึ ษาไดว ิเคราะหกรณีศึกษา 10 กรณี ซงึ่ แสดงใหเห็นการสงเสรมิ สุขภาพในระดับชมุ ชน โดยมีทง้ั การริเริม่ จากภาครัฐ ภาค พัฒนาเอกชนและภาคชุมชน กรณีศกึ ษาทงั้ หมดช้ใี หเ ห็นถงึ ความพยายามทจี่ ะใหช ุมชน หรือสมาชิกของชมุ ชนมีสว นรวมในการกําหนด การตัดสินใจ และการสงเสรมิ สุขภาพโดย ชมุ ชนอยางแทจริง กรณีศกึ ษาทั้งหมดจําแนกเปน 3 กลุมคือ 1. กรณีศึกษาทมี่ ีเปาหมายเพ่ือเปลยี่ นแปลงพฤตกิ รรมสุขภาพทส่ี งผล ดีตอสขุ ภาพ คือ การบรโิ ภคอาหารที่มวี ติ ามนิ เอสูง การรบั ประทานมงั สวริ ัติ และการออก กําลงั กาย กิจกรรมประกอบดว ย การเผยแพรค วามรูและขอ มลู ดา นสขุ ภาพ การจดั กิจกรรม รวมกัน วิธกี ารตลาดเพือ่ สงั คม การศึกษาวิจยั และการเปลี่ยนแปลงสิง่ แวดลอมที่เอ้อื ตอ พฤติกรรมสขุ ภาพ (เชน การตั้งรานอาหารมังสวิรตั ิ ) 2. กรณีศึกษาทม่ี ีเปา หมายเพ่ือเปลี่ยนแปลงส่งิ แวดลอมทางสังคม และทางกายภาพ กรณีศึกษาเหลา นี้ เนนท้ังคนและสงิ่ แวดลอมไปพรอ มกัน กิจกรรม มักใหความสําคัญกับการพัฒนาการเรียนรู การรวมกลมุ และการบริหารจดั การขององคก ร/ กลุม ในชมุ ชน อันจะนําไปสคู ุณภาพชีวติ และส่งิ แวดลอมท่ียั่งยนื 3. กรณศี กึ ษาของกลุมชวยเหลือกนั เอง เปน กลุมทีม่ ีปญ หาสุขภาพรวมกนั มเี ปาหมายแกไ ขปญ หาสุขภาพและยกระดบั คุณภาพชวี ติ ของสมาชกิ กลุม กจิ กรรม ประกอบดวย การประชมุ วชิ าการ การเผยแพรข อ มูลและความรสู ขุ ภาพ การอบรมดา น สขุ ภาพ การใหคาํ แนะนํา กลมุ เหลานีม้ ักมีภาครัฐหรือองคก รพฒั นาเอกชนเปนสวน สนับสนนุ สาํ คญั และในบางกรณีจะมสี วนในการกําหนดกจิ กรรมของกลุมดว ย สถานการณดังกลาวแสดงใหถึงแนวโนมของการสงเสริมสุขภาพระดับชุมชน นอกจากนี้ ยังแสดงใหเหน็ ถงึ ความสมั พันธร ะหวางภาครฐั ภาคเอกชน และความรเิ รมิ่ ของ ภาครฐั หรอื องคกรพฒั นาภาคเอกชน แตท วาทาทแี ละวธิ กี ารทาํ งานมีลักษณะท่ีสงเสริมให ชุมชนเปน ผูกาํ หนดสุขภาพของตนเอง

26 ภาครฐั องคก รพฒั นาเอกชน นักวชิ าชพี กบั ชมุ ชน มีการรว มกันทํางานและมบี ท บาทสนบั สนุนอยา งชัดเจนตอ กลมุ ชว ยเหลือกนั เอง ซึง่ มีปญ หาที่เฉพาะเจาะจง และ ตอ งการการสนบั สนุนมากกวากรณีศกึ ษาสองกลมุ แรก

