คู่มือมารดาหลังคลอดและการดูแลทารก

1 คำนำ กรมอนามยั โดยกองอนามยั การเจรญิ พนั ธ์ุ และกองทนุ ประชากรแหง่ สหประชาชาติ รว่ มกนั ดำเนนิ การโครงการเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพการเข้าถึง และการใช้บรกิ ารทางขอ้ มลู ขา่ วสาร การให้ คำปรกึ ษา และบรกิ ารด้านอนามัยการเจริญพันธุ์ (Strengthen Access to and Utilisation of Reproductive Health Information, Counseling and Services: The RH Plus Project) ระหวา่ งเดอื นมิถนุ ายน 2550 จนถงึ เดือนธันวาคม 2554 ทำการทดลองรูปแบบการให้บรกิ าร ด้านอนามยั แมแ่ ละเดก็ โดยส่งเสริมให้ผชู้ ายเขา้ มามสี ว่ นรว่ มในการดูแลสุขภาพมารดา และได้ จดั ทำชุดค่มู อื ใหค้ วามรสู้ ำหรบั หญิงตง้ั ครรภ์ สามี และญาติ เป็นจำนวน 5 เลม่ ไดแ้ ก่ 1. คมู่ ือ ความร้กู ารตรวจเลือดพ่อแมเ่ พื่อดูแลลกู ในครรภ์ 2. สขุ ใจ ไดเ้ ปน็ แม่ 3. สขุ ใจ ไดเ้ ปน็ พ่อ 4. คูม่ ือมารดาหลังคลอดหรอื การดแู ลทารก 5. คมู่ ือการมีสว่ นรว่ มของสามหี รอื ญาตใิ นการเฝ้าคลอด เพื่อเป็นข้อมลู ทีใ่ หค้ วามร้ตู ้งั แตเ่ รม่ิ ตัง้ ครรภ์ การปฏบิ ตั ติ วั ระหวา่ งตง้ั ครรภ์ ระยะคลอด บุตร หลังคลอด และดูแลสขุ ภาพเดก็ อนั ไดแ้ ก่ การรับประทานอาหาร การออกกำลังกาย การแต่งกาย อาการผิดปกติทีต่ ้องมาพบแพทย์ การเล้ียงลกู ด้วยนมแม่ 6 เดือน การวางแผน ครอบครวั การเลีย้ งดูบตุ ร และพฒั นาการเด็ก เปน็ ต้น เพื่อใหล้ ูกทีเ่ กิดมามีสุขภาพที่สมบูรณ์ แข็งแรงทั้งร่างกายและจิตใจ รวมทั้งส่งเสริมให้สามีได้มีบทบาทในการช่วยเหลือดูแลภรรยา และลูก อีกทงั้ ยงั เป็นการสง่ เสรมิ บทบาทผชู้ ายในฐานะสามแี ละพ่อได้เปน็ อย่างดีอกี ดว้ ย กรมอนามัยหวังเป็นอย่างย่ิงว่าชุดคู่มือให้ความรู้น้ีจะเป็นประโยชน์สำหรับหญิง ตั้งครรภ์และสามี หากมีคำแนะนำเพื่อการปรับปรุงคู่มือนี้ให้ดียิ่งขึ้น สามารถส่งมาได้ที่ กองอนามัยการเจริญพนั ธุ์ กรมอนามยั กระทรวงสาธารณสุข ถนนติวานนท์ อำเภอเมือง จงั หวัดนนทบรุ ี 11000 โทร. 0-2590-4244-5 (นายแพทยณ์ รงค์ศักด์ิ องั คะสุวพลา) อธบิ ดกี รมอนามัย

2 คู่มือมารดาหลงั คลอดและการดแู ลทารก 3 5 สารบัญ 6 8 สุขภาพหลงั คลอด และการดูแลทารก 9 14 คำแนะนำเกี่ยวกับการปฏบิ ตั ติ ัวหลังคลอด 20 24 การดแู ลรักษาความสะอาดของร่างกาย 25 28 อาการผิดปกติที่ตอ้ งกลบั มาพบแพทย ์ 31 33 การบรหิ ารร่างกายหลงั คลอด เลยี้ งลกู ด้วยนมแม่ดที ส่ี ุด เทคนิคพิเศษการเลี้ยงลกู ด้วยนมแม ่ บนั ได 10 ขั้น การดูแลทารกแรกเกดิ การอาบนำ้ ลกู การดแู ลสขุ ภาพช่องปากสำหรบั เดก็ เล็ก อาการตัวเหลืองในทารกแรกเกิด

