นิทรรศการเล่าเรื่องสงกรานต์iรำลึก

ความเป็นมา…วันสงกรานต์(๑) เทศกาลสงกรานต์ตามหลักฐานทางประวัติศาสตร์ในกฎมณเฑียรบาล ปรากฏว่าเรามี ประเพณีสงกรานต์มาตง้ั แตส่ มัยกรุงศรีอยธุ ยาแล้ว โดยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถได้ตราข้ึน และ กล่าวถึงพระราชพิธีเผด็จศก เกี่ยวกับการตัดปีหรือการข้ึนปีใหม่ และพิธีกลดแจตร ซึ่งอาจจะมี ความหมายคลุมเครือ แต่มีหลายท่านสันนิษฐานว่าเป็นการรดน้าเดือน 5 ในสมัยโบราณนั้น ไทย ได้ใช้การนับวันเวลาเป็นจุลศักราช ดังน้ันการข้ึนปีใหม่จึงเป็นเหมือนการข้ึนจุลศักราชใหม่ ส่วน เร่ืองค้าว่า ‘สงกรานต์’ มาจากภาษาสันสกฤต (ส้-กรานต) แปลความว่า ก้าวขึ้น ย่างข้ึน คือการท่ี พระอาทิตย์ย่างขึ้นจากราศีหน่ึงไปสู่ราศีใหม่ เป็นเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นทุกเดือน ที่เรียกว่าสงกรานต์ เดือน เม่อื ครบ 12 เดอื นแล้วพระอาทิตยย์ ่างขึน้ จากราศีมีนไปราศีเมษ กจ็ ดั เปน็ สงกรานต์ปี ซึ่งถือ ว่าเป็นวันขึ้นปีใหม่ทางสุริยคติ (วิธีนับวันและเดือน โดยใช้ต้าแหน่งดวงอาทิตย์เป็นหลัก) และ นับเปน็ มหาสงกรานต์ ทเ่ี ปน็ สงกรานตท์ ่เี กดิ ขึ้น 1 ครงั้ ตอ่ ปี

ความเป็นมา…วันสงกรานต์(๒) โดยจะอยู่ที่ประมาณวันท่ี 13-14-15 เมษายน ของทุกปี โดยวันที่ 13 เมษายน เป็นวัน มหาสงกรานต์ คอื วนั ท่ีพระอาทิตยโ์ คจรยา้ ยจากราศีมีนไปราศีเมษ โลกโคจรเป็นมุมตั้งฉากกับพระอาทิตย์จึงมี กลางวนั กลางคืนเท่ากัน สว่ นวนั ที่ 14 เมษายน คือวันทีถ่ ดั จากวันมหาสงกรานต์มา 1 วันเรียกวา่ วนั เนา เป็น วันท่ีพระอาทติ ย์อยู่ประจา้ คงอยู่ที่ 0 องศา เพ่ือต้งั ตน้ เขา้ สรู่ าศใี หม่ และวนั ที่ 15 เมษายน เป็นวันเถลิงศกใหม่ และขึ้นสู่จุลศักราชใหม่ โดยแม้จะมีคลาดเคล่ือนด้านเวลา (ชั่วโมง/นาที) แต่ก็ม่ันใจได้ว่าวันน้ี พระอาทิตย์ได้ เคลอ่ื นองศาจากเดิมเข้าสูร่ าศใี หมแ่ นน่ อน ดว้ ยวนั เวลาท่ีเปล่ียนไปเพื่อให้เข้ากับยุคสมัย จากสมัยโบราณท่ีนับ เอาวันสงกรานต์เป็นวันข้ึนปีใหม่ จึงเปล่ียนเป็นยึดวันท่ี 1 มกราคม ตามหลักสากลในสมัยจอมพล ป. พิบูล สงคราม แต่กระนน้ั กย็ งั ใหว้ ันสงกรานตเ์ ป็นวันปีใหม่แบบไทยดังเดมิ ชว่ งวนั สงกรานต์เปน็ ชว่ งเวลาที่ถอื ว่าเป็นการขนึ้ ปใี หม่ของไทย การจดั บ้าน จดั ห้อง ถอื เป็นการเริ่มต้น ปีใหม่ไทยด้วยความสะอาดเรียบร้อย ปัดเป่าส่ิงสกปรก ใครที่อยากได้เฟอร์นิเจอร์แต่งบ้านใหม่ ไม่ว่าจะเป็นตู้ เสอื้ ผ้า โตะ๊ โซฟา เตยี ง ฯลฯ จัดวางของตกแตง่ ชนิ้ ใหม่ใหเ้ ข้าทเี่ ขา้ ทาง เพอ่ื ให้สง่ิ ดีๆเขา้ มาในชีวิตแล้วน้ัน

ประวัติวันสงกรานต์ เม่ือครั้งก่อน พิธีสงกรานต์ เป็นพิธีกรรมท่ีเกิดข้ึนภายในครอบครัว หรือชุมชนบ้านใกล้เรือนเคียง แต่ ในปจั จุบันได้มีการเปล่ียนแปลงให้พิธีสงกรานต์น้ันเป็นเทศกาลสงกรานต์ โดยได้ขยายออกไปสู่คมเป็นวงกว้าง มากขน้ึ และมีแนวโน้มทจ่ี ะเปล่ียนทศั คติ ตลอดจนความเช่อื ไป แต่เดิมในพิธสี งกรานต์จะใช้ น้า เป็นสัญลักษณ์ ท่ีเป็นองค์ประกอบหลักของพิธี แก้กันกับความหมายของฤดูร้อน ช่วงเวลาท่ีพระอาทิตย์เคลื่อนเข้าสู่ราศีเมษ ในวันนี้จะใช้น้ารดให้แก่กันเพ่ือความชุ่มชื่น มีการขอพรจากผู้ใหญ่ มีการร้าลึกและกตัญญูต่อบรรพบุรุษที่ ลว่ งลับ ต่อมาในสงั คมไทยสมยั ใหมเ่ กิดเปน็ ประเพณีกลับบ้านในช่วงเทศกาลสงกรานต์ นับว่าวันสงกรานต์เป็น วันครอบครัว อีกทั้งยังมีประเพณีท่ีสืบทอดมาตั้งแต่ดั้งเดิม อย่าง การสรงน้าพระท่ีน้ามาซ่ึงความเป็นสิริมงคล เพื่อให้เป็นการเรม่ิ ตน้ ปีใหม่ท่มี ีความสขุ ปัจจุบันได้มีการประชาสัมพันธ์ในเชิงท่องเที่ยวว่าเป็น Water Festival หรือ เทศกาลแห่งน้า โดยได้ ตดั ขอ้ มูลในส่วนทเ่ี ปน็ ความเชือ่ ดั้งเดิมออกไป

เปดิ ตานานแตเ่ ก่าก่อน ท่มี า ‘นางสงกรานต์ (๑) เมื่อพูดถึงประวัติวันสงกรานต์แล้ว จะต้องพูดถึงนางสงกรานต์ด้วย ถึงจะครบถ้วนกระบวนความ สา้ หรับต้านานเรื่องนางสงกรานต์มีการเล่าสืบต่อกันมาว่า ในสมัยก่อนพุทธกาล มีเศรษฐีคนหนึ่ง มีอายุเลยวัย กลางคนก็ยังไม่มีบุตร ย่ิงนักเลงสุราในละแวกบ้านพูดจาเยาะเย้ยเศรษฐีผู้นั้น ว่าแม้มีทรัพย์มาก แต่หากไร้ ทายาทไว้สืบสกุล ทรัพย์สมบัติเหล่านั้นก็ไร้ประโยชน์ ความนี้ท้าให้เศรษฐีทุกข์ใจ และจัดพิธีบวงสรวงขอบุตร ต่อพระอาทิตย์และพระจันทร์ แต่แม้เวลาจะผ่านไปถึง 3 ปีก็มิได้เกิดบุตรดังที่ปรารถนา จนวันหน่ึงท่ีเมื่อพระ อาทิตย์ยกข้ึนสู่ราศีเมษ เศรษฐีก็ได้ยกข้าวสารที่ล้างด้วยน้าสะอาด 7 ครั้ง แล้วหุงสุก ขึ้นบูชาพระไทร ด้วย ความสงสารต่อเศรษฐี พระไทรจึงขอพระอนิ ทร์ ทูลขอบตุ รใหก้ บั เศรษฐีผู้นั้น พระอินทร์จึงให้เทพบุตรองค์หน่ึง คอื ธรรมบาลกมุ ารเทวบตุ ร ลงมาเกดิ เป็นบุตรของเศรษฐี ซึ่งเป็นเดก็ ท่ีมสี ติปัญญาเฉียบแหลม สามารถเรียนจบ ไตรเพทได้ตั้งแต่อายุเพียง 7 ปีเท่านั้น และยังรู้ภาษานกอีกด้วย ความถึงหูของท้าวกบิลพรหม ที่ต้องการจะ ลองภูมเิ ด็กผู้นโี้ ดยเอาชวี ิตเป็นเดิมพัน โดยทา่ นตั้งปญั หาถามธรรมบาลกุมารวา่ ขอ้ ที่ 1 เช้าราศีสถิตอยู่แหง่ ใด ข้อที่ 2 เทยี่ งราศสี ถติ อยู่แห่งใด ข้อที่ 3 ค่าราศีสถิตอยูแ่ หง่ ใด

เปดิ ตานานแต่เกา่ ก่อน ทีม่ า ‘นางสงกรานต์ (๒) หากธรรมบาลกมุ ารสามารถตอบปัญหาเหล่าน้ไี ด้ภายใน 7 วัน ท่านจะยอมตดั ศรี ษะของตนออก แต่ถ้าธรรม บาลกุมารตอบไม่ได้ ก็ตอ้ งตดั ศีรษะตนเองเสยี กาลล่วงเลยถงึ 6 วัน แตธ่ รรมบาลกุมารก็ยังไม่สามารถหาค้าตอบเรื่อง นี้ได้ ด้วยความกลัวจึงหลบหนีไปซ่อนตัวใต้ต้นตาล ซ่ึงบนต้นตาลนั้นมีนกอินทรี 2 ตัวพูดคุยกันเร่ืองหาอาหารในวัน พรงุ่ น้ี นางนกถามสามีวา่ ‘พรุง่ นเ้ี ราจะไปหาอาหารท่ีไหน’ นกสามีตอบวา่ ‘พรุ่งนี้ไม่ต้องบินไปไกลหรอก เพราะจะได้ กนิ เนอ้ื ธรรมบาลกุมาร ท่ีจะถกู ท้าวกบลิ พรหมตดั หัว เพราะแก้ปัญหาไม่ได้’ นางนกถามว่า ‘ปัญหาน้ันว่าอย่างไร’ นก สามีจงึ ตอบว่า ‘ราศีแห่งมนษุ ยจ์ ะสถิตอย่ทู ี่ร่างกายต่างวาระกัน คอื เวลาเช้าจะสถติ อยู่ทีห่ นา้ มนุษย์จึงต้องล้างหน้า – เวลาเที่ยงราศีสถิตอยู่ท่ีอก มนุษย์จึงต้องประพรมน้าท่ีหน้าอก และเวลาค้่าสถิตอยู่ที่เท้า มนุษย์จึงต้องล้างเท้าก่อน นอน จงึ จะพ้นอปั รยี ์จัญไรท้งั ปวง’ วา่ แลว้ น้นั ธรรมบาลกมุ ารจึงจ้าคา้ ตอบน้ีไปแจ้งตอบแก่ท้าวกบิลพรหม เม่ือค้าตอบ ของธรรมบาลกุมารเป็นที่ถูกต้อง ท้าวกบิลพรหมจึงเรียกธิดาทั้ง 7 ของตน (อันเป็นบริจาริกา คือหญิงรับใช้ของพระ อินทร)์ มาพรอ้ มกัน แลว้ บอกวา่ ตนจะตัดเศียรบชู าธรรมบาลกุมาร แตถ่ า้ ตดั แลว้ วางไว้บนแผ่นดินก็จะลุกเป็นไฟไปท้ัง โลก ถา้ จะโยนขึน้ ไปบนอากาศ ท้องฟา้ จะแห้งแล้ง ฟ้าฝนจะไม่ตกต้องตามฤดูกาล