คู่มือการเรียนรู้ความหลากหลายทางชีวภาพ ด้านแมลง

คณะผจู้ ดั ทำ ดร.สรุ างค ์ เธียรหิรญั นายธานี พนั แสง นายนพพร ตัง้ จิตต์งาม นางสาววีรณา สมพรี ์วงศ์ นางสาวนิรดา แปน้ นางรอง นางสาวอัจฉราภรณ ์ ประเสริฐผล ออกแบบรูปเลม่ นางสาวนริ ดา แป้นนางรอง นายก้องเกียรต ิ แก้วมหากาฬ พมิ พค์ รัง้ ที่ 1 กันยายน 2553 จำนวน 1,000 เลม่ พิมพ์ท่ี โรงพิมพ์ชมุ นุมสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทย โทร. 0-2525-4807-9 โทรสาร 0-2525-4855

โครงการอนรุ กั ษแ์ ละพฒั นาดา้ นความหลากหลายทางชวี ภาพไดด้ ำเนนิ การ มาตั้งแต่ปี 2552 โดยให้ชุมชนมีส่วนร่วมในการทำงานกับกรมป่าไม้ที่ร่วมกัน อนุรักษ์และใช้ประโยชน์ความหลากหลายทางชีวภาพป่าไม้อย่างย่ังยืน ผลจากการ ทำงานร่วมกันท่ีผ่านมา กรมป่าไม้เห็นความสำคัญของความรู้ความเข้าใจใน กระบวนการสำรวจและเก็บข้อมูลความหลากหลายทางชีวภาพของอาสาสมัคร ชุมชนและเจ้าหน้าที่ป่าไม้ที่จะต้องมีความรู้ในวิธีการสำรวจและเก็บข้อมูล ดังนั้น สำนักงานความหลากหลายทางชีวภาพด้านป่าไม้ กรมป่าไม้ จึงได้รวบรวมข้อมูล และจัดการองค์ความรู้ที่ได้จากการทำงานที่ผ่านมาและเอกสารต่างๆ ที่เก่ียวข้องใน เรื่องนี้ โดยจัดทำเป็นคู่มือการเรียนรู้ด้วยตนเองของชุมชนด้านความหลากหลาย ทางชีวภาพ 6 ดา้ น คอื ด้านพืช ดา้ นแมลง ดา้ นสัตว์ ด้านเหด็ รา ด้านไลเคน และ ด้านภูมิปัญญาท้องถิ่นเพื่อใช้ในการฝึกอบรมหลักสูตร “ เทคนิคการสำรวจความ หลากหลายทางชีวภาพและภูมิปัญญาท้องถ่ิน ” ให้กับอาสาสมัคร ชุมชนและเจ้าหน้าที่ป่าไม้ เพื่อให้สามารถปฏิบัติงานในกิจกรรม สำรวจและเก็บข้อมูลความหลากหลายทางชีวภาพป่าไม้ได้ อย่างถกู ตอ้ งและมีประสิทธิภาพ สำนักงานความหลากหลายทางชีวภาพด้านป่าไม ้ หวังเป็นอย่างยิ่งว่าหนังสือคู่มือการเรียนรู้ด้วยตนเองของ ชุมชนด้านความหลากหลายทางชีวภาพ “ด้านแมลง” เล่มนี้จะเป็นประโยชน์ต่อการทำงานด้านความหลาก หลายทางชีวภาพป่าไม้ ต่อไป ดร.สุรางค์ เธยี รหิรัญ ผู้อำนวยการสำนักงานความหลากหลายทางชวี ภาพดา้ นปา่ ไม้ กรมปา่ ไม้ คู่มอื การเรยี นร้ดู ว้ ยตนเองของชุมชน ด้านความหลากหลายทางชีวภาพดา้ นแมลง 1

ความรเู้ บ้ืองต้น 3 - ความหมายของแมลงกบั แมง 4 - ประโยชนข์ องแมลง 5 - แมลงในระบบนเิ วศป่าไม ้ 7 - กล่มุ แมลงทีน่ ่าสนใจ ข้นั ตอนและวิธีการสำรวจแมลง - ข้ันตอนการสำรวจ 14 - เคร่อื งมอื ในการสำรวจ 17 - วิธกี ารสำรวจ 18 ตวั อยา่ งแมลง - ตัวอยา่ งผีเสื้อกลางวนั 33 - ตัวอยา่ งผเี ส้อื กลางคืน 34 - ตัวอย่างด้วง 35 2 คู่มอื การเรยี นร้ดู ว้ ยตนเองของชุมชน ด้านความหลากหลายทางชวี ภาพดา้ นแมลง

ความร้เู บอ้ื งต้น ความหมายของแมลงกบั แมง ลักษณะท่ีบง่ บอกวา่ เป็นแมลงน้ันให้สังเกตง่าย ๆ วา่ แมลงมีขาท้ังหมด 6 ขา หรือ 3 คู่ มีหนวด 1 คู่ ไว้ รับสัมผสั ตวั เตม็ วยั แบ่งเป็น 3 สว่ นชดั เจน คอื สว่ นหวั สว่ นอก และสว่ นทอ้ ง คนทั่วไปมกั เขา้ ใจผดิ วา่ แมลง กบั แมง เป็นสัตว์จำพวกเดียวกัน แท้จริงแล้วสัตว์ท้ังสองพวกนี ้ ตัวอยา่ งแมลง แตกต่างกัน พวกทีเ่ รียกว่า “แมง” น้นั จะมีขา 8 ขา หรือ 4 คู่ ไม่มีหนวดและไมม่ ปี กี ลำตวั จะมองเหน็ ไดแ้ ค่ 2 สว่ น คอื สว่ นหวั และสว่ นทอ้ ง แมลงท่ีพบได้ในป่านั้นมีหลายชนิด แบ่งตาม ลักษณะการเคล่ือนไหวเป็น 2 พวกคือ พวกใช้ ขาเดินและพวกใช้ปีกบิน แมลงสามารถขยาย ต วั อยา่ งแมง พันธุ์ได้อย่างรวดเร็วและขยายพันธ์ุได้คราวละ มาก ๆ มีการลอกคราบเพอื่ เจรญิ เตบิ โตและเปลย่ี นแปลงรูปรา่ งในแต่ละช่วงวัย วงจรชีวิตของแมลงโดยทั่วไปจะประกอบด้วย ระยะไข่ ตัวอ่อน ดักแด้ และ ตัวเต็มวัย เราจะพบเห็นแมลงอยู่ทั้งบนบก บนฟ้า และในน้ำ แมลงบนบกคือ พวกที่อยู่ในดินและต้นไม้ เช่น แมลงหางหนีบ มด ปลวก แมลงสามง่ามป่า เพล้ียออ่ น เพลยี้ หอย แมลงบนฟ้าคือ พวกผเี สื้อ ผ้งึ แมลงปอ หง่ิ ห้อย จกั จ่ัน และแมลงทอี่ าศัยอยู่ในน้ำคอื พวกด้วงดิ่ง มวนจงิ โจน้ ้ำ และตวั อ่อนแมลง คู่มอื การเรียนรดู้ ว้ ยตนเองของชุมชน ด้านความหลากหลายทางชีวภาพดา้ นแมลง 3

ประโยชน์ของแมลง ช่วยผสมเกสรให้กับไม้ป่า เพิ่มความหลากหลายของพันธ์ุพืช ได้แก่ แมลงท่ีกินน้ำหวานของดอกไม้เป็นอาหาร เช่น พวกผีเสื้อ มด แมลงภู่ ผึ้ง และแมลงวันบางชนิด หรือเกสรติดไปตามขาของ แมลง เชน่ ดว้ ง เป็นแหล่งอาหารของมนุษย์และสัตว์ ท้ังบริโภคได้โดยตรง เช่น แมลงกดุ จี่ ต๊กั แตน ตวั ออ่ นผึ้ง หนอนไมไ้ ผ่หรือหนอนรถดว่ น และ แมลงท่ีให้ผลผลิตท่ีมีประโยชน์ เช่น น้ำผึ้ง ไขผึ้งหรือข้ีผ้ึง ครั่ง เป็นตน้ เป็นตัวห้ำ-ตัวเบียนตามธรรมชาติช่วยทำลายแมลงศัตรูพืช เป็น ประโยชนต์ อ่ ระบบนิเวศ เป็นตัวบง่ ช้ีถึงสภาพแวดลอ้ มวา่ ดหี รือไม่ ได้แก่ สภาพนำ้ และความ อดุ มสมบูรณข์ องดนิ เชน่ ตวั อ่อนของแมลงหางดีดและตัวอ่อนของ ห่ิงห้อยที่อาศัยอยู่แต่ในน้ำสะอาดเท่าน้ัน ถ้าพบแมลงเหล่าน้ีอาศัย อยกู่ ส็ ามารถบอกไดว้ า่ แหลง่ นำ้ นเ้ี ปน็ แหลง่ นำ้ ทส่ี ะอาด หรอื สามารถ พบแมลงหางดีดได้ในดนิ ท่มี ีความอุดมสมบูรณ์ของอินทรียวตั ถุสูง เป็นผูช้ ่วยย่อยสลายในระบบนิเวศ 4 คู่มอื การเรยี นรู้ด้วยตนเองของชุมชน ด้านความหลากหลายทางชวี ภาพดา้ นแมลง

¤¤แ¨¨ŠมŠÄÄลœœง¦¦ใ³³นระœœบ·Á·Áªบª««นžžเิn nµวµÅÅศ¤¤ปo o ่าไม ้ ‹µ„แ„มµล¦งšเ¸ÉÂป¤็น¨สŠ่ิÁงžมÈ œีช­ีว·ÉŠิต¤ท¸ี่¸มª·˜ีคšว¸É¤า¸‡มªหµล¤า®ก¨หµล„า®ย¨มµ¥าก¤ทµ„ี่สšุด¸É­ใ—»นÄโœลÃก¨„แÂล¨ะ³ม¥ีŠ´ ¤¸ ª·ª•´วิวœัฒµ„นµา¦šกɸ¥าµรªทœ่ียµาœว„นªnµา­น˜´ กªวrš่า»„สัตœว·—์ทÃุ—ก¥ช‡นµิด—ªnµโœดnµย‹³ค¤า¸„ดεวÁ่œาน·—่˜าŠ´จÊ Âะ˜มn 4ีก0ำ0เน¨ิoดµœ ž¸ ¤µตÂ้ัง¨แoªต„่ n4°0œ0„µล¦้า„นεปÁีมœา·—แ…ล°ว้ ŠÅก—อ่ ÃนœกÁา­รµก¦ำr เÂน¤ิด¨ขอŠÁงžไÈดœโ­น·ÉŠเส¤า¸ร¸ª์ ·˜แšมɸ°ลง¥เn¼šป»„น็ ¦ส³่งิ มชีีวœิต·Áª« ×¥ทÁ่ีพŒ¡บµอ³ยÄู่ทœุก®รnªะŠบÎบn°นµิเ®วศµ¦ โ£ดµย¥เÄฉœพ¦า³ะในœห·Á่วªง«โžซn µ่อÅา¤หoÁžาÈรœภŸาo¼ย¦ใ·Ãน£ร‡ะ°บœ´ บ—น´ ิเÂว¦ศ„ปÂ่าไ¨ม³้ Ĝ °­…Ÿoµ–¨¨¼ «µnµรแผต³¥¥´Áวู้ปมัว­Á°ม—เลรŸ¥บ¥—ทบั¸ง¥ÁียÄno¼เ°ั้งปªปœน„บŠ„รน็¡nาุง´œ‡žผºดซงº°¨บู้®ช„ิน่ึงªร¦˜ÈÁนต„ºž°โิ ª´ัวิดเภÈ­ชœ®®หยค˜´น่ŸÎµ¦้ำัÊงอºª°o¼™คทÂนัr—ม¼„ือำ¨ดoª¨ดหผ³บัŠ³¦˜นู้เ¤แ„ขป·Ãª´้า¨¼ร£·œ้าลÁทก­กÁ‡วี่เ˜´ิ¸น¥กป—แ¸¥ªœo็ªนrล—Ÿแเ¥ผะŽÁขož¼ลÁู้ยใŠÉ¹้าน¦ะ¸¥˜่อหnœ´สขœª´ย้ำ„žณุด®‹สห´œ¦ทµÎµะลÊ»่ันŠ„‡้าเ—¦าดย¡º°ªย·œตยีเºŸ¤ปวัวÁoÂÁ¼šไน็…กเ¨ดบ´œnŠoµÊนัผ³้แีย„ลู้ก­¤กµ·นœเ็่า˜´—่ปŠเªÁปสน็ž…คr œยีลoผµ¨ือ·เ—วถู้®ªผอกกู¥„εÊู้เงบ®ขŠ´ šหร้าœÉ´ค¨โิอεรอื³ภ˜ือ®า­คª´ศดœต—»ดÁัยo้วµวัšว้ งอšห¸¥oµยมย¸ÉÁœำ้¥เžูลชู่ใÁÈนž‡นส่œแȺ°œพกัตŸลŸoนัืชว¼ะ¥oÁ¼์ n°…o¥µ หรือสัตว์ และกนิ เบียดเบยี นจากพชื และสตั ว์ Âแ¤ม¨ลŠÄงœใน¦³ระบœบ·นÁªิเ«วžศn µปÅ่า¤ไo ม้ 55 ค่มู ือการเรยี นรู้ดว้ ยตนเองของชุมชน ด้านความหลากหลายทางชวี ภาพด้านแมลง

ความสำคัญ แมลงในระบบนิเวศป่าไม้มีความสำคัญมาก บทบาทหน้าท่ีต่างๆ ของ แมลงจะกอ่ ให้เกิดท้งั โทษ ทำให้เกิดโรคต่างๆ เช่น ยงุ และแมลงวัน รวมท้งั เปน็ ศัตรูพืชที่สร้างความเสียหายต่อผลผลิตทางการเกษตรหรือป่าไม้ ขณะเดียวกัน แมลงยังมีประโยชน์มากมาย ได้แก่ การผลิตเส้นไหม ช่วยผสม เกสร เป็นอาหาร และเป็นศัตรูธรรมชาติ เช่น ตัวห้ำ และ ตัวเบียน หรือเป็นทั้งโทษและประโยชน์ภายในอายุขัยเดียวกัน เช่น ตัวหนอนผีเสื้อ ซ่ึงในระยะตัวอ่อนจะมีพฤติกรรมกินใบ พืชป่าไม้ เจาะลำต้น เจาะเมล็ด รวมท้ังเป็นตัวห้ำ แต่ใน ระยะตัวเต็มวัยช่วยในการผสมเกสรของพรรณไม้ต่างๆ แม้แต่ในระยะดักแด้ สามารถนำปลอกดกั แด้มาผลติ เป็นเส้นไหม เป็นต้น แมลงหลายชนดิ ทม่ี บี ทบาทหนา้ ทสี่ ำคญั ทเ่ี รยี ก “ชนดิ พนั ธกุ์ ำกบั การ ; Keystone species” ภายในระบบนิเวศ หากเกิดการเปลี่ยนแปลงของ สง่ิ แวดลอ้ ม หรอื ปจั จยั ตา่ งๆ แมลงเหลา่ นจ้ี ะไดร้ บั ผลกระทบดว้ ย ซึ่งจากการท่ีแมลงมีบทบาทหน้าท่ีสำคัญน้ี จึงสามารถ ใชเ้ ปน็ ดชั นบี ง่ ชค้ี ณุ ภาพของสงิ่ แวดลอ้ มไดอ้ ยา่ งดี เชน่ การใช้ แมลงในน้ำ ได้แก่ ตัวอ่อนของชีปะขาว ตัวอ่อนของสโตนฟลาย สำหรับประเมินคุณภาพของแหล่งน้ำ การใช้ปลวกหรือมดเป็นตัวช้ีวัดความ อุดมสมบูรณข์ องป่า เป็นต้น ซึง่ กล่มุ ของแมลงทม่ี ักถกู นำมาใช้ จะพิจารณาจาก บทบาทหนา้ ท่ภี ายในระบบนเิ วศนัน้ รวมถงึ การแพร่กระจายในพน้ื ทด่ี ว้ ย นอกจากน้ีแมลงยังมีประโยชน์ในด้านเศรษฐกิจ เช่น การท่องเท่ียว เชงิ นิเวศ อาหารและสนิ ค้า เปน็ ต้น 6 ค่มู อื การเรียนรดู้ ว้ ยตนเองของชุมชน ดา้ นความหลากหลายทางชวี ภาพดา้ นแมลง

กลมุ่ แมลงทีน่ ่าสนใจ 1. ผเี สอ้ื กลางวนั ผีเสื้อกลางวัน “บัตเตอร์ฟลาย (Butterflies)” คือ แมลงในอันดับ เลปดิ อฟเทอรา่ (Lepidoptera) ซึง่ มลี กั ษณะเฉพาะ คือ แมลงทม่ี ปี กี ปกคลมุ ไป ด้วยเกล็ด (Scale) ที่มีขนาดเล็ก รูปร่างต่างๆ ทำให้ปีกของผีเสื้อเกิดเป็นสีสัน และลวดลายต่างๆ มากมาย ผีเสอ้ื เป็นสง่ิ มีชีวิตท่ีมคี วามใกล้ชิดกบั มนุษย์ และ มีความสำคัญต่อระบบนิเวศอย่างมากช่วยในการผสมเกสรทำให้ระบบนิเวศ มีความสมดุล ปัจจุบันการวิจัยและพัฒนามีความเจริญก้าวหน้าขึ้น จึงมีการนำผีเสื้อ มาใช้เป็นดัชนีบ่งช้ีคุณภาพของระบบนิเวศ รวมถึงการนำมาใช้ประโยชน์เพื่อ การทอ่ งเทีย่ วเชงิ นเิ วศ คู่มือการเรยี นรู้ดว้ ยตนเองของชมุ ชน ด้านความหลากหลายทางชวี ภาพดา้ นแมลง 7

วงศ์ผีเสื้อขาวเหลอื งหรอื หนอนกะหล่ำ วงศผ์ ีเสื้อขาหน้าพู่ 8 คมู่ อื การเรยี นรูด้ ้วยตนเองของชมุ ชน ดา้ นความหลากหลายทางชวี ภาพดา้ นแมลง

2. ผีเสอื้ กลางคืนบางกลมุ่ ผเี ส้ือกลางคนื คา้ งคาวธรรมดา ผีเสอ้ื กลางคืนค้างคาวปักษใ์ ต้ Lyssa zampa Lyssa menoetius ผีเส้อื หางยาวตาเคยี วปกี ลายหยกั ผีเส้อื หางยาวสตี่ าปกี ลายตรง 3. มด มดมีบทบาทสำคัญใน การดำรงไว้ซ่ึงความสมดุลตาม ธรรมชาตใิ นระบบนเิ วศ เนอื่ งจาก มดมีบทบาทและหน้าท่ีในหลายๆ ด้าน มดโดยส่วนใหญ่มีบทบาท เปน็ ผลู้ า่ หรอื กนิ ซากสตั ว์ บางชนดิ มีการพึ่งพาอาศัยอยู่ร่วมกับพืช และสัตว์อื่น มดสามารถใช้เป็นดัชนีในการประเมินความหลากหลายหรือ ตรวจสอบการเปลี่ยนแปลงของสภาพแวดลอ้ ม (Alonso et al., 2000)   ค่มู อื การเรยี นรูด้ ้วยตนเองของชุมชน ด้านความหลากหลายทางชวี ภาพดา้ นแมลง 9

4. ด้วงมูลสัตว ์ มคี วามสำคญั ในการเปน็ ผทู้ พ่ี ทิ กั ษค์ วามสะอาด ทำหนา้ ทก่ี นิ ซาก ไมว่ า่ จะเปน็ มูลสัตว์ เศษซากพชื ที่เน่าเปอ่ื ย ผลไม้เน่า ซากสัตว์ตาย มบี ทบาทในการ ช่วยปรับปรุงดิน ก่อให้เกิดการหมุนเวียนของธาตุอาหารในดินซึ่งเป็นผลด ี ต่อพืชในป่าเช่นเดียวกับมดและปลวก นอกจากน้ียังช่วยกระจายเมล็ดพันธ์ุพืช ท่ตี ิดมากับมลู สัตวใ์ หก้ ลับลงสพู่ ้ืนดินได้อกี ครั้ง ดว้ งขคี้ วายเขาช้ี ดว้ งคางคกขายาวหนวดเหลอื ง ดว้ ง Copris sp. ดว้ ง Onthophagus sp. 10 คู่มือการเรยี นรดู้ ้วยตนเองของชมุ ชน ดา้ นความหลากหลายทางชวี ภาพด้านแมลง

5. ด้วงเขย้ี วกาง ดว้ งคีมยีราฟ ดว้ งคีมกระทิงดำใหญ่ ดว้ งคมี เคอรว์ เิ ดนส์ ด้วงคีมฟันเลื่อยใต้ Prosopocoilus Dorcus antaeus Dorcus curvidens Serrognathus titanus (Cladognathus) giraffa 6. ด้วงกวา่ งและดว้ งแรด ด้วงกว่างดาว กว่างดาวแพร่ี กว่างดาวแพรี่ กว่างดาวเกสทรอย Cheirotonus parryi Cheirotonus parryi Cheirotonus gestroi คมู่ อื การเรียนรู้ดว้ ยตนเองของชุมชน ด้านความหลากหลายทางชีวภาพด้านแมลง 11

ด้วงกวา่ ง กวา่ งหา้ เขา Eupatorus gracilicornis กว่างชน กว่างหกู ระต่าย Xylotrupes gideon Eupatorus birmanicus ดว้ งกว่าง กว่างสามเขาเขาใหญ่ Chalcosoma atlas กว่างสามเขาจันท์ Chalcosoma caucasus 12 คมู่ ือการเรยี นร้ดู ว้ ยตนเองของชมุ ชน ด้านความหลากหลายทางชวี ภาพดา้ นแมลง

7. ด้วงหนวดยาว ด้วงหนวดยาว ลกั ษณะทใ่ี ช้ในการจดั จำแนก คือ หนวด เป็นแบบเส้นดา้ ย เรยี วยาว ความยาวของหนวดจะมากกวา่ ลำตัวถงึ 0.5-2 เทา่ ลำตวั ยาวตัง้ แต่ 2-60 มลิ ลเิ มตร ด้วงหนวดยาวส่วนใหญ่ ในระยะตัวออ่ นเป็นหนอนเจาะเนือ้ ไม้ ซง่ึ เป็นอันตรายตอ่ ตน้ ไม้ ตวั เต็มวยั หากิน ตอนกลางคนื โดยเจาะเน้ือไมห้ รือกดั กนิ รากตน้ ไม้ บางชนิดซอ่ นตัวเวลากลางวัน ในรูของต้นไม้และตามกิ่งก้าน แต่บางชนิดก็ชอบออกมาบริเวณท่ีมีแสงแดด ซงึ่ คนไทยเรยี กวา่ “แมลงแมแ่ ดด” และ “แมลงแมฝ่ น” ซง่ึ ดว้ งชนดิ นจ้ี ะชอบออก มาเดนิ หรอื บินเวลาฝนตก 8. ดว้ งเสอื ด้วงเสือมีหลายชนิด มีสีสันฉูดฉาดสะดุดตา บางชนิดมีสีแดง น้ำเงิน เขียว บางชนิดมีสีเหลืองและดำ ด้วงเสือเป็นแมลงนักล่าท่ี นา่ กลวั มนั มเี ขี้ยวยาวโค้ง นสิ ยั ดรุ า้ ย ขายาว วง่ิ ได้เรว็ ตัวอ่อนของ ด้วงเสือก็ดุร้ายไม่แพ้ตัวเต็มวัย ด้วงเสือวางไข่ในดิน ตัวอ่อนที่ฟัก ออกมาจะขุดโพรงลึกลงไปถึง 60 เซนติเมตร และรอเหย่ืออยู่ใน โพรง เม่ือพื้นดินส่ันสะเทือนแม้เพียงเล็กน้อยมันจะรีบพุ่งออกมา และลากเหย่ือลงไปกนิ ในโพรง (วิกพิ ีเดยี สารานุกรมเสร)ี คู่มือการเรยี นรูด้ ว้ ยตนเองของชมุ ชน ด้านความหลากหลายทางชวี ภาพดา้ นแมลง 13

ขนั้ ตอนและวธิ กี ารสำรวจแมลง การสำรวจความหลากหลายทางชวี ภาพดา้ นแมลง เพ่อื ให้มที กั ษะและ เกิดความรู้เก่ียวกับแมลงในพื้นที่ป่าของชุมชน โดยการเข้าไปสำรวจในพ้ืนท่ีนั้น ตอ้ งมคี วามตอ่ เนอ่ื งและสมำ่ เสมอ เพ่อื ทช่ี ุมชนจะไดร้ ู้ขอ้ มูลวา่ พืน้ ท่ขี องตนเองมี แมลงอะไรอาศัยอยู่บ้าง มีความสัมพันธ์อย่างไรกับป่าไม้และตัวเรา ซ่ึงจะเป็น ขอ้ มลู เบอ้ื งต้นทท่ี ำให้ชุมชนทราบถึงจำนวนและชนิดพันธข์ุ องแมลง เพือ่ ทจ่ี ะนำ ข้อมูลเหล่าน้ันมาใช้ประโยชน์ในการวางแผนจัดการทรัพยากรความหลากหลาย ทางชีวภาพด้านแมลงของชุมชน ข้ันตอนการสำรวจ ศึกษาข้อมูลในพ้ืนที่เช่น แผนที่ ทบทวนเอกสาร ตรวจสอบเคร่ืองมือ จัดหา ผู้รู้ภูมิประเทศในชุมชนฯลฯ สำรวจในป่า เช่น แต่งกายรัดกุม คัดเลือก พนื้ ทหี่ รอื เสน้ ทางเดนิ ปา่ สำรวจ เกบ็ ตวั อยา่ ง ถา่ ยรปู จบั พกิ ดั ภมู ศิ าสตร์ ฯลฯ จัดทำข้อมูลและรายงานผล เช่น จัดกระทำกับตัวอย่าง สอบถามข้อมูลท ่ี ยังไมค่ รบ สรุปตามแบบ สคล. ม 1 สคล. ม 2 14 คมู่ อื การเรียนร้ดู ว้ ยตนเองของชุมชน ด้านความหลากหลายทางชวี ภาพด้านแมลง