3 สขุ ภาพหลงั คลอด และการดแู ลทารก การต้ังครรภ์ และคลอดบตุ ร ทำใหร้ า่ งกายมีการเปลี่ยนแปลง และบางสว่ นได้ รับผลกระทบอย่างมาก การฟื้นฟูให้ร่างกายกลับมาสู่สภาพปกติ จำเป็นต้องได้รับ การดแู ลและปฏบิ ตั ติ นอยา่ งถกู ตอ้ ง แตก่ อ่ นอน่ื ลองมาดสู กั นดิ วา่ สว่ นไหนของรา่ งกาย ท่ตี อ้ งได้รับการดูแลเป็นพเิ ศษ การเปล่ยี นแปลงของรา่ งกายหลังคลอด มดลูก เป็นอวัยวะทร่ี บั ภาระหนกั มาตลอดเก้าเดือน จากขนาดทีเ่ ล็กประมาณผล ชมพู่ ต้องขยายใหญ่กว่าแตงโม เพื่อรองรบั ทารกในครรภ์ ระหว่างคลอดตอ้ งบบี ตัว ใหท้ ารกเคลอ่ื นออกมา รวมทง้ั ขบั รกและของเสยี ตา่ งๆ ในมดลกู ใหอ้ อกมา หลงั คลอด แล้วยังต้องบีบรัดตัวให้กลับคืนสู่สภาพเดิม ทำให้เกิดการเจ็บปวดบ้าง ประมาณ 2-3 วัน และอาจเจบ็ เล็กน้อย ตอ่ ไปอกี ราว 7 วัน จนมดลกู กลับเขา้ สู่เชิงกราน การดูแลอาจจะมีการประคบด้วยความร้อนบ้าง ก็จะช่วยบรรเทาความเจ็บปวด ลงได้ หรือจะใช้วธิ ีการอยูไ่ ฟแบบแพทย์แผนไทยกจ็ ะชว่ ยไดม้ าก

4 คูม่ ือมารดาหลงั คลอดและการดูแลทารก ในช่วงนี้จะมีน้ำคาวปลาถูกขับออกมาจากโพรงมดลูก 2-3 วันแรกจะมีสีเข้ม เหมอื นเลอื ดเกา่ และมกี ลิน่ คลา้ ยประจำเดือน ในวนั ถดั มาสีจะจางลง เป็นสชี มพู หลงั จากนน้ั จะจางลง และปรมิ าณจะนอ้ ยลงเรอ่ื ยๆ จนหมดไปภายใน 4-6 สปั ดาห์ หลังคลอด ฝีเยบ็ เป็นผิวหนงั ท่อี ยูร่ ะหวา่ งอวัยวะเพศกบั ทวารหนัก ในการคลอดอาจจะถกู กรีดเพ่อื ให้สะดวกต่อการคลอด และเย็บตดิ ไว้ หลังคลอดจะร้สู ึกเจ็บปวดแผลบา้ ง แต่จะรู้สึกบรรเทาลงและเปน็ ปกติใน 5-7 วนั ระบบขับถา่ ย ไมม่ ีผลกระทบเท่าใดนัก แต่วันแรกอาจจะไม่ถ่ายเพราะงดอาหาร และนำ้ กอ่ นคลอด บางคนอาจจะกลวั เจบ็ เวลาถา่ ยปสั สาวะ หรอื อจุ จาระจนไมอ่ ยาก เบ่งถ่าย แตส่ ว่ นมากจะเป็นปกติภายใน 6-8 ชัว่ โมง เต้านม ภายหลังจากการคลอดกลไกใน ตอ่ มนำ้ นม ร่างกายจะกระตุ้นให้มีน้ำนม จึงอาจเกิดอาการ ทอ่ นำ้ นม ตึงคดั ควรให้ลูกดดู นมแม่ เพราะนอกจากจะช่วย ลดอาการตงึ คดั แลว้ ทารกยงั ได้รับสารอาหารที่มี คณุ คา่ รวมทง้ั ภมู ติ า้ นทานทเ่ี หมาะสมและดที ส่ี ดุ จากแม่ การให้นมลูกจะต้องให้ทารกงับถึงลานนม จึงจะมีน้ำนมพุ่งออกมา อย่าเพียงแค่เอาหัวนม กระเปาะนำ้ นม ใส่ปากให้ดูด เพราะน้ำนมจะไม่ออก การดูแลเต้านมช่วงนี้ไม่จำเป็นต้องทำอะไร มากนอกจากการทำความสะอาด แต่ไม่ถึงกับต้องทำบ่อยจนเกินไป เพราะต่อม ไขมนั ภายในจะผลติ ไขออกมาช่วยถนอมเต้านมและหวั นมอย่แู ลว้ กล้ามเนือ้ หน้าทอ้ ง หลงั คลอดอาจจะมอี าการตึงตัวของกล้ามเนือ้ หน้าท้อง โดย ปกติจะกลับคืนสู่สภาพปกติภายใน 6 สัปดาห์ แต่ถ้าบริหารสม่ำเสมอจะช่วยให้ กลบั คืนสู่สภาพเดมิ ได้เร็วขนึ้