แต่หากท้ิงลงไปในมหาสมุทร น้าก็ จะเหือดแห้ง ดังน้นั จึงสงั่ ให้ธดิ าท้งั 7 องค์ เอาพานมารองรับศีรษะ แล้วไปแห่ประทักษิณรอบเขาพระสุเมรุ 60 นาที แล้วจึงอัญเชิญไปเก็บไว้ในมณฑปถ้าคันธุรลี เขาไกรลาส เมื่อครบก้าหนด 365 วัน (โลกสมมุติว่าเป็น 1 ปี) เป็น สงกรานต์ ซ่ึงก็หมายถึงการข้ึนปีใหม่ นางสงกรานต์ก็จะต้องน้าเศียรของท้าวกบิลพรหมแห่ประทักษิณรอบเขาพระ สุเมรเุ ปน็ ประจา้ ทุกปี

บอกเลา่ เรือ่ งราวนางสงกรานต(์ ๑) นางสงกรานต์เป็นธิดาของกบิลพรหม และเป็นนางฟ้าบนสรวงสวรรค์ช้ันจาตุมหาราช (สวรรค์ช้ันท่ี 1 จาก ท้ังหมด 6 ช้ัน) ซ่ึงมีท้ังหมด 7 องค์ ที่จะมาหมุนเวียนท้าหน้าท่ีอัญเชิญเศียรของท้าวกบิลพรหม มาแห่รอบเขาพระ สุเมรุและประดิษฐานตามเดิมในทุกๆ 1 ปี หรือในวันมหาสงกรานต์น่ันเอง โดยมีหลักเกณฑ์ก้าหนดว่า วัน มหาสงกรานต์ (วันท่ี 13 เมษายน) ตรงกับวันใด ก็ให้นางสงกรานต์ประจ้าวนั นัน้ เป็นผูแ้ ห่ ดงั น้ี ถ้าวันอาทิตย์เป็นวันมหาสงกรานต์ นางสงกรานต์ทุงษเทวี ทรงพาหุรัดทัดดอกทับทิม อาภรณ์แก้วปัทมราช ภกั ษาหารอทุ มุ พร(ผลมะเดอื่ ) พระหตั ถ์ขวาทรงจกั ร พระหัตถซ์ ้ายทรงสังข์ เสด็จไสยาสน์เหนือปฤษฎางค์ครฑุ ถา้ วันจันทรเ์ ปน็ วนั มหาสงกรานต์ นางโคราคะเทวี ทรงพาหรุ ดั ทดั ดอกปีบ อาภรณ์แก้วมุกดา ภักษาหารเตละ(น้ามัน เนย) พระหัตถ์ขวาทรงพระขรรค์ พระหตั ถ์ซา้ ยทรงไม้เทา้ เสดจ็ มาบนหลังพยคั ฆ์ (เสือ) ถ้าวันอังคารเป็นวันมหาสงกรานต์ นางรากษสเทวี ทรงพาหุรัดทัดดอกบัวหลวง อาภรณ์แก้วโมรา(หิน) ภักษาหาร โลหิต พระหตั ถข์ วาทรงตรศี ลู พระหัตถ์ซ้ายทรงธนู เสดจ็ มาบนหลังวราหะ (หมู) ถ้าวนั พธุ เปน็ วนั มหาสงกรานต์ นางมณฑาเทวี ทรงพาหุรดั ทดั ดอกจา้ ปา อาภรณแ์ กว้ ไพฑรู ย์ ภักษาหารนม เนย พระ หตั ถข์ วาทรงเหลก็ แหลม พระหตั ถซ์ า้ ยทรงไมเ้ ท้า เสดจ็ มาบนหลังคสั พรหรือคัทรภะ (ลา) ถ้าวันพฤหสั บดีเป็นวันมหาสงกรานต์ นางกิริณีเทวี ทรงพาหุรัดทัดดอกมณฑา (ย่ีหุบ) อาภรณ์แก้วมรกต ภักษาหาร ถัว่ งา พระหัตถ์ขวาทรงขอชา้ ง พระหตั ถซ์ ้ายทรงปนื เสดจ็ มาบนหลงั คชสาร (ช้าง) ถา้ วันศกุ รเ์ ปน็ วันมหาสงกรานต์ นางกมิ ิทาเทวี ทรงพาหุรดั ทัดดอกจงกลนี