แบบบันทึกความหลากหลายทางชีวภาพแมลง ĠĠแýýบýýบččสååคĈĈล--.ĄĄม..111 ĈĈĈåčåččååååĊĊĊëëëÿÿÿÿÿÿĔĔüüĔüĔĔâââĔĢĜňĜňňňĜĜĢňččĜňĢĜčĊĊĊĊĊĊĐħĚħĐĚĚħĐăăăĎĎĎĕĕĕĕĕĕČČČúúúúúúĕĕĬĕĬĬĕĕĕĄĄĄĄĄĄňňãňããĆĆĆāāāöööĔĔħĊĊĔħĊħħĘčĘħččĘħ čččëëëĊĊĊĐňĐňňĐģĐģģĐĐĬĬĕĕĬĕēēēéééþþþĨĨüĚĨüĚĚüĜèĜèĜèĄĄĄĆĆĆĕĕĕāāā...éééâââ...ĈĜĈĜĜĈĊĊĊ......(((...ĕĕĕĨüĚĚĨĨüüĚ......ĕĕĕééé.........âââ...ċċċ.........úúú.........)))......ĆĆĆ..................ĘĘħħħĘ(((......ĄĄĄēēē......ččč..................÷÷÷......ĕĕĕ......ăăă............)))...âââ...ĔĔĔýýý............ĕĕĕ......ĀĀĀ...............üüüāāā...............üüü..................ĕĨĬĨĕĬĕĨĬ÷÷÷......(((.........øøø.........úúú......ėüėüėü..................âââ......ēēē......)))......ĎĎĎ...............ğğğ...(((...þþþ.........ĈĈĈėėėüüü........................ĕĕĕ........................)))......üüüëëë..............................ååå.........üüüâââ...............ğğğ.........ĆĆĆ...ĊĊĊ...ĈĈĈ......ėėė÷÷÷............ĄęĨĄĨĄĨęę......ĈĈĈ......ĕĕĕ...ģģģ...............èèè...ĄĄĄ...ĕĕĕ..................(((...............ňĆňĆňĆ..............................ĐĐĐ...(((.....................)))............ýýý.....................ĠĠĠ............)))......ĥĥĥ...............÷÷÷............üüü...............ýýý............÷÷÷..................ňňňĐĐĐ............ĆĆĆ......ĐĐĐ...............ąąą.........ėğğėėğ.........ŇŇĐĐĐŇ......ĊĊĊ......ùùù............ğğğ......üüüööö...ĄĄĄ......ęèęèèę.....................øøø...úúú......(((..................ĆĆĆ.........āĘħħħĘāāĘ........................))).........ýýý..................ĠĠĠ............ĠĠĠ...............÷÷÷.........āāā...ĄĄĄ..................÷÷÷...............ĈĈĈėėėâââ............ĠĠĠ............èèèĔ÷÷Ĕ÷Ĕ ...ĆĆĆ...............èèè..........................................ëëë............ĚħĐĚĐĚħħĐ...............úúú...............ňňňĐĐĐ..................èèè.........ùùù...............ëëëëëëëëëėėħėüüħħü............ĚĐĚĐħüĚħĐħüüĐħĐĚĐħħĚĚ.....................ýýýþþþ......ė÷ė÷ė÷..................ĆĆĆłĕłłĕĕþþþ..................………ėğėğėğ.........łłłĕĕĕ...ĊĊĊ.....................ööö.........………..............................úúú..................………...............ħĘĘčħčĘħč.................................………ĬĬĕĕĬĕ........................ĆĆĆ........................Ċ…ĊĊ……........................ééé........................………............………....................................………............………....................................………............………....................................………............………....................................………............………......................................................………............................................................………............................................................………................................................………...................................................................................................................................................………........................……….....................………...... ĠĠĠ(((ëëëëëë(((((( ĎĎĎüĚĐħĔħĨĔĨüĐħĚĐĚüĔĨ )))))))))ĊĊĊĈĈĈ///.........ĐĐĐĢĢĢúėúėúėèèŇèŇŇýýýĢĢĢøøøüüĔüĔĔüüüĐĐĐąąąüüü÷ň÷ňň÷÷÷÷ĕĕĕĕĕĕüüüüüüėėėāāāċċċċċċĔĔĔýýýĨĕĕĬĕĨĬĨĬ ĈĈĈĕĕĕĔĔąĔąąĚĚüĨüĨüĚĨ//////čččāāāĊĊĊęâââęę ///èèèøøøĚĚĚëëë...øøø...ċċċ...ĆĆĆüüüėė÷÷÷ė ŋŋŋ...ŋ..ŋ.ŋ(((...ĕĬĨĨĕĕĨĬĬ...âââCCC............ĔĔĔýýý......lll......aaa......÷÷÷(((ĄĄĄ...sss...(((ĔĔĔâââsss.........///)))...(((OOO......))).........ââârrr...ýýýddd)))...ýĔĔýýĔ......eee...üüü...ĆĆĆ÷÷÷rrr...///...ĄĄėėĄėøøøĔĔâĔââFFF......ňňňüüüüüü...aaaëëë...mmm...ģģģĬĬĨĨĬĨĕĕĕĐĚħĚĐĚħħĐ...ĄĄĄ...iii.........lll.../ň/ň/ň......yyy÷÷÷............)))...ĐĐĐ.....................âââ.....................ģģģ...............ĄĄĄ.....................ňňň.........ëëë........................üüü...........................÷÷ėė÷ė.............................................................................................................................................................................................(((((((((þ(((þþ...............ĆĆĆ...))))))))))))ëëë...............ēēē...ħħħĐĚĚĐĚĐ...øøøĠĠĠĐĐĐ÷÷÷...ğğğ...ăăăččč...ĄĄĄĚħüĚüüħĚħĔĩĩĔĩĔĊňĊňĊňâââ...úúú...ĕĕĕèèèĈĈĈĠĠĠĥĥĥ...ĄĄĄ...øøøèèè.........(((îĔîĔîĔ...þþþ...üüü..................)))ĐĐĐ...øøø..................ÿÿÿ.........ĕĬĬĕĬĕ............ãããğğĘĘğĘ.........ččč......(((.........ňňňĕĕĕ.........ĨĐĐĨĨĐĚĚĚ...ĊĊĊ.........)))..............................(((......ĠĠĠ..................(((ĄĄĄ.........)))..................ĈĈĈ...)))............þþþ.........èèè............ĄĄĄ...ĈĈĈĊĊĊ............ĊĊĊüĔĔüĔü...ĊĊĊ.........üüü...âââ.....................(((............(((......(((...)))............))).........)))...øøø...............ĄĄĄ...ĩĩĩĔĔĔâââ...ééé.........÷÷÷...ĠĠĠĔĔĔâââ............///...øøøééé...ÿÿÿ.........üüü...ĔħħĔĔħüüü...ęęęĨĨĨèèè............///......éééğğğøøø......āāā......ĨėėèèėĨĨè...ŇĐŇŇĐĐ.........ĈĈĈĎĎĎ......///......ĠĠĠĘĨĘąĨĘąąĨ......ĆĆĆ......øøø......÷ĘĘ÷Ę÷............üüü............................................................ ĈĆĆĈĆĈâââāāā(((((( ĜĜþþþĜââĔâĔĔĕĕĕćććĆĆĆ))))))ČČČĆĆĆøøøĢĢĢččččččĕŇŇĕĕŇöööėėėâââëëëèèèĕĕĕĕĕĕĆĆĆþþňňþňēēēããããããĎĎĎãããþþþþþþøøøĆĆĆúúúĆĆĆĕĕĕĕĕĕĄĄĄüüüĕĕĕĕĕĕĕĕĕĿĿĿâââēēēåååâââĕĕĕââââââğğğĊĊĊġġġèèèĕĕĕøøø÷÷÷ąąąĕĕĕâââ÷÷÷ĆĆĆåėėååėŇŇŇüüüëëëĆĆĆ÷÷÷ĕĕĕĊĊĊĢĢĢ...üüüąąą((((((ĠĜĜĠĠĜ...(((((((((ëëëĕĕĕ...ăăă...ŋŋãŋããĈĈĈĄĄĄňňþþþň...ĕĕĕ...)))))))))ĐĐĐ))))))čččğğğ...āāāĆĆĆëëë...ââââââĠĠĠğğğğğğèèè...ãěěããěēēē÷÷÷÷÷÷...ĚĚħĚħħĐĐĐĆĆĆëëëĔĔĔ÷÷÷...ãããăăăġġġ...ėüėüüėąħąħĘĘąħĘãããēēē...ĕĕĕâââąąąĦĦĦèèèããã...ĕĕĕĊĊĊüüüýýýĊĊĊ...ĄĄĄëëëüüėėėüāāā...ňĐňňĐĐ...ýýýĕĕĕĐĐĐĕĕĕ...üüüĎĎĎāāā...÷÷÷âââňĕňĕňĕ...èèèŋŋŋ...ňňňĕĕĕĨĚüĚĨüĚĨüüüü............ĄĄĄ......ýýý((((((......((((((((((((......ĠĠĠččč......ňňňĕĕĕ......üüü...))))))ĈĈĈ...)))ĕĕĕ))))))............ĄĄĄğğğĆĆĆēēēğğğâââĎĎĎ......éééččč......ĊĊĊĎĎĎĕĕĕ......ĆĆĆĕĕĕüüü......üňňüňüĆĆĆĄĄĄ......ēēēēēēĈĈĈ......ĕĕĕùùù......÷÷÷÷÷÷ġġġĔĔĔâââ......ýýý...ğğğ÷÷÷...ňňňĕĕĕĜĜĜ÷÷÷...ĈĈĈ...þþþ...ĕĕĕ...ąąą÷÷÷......ĚĚĚĐĐĐèèè...ñññ.........þþþģģģâââ......čččėėėýýý......ĄĄĄ((((((...ĆĆĆ...ģģģ(((ŇĊĊŇŇĊ......øøøĔĔĔğŇŇŇğğ÷÷÷......ēēēúúúüüü......ėėė)))......ĄňňĄňĄ)))ġġġ)))......ŇĕĕŇŇĕúúúąąą......ĂĂĂããã(((ĕĕĕ(((âââ......âââëëë......ĘĢħħĘĘĢĢħâââ...ĕĕĕŌŌŌüüü...ĔĔĔ÷÷÷ĔüĔĔüü...ëëë...üüüãããâââ...))))))...ğğğĎĎĎ......ňňňĈĈĈ...ě÷ě÷ě÷...ŋŋŋĊĊĊčččččč......ĊĊĊ......ĘąąĘĘąŇŇŇĕĕĕ...ĕĕĕĕĕĕ...ĘĘĘ......ãããããã...111.........(((((((((......þþþĕĕĕĕĕĕ(((...ããã...ğğğþþþ......ĆĆĆúúú......ĐňĐňĐň))))))...)))āāā)))ĆĆĆėĄĄėėĄ...ååå)))...ğğğãããĈĈĈēēēğğğĚĚĚ...ëëëĎĎĎĕĕĕããã...ġġġĕĕĕĜĜĜâââğğğ...öööĐĐĐüüüüüüāāā...ħąąĘąĘħħĘĎĎĎ...þþþĕĕĕ...ġġġúúú÷÷÷Ęʹʹąööö...üüüĎĎĎĈĈĈ...÷÷ŌŌ÷Ō ĊĊĊ÷ĜĜĜ÷÷...ħāĘħĘāāħĘ ĊĊĊĘĘĘĘĘĘýýýąąąĕĕĕčččāāāýýýûėėûûėĆĆĆĘĘĘ (((.ĘĘ.Ę.ėûėėûû(((...(((ĘĢĘĘĢĢ...(((......ëëëĘâĘâĘâ............((()))...)))þňňþňþĆĆĆ)))...)))......ĐĐĐ...ýýýĆĆĆ...÷÷÷ĆĆĆ...ããã...)))...ĚüħĚħħüĚü...ĄĄĄēēē...ĕĕĕĜĜ÷÷Ĝ÷...ĕĕĕ...üüü...èèè...ĥĥĥġġġééé...âââ......ąąąğğğĔĔĔýýý......ĔĔĔýýý...úúúėüüüėė...(((......ëëë...(((......ééé......ŇŇĕĕĕŇ......üüü......ĬĕĕĬĬĕ...âââ...)))......((()))...üüü...(((ŋŋŋ......ĔĔĔ...üüüččč.........ččč...ĊĊĊ......ğğğ...)))ĕĕĕ...)))ĕĕĕĎĎĎ...üüü...ããã...ĐĐĐ...ããã...ĐĐĐ...üĦĦĦüüģģģ...ĕĕĕ...ĚüĚħüħĚħü...ĕĕĕüüħĚĚħħĚü÷÷÷...âââ......ğğğ÷÷÷......ĥĥĥččč.ňňň.....ĥĥĥĕĕĕ.........ňĕňĕĕň.........ĆĆĆ...ňüňüüň.........üüü..................ýýý...............þþþ......âââ.....................ĆĆĆ............ĿĿĿâââ......ĕĕĕ............ėėėĎĎĎ...............ĆĆĆ...........................ĕĕĕ...÷÷÷............øøø......ĆĆĆ............ĬĬĕĕĕĬ............ĔĔĔĊĊĊ...ééé......ĆĆĆ..................÷÷ĔĔ÷Ĕ......èèè...ğğğ............÷÷÷.........ëëë...âââ(((...............ĐĐĐĚĚĚ.........ĘĘĘāāā...ĕĕĕ..................üüü...ĆĆĆ...))).........ĠĠĠ............þþþ......úúú...üüü......ĈĈĈ..................ĕĕłłłĕ...ĢĘĢħħĘĘħĢ......ýýýĔĔĔēēē...............ëëë............ġġġ......ģģģ.........ňňň...þþþăăă......ĄĄĄ...........................ëëëĆĆĆ...ģģŇģŇŇ.....................÷÷÷ēēē...üüü...............ġġġ...ňňň......ĕĕĕ.........ąąą.........âââ.........ëëë...ĕĕĕüüüĆĆĆŋŋŋ þþĆĆĆþĕĕĕéééŌŌŌ åååéééĕĕĕąąĔąĔĔ ìììåååĚĨĚĐĨĨĚĐĐěâěěââãããåååĕĕĕĕĕĕąąąĄĄĄ.............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................čččùùùĕĕĕüüüăăăĕĕĕāāā........................................................................................................................ ĆĆĆþĜþĜĜþùùùĕĕŇŇĕŇ ąąą ĆĆĆĜþþĜĜþùùùŇĕŇĕŇĕąąą ăĎĎĎĎăĎĎăĕĕĕĄĄĄĄĄĄāāāĕĕĕĕĕĕùùùąąąąąąğğğğğğŇĕĕŇĕŇ ĈĈĈĈĈĈąąąããããããăăăøøøĔĔĔĊĊĊĕĕĕāāāĐĐĐąąąùùùĕŇĕĕŇŇŇĕĕŇĕŇ èèèąąą...........................................................................................................................................................................ĠĠĠ......ĎĎĎ.........ĈĈĈ.........èŇŇŇèè......ăăă......ĕĕĕ......āāā............................................................................................................ ĆĆĆþĜĜĜþþùùùŇĕĕĕŇŇ ąąą ĆĆĆþĜþĜþĜ ùùùĕŇĕŇŇĕąąą คมู่ อื การเรียนรู้ดว้ ยตนเองของชมุ ชน ด้านความหลากหลายทางชีวภาพด้านแมลง 15