5 คำแนะนำเก่ยี วกบั การปฏบิ ตั ติ ัวหลังคลอด อาหาร เปน็ ส่ิงสำคัญที่ตอ้ งเอาใจใส่ โดยเฉพาะ คุณแม่ที่เลี้ยงลูกด้วยนมแม่ ต้องคิดถึงปริมาณและ คุณค่าที่ต้องได้รบั อย่างพอเพียงในแตล่ ะวัน ดังน้ี รับประทานอาหารใหค้ รบ 5 หมู่ ในแต่ละมอ้ื ดื่มน้ำเปล่าบ่อยๆ ให้ได้ 6-8 แก้วในแต่ละวัน อย่าปล่อยให้ร่างกายขาดน้ำจนรู้สึกกระหาย ควร ดม่ื นำ้ กอ่ นการใหน้ มลกู ทกุ ครง้ั หากตอ้ งการดม่ื นำ้ หวานควรเลอื กดม่ื นำ้ ผลไมแ้ ทน หลีกเลี่ยงเครื่องดื่มที่มีแอลกอฮอล์ เช่น ยาดองเหล้า เครื่องดื่มที่มีคาเฟอีน เชน่ ชา กาแฟ และเครอื่ งดืม่ ชกู ำลงั ตา่ งๆ หากเปน็ กังวลเร่ืองน้ำหนักตวั ควรงดอาหารหวาน และอาหารทีม่ ีไขมัน ไมค่ วร ใช้วิธอี ดอาหาร การรับประทานยา หรือเครื่องดื่มสมุนไพร ควรอยู่ภายใต้การดูแลของแพทย์ ผู้เชีย่ วชาญ เพราะสมนุ ไพรบางชนิด เชน่ ไพล มีฤทธ์ทิ ำใหม้ ดลูกคลายตวั อาจมี ผลทำใหต้ กเลอื ดได้ การพักผ่อน ควรนอนหลับใหไ้ ด้รวมแลว้ อย่างน้อยวนั ละ 8 ชว่ั โมง ในเวลา กลางวนั ควรหลับประมาณ 1 ชวั่ โมง แตใ่ นขณะให้นมลกู ควรระวงั อยา่ หลับ เพราะ เตา้ นมอาจปดิ จมูกของลกู จนหายใจไมอ่ อก การทำงาน ในชว่ งสปั ดาหแ์ รกไมค่ วรทำงานหนกั หรอื ยกของหนกั ๆ เพราะจะทำ ให้มดลกู หยอ่ น แต่สามารถทำงานเบาๆ เชน่ กวาดบา้ น ซกั ผ้าไดบ้ า้ ง เป็นการเปลย่ี น อริ ยิ าบถ และออกกำลังกายไปในตวั การทำงานตามปกติ ควรทำภายหลงั 4-6 สปั ดาห์ และรบั การตรวจรา่ งกายหลังคลอดแลว้