3.2 ผลการวิเคร บทสรปุ กรณีศึกษาการดํา รูปแบบการสง เสรมิ สุขภาพช กลุม/เครือขา ย/โครงการ ผูริเร่มิ เปา หมาย 1.โครงการสง เสริมการ สถาบันวิจัยโภชนาการ กลุมเปาหมาย มหาวทิ ยาลยั มหดิ ล ภาครัฐ บรโิ ภคอาหารที่มวี ติ ามิน • สถาบันวจิ ยั โภชนาการ • กลมุ เดก็ เอสงู และไขมนั /โครงการ • มลู นิธิโตโยตาประเทศ หนูรักผักสีเขียว • กลมุ หญิงมีครรภแ ละ ไทย หญิงใหน มบตุ ร • มลู นิธิเดก็ • ภาครัฐ จ.ศรสี ะเกษและอบุ ลฯ • ภาคประชาชน • ปรับความรู ทัศนคต 2 . ช ม ร ม / ก ลุ  ม ภาคประชาชน พฤติกรรมของประช อ อ ก กํ า ลั ง ก า ย ภ า ย ใ น ในการบรโิ ภคอาหาร วิตามนิ เอสงู • สงเสรมิ การออกกาํ ล กายและสุขภาพจิตท • สง เสริมความสัมพนั

27 ราะหกรณีศกึ ษา าเนนิ งานขององคก ารภาคประชาชน ชุมชน 1 : เปาหมายคือเปลีย่ นพฤตกิ รรม กลยุทธหลกั ผลงาน บทเรยี นสาํ คัญ • แนวคดิ การทาํ งานแบบ • การตลาดเพือ่ สงั คม กลมุ เปา หมายมคี วามรู ผสมผสานและแบบสห (social marketing) ทัศนคติ พฤตกิ รรมในการ วทิ ยาการ • แผนกจิ กรรมทส่ี อดคลอง ะ • กิจกรรมชุมชน บริโภคอาหารทม่ี วี ติ ามินเอ กับชมุ ชนและชุมชนมบี ท บาทสาํ คญั ในการเปลยี่ น (community action) ดขี น้ึ พฤตกิ รรม ตแิ ละ • การออกกําลังกายมี ชาชน ประโยชนต อ การฟนฟู รที่มี รา งกายสําหรับผปู วยโรค ลงั • การผึกความรแู ลทักษะ • การผกึ ความรแู ลทกั ษะ ทด่ี ี การออกกาํ ลงั กายแบบ การออกกาํ ลังกายแบบ นธ จีน จีน

28 กลุม/เครือขาย/โครงการ ผรู เิ ร่มิ เปา หมาย * ภาคประชาชน และการชว ยเหลอื ทา สวนลมุ พนิ กี รงุ เทพฯ สงั คม กลมุ เปาหมาย • ชมรมสงเสริ มสขุ ภาพ ชาวไทยเชื้อสายจีนทีม่ ภี จบั ชวง ลาํ เนาอยูใกลส วนลุมพิน • คณะบรหิ ารกายหวาย • สงเสริมการบรโิ ภค ตนถง อาหารแบบมังสวริ ัต 3.กลุม /ชมรมที่สงเสริมการ • ควบคุมและปอ งกันโ บรโิ ภคอาหารแบบ ขาดสารไอโอดีน มังสวิรัติ กลุมเปา หมาย 4.โครงการควบคุมและปอ ง ภาครฐั • ประชาชนท่วั ไป กนั โรคขาดสารไอโอดีนใน (กระทรวงสาธารณสขุ ) • กลมุ เสีย่ ง ประเทศไทย

าง กลยทุ ธหลกั ผลงาน บทเรียนสาํ คัญ • กจิ กรรมทางสังคม เรอ้ื รัง ภูมิ • กลุมเปา หมายมากขน้ึ • สาํ นักงานเขตมบี ทบาท นี และขยายเปน กลุมยอ ย สนบั สนนุ การทาํ งานของ ติ ใหมเ พ่ิมขึน้ กลมุ /ชมรมดา นการออก กาํ ลงั กาย โรค • เผยแพรขอ มลู ความรู • กลมุ เปา หมายม่ันใจใน และประสบการณด าน การบริโภคอาการมงั ส • การบรโิ ภคอาหารแบบ อาหารมงั สะวิรติ วิรัตและเปน มังสวริ ตั ทิ ่ี มงั สวริ ตั เิ ปน การลด (ประชมุ จดหมายขาว ถูกตอง ความเสีย่ งในการเปนโรค รายการวิทยุ) เรอื้ รงั หลายโรค • อตั ราการขาดสาร • จดั ใหม ีผลิตภณั ฑ (น้ํา ไอโอดนี ลดลง • เปนโครงการความรวม เกลอื ) ท่ีมีสารไอโอดีน มือระหวางภาครฐั ภาคเอกชน และภาค • การตลาดเพอ่ื สังคม ประชาชน • การเฝาระวงั โรคขาดสาร • เปนโครงการทีแ่ กป ญ หา ไอโอดีน เชงิ ระบบ • การศึกษาวิจัย