บญั ชรี ายช่อื แมลง Ġýý čåĈ- Ą.2 แบบ สคล.ม2 ลĈำĬĕทú÷ดĘħ่ี Ĕýบั ชÉ°¸่อื ­สµา¤ม´ัญ วĊทิ úė ยąาĕชëศċอ่ืĐĚħ ĕา čสøตĆรŋ ์ Ċèċŋ ăĕāùŇĕą ปþกรĆâะาēĕโġĆรยąĢใëëชชňüน้ ŋ ์ ไŚท¥ย อ°Š´งั „ก§ฤ¬ษ วงศ์ ภาพถ่าย 16 คมู่ ือการเรียนรูด้ ว้ ยตนเองของชมุ ชน ด้านความหลากหลายทางชีวภาพด้านแมลง

แบบ สคล.ม1 เครื่องมือในการสำรวจ กล้องถา่ ยรูป จีพเี อส คู่มือในการจำแนกชนดิ ของแมลง 17 คมู่ อื การเรียนรดู้ ้วยตนเองของชมุ ชน ด้านความหลากหลายทางชวี ภาพดา้ นแมลง

วธิ กี ารสำรวจ การสำรวจแมลงโดยกับดกั กับดักแมลง หมายถึง อุปกรณ์ที่ประดิษฐ์ข้ึนมาเพื่อใช้ดักหรือล่อให้ แมลงเข้าไปติดในกับดัก เพื่อสะดวกสำหรับการเก็บหรือจับ โดยถูกออกแบบ ตามพฤตกิ รรมและแหล่งทอ่ี ย่อู าศัยของแมลง 1. กับดักสำหรับแมลงผสมเกสร เช่น ผ้งึ ตอ่ แตน ผเี สอ้ื และแมลงวัน กับดักม้งุ (Malaise Trap) กบั ดักมลี กั ษณะเป็นฉากผ้าสีดำ เมือ่ แมลงบินมาชนฉากผ้าแลว้ แมลง ส่วนหน่ึง เชน่ ดว้ งขนาดใหญ่ จะตกสพู่ นื้ ดินและลอดกับดกั ไปได้ แตแ่ มลงสว่ น หนึ่งจะบินข้ึนที่สูงเพ่ือหาทางออกบริเวณจุดท่ีสูงที่สุดของกับดัก โดยจะทำช่อง ไว้สำหรับให้แมลงเดินเข้าไปที่ขวดดักแมลงส่วนท่ีอยู่ด้านบน และตกลงมายัง ขวดท่ีประกบอยู่ด้านล่างซ่ึงบรรจุแอลกอฮอล์ 70% การเลอื กพื้นท ่ี กับดักมุ้งต้องเลือกสถานที่ที่ไม่ทึบหรือรก มีช่องทางบินของแมลง อยู่ใกลแ้ หลง่ น้ำ ไม่อยู่ติดทางเดนิ 18 คู่มือการเรียนรู้ดว้ ยตนเองของชุมชน ดา้ นความหลากหลายทางชีวภาพดา้ นแมลง