6 คู่มือมารดาหลังคลอดและการดูแลทารก การดแู ลรักษาความสะอาดของรา่ งกาย สระผมสัปดาห์ละ 2-3 ครั้ง อาบน้ำอย่างน้อยวันละ 1 ครัง้ และงดเวน้ การอาบแช่นำ้ ช่วงหลังคลอด อวยั วะเพศจะมีแผล จงึ เสี่ยงตอ่ การตดิ เช้อื ไดง้ า่ ย ดังนนั้ ควรล้างมอื ให้สะอาดกอ่ นสมั ผสั อวัยวะเพศ ในช่วงที่มีประจำเดือน งดใช้ผ้าอนามัยแบบสอด ควรเปลี่ยนทันทีที่รู้สึกว่า ผ้าอนามัยชุ่ม หรือเปลี่ยนทุก 3 ชั่วโมง และควรดึงจากทางด้านหน้าไปด้านหลัง ทง้ั หมดเพ่ือปอ้ งกนั การตดิ เช้ือภายในชอ่ งคลอดซ่งึ อาจเปน็ อันตรายได้ เตา้ นม ในชว่ งหลงั คลอดและใหน้ มลกู เตา้ นมจะมขี นาดและนำ้ หนกั เปน็ 3 เทา่ ของเตา้ นมปกติ ทำใหเ้ อ็นท่ีพยงุ เตา้ นมเกิดการยดื ดังนั้นควรสวมยกทรงเพื่อชว่ ย พยงุ ไว้ป้องกันการหย่อนยาน แต่ไม่ควรสวมยกทรงแบบมีโครงเหลก็ เพราะอาจ จะไปกดทับท่อน้ำนม การดแู ลเตา้ นมแคท่ ำความสะอาดพรอ้ มการอาบน้ำในแต่ละวันก็เพียงพอ และ อย่าลืมล้างมือทุกครั้งก่อนที่ จะจับเต้านมและหัวนม ในการใหน้ มลกู การมปี ระจำเดอื น ในชว่ งของการใหล้ กู กนิ นมแม่ อาจมผี ลทำใหไ้ มม่ ปี ระจำเดอื น ในช่วง 6 เดอื นแรก แตส่ ำหรบั คนท่ไี ม่ได้ให้ลกู กนิ นมแม่ ประจำเดือนอาจจะมา ตามปกตภิ ายใน 6 สปั ดาห์ แต่อย่างไรกต็ ามแม้จะไมม่ ปี ระจำเดอื น แตร่ า่ งกายก็ พร้อมท่ีจะตั้งครรภไ์ ด้ ในชว่ งนก้ี ารมเี พศสัมพันธ์ควรได้รับการคมุ กำเนดิ อย่างถกู วธิ ี การมีเพศสัมพันธ์ เพื่อความปลอดภัยและป้องกันการติดเชื้อในโพรงมดลูก ควรงดมเี พศสัมพนั ธใ์ นช่วง 4-6 สปั ดาหห์ ลงั คลอด ถ้าหากเลย่ี งไมไ่ ด้ ควรสวม ถุงยางอนามยั ทกุ คร้งั ท้งั ยงั เปน็ การปอ้ งกันการต้งั ครรภ์ ไดอ้ กี ด้วย ควรรบั การตรวจรา่ งกาย ช่วง 4-6 สัปดาหห์ ลังคลอด เ พ่ื อ ต ร ว จ ดู ก า ร คื น ส ภ า พ ข อ ง ป า ก ม ด ลู ก แ ล ะ