อาภรณ์แก้วบุษราคัม ภักษาหารกล้วยน้า พระหัตถ์ขวาทรงพระขรรค์ พระหัตถซ์ า้ ยทรงพิณ เสดจ็ มาบนหลังมหิงสา (ควาย) ถ้าวันเสาร์เป็นวันมหาสงกรานต์ นางมโหธรเทวี ทรงพาหุรัดทัดดอกสามหาว (ผักตบชวา) อาภรณ์แก้วนิลรัตน์ ภักษาหารเน้ือทราย พระหตั ถ์ขวาทรงจกั ร พระหตั ถซ์ ้ายทรงตรีศลู เสด็จมาบนหลังมยรุ า (นกยูง)

เทศกาลสงกรานต์ กับกจิ กรรมสบื ทอดประเพณี(๑) วันสงกรานต์ซึ่งถือเป็นวันปีใหม่ไทย ก้าหนดตรงกับวันที่ 13-15 เมษายน ของทุกปี ยังถือเป็นวัน ส้าคัญที่จะแสดงออกถึงวิถีชีวิตและขนมธรรมเนียม ประเพณีอันดีงามของไทย โดยกิจกรรมส่วนใหญ่เป็นไป ในทางเพื่อเสริมความเป็นสิริมงคลให้กับตนเองและครอบครัว เช่น การท้าบัญตักบาตร (สร้างกุศลให้ตนเอง ทา้ นบุ า้ รุงพระพทุ ธศาสนา และอุทิศผลบุญแก่บรรพบุรุษท่ีล่วงลับไปแล้ว) การก่อเจดีย์ทราย (จากการท่ีตลอด ปีเราเดินติดทรายของวัดออกมา เป็นการคืนทรายให้กับวัด และน้าไปสร้างเป็นเจดีย์ต่อไป) การสรงน้าพระ (ด้วยน้าสะอาด อาจจะเป็นน้าอบหอมก็ได้ เป็นการชว่ ยช้าระมลทนิ ส่งิ สกปรกของพระ ทา้ ใหเ้ ราสดช่ืน เย็นกาย สบายใจ ทงั้ ยงั มอี านสิ งสท์ ้าให้ไดไ้ ปสสู่ วรรค์ ชั้นดสุ ิตอีกดว้ ย)

เทศกาลสงกรานต์ กบั กจิ กรรมสบื ทอดประเพณี(๒) การรดนา้ ผใู้ หญ่ (ขอขมาและขอพรจากผู้ใหญ่) การปล่อยนก ปลอ่ ยปลา (แสดงความกรุณาต่อสัตว์ ซ่ึง ควรดูความเหมาะสมถึงสัตว์ท่ีน้ามาปล่อย เช่น ปลาให้เหมาะกับแหล่งน้า หรือไม่อุดหนุนพ่อค้าแม่ขายท่ีจับ สัตว์มาทารุณก่อนปล่อย) รวมถึงกิจกรรมการเล่นน้า เป็นกิจกรรมเพื่อความร่ืนเริง ซึ่งในปัจจุบันถือเป็น สัญลักษณ์ทางวัฒนธรรมอย่างหนึ่งที่ท้าให้ชาวต่างชาติ ‘รู้จัก’ เมืองไทยมากขึ้น โดยจะมีการจัดกิจกรรมน้ีใน แตล่ ะพื้นที่ สร้างรายได้จากการท่องเที่ยวได้มาก นอกจากน้ีเทศกาลสงกรานต์เป็นช่วงหยุดยาว เหมาะกับการ กลับบา้ น และไปพักผ่อนชารจ์ แบตรา่ งกายไดอ้ ีกดว้ ย ขอขอบคุณข้อมูลจาก https://www.thaiticketmajor.com/variety/lifestyle/5966/ https://sites.google.com/site/praphenisngkrantthiy/prawati-khwam-pen-mas-ngk-ran-t https://th.wikipedia.org/wiki/สงกรานต์ https://www.sanook.com/campus/948044/