สว่ นประกอบ 1. ผ้ามุ้งตาข่ายละเอียดสีดำ และสีขาว กว้าง 160 ซม. สูง 105 ซม. และ ความสูงของด้านทีม่ ีขวดบรรจแุ อลกอฮอล์ 185 ซม. 2. ขวดพลาสติกดักแมลง 2 ขวด โดยมฝี าของท้ังสองขวดติดกนั เพ่อื ใหส้ ามารถ ล็อคขวดให้ตดิ กันและขวดดา้ นลา่ งจะเจาะช่องสำหรบั ให้แมลงบินเข้าได้ 3. หลกั ไมส้ ำหรับยดึ โครงสรา้ งของกับดัก และหมดุ ไม้สำหรบั ตรงึ กับดกั 4. เชือกสำหรบั มดั และยึดกบั ดกั วธิ กี าร ติดต้ังกับดักบนพ้ืนดินให้สูงจากพ้ืนดิน 5-10 ซม. โดยเลือกพื้นที่ที่มี ลักษณะค่อนข้างโล่งไม่ทึบหรือรกจนเกินไป มีช่องสำหรับให้แมลงสามารถบิน ผ่านได้อย่างสะดวก ไมม่ สี ิง่ กีดขวาง เช่น หญา้ หรอื ต้นไมบ้ ดบงั ทางบิน และอยู่ ใกล้แหล่งน้ำ เน่ืองจากแมลงส่วนใหญ่อาศัยอยู่บริเวณที่ชุ่มชื้น นำแอลกอฮอล์ 70% ใส่ในขวดดกั แมลงปรมิ าณ 2-3 น้วิ การเกบ็ ตัวอยา่ ง 1 สปั ดาห/์ คร้งั ถอดขวด กรองแมลง ใส่ป้ายประจำตัวแมลง เติมแอลกอฮอล์ คู่มือการเรยี นรูด้ ้วยตนเองของชุมชน ดา้ นความหลากหลายทางชวี ภาพดา้ นแมลง 19

2. กับดักสำหรบั ด้วงขนาดใหญ่ เช่น ดว้ งกวา่ ง และด้วงมลู สตั ว์ กับดักบนิ ชน (Flight intercept trap) แมลงในกลุ่มน้ีมีน้ำหนักตัวค่อนข้างมาก เม่ือบินมาปะทะตาข่าย ไนล่อนที่เป็นสีดำขาของด้วงจะไม่สามารถเกี่ยวกับตาข่ายได้ จึงร่วงลงสู่ภาชนะ ท่รี องรับ การเลือกพ้ืนท ี่ สถานท่ีต้องไม่ทึบไม่รก มีช่องทางการบิน อยู่ใกล้แหล่งน้ำ ไม่อยู่ติด ทางเดิน และเป็นพ้นื ท่ีราบ สว่ นประกอบ 1. ตาข่ายไนลอ่ นสดี ำขนาด 1.5x2.4 ม. พร้อมหลงั คา 2. ผา้ ใบสำหรบั ปูพนื้ ขนาด 2.6x1.0 ม. และถาด ใสน่ ำ้ สบู่ เพอื่ รองรบั แมลงท่ีจะตกลงไป กบั ดกั บนิ ชน 20 คู่มือการเรียนร้ดู ้วยตนเองของชุมชน ด้านความหลากหลายทางชวี ภาพดา้ นแมลง

วธิ ีการ 1. ติดต้ังกับดักในพื้นที่ท่ีค่อนข้างโล่ง มีช่องทางให้แมลงบินผ่าน และมี ความช้นื พ้ืนที่คอ่ นขา้ งเรยี บ 2. กางกับดักขวางทางบินให้สูงจากพ้ืนดินประมาณ 10 ซม. ส่วนหลังคา ผา้ ใบห่างจากขอบจอผา้ 30 ซม. 3. ปูพ้ืนด้วยผ้าพลาสติก วางถาดท่ีใส่น้ำสบู่ความเข้มข้น 20 % ไว้ท่ีฐาน ของกับดัก 4. ใชเ้ วลาวางกับดกั เป็นเวลา 3-7 วนั การเก็บตัวอยา่ ง กรองแมลง ล้างด้วยนำ้ เปล่า บรรจถุ งุ ใสป่ า้ ยประจำตัวแมลง เตมิ แอลกอฮอล ์ ไม่ควรเกิน 24 ชม. 3. กบั ดักสำหรบั ผีเสอ้ื กลางคืน ดว้ งบางชนดิ เพลีย้ ชีปะขาว กับดกั แสงไฟ 21 คูม่ ือการเรียนรู้ด้วยตนเองของชมุ ชน ด้านความหลากหลายทางชวี ภาพด้านแมลง

กับดักแสงไฟ (Light traps) ผีเส้ือกลางคืนและแมลงบางกลุ่มจะมีพฤติกรรมเข้าหาแสงไฟ โดย เฉพาะทม่ี แี สงในชว่ งคลน่ื สน้ั ประมาณ 380 nm ซงึ่ กค็ อื ในชว่ งทเี่ รยี กวา่ UV-A ส่วนประกอบ หลอดไฟ ทีใ่ ชบ้ ่อยคือ หลอดแบลค็ ไลท์ ขนาด 20 หรือ 40 วตั ต์ ทใ่ี ช้ ในการล่อแมลงโดยทั่วไป หรือหลอดแสงจันทร์ (Mercury vapour lamp) ขนาด 125 วัตต์ ซง่ึ เปน็ หลอดที่ผลติ ลำแสงที่มีช่วงคลืน่ สัน้ คือ อุลตร้าไวโอเลต็ ท่ีแมลง โดยเฉพาะผเี ส้อื กลางคืนสามารถรับร้ไู ดอ้ ย่างดี ฉากผา้ สขี าวซึ่งมขี นาด 1.2x1.5 ม. หรือ 2x2 ม. วิธกี าร ขึงฉากผ้าสีขาวให้ตึงในแนวดิ่ง หรือแนวนอนแล้วแต่วัตถุประสงค์ แล้วแตพ่ นื้ ที่ นำหลอดไฟแขวนบนฉากผา้ เปดิ ไฟต้ังแต่ 18.00 น. เปน็ ต้นไป การเก็บตัวอย่างจะต้องเตรียมขวดแมลงขนาดเล็ก เพื่อเก็บและฆ่าแมลงทันที ไม่ควรใส่แมลงในขวดเดียวกันหลายตัว เพราะจะทำให้ ตัวอย่างแมลงเสียหาย บางคร้ังจะใช้ผ้าสีขาวขนาดเล็ก ปูรองด้านล่างฉากผ้าสีขาวอีกที เน่ืองจากแมลงบางตัว บินมาเล่นไฟ แล้วไม่สามารถเกาะที่ฉากผ้าได้ ก็จะ ตกลงไปทีผ่ า้ ขาวท่รี องอยูด่ า้ นล่าง และยงั เป็นการสะดวกใน การเกบ็ ตัวอย่างดว้ ย การเลอื กพื้นท ี่ ดแู หลง่ กำเนดิ ไฟ พน้ื ทไี่ มท่ บึ ไมร่ ก มชี อ่ งใหแ้ สงไฟสาดออก ใกลแ้ หลง่ นำ้ การเกบ็ ตัวอยา่ ง เกบ็ คนื ละ 2 คร้ัง เลอื กเวลาเก็บ หากล่มุ แมลงทศี่ กึ ษา เกบ็ แมลง เตมิ แอลกอฮอล์ บันทึกขอ้ มลู 22 คมู่ อื การเรียนรู้ดว้ ยตนเองของชมุ ชน ด้านความหลากหลายทางชีวภาพด้านแมลง

ตารตาางราบงันบทันทึกึกขขอ้ อมมููลลกกบั บั ดดกั แกั สแงสไฟงไฟ ทองท่ี......................................................พกิ ดั ................................ประจําเดือน..................................... วนั ที่ ผเู กบ็ จาํ นวนตัว หมายเหตุ 1 22.00 น. 06.00 น. 2 3 2 (ดว ง) 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 คมู่ ือการเรยี นรดู้ ว้ ยตนเองของชุมชน ด้านความหลากหลายทางชีวภาพดา้ นแมลง 23