7 อวัยวะภายในอุ้งเชิงกราน และหาความผิดปกติต่างๆ ที่อาจเกิดขึ้นเพื่อป้องกัน และแก้ไขแตต่ น้ เชน่ มะเรง็ ปากมดลูก พรอ้ มใหค้ ำแนะนำการปฏิบัติตนดา้ นตา่ งๆ เช่น การคมุ กำเนิด เป็นตน้ การคุมกำเนดิ ภายหลงั คลอด ควรเว้นการมีบตุ รอย่างนอ้ ย 2 ปี เพ่ือมีเวลา ดูแลบตุ รอยา่ งมีคณุ ภาพ รวมทงั้ ใหร้ ่างกายและอวัยวะภายในมชี ่วงเวลาในการฟ้นื ฟู อย่างสมบูรณ์เต็มที่ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในช่วง 4-6 สัปดาห์หลังคลอด ควรมีการ คุมกำเนิดอย่างเหมาะสม ซึ่งมีหลายวิธีทั้งแบบชั่วคราวและถาวรให้เลือกสำหรับ ผชู้ ายและผูห้ ญงิ แบบชว่ั คราวสำหรบั ผหู้ ญงิ ไดแ้ ก่ การใชย้ าเมด็ คมุ กำเนดิ วธิ นี ผ้ี ทู้ ใ่ี หล้ กู กนิ นมแม่ ควรปรกึ ษาแพทย์ หรอื เจา้ หนา้ ทส่ี าธารณสขุ เพราะยาคมุ บางชนดิ อาจทำใหม้ นี ำ้ นม น้อยลง การกินยาคุมกำเนิดใหไ้ ดผ้ ลตอ้ งกินเปน็ ประจำและตรงเวลา แตส่ ำหรบั ผูท้ ี่ ไม่สะดวกในการใช้ยาคุมแบบกิน การฉีดยาคุมกำเนิดก็นับว่ามีความสะดวกเพราะ ฉีดเพียงครัง้ เดียวสามารถคมุ ไดถ้ งึ 3 เดอื น และไม่ตอ้ งเปน็ หว่ งวา่ จะลืมกินยา สำหรับผูท้ ี่ตอ้ งการคมุ แบบชัว่ คราวแตม่ รี ะยะเวลานาน อาจใช้วิธีคุมโดยการใส่ ห่วงอนามัยที่สามารถคุมได้นาน 3-5 ปี หรือจะใช้การฝังยาคุมกำเนิดก็ได้ ซึ่ง สามารถคุมได้นานถงึ 3-5 ปี ขึน้ อยู่กับชนดิ ของหว่ งอนามัยและ ยาฝังคุมกำเนิด สำหรบั ผู้ชาย การคมุ กำเนิดดว้ ยการสวมถุงยางอนามัย เป็น วธิ ที สี่ ะดวก นอกจากจะคุมกำเนดิ แลว้ ยงั ชว่ ยป้องกนั การแพร่ เช้ือโรคไปยงั ผู้หญิง และปอ้ งกันโรคติดต่อทางเพศสัมพนั ธ์ตา่ งๆ เชน่ เอดสไ์ ดด้ ว้ ย

8 คู่มอื มารดาหลังคลอดและการดแู ลทารก สำหรบั ผูท้ มี่ บี ุตรเพียงพอแล้ว การทำหมนั เป็นวิธีคุมกำเนิดแบบถาวรที่เหมาะสม โดย สามารถเลอื กทำได้ในผชู้ ายหรอื ผูห้ ญิง อาการผดิ ปกตทิ ี่ตอ้ งกลับมาพบแพทย์ 1. มไี ข้ และมอี าการอักเสบของอวัยวะอน่ื ร่วมด้วย 2. ปสั สาวะแสบขัด อาจเกิดจากการติดเชอื้ ของทางเดินปัสสาวะ เนอ่ื งจากดูแล ความสะอาดชอ่ งคลอดและอวัยวะสืบพนั ธไุ์ ม่ดีพอ 3. ปวดศรี ษะบ่อยและเป็นเวลานาน อาจเกิดจากความดันโลหิตสูง พักผอ่ นไม่ เพียงพอหรือเครยี ดจากการคลอด 4. มีเลือดออกทางช่องคลอด ส่วนมากจะเกิดจาก แผลในโพรงมดลูกบริเวณที่รกเกาะเน่อื งจากมดลกู หด รดั ตัวไมด่ ี หรอื มเี ศษรกตกคา้ งในโพรงมดลูก 5. นำ้ คาวปลาผิดปกติ สไี ม่จางลง จำนวนไม่ลดลง มีก้อนเลือดออกมาหรือมกี ลน่ิ เหมน็ 6. มดลูกเข้าอชู่ า้ หลงั คลอด 2 สัปดาห์ไปแล้ว ยงั สามารถคลำพบมดลูกทางหน้าท้อง 7. กรณผี า่ คลอด แผลทเ่ี ยบ็ มอี าการ อักเสบ ปวด บวม แดง