รปู แบบการสง เสรมิ สุขภาพในชมุ ชน 2 เป กลุม/เครอื ขาย/โครงการ ผรู เิ ร่มิ เปาหมาย 1.โครงการพฒั นาชมุ ชน • ภาครฐั • ความรวมมือแบบ • การพฒั นาแบบยงั่ ยนื อยางตอเนือ่ งเพ่ือคณุ ภาพ เพ่ือคณุ ภาพชีวติ และ ชวี ิตและส่ิงแวดลอมทด่ี ี เบญจภาคี สิง่ แวดลอมทดี่ ี กลมุ เปา หมาย 41 หมบู า น 3 อาํ เภอใน จงั หวัดขอนแกน 2.เครือขายเกษตรกรรม องคก รพฒั นาภาคเอกชน • สงเสริมเกษตรกรรม ทางเลือก แบบทางเลอื กที่ เช่ือมโยงกบั ชีวติ และ ส่งิ แวดลอ ม กลมุ เปา หมาย เกษตรกร 1,000- 1,500 ครอบครัว

29 ปา หมายคือการเปลย่ี นแปลงสงิ่ แวดลอ มทางสังคมและทางกายภาพ กลยุทธหลกั ผลงาน บทเรยี นสาํ คญั • การพัฒนาคนใหเ ต็มศกั ย • กลมุ เปา หมายมีคุณภาพ พฒั นาแบบบรู ณาการมขี อ จาํ กดั 4 ดานคอื วธิ คี ิด ดานสง่ิ ภาพของมนุษยต ามความ ชวี ติ และสขุ ภาพที่ดี แวดลอ ม ดานเศรษฐกจิ และ ถนดั • ส่ิงแวดลอ มรอบตัวมคี ุณ ดา นสงั คม • การรวมกลุมดว ยธรรมะ • สง เสรมิ กระบวนการเรียนรู ภาพและมคี วามยงั่ ยืน • แนวทางการพัฒนาแบบ และองคค วามรใู นการแก มากขึ้น องคร วม สงผลตอชีวติ และ ไขปญหา สงิ่ แวดลอม • การบริหารจดั การ • ความมนั่ คงทางอาหาร • ฟน ฟูและดูแลสิ่งแวดลอม • กิจกรรมชุมชนดา นเกษตร ดานตลาดและดา นพัฒนา ผลติ ภัณฑ

30 กลุม/เครือขา ย/โครงการ ผูร ิเร่ิม เปา หมาย 3.โครงการกรงุ เทพเมอื ง ภาครัฐ • กรุงเทพเปนเมืองทีน่ า นา อยู อยูคนมสี ขุ ภาพดี มี งานทําและมีรายได 4.ชมรมจักรยานวนั อาทติ ย ภาคประชาชน พอเพยี งภายใต เชยี งใหม สงิ่ แวดลอ มทางสงั คม ท่ดี ี กลุมเปา หมาย ประชาชน กทม. • เชียงใหมเปนเมอื งที่ นาอยแู บบย่ังยนื • การจราจรไมตดิ ขดั มล พษิ ลดลงและคน เชียงใหมมีสขุ ภาพดี กลมุ เปา หมาย สมาขกิ 876 คน

กลยทุ ธหลกั ผลงาน บทเรียนสาํ คัญ • การรวมมือแบบพหุภาคี • ผลงานในเขตทดลอง 3 • โครงการจะสาํ เร็จได ระหวา งภาครัฐ ภาค เขต (โดยเฉพาะเขตสาธร) ตอ เน่อื ง มนี โยบายชดั เจน ประชาชน และภาคเอกชน เขม แขง็ ตลอดจนความ เขาใจรว มกันขององคก ร • กจิ กรรมชมุ ชน ทเี่ กี่ยวของ • การรณรงคข ่จี กั รยานวัน • สมาชิกของชมรมเพิ่มขึ้น • ชมรมเนน กิจกรรมทเ่ี ร่ิม อาทิตยแ ละข่จี ักรยาน และสง เสรมิ โดยประชาชน ทองเท่ยี วเมอื งเชยี งใหม • สมาชิกไดประโยชนคือมี ที่แทจ ริงแตยังคงตอ งการ เพื่อนสนทิ รว มกนั และได การสนับสนุนจากภาครฐั • กจิ กรรมเผยแพรแ ละ ประโยชนตอ สุขภาพ ประชาสมั พันธ • สง เสริมใหเยาวชนขจ่ี ักร ยานและฝก การใชช วี ิต รวมกนั