4. กบั ดักสำหรบั แมลงที่อาศัย และหาอาหารอยู่บนพน้ื ดนิ เชน่ มด ดว้ ง ปลวก แมลงสาบ กบั ดกั หลุมตก (Pitfall Trap) แบบไม่ใช้เหย่อื ลอ่ (Unbait) กับดักหลุมตกท่ีมีเฉพาะสารละลายใชด้ ักแมลงทเี่ ดนิ ผ่านไปมา แบบใช้เหย่อื ล่อ (Bait) กับดักหลุมตกที่มีเหยื่อล่อ เช่น ปลาหมึก เนื้อสัตว์ มูลสุกร มูลวัว มูลควาย ภาชนะในหลุมตกทม่ี สี ารละลาย เม่อื แมลงมากินเหย่อื จงึ ตกลงไปแลว้ ไม่สามารถบนิ หรือปนี ขนึ้ มาได้ ส่วนประกอบ ถว้ ยพลาสตกิ ขนาดเสน้ ผา่ ศนู ยก์ ลาง ประมาณ 9-10 ซม. ลกึ 15 ซม. สารละลายเอทธลี นี ไกลคอล 20 % (Ethylene Glycol 20%) หรอื นำ้ หลอ่ เยน็ เครอ่ื งยนต์ หรอื ใช้น้ำสบู่ 5 % กไ็ ด้เช่นกัน แตจ่ ะต้องไม่มกี ลิ่นเหย่อื ขนึ้ อย่กู ับ วัตถปุ ระสงค์และกล่มุ แมลงเปา้ หมาย เช่น หากต้องการดว้ งมลู สัตว์ จะตอ้ งใช้ เหยอื่ ทเ่ี ปน็ มลู ของสตั ว์ โดยเฉพาะมลู ของสกุ ร จะดงึ ดดู ไดด้ กี วา่ มลู ววั มลู ควาย หากต้องการศกึ ษากลุม่ แมลงทวั่ ไปที่หากนิ บนพน้ื ดนิ กไ็ มจ่ ำเปน็ ตอ้ งใช้เหยื่อ แผ่นพลาสติกสามเหล่ียมหรือสี่เหล่ียม ท่ีมีขนาดกว้างและยาวกว่า ปากถ้วยพลาสติก 24 คู่มือการเรียนรู้ด้วยตนเองของชุมชน ดา้ นความหลากหลายทางชวี ภาพด้านแมลง

วิธกี าร ขุดหลุมให้มีขนาดพอเหมาะกับถ้วยที่จะใช้ กลบดินรอบถ้วยให้ดิน เสมอกบั ปากถว้ ย ใสส่ ารละลาย 20 % เอทธลี นี ไกลคอล ประมาณ 1/4 ของถว้ ย ต้ังทง้ิ ไว้ 1-5 วัน กับดักใชเ้ หยือ่ เช่น เนอ้ื หรือปลาหมกึ ทมี่ ีกลนิ่ ให้ใช้ลวดแขวน เหยื่อให้เหย่ืออยตู่ รงกลางของถ้วย ตงั้ กับดกั ทิง้ ไว้ 1-5 วัน กับดักด้วงมูลสัตว์ เป็นกับดักที่ดัดแปลงมาจากขวดพลาสติกขนาด 980 มล. ตัดเอาส่วนคอขวดออกใช้เป็นกรวยวางปิดปากขวด ขุดหลุมสำหรับ วางกับดักลึกประมาณ 15 ซม. วางกับดักให้ปากขวดเสมอพ้ืนดิน ใส่เหยื่อมูล สกุ รสดปริมาณ 70 กรัม ต้งั ทง้ิ ไว้ 1-5 วนั การเลือกพ้นื ท่ี (Bait and Unbaiy) ทุกสภาพพ้นื ที่ ควรวางเปน็ ระบบ เชน่ 100 x 100 ม. หลกี เลย่ี งทางน้ำไหล คูม่ ือการเรยี นรดู้ ้วยตนเองของชุมชน ดา้ นความหลากหลายทางชีวภาพด้านแมลง 25

กับดักวิงเคลอร์ (Winkler method) เป็นอุปกรณ์ที่ใช้แยกแมลงต่างๆ ให้ออกจากดินและเศษซากใบไม้ บนดิน โดยแมลงในดินจะพยายามแทรกตัวหนีลงไปในดินให้ลึกเท่าที่จะทำได้ ซึ่งด้านล่างของกับดักจะมีขวดบรรจุแอลกอฮอล์รองรับอยู่ เม่ือแมลงหนีลงมา ทางดา้ นล่าง จะตกลงสขู่ วดที่อยดู่ ้านลา่ ง ส่วนประกอบ ถงุ ผา้ รปู สเ่ี หลย่ี ม กวา้ ง 27 ซม. ลกึ 41 ซม. ใชเ้ หลก็ เสน้ ขนาด 2 หุน เป็นโครงเพ่ือให้คงรูปร่างได้ ส่วนปลายทั้งสอง ด้านรวบเข้าหากันด้านล่างเย็บให้สอบแคบเข้าหากัน ทำหูรูด ที่ปลายสำหรบั มดั ขวดบรรจุแอลกอฮอล์ เพือ่ รองรับแมลง ขวดบรรจุแอลกอฮอล์ 70% สำหรับรองรับแมลง ทีห่ ล่นจากถงุ ตาข่าย 26 คูม่ ือการเรียนรู้ดว้ ยตนเองของชมุ ชน ด้านความหลากหลายทางชวี ภาพด้านแมลง

วธิ กี าร ใส่ถุงตาข่ายและแขวนไว้ภายในวิงเคลอร์ ซึ่ง 1 วงิ เคลอร์สามารถใสถ่ ุงตาขา่ ยได้มากกว่า 1 ถุง ปลายข องถงุ วิงเคลอร์ ใสข่ วดแอลกอฮอล์ 70% ไว้ นำไปแขวน ไว้ในที่ลมสงบ เป็นเวลา 3 วัน แมลงจะตกลงในขวด แอลกอฮอล์จนหมด นำแมลงที่ได้ล้างด้วยแอลกอฮอล์ 70% จนสะอาด นำไปดองในแอลกอฮอล์ 70% เพื่อคัด แยกตอ่ ไป การเกบ็ ข้อมูล ตัง้ กบั ดกั ทง้ิ ไว้ 3-7 วัน การแยกแมลงจากเศษซากพืช ค่มู ือการเรียนร้ดู ้วยตนเองของชมุ ชน ดา้ นความหลากหลายทางชีวภาพดา้ นแมลง 27

การแยกแมลงจากเศษซากพชื ร่อนซากพืชแล้วนำไปใสใ่ นอปุ กรณ์แยกแมลง เพื่อใหแ้ มลงออกมาจาก ซากพชื แลว้ ตดิ ในกบั ดัก ถุงร่อนแยกแมลง ใช้แยกแมลงจากดินหรือใบไม้ ด้วยการร่อนแบบหยาบๆ แมลงจะร่วง ตกลงในถุงผ้าทีอ่ ยู่ดา้ นลา่ งของตะแกรงร่อนพรอ้ มดินและเศษใบไม้ขนาดเล็ก ส่วนประกอบ ถุงตะแกรงร่อนใช้ผ้าหนาเย็บเป็นถุงกลม ปากถุงขนาดเส้นผ่าศูนย์กลาง 30 ซม. ปลายสอบลงและมีหูรูดสำหรับมัดขอบ ด้านบนใส่เหล็กเส้นเป็นขอบ และมีทจ่ี ับย่ืนออกมา สว่ นตะแกรงรอ่ นมีขนาดเสน้ ผ่าศนู ยก์ ลาง 30 ซม. รูของ ตะแกรงมขี นาด 1 x 1 ซม. มีด้ามจับย่นื ออกมาเช่นเดยี วกัน ด้านลา่ งมีห่วง เหล็กเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 10 ซม. ถุงตาข่ายขนาด 2 มม. เย็บในถุง ขนาด 27 x 36 ซม. ใชส้ ำหรบั ใสด่ นิ หรอื เศษใบไม้ เพอื่ นำไปแขวนไวภ้ ายในถงุ วงิ เคลอร์ (Winkler sac) วธิ ีการ วางแปลงขนาด 1 x 1 ม. เก็บรวบรวมหน้าดินและเศษใบไม้ ลงในถงุ ร่อน ซึ่งมัดปลายด้านหนึ่งไว้ ทำการร่อนเพ่ือให้แมลงและดินท่ีมีขนาดเล็กกว่า 1 ซม. ตกลงไป แล้วจึงคลายปมที่ผูกไว้ออก นำดินและเศษใบไม้ที่ได้จากการ รอ่ นใสถ่ งุ ตาขา่ ยเพอ่ื นำไปแยกแมลง โดยใชอ้ ปุ กรณแ์ ยกแมลงแบบวงิ เคลอรต์ อ่ ไป (กรณนี ำกลบั มาแขวนที่สำนักงาน จะบรรจุลงถุงผ้าดบิ ขนาด 45 x 65 ซม.) 28 คมู่ อื การเรียนรู้ด้วยตนเองของชมุ ชน ด้านความหลากหลายทางชีวภาพดา้ นแมลง

การเลอื กพ้นื ท ี่ ทกุ สภาพท่ีมเี ศษซากพชื (Litter) หลีกเล่ยี งเศษซากพชื ท่ีมีความชนื้ สงู หลีกเล่ยี งพน้ื ท่ีที่เปน็ จอมปลวก การเกบ็ ตัวอยา่ ง เท Litter ใสถ่ าด ตกั Litter ใสถ่ งุ เหลือง แขวน Litter ในถุง Winkler เตมิ แอลกอฮอล์ใสข่ วด ทำป้ายประจำตวั แมลง 2-3 วนั เกบ็ แมลงในขวด ชื่อสถานที่ .................................................................. ตำแหน่ง : พกิ ดั ........................................................ ชดุ อา้ งอิง ..................................................................... วันที่วาง ...................................................................... วันท่ีเก็บ ...................................................................... ปา้ ยประจำตัวแมลง (Label) คู่มือการเรยี นร้ดู ว้ ยตนเองของชมุ ชน ดา้ นความหลากหลายทางชีวภาพด้านแมลง 29