9 การบรหิ ารรา่ งกายหลังคลอด ในภาวะปกตริ า่ งกายคนเราควรออกกำลงั กายเพอ่ื ใหร้ ะบบตา่ งๆ เชน่ ปอด หวั ใจ กล้ามเนือ้ ข้อต่อ การไหลเวียนของเลอื ดทำงานได้ดี สำหรับคนทเ่ี พงิ่ คลอดบุตรการออกกำลงั กายกย็ งั จำเป็น เพื่อใหก้ ารขับของเสยี ตา่ งๆ เช่นน้ำคาวปลาเป็นไปโดยสะดวก การเสริมสร้างและซ่อมแซมกล้ามเนื้อ ส่วนต่างๆ เช่น ฝเี ยบ็ กลา้ มเนื้อในเชงิ กราน กลา้ มเนือ้ หน้าท้อง ดีขึน้ อย่างรวดเรว็ แตก่ ารออกกำลงั กายของผู้ท่เี พ่ิงผ่านการคลอด มขี ้อควรปฏบิ ัตคิ ือ ผู้ที่คลอดทางช่องคลอด ควรพักผ่อนร่างกายอย่างน้อย 6-8 ชั่วโมงมาแล้ว จึงสามารถออกกำลังกายเบาๆ ได้ ส่วนผู้ที่ผ่าคลอดควรให้ร่างกายพักผ่อน 3-6 วันก่อน และต้องงดการ ออกกำลงั กายแบบหักโหม หรอื ยกของหนักจนกวา่ จะพน้ ชว่ ง 6-8 สัปดาหไ์ ปแลว้ ขอ้ ควรระวังอยา่ งย่ิงคอื หา้ มออกกำลงั กายในทา่ นอนคว่ำเด็ดขาด เพราะอาจทำให้ เกดิ ภาวะลมอุดตันในเลือดได้ ประโยชน์ของการออกกำลงั กายหลังคลอด 1. ทำให้นำ้ คาวปลาไหลดี 2. ทำให้แผลฝเี ยบ็ หายเรว็ ขึน้ 3. ทำให้มดลกู มกี ารบีบตัว และเข้าอู่ไดเ้ รว็ ข้ึน 4. ทำใหก้ ล้ามเนือ้ เอ็นและข้อต่อตา่ งๆ มคี วามแขง็ แรงและยืดหยุ่นดี 5. ทำให้กล้ามเน้ือทช่ี ว่ ยในการหายใจ ทำงานได้ดีขน้ึ ปอดขยายตัวดขี ึน้ และ การทำงานของหวั ใจดขี ึ้น

10 คู่มอื มารดาหลงั คลอดและการดแู ลทารก 6. ช่วยกระตุ้นการทำงานของต่อมนำ้ นม ทำให้มนี ้ำนมออกมาเปน็ จำนวนมาก เพยี งพอแก่การเลี้ยงดบู ุตร การออกกำลังกายให้ได้ผลดีควรทำเป็นประจำสม่ำเสมอ อย่างน้อยสัปดาห์ละ 3 วนั วันละประมาณ 30 นาที ท่าบริหารรา่ งกายหลงั คลอด 3 วนั แรกหลังคลอด บรหิ ารท่าที่ 1-5 วันท่ี 4 เป็นต้นไปบรหิ าร ทา่ ที่ 1-7 ทา่ ท่ี 1 ฝกึ การหายใจ และบริหารปอด วธิ ีการบรหิ าร นอนหงายราบชันเข่า เอามอื 2 ขา้ งวางบนหนา้ ทอ้ งสดู หายใจเขา้ ลกึ ๆ ทางจมกู ใหห้ นา้ ทอ้ งโปง่ ออก จากนั้นคอ่ ยๆหายใจออก ทางปากจนหน้าทอ้ งแฟบ ทำเชน่ นี้ 10 ครั้ง ทา่ ที่ 2 บริหารไหล่ และแขน วิธีการบริหาร นั่งคุกเข่าและวางก้นลงบนเท้าทั้ง 2 ข้าง เข่าชิดกัน หลังตรง ประสานมือ 2 ข้าง ด้านหน้าและคว่ำมือและค่อยๆ พลิกมือพร้อมกับยกขึ้นเหนือ ศีรษะ หายใจเข้าและกลั้นไว้ นับ 1-10 แล้วคอ่ ยๆ ลดมอื ลงพร้อมกับหายใจออก ทำเชน่ นี้ 10 ครงั้