รปู แบบของกลมุ ชว ยเหลอื กนั กลุม /เครือ/โครงการ ผูริเรม่ิ เปาหมาย 1. ชมรมโรคโลหติ จางธาลสั - ภาคเอกชน (มูลนธิ ิโรค โลหิตจางธาลสั ซีเมยี ) • เผยแพรค วามรโู รค ซีเมียแหง ประเทศไทย โลหติ จางธาลสั ซีเมีย ภาคประชาชน 2. ชมรมชีวจิ ติ /มลู นิธชิ วี จติ • สง เสริมและสนับสนนุ การดูแลสุขภาพของผู ปวยโรคธาลสั ซเี มยี กลุมเปาหมาย สมาชกิ ชมรม 5,000 คน (ผูป ว ยและญาต)ิ • สงเสริมใหบคุ คลดแู ล สขุ ภาพดานกายและจติ ใหส อดคลองกับธรรม ชาติ กลุมเปา หมาย สมาชกิ 3,000 คน

31 นเอง (กลุม ทม่ี ีปญหาสขุ ภาพรวมกนั ) กลยุทธหลกั ผลงาน บทเรียนสาํ คญั • การเผยแพรค วามรแู ละ * ชมรมเปนกิจกรรมท่ดี ําเนนิ • การเผยแพรความรูและ งานโดยกลมุ วิชาชีพและ ประสบการณการดแู ลสขุ ประสบการณก ารดแู ล สามารถมสี วนรวมนอ ยและ ภาพของผปู วยโรคธาลสั - ตนเอง เปนผูรบั ผดิ ชอบความรูม าก ซีเมยี กวา เปนผูกําหนดกิจกรรมเอง • สมาชิกมกี าํ ลังใจในการ เผชญิ กบั ปญ หาสุขภาพ และชวี ิต • เผยแพรความรแู ละฝก • สมาชิกดแู ลสขุ ภาพตนเอง แนวคดิ และแนวปฏบิ ตั แิ บบ ทกั ษะการใชช วี ิตแบบ แบบชีวจติ ชวี่ จติ สงผลดตี อสขุ ภาพแบบ ชีวจิต องครวมแตการแกป ญหาสขุ ภาพจําเปน ตองมกี ารวจิ ยั • การใหค าํ แนะนาํ ตอ ผมู ี เพอื่ ยืนยนั ผลอีกครั้ง ปญ หาสุขภาพ

32 กลมุ /เครอื ขา ย/โครงการ ผูรเิ ร่มิ เปาหมาย 3. กลุม /ชมรมผูติดเชอื้ ภาครฐั และองคก ร • สง เสรมิ ใหผ ตู ดิ เช้ือ พฒั นาภาคเอกชน หลายแหง เอดสด แู ลสุขภาพตน เองและชว ยเหลือกัน เอง • กลมุ เปา หมาย กลุม/ชมรม 100-200 ชมรม

กลยทุ ธหลกั ผลงาน บทเรียนสําคัญ • การเผยแพรทักษะการดูแล • สมาชิกไดร บั ความรูและ • ชมรมไดรับการสง เสรมิ สขุ ภาพตนเอง ทกั ษะการดแู ลสุขภาพ โดยภาครฐั หรอื ภาคเอก • แลกเปล่ยี นประสบการณ ตนเอง ชนทําใหก ารจัดการใน ชมรมเปน ไปตามคําแนะ และกจิ กรรมรวมกนั • สมาชกิ มีกาํ ลงั ใจและ นาํ ของนกั พัฒนาภาครฐั • การใหค ําปรกึ ษา อยากชว ยเหลอื ผูอ นื่ ที่มี ภาคเอกชน • การเย่ยี มบาน ปญหารว มกนั • ชมรมทีก่ าํ ลงั พฒั นา • ชมรมมีการแลกเปลย่ี นขอ ความเขม แขง ตอ งการ มลู ขา วสารระหวา งทองถน่ิ การสนับสนุนของภาครัฐ (social network) และตองการการสง เสรมิ ใหเกิดกิจกรรมชมรมที่อยู บนพื้นฐานของสมาชกิ ชมรมอยา งแทจ ริง