5. การใช้สวงิ จบั แมลงสำหรบั แมลงกล่มุ ผเี สอื้ กลางวัน อุปกรณ ์ สวงิ ใชส้ ำหรบั จับผีเสือ้ ซองใส่ผเี ส้อื เพอ่ื เก็บตวั อย่างผเี สือ้ กลอ้ งถ่ายรูป สมุด ปากกา ดนิ สอ หนงั สือคู่มือผีเสอื้ เพอ่ื ใช้จำแนกผีเสอ้ื เบอื้ งต้น วิธกี าร กำหนดเส้นทางในการสำรวจ ควรพิจารณาหรือกำหนดเส้นทางให้ สามารถจับผเี สื้อทอี่ าศยั อยู่ในบรเิ วณป่าไดอ้ ยา่ งท่วั ถงึ การจบั ผเี สอ้ื นอกเส้นทาง ด้านซ้ายและขวาด้านละไม่เกิน 5 เมตร 30 ค่มู ือการเรยี นรู้ดว้ ยตนเองของชุมชน ด้านความหลากหลายทางชวี ภาพด้านแมลง

กำหนดระยะเวลาในการสำรวจ การจับผีเส้ือในแต่ละคร้ังควรเริ่ม ตงั้ แตเ่ วลา 10.00 น-12.00 น. เนอื่ งจากเปน็ ชว่ งเวลาทพี่ บผเี สอ้ื ไดม้ ากและผเี สอ้ื บินอยูใ่ นระดบั ตำ่ จงึ สามารถใช้สวงิ จับไดง้ ่าย การเก็บตัวอย่างผีเส้ือ เมื่อจับผีเส้ือได้แล้ว ต้องทำให้ผีเส้ือสลบโดย การใชม้ ือบบี บรเิ วณหน้าอกของผเี สื้อประมาณ 15-20 วนิ าที สังเกตได้ว่าผเี ส้อื จะอยนู่ ิง่ เมอ่ื ผีเส้ือสลบแลว้ นำผีเสอื้ เก็บใสซ่ องพับเป็นรปู สามเหลยี่ ม การบันทึกข้อมูลเมอ่ื เก็บตวั อยา่ งผีเสื้อไดท้ กุ คร้งั ไวท้ ีซ่ องใสผ่ ีเสอ้ื ดงั น ี้ ชอ่ื พ้ืนทปี่ ่าที่จบั ผีเส้ือ วนั / เดอื น / ปี ท่ีทำการสำรวจ เวลา ที่จับผเี สอ้ื ชื่อผจู้ บั การจับผีเส้ือเมื่อครบเวลาที่กำหนดแล้วให้หยุดทันที ในกรณีท่ีเวลายัง ไม่หมดแตเ่ ดนิ มาถงึ จดุ เร่มิ ตน้ ให้เดนิ ซ้ำเสน้ ทางเดิมจนถึงเวลาท่กี ำหนด นำผีเส้ือท่ีได้ท้ังหมดจำแนกชนิดเบ้อื งต้น โดยใชค้ ู่มอื จำแนกผเี สื้อ หรือ ส่งให้ผเู้ ชย่ี วชาญตรวจสอบ ในการเก็บขอ้ มูลผเี สอ้ื ควรเกบ็ ขอ้ มูลพื้นที่ละ 1 คร้ัง ต่อ 1 เดอื น คู่มอื การเรยี นรดู้ ว้ ยตนเองของชุมชน ดา้ นความหลากหลายทางชวี ภาพดา้ นแมลง 31

การเกบ็ ข้อมูลปลวก อปุ กรณ ์ 1. ขวดบรรจแุ อลกอฮอล์ 80% 2. คีมปากแหลม 3. มดี 4. ถาด 5. กระดาษบันทกึ ขอ้ มูลประจำตัวแมลง วธิ ีการ 1. กำหนดเสน้ ทางสำรวจ โดยพิจารณาในพ้นื ท่ปี ่าทส่ี ามารถพบปลวกได ้ 2. เมื่อพบบริเวณท่ีคาดว่าปลวกอาศัยอยู่ใช้จอบหรือมีดเข่ีย หรือขุดเอาดิน เศษใบไม้ผมุ าเคาะคัดแยกในถาดหรือกระบะ เพ่อื หาปลวกวรรณะทหาร 3. เมื่อพบปลวกวรรณะทหารใช้คีมปากแหลมจับปลวกใส่ขวดท่ีบรรจุ แอลกอฮอล์ 80% ไว้จุดละ 1 ขวด โดยเก็บตัวอย่างปลวกจุดละไม่เกิน 20 ตัว ซ่ึงปลวกวรรณะทหารจะมีลักษณะหัวที่ใหญ่และมองเห็นฟันกราม ชัดเจน เม่ือเปรียบเทยี บกับวรรณะปลวกงาน 4. บันทึกข้อมูลการพบปลวก คือ วัน เดือน ปี ชื่อพื้นท่ีป่า ลักษณะท่ีพบของ แตล่ ะขวดให้เรียบร้อย 5. นำตวั อยา่ งปลวกทไี่ ดจ้ ำแนกชนดิ โดยใชค้ มู่ อื หนงั สอื เรอ่ื งปลวก หรอื สง่ ตวั อยา่ ง ให้ผูเ้ ชยี่ วชาญจำแนกต่อไป 32 คู่มอื การเรยี นร้ดู ้วยตนเองของชมุ ชน ดา้ นความหลากหลายทางชีวภาพดา้ นแมลง

ตัวอย่างผเี ส้ือกลางวนั ผเี สอ้ื หางริว้ ขาวใหญ่ ผเี สอื้ หางคสู่ ีเงนิ Neomyrina nivea Ancema blanka ผีเส้ือหนอนคนู ธรรมดา ผเี สอื้ เณรธรรมดา Catopsilia pomona Fabricius f.catilla Eurema hecabe (Linnaeus) ผีเส้อื ลายเสอื ฟา้ สีคล้ำ ผเี สอ้ื หนอนมะนาว Ideopsis vulgaris contigua Papilio demoleus Wallace (Butler Talbot) ค่มู อื การเรยี นรู้ดว้ ยตนเองของชุมชน 33 ด้านความหลากหลายทางชวี ภาพด้านแมลง

ตัวอย่างผเี ส้อื กลางคนื ผเี สอื้ จรวด ผีเสอ้ื เหยย่ี วบอนยักษ ์ Acherontia styx medusa Moore Theretra nessus ผเี สื้อจรวด ผีเสอ้ื จรวด Thyas coronata (Fabricius) Agrius convolvuli (Linnaeus) ผเี สื้อจรวด ผเี สอื้ จรวด Clanis titan Rothschild & Jordan Theretra latrellii 34 คู่มือการเรยี นรดู้ ้วยตนเองของชมุ ชน ดา้ นความหลากหลายทางชวี ภาพด้านแมลง

ตวั อย่างด้วง ดว้ งแรดมะพรา้ ว แมลงนนู Oryctes rhinoceros Linnaeus Apogonia sp. ดว้ งหนวดยาวหนวดแบนย้อย แมลงนนู เขยี วธรรมดา Rhytidodera grandis Thomson Anomala grandis Thomson ดว้ งบ่าหนามจดุ นนู ดำ ด้วงหนวดยาวกำมะถนั Batocera rufomaculata (Degeer) Celosterna pollinosa sulphurea (Heller) คมู่ ือการเรยี นร้ดู ว้ ยตนเองของชมุ ชน ด้านความหลากหลายทางชวี ภาพดา้ นแมลง 35

ตวั อยา่ งดว้ ง แมลงเหนีย่ ง ด้วงดง่ิ Hydrophilus bilineatus Cybister sp. Cashimirensis ด้วงหนวดปมจดุ เหลืองดำ Aristobia approximator 36 คูม่ ือการเรียนรู้ด้วยตนเองของชมุ ชน ดา้ นความหลากหลายทางชีวภาพดา้ นแมลง

เอกสารอ้างอิง พิสุทธ์ิ เอกอำนวย. 2551. แมลงปีกแข็งในประเทศไทย (พิมพ์คร้ังท่ี 2). บริษัท อมั รินทรพ์ ร้นิ ตง้ิ แอนดพ์ ับลชิ ชง่ิ จำกัด, กรงุ เทพฯ. 495 น. สุรชัย ชลดำรงค์กุล. 2553. บันทึกผีเส้ือ. สำนักวิจัยการอนุรักษ์ป่าไม้และ พนั ธพ์ุ ืช กรมอุทยานแหง่ ชาติ สัตว์ปา่ และพนั ธพ์ุ ืช. 286 น. Alonso, L.E. , Kaspari, M. and Agosti, D. 2000. Ants as indicator of diversity and using ants to monitor environvimental change. In Agosti, D. , Alonso, L.E. , Majer, J.D. and Schultz, T.R. (eds), Ant: Standard Method for Measuring and Monitoring Biodiversity. Smithsonian Institution Press, Washington. คู่มอื การเรยี นรูด้ ้วยตนเองของชุมชน ด้านความหลากหลายทางชีวภาพด้านแมลง 37