11 ทา่ ท่ี 3 การบรหิ ารคอและกลา้ มเนอ้ื บริเวณศรี ษะเพ่ือลดความเครียด วิธีการบริหาร 1. หมุนศีรษะจากขวามาซา้ ยพร้อมหายใจเข้า - ออกช้าๆ ทำ 10 คร้ัง 2. ตั้งศีรษะตรงพร้อมกับหายใจเข้า แล้วก้มศีรษะเล็กน้อยพร้อมกับหายใจออก ทำ 10 ครั้ง 3. เอียงศีรษะไปทางขวา พร้อมกับหายใจเข้าแล้วเอียงศีรษะไปข้างซ้ายสุด พรอ้ มกบั หายใจออกทำ 10 ครง้ั ท่าที่ 4 ท่าบริหารเพิ่มความแข็งแรง กล้ามเนื้อหน้าท้อง กล้ามเนื้อ กน้ ยอ้ ย กล้ามเน้ือบรเิ วณฝเี ยบ็ เพอื่ ใหม้ ดลกู เข้าอ่เู ร็ว และลดอาการ ปวดหลัง วิธกี ารบรหิ าร นอนหงายชันเขา่ 2 ข้าง กดหลงั ให้แนบชิดกับพนื้ ขมิบกน้ พร้อม กับยกกน้ ใหล้ อยพน้ พื้น เกรง็ คา้ งไว้ นบั 1-10 จงึ ปลอ่ ยกน้ ลง ทำเช่นน้ี 10 คร้งั

12 คูม่ อื มารดาหลงั คลอดและการดแู ลทารก ท่าที่ 5 การบริหารกล้ามเน้อื น่อง และข้อเท้า วิธีการบริหาร นอนหงายราบ ขาเหยียดตรงทั้ง 2 ข้าง กระดก ปลายเท้าทั้ง 2 ข้างขึ้น พร้อมกับ เกร็งกล้ามเนื้อดันขาไว้ นับ 1-10 แล้วกดปลายเท้าลง นับ 1-10 ทำเชน่ น้ี 10 คร้ัง ท่าท่ี 6 บรหิ ารกลา้ มเนื้อหน้าทอ้ งและอุ้งเชิงกรานพรอ้ มกัน วธิ ีการบริหาร นอนหงายชนั เข่า 2 ข้าง สดู หายใจเข้าลกึ ๆ แขม่วท้องขมิบกน้ และเหยียดขา 2 ข้างออกไปจากลำตัว พร้อมกบั หายใจออก นบั 1-5 แลว้ ดึงขา กลับมาเข้าหาลำตัวพร้อมกบั การคลายการเกร็งกล้ามเนอื้ และหายใจเข้า ทำเช่นนี้ ซ้ำๆ กนั 10-12 ครง้ั

13 ท่าที่ 7 การบริหารเพื่อให้กล้ามเนื้อ หน้าอกแขง็ แรง และเตา้ นมไมห่ ย่อนยาน มจี ำนวน 2 ทา่ ท่าท่ี 7.1 วธิ กี ารบรหิ าร นงั่ ขดั สมาธิกับพนื้ หลงั ต้ังตรง ยกมือ 2 ข้าง พนมมือเข้าหากนั โดยไม่ชดิ หน้าอก เกรง็ กลา้ มเนือ้ บริเวณหน้าอก ต้นแขน และดันฝ่ามือท้ัง 2 ขา้ ง ใหแ้ น่นทสี่ ดุ คา้ งไวน้ ับ 1-10 ทำซ้ำ 10 คร้งั ท่าท่ี 7.2 วิธกี ารบริหาร วดิ พื้น แบบเขา่ แตะพนื้ นอนคว่ำ แลว้ ใชม้ ือ 2 ขา้ ง ยันลำตัวให้ส่วนบนลอยสูงพ้นพื้น เกร็งกล้ามเนื้อหน้าอกและต้นแขนค้างไว้ นับ 1-10 แล้วปล่อยตัวลง ทำซ้ำ 10 ครั้ง ท่านี้จะให้กล้ามเนื้อหน้าท้อง และหลัง แข็งแรงข้ึน