33 3.3 สรุป แมวาภาครัฐจะสงเสริมใหชุมชนมีสวนรวมในการพัฒนาสาธารณสุขมาเปนระยะ เวลาประมาณสองทศวรรษในรูปแบบของงานสาธารณสุขมลู ฐาน แตก ารผลกั ดนั ดา น นโยบายและรูปแบบของการทํางานทาํ ใหประชาชนและชมุ ชน มคี วามจาํ กัดในการตดั สนิ ใจ การมีสวนรว มและการเปน เจา ของสุขภาพที่แทจริง อยา งไรก็ตาม ในชมุ ชนท้ังเขตเมอื งและเขตชนบทยังคงมอี งคก ร กลมุ และชมรมท่ี ใหค วามสําคัญกับการสง เสริมสุขภาพหลายแหง การเคลอ่ื นไหวของโครงการ/กิจกรรมสง เสรมิ สุขภาพเหลา น้อี ยบู นพื้นฐานของแนวคดิ สุขภาพดี สนใจในการดูแลสขุ ภาพตนเอง หากมีแนวคดิ เชงิ ระบบและมีการเพิ่มความเขมแขง็ ในการตัดสนิ ใจขององคก รชุมชน เพ่มิ ศักยภาพใหช ุมชนจัดการโครงการ/กิจกรรมดว ยตนเองได จะทาํ ใหก ารพัฒนามคี วามยง่ั ยนื กรณีศึกษาดังกลาวมีทั้งโครงการ/กิจกรรมที่กอรปู ภายใตการสนบั สนุนของภาครฐั ภาคองคกรพฒั นาเอกชน และโครงการ/กจิ กรรมที่กอ รูปจากความสนใจของกลุม/ชุมชนเอง ผลของโครงการ/กจิ กรรมมีความนาสนใจ แตความยงั่ ยืนจะขนึ้ อยกู ับการพัฒนางานท่ีตอ เนื่องมากกวาน้ี กระทรวงสาธารณสุขจําเปนตองสงเสริมใหชุมชนและประชาชนตระหนักถึงความ สําคัญ และสามารถพัฒนาสขุ ภาพของตนเอง ครอบครวั และชุมชนได สรา งเสริมใหชุม ชนเปน ผูริเร่ิม ตดั สินใจและจัดทําแผนปฏิบัติการเพ่ือพัฒนาสุขภาพและปญ หาสขุ ภาพของ ตนเอง ภายใตการสนบั สนุนและการอํานวยความสะดวกจากภาครัฐ ภาคเอกชนและสว น ทเ่ี กีย่ วของ

บทท่ี 4 ขอ เสนอแนะ 4.1 สรปุ สถานการณและศักยภาพ หากนาํ แนวความคดิ สง เสริมสขุ ภาพตามกฎออตตาวาเปนตวั ตัง้ จะพบวา องคก รเอกชน และประชาชนดาํ เนนิ กลยุทธเพียงการสรางเสรมิ ทกั ษะสว นบุคคลเทา น้ัน การดาํ เนนิ งานตาม กลยทุ ธอ น่ื ๆ ไมเ ดนชดั สวนการทาํ งานในระดับชุมชนมีนอย แมวาองคกรเอกชนจะมีความรูความเขาใจและยอมรับในแนวคิดการสงเสริมสุขภาพ แนวใหมอ ยางดี แตกย็ ังดําเนนิ งานในบทบาทของผูสงเสรมิ ความสามรถ(enabler) เทา นั้น หาก ถามวา ภาคนี อกภาครฐั ทง้ั องคกรเอกชนทอี่ ยูในประเทศไทยขณะน้ี และกลุมประชาชนทีต่ ง้ั ข้นึ มาดวยวัตถุประสงดา นสง เสริมสุขภาพ มคี วามพรอมทจ่ี ะเปนภาคีนอกภาครัฐดําเนนิ การสงเสริม สุขภาพหรือไม คงตอบวา มีความพรอ มในระดับหนึง่ เปนความพรอ มอยางมีเงื่อนไข คอื ภาครัฐโดยเฉพาะอยา งย่งิ กระทรวงสาธารณสขุ จะตอ งหาทางพฒั นาศักยภาพองคกร และกลมุ ดัง กลา วใหมีศกั ยภาพเขมแข็งกวา น้ี องคกรประชาชนกอตงั้ มาเพ่อื ประโยชนก ารแกไ ขปญ หาของสมาชกิ กลมุ ไมเ หน็ ภาพ ของความแข็งแกรง มน่ั คงของกลุม การขยายขอบเขตการทํางานเปน เพียงการขยายจาํ นวน ยงั ไมเนนงานทท่ี ีใ่ หประโยชนต อชมุ ชนและสงั คมในดานสงเสริมสุขภาพ แมว า จะตง้ั เปา หมายเพือ่ การพัฒนาสงิ่ แวดลอ มหรือปรบั เปล่ยี นพฤติกรรมสุขภาพกต็ าม ยากท่ีจะมสี วนรว มในการกําหนด นโยบายดานสงเสริมสุขภาพ ที่สาํ คัญกลุม ตา งๆ ทม่ี อี ยเู ปนกลุม ของคนช้ันกลางหรอื ช้ันกลาง ระดบั สูงท่ีมเี ศรษฐานะดี มิใชภ าพของประขากรสว นใหญของประเทศท่ียังขาดความรคู วามสนใจ ในเรือ่ งการสง เสริมสขุ ภาพ 4.2 ขอ เสนอแนะ หากจะสรา งภาคสี ง เสรมิ สขุ ภาพนอกภาครัฐใหแขง็ แกรง ควรดําเนินการดังตอไปน้ี 4.2.1 แนวคดิ สง เสริมสขุ ภาพ • จาํ เปน ตองเสริมศักยภาพใหกบั บคุ ลากรดา นการแพทยและสาธารณสขุ เพิ่มทกั ษะและ ประสบการณก ารทาํ งานดา นสงเสรมิ สุขภาพยุคใหม ซ่ึงใหความสาํ คัญกับบทบาทของการ เพ่มิ ความสามารถ (enabling) การไกลเกล่ยี (mediation) และการชแ้ี นะทางสาธารณะ (advocacy)