14 คู่มอื มารดาหลังคลอดและการดแู ลทารก เล้ยี งลกู ดว้ ยนมแมด่ ีที่สุด นำ้ นมแม่คืออาหารทพิ ย์ อดุ มและครบถว้ นด้วยสารอาหารทสี่ ำคัญต่อพฒั นาการ ทกุ สว่ นของรา่ งกายทารก โดยเฉพาะสมองทม่ี พี ฒั นาการอยา่ งตอ่ เนอ่ื ง ตง้ั แตล่ กู นอ้ ย อยู่ในครรภจ์ นถึง 3 ขวบปีแรก นมแมด่ อี ย่างไร การเลีย้ งลูกด้วยนมแม่เป็นสิ่งทดี่ ีที่สุดสำหรับคณุ พอ่ คุณแมแ่ ละลูกนอ้ ย เพราะ • ในนำ้ นมแม่อุดมดว้ ยคณุ คา่ สารอาหารมากกวา่ 300 ชนดิ • ย่อยง่ายและดดู ซึมไดด้ ี เพราะมีใยอาหารทล่ี ะลายน้ำได้ • มพี ร้อมทกุ ทท่ี ุกเวลา สะอาด ปลอดภัยและประหยัดค่าใชจ้ า่ ย • ช่วยเพมิ่ และเสรมิ การสร้างภูมติ า้ นทาน เม่ือลกู ได้รบั วคั ซนี • ทารกสมองดี มีความสุข และไดร้ ับความอบอุน่ จากแม่ • เสรมิ สขุ ภาพของแมใ่ หแ้ ขง็ แรง และชว่ ยป้องกันการตกเลือดหลงั คลอด

15 รเู้ รอ่ื งนมแม่ น้ำนมระยะแรกเปน็ หัวนำ้ นม มีสีเหลืองข้นหรอื น้ำใสๆ บางครง้ั เรยี กวา่ นมนำ้ เหลอื ง ซง่ึ อดุ มดว้ ยภมู ติ า้ นทานโรค ระยะต่อมาน้ำนมจะเป็นน้ำนมปกติ แบ่งเป็นส่วนแรก และส่วนหลัง น้ำนมส่วนหลังจะมีไขมันที่ลูกต้องใช้ใน การเจริญเติบโต ทำให้น้ำหนักตัวเพิ่มดี ทั้งยังช่วยในระบบ ขบั ถา่ ยของลกู ให้สะดวกโดยสงั เกตว่า อุจจาระทถ่ี า่ ยออกมาจะมีเนือ้ น่ิม ไม่เปน็ นำ้ มสี เี หลือง การกระตุน้ ใหม้ ีนำ้ นมมากเพียงพอ เมอ่ื ลกู ดดู นมแมจ่ ะกระตนุ้ ใหม้ กี ารสรา้ งและหลง่ั นำ้ นม ถา้ ลกู ดดู นมสมำ่ เสมอทกุ 2-3 ช่ัวโมง หรอื ตามความตอ้ งการของลูกและควรระลึกอย่เู สมอวา่ การให้นมลกู ทุกครั้ง ควรให้ลูกดูดนมจนเกลี้ยงเต้าแรกก่อน แล้วจึงเปลี่ยนให้ลูกดูดอีกข้างหนึ่ง จะทำใหม้ กี ารสรา้ งและหลงั่ นำ้ นมมากข้นึ และมีตลอดระยะเวลาท่ลี ูกดดู นมแม ่ ชนิดของนำ้ นม 1. น้ำนมเหลอื ง เปน็ น้ำนมทอ่ี อกมาในช่วง 2-4 วันหลังคลอด ชว่ งแรกจะมีลักษณะใสต่อมาจะเป็น สีเหลือง น้ำนมชนิดนี้มีแร่ธาตุและโปรตีนมาก มีความสำคัญคือ มีสารที่เป็นภูมิต้านทานโรคมาก กว่าน้ำนมชนิดอื่นๆ มีสารกระตุ้นการเจรญิ เตบิ โต ของเนื้อเยื่อร่างกายทารก สารกระตุ้นการขับขี้เทาที่ทำให้ทารกตัวเหลืองถูกขับ ออกมาทำใหอ้ าการตวั เหลืองลดลง 2. น้ำนมระยะปรบั เปล่ียน เป็นนำ้ นมที่ออกในช่วง 7-10 วนั หลังคลอดไปจนถงึ 2 สัปดาห์หลงั คลอด มนี ้ำตาล ไขมัน วติ ามินและพลงั งานมากกว่าน้ำนมเหลอื ง

16 คมู่ อื มารดาหลังคลอดและการดแู ลทารก 3. นำ้ นมแท้ เปน็ น้ำนมท่ีออกในวนั ท่ี 10 หลงั คลอด หรือ 2 สัปดาห์