36 • ควรมกี ารขยายแนวความคดิ การสง เสรมิ สขุ ภาพแนวใหมไปยงั องคกรเอกชนทม่ี ีอยูแลว เพอ่ื ใหองคกรเหลา นี้ไดข ยายกจิ กรรมลงไปสูระดับชมุ ชน/ทองถน่ิ ได เชน ชมรมผสู งู อายุที่มีการ ดําเนนิ งานตั้งแตร ะดับจังหวดั อําเภอตาํ บล หมูบาน ซึ่งองคก รเหลาน้ีสว นใหญย งั ขาดการ รบั รูเกี่ยวกบั แนวคดิ การสงเสริมสุขภาพแนวใหม หากสามารถดําเนนิ งานไดก จ็ ะนําไปสูการ สรา งประชาสงั คมได 4.2.2 นโยบาย • นโยบายดา นสงเสริมสขุ ภาพควรเปน ท่ียอมรับของทกุ ฝา ย มกี ารรวมมอื กันระหวางภาครัฐ องคกรเอกชน และองคกรประชาชนที่เกี่ยวของในการจัดทาํ นโยบายและแผนแมบ ทท่ีสอด คลอ งกบั ภาวะสขุ ภาพและปญ หาสขุ ภาพของคนไทย • ควรเปดโอกาสใหอ งคกรเอกชนมีสวนรวมในการเสนอนโยบายหรือแผนท่ีเหมาะสม ทงั้ ใน ระยะสั้นและระยะยาว พรอมทั้งมกี ารประเมนิ ผลแตละชว งอยางชดั เจน • ควรมกี ารทบทวนนโยบายหรือแผนพฒั นาสาธารณสุขแหง ชาติฯ และผลักดนั ใหเ กดิ การ เคลอื่ นไหวเชงิ นโยบายสาธารณะ เพ่อื กอใหเ กดิ การเปลย่ี นแปลงดานการสงเสรมิ สุขภาพ อยา งรวดเรว็ และกวางขวาง • ควรจดั ทาํ แผนแมบทระยะยาวซงึ่ สอดคลอ งกบั นโยบายสง เสรมิ สุขภาพ โดยการมีสว นรวม ของทกุ ฝายที่เก่ยี วขอ ง ทัง้ ภาครัฐ ภาคธุรกิจเอกชน ภาคพฒั นาเอกชน ภาควชิ าการ และ ภาคประชาชน 4.2.3 โครงสรา งและภารกจิ ขององคกร • จําเปนตองมีการปรับระบบและโครงสรางดานสาธารณสุขใหมุงเนนคนและชุมชนเปนศูนย กลาง แทนการลงทุนและการพัฒนาเทคโนโลยดี า นรักษาโรค • การสงเสริมสขุ ภาพตอ งมกี ารทาํ งานลกั ษณะสหวทิ ยาการ และแบบหลายมิติรวมกัน (multidiscipline & multidimensional approach) ภายใตโครงสรางใหม หรอื โครงสรา งเดมิ ทีป่ รับภารกจิ ใหม 4.2.4 การสง เสริมองคก รเอกชนใหเปน ภาคสี ุขภาพท่ีมปี ระสทิ ธิภาพ • องคกรเอกชนสวนใหญเ ปน องคกรขนาดเลก็ มศี ักยภาพและขอจาํ กัดที่หลากหลาย การผลัก ดนั แนวคิดการทาํ งานแบบใหม จําเปน ตอ งทําในทกุ ระดบั ตั้งแตระดบั นโยบาย ระดับองคกร และระดับชมุ ชน • สงเสรมิ ใหอ งคกรทค่ี าดวาจะมสี วนรวมในการสง เสรมิ สขุ ภาพลดการพึ่งพงึ จากรัฐ เนนใหคน และชมุ ชนเขามามีสว นรวมในการดาํ เนินงานมากข้ึน

37 • เพิ่มศกั ยภาพขององคก รเอกชนโดยสรา งกระบวนการเรยี นรู ใหเ กดิ การทาํ งานทม่ี งุ ในระดบั บุคคลควบคูไปกับการมงุ ในระดบั ชุมชนดวย เพื่อใหเ กดิ การเปลี่ยนแปลงตอ สังคมในระดับ กวาง • ปรับยทุ ธศาสตรและวิธีการทาํ งาน โดยเรมิ่ สิ่งที่เปน รปู ธรรมและใกลตัวประชาชน แตส งเสรมิ ใหเ กดิ การมองปญหาแบบองครวม • กระทรวงสาธารณสุขควรสรางความเขม็ แขง็ ใหอ งคกรเอกชน ใหสามารถมีสวนรวมในการ ทํางานสง เสริมสขุ ภาพแนวใหมก บั ภาครฐั ไดอยา งเต็มท่ี • กระทรวงสาธารณสุขควรใหการสนับสนุนองคกรเอกชนผานเครือขายในรูปของการใหบ รกิ าร ทางวชิ าการ การใหขอ มูลขา วสารและอืน่ ๆ 4.2.5 การทํางานรวมกนั ของภาครัฐและเอกชนผา นเครือขา ยสงเสรมิ สขุ ภาพ • สง เสรมิ ใหองคกรเอกชนดา นสงเสรมิ สขุ ภาพทํางานผา นเครือขา ยของตนเอง โดยเฉพาะ อยา งยิ่งองคก รที่ศกั ยภาพออ นแอ • สนับสนุนใหมีการขยายจํานวนองคกรประสานงานภาคเอกชนดานสาธารณสุขท่ีมีอยูแลว เพอื่ ใหเ กดิ การทาํ งานในวงท่ีกวางข้นึ โดยการจําแนกออกตามกลยทุ ธหรือบทบาทขององคก ร • สนับสนนุ ดา นทรพั ยากรในองคก รที่จดทะเบยี นกับกระทรวงสาธารณสขุ 4.2.6 การเพมิ่ ความแขง็ แกรง ใหก ับการทาํ งานระดับชมุ ชน • กระทรวงสาธารณสุขควรเนนนโยบายการกระจายอาํ นาจ ในการสง เสรมิ สขุ ภาพระดับชุมชน สง เสรมิ ใหช ุมชนตดั สินใจ จัดทาํ แผนปฏบิ ัตกิ ารและสะสมประสบการณการพัฒนาสขุ ภาพ ของตนเอง เพ่ือใหการสง เสริมสุขภาพมคี วามตอ เนื่องและมีความยง่ั ยนื • กระทรวงสาธารณสุขควรสง เสริมองคกรชุมชนในลักษณะทห่ี ลากหลาย ไมจ ํากัดเพียงรปู แบบอาสาสมคั รสาธารณสุข • ควรเสริมสรางชุมชนใหเขมแข็งดวยการสนับสนุนงบประมาณหรอื ทรพั ยากรแกอ งคก รเอกชน ทีม่ ีกจิ กรรมดานพัฒนาชมุ ชน/องคก รประชาชน มากกวา องคก รทีเ่ นนกิจกรรมในระดับบุคคล • ควรรว มมือกบั องคกรเอกชนท่ีทาํ งานสงเสรมิ สุขภาพระดบั ชุมชน ในการเปดโครงการฝกอบ รม ดูงานในพนื้ ที่ เพ่ือพัฒนาความรู และสรางนักบริหารมืออาชพี สาํ หรับองคกรอน่ื ๆ • ควรมศี ูนยข อ มูลเกย่ี วกับองคกรเอกชนดา นสงเสริมสขุ ภาพ เพื่อใหเกิดความเขาใจทชี่ ดั เจน ในการทาํ งานและเกดิ ความรว มมอื /สนับสนนุ /ชวยเหลือ กันและกัน • กระทรวงสาธารณสุขควรประสานความรวมมือระหวางองคกรภาครัฐและภาคเอกชนในการ จดั กจิ กรรมสงเสรมิ สขุ ภาพ เชน กระจายบรกิ ารของรฐั ไปในชมุ ชนโดยใชสถานท่ีของรัฐแตใ ช บคุ ลากรรวมกนั

38 • เปดโอกาสใหแ ตล ะชุมชนท่ีมีการจดั กจิ กรรมสง เสรมิ สขุ ภาพ ไดศกึ ษาและสรุปบทเรยี น เพ่อื ใหม ีทางเลอื กท่หี ลายหลากในการทาํ งานแตละพน้ื ท่ที ่แี ตกตา งกัน 4.2.7 ดานสง เสริมสขุ ภาพระดับบุคคล • พัฒนาคณุ ภาพของการทาํ งานสง เสรมิ คุณภาพในระดบั บุคคลตอไป • เพ่มิ ศกั ยภาพดา นสขุ ภาพใหบุคคล (health potential) และเพ่ิมศักยภาพหรือเงอื่ นไขส่งิ แวด ลอมทุกดา นที่เอือ้ อํานวยตอ สขุ ภาพดว ย เชน การกระจายทรัพยากรอยางเปน ธรรม

บรรณานุกรม WHO. Community Action for health: Report and Documentation of the technical discussions. WHO regional office for Southeast Asia, India 1993. มลั ลิกา มตั โิ ก. “แนวความคดิ และพฒั นาการของการดูแลสุขภาพตนเอง” ในการดูแลตนเอง: ทศั นะทางสังคมวฒั นธรรม. พมิ พวลั ย ปรีดาสวัสดิ์ และคณะ บรรณาธกิ าร ศูนยศ ึกษา นโยบายสาธารณสุข มหาวิทยาลยั มหิดล 2530. สรุ เกยี รติ อาชานานภุ าพ. รายงานโครงการวิจยั ทบทวน ววิ ัฒนาการของการสงเสรมิ สุขภาพระดับ นานาชาต.ิ เอกสารเตรยี มการเพ่ือใชใ นการประชุมวิชาการครั้งท่ี 2 สถาบนั วจิ ัยระบบสา ธารณสขุ เร่ือง “สงเสรมิ สุขภาพ: บทบาทใหมแหง ยุคของทกุ คน” 6-8 พฤษภาคม 2541 โรงแรมปรินซพาเลส กรงุ เทพ, เอกสารอัดสําเนา 2541. รจุ นิ าถ อรรถสทิ ธ.์ิ สถานภาพและบทบาทการสงเสริมสุขภาพของภาคประชาชน. เอกสารเตรยี ม การเพอื่ ใชใ นการประชมุ วิชาการครง้ั ที่ 2 สถาบนั วิจัยระบบสาธารณสขุ เรอ่ื ง “สงเสริมสุข ภาพ: บทบาทใหมแหงยคุ ของทุกคน” 6-8 พฤษภาคม 2541 โรงแรมปรินซพ าเลส กรงุ เทพ, เอกสารอดั สาํ เนา 2541. ยพุ า วงศไ ชย และคณะ. สถานภาพและบทบาทของภาคเอกชนในการสง เสริมสุขภาพ. เอกสาร เตรยี มการเพอื่ ใชในการประชุมวชิ าการคร้งั ท่ี 2 สถาบนั วิจยั ระบบสาธารณสขุ เรอ่ื ง “สง เสริมสุขภาพ: บทบาทใหมแ หงยุคของทกุ คน” 6-8 พฤษภาคม 2541 โรงแรมปรนิ ซพ าเลส กรงุ เทพ, เอกสารอดั สาํ เนา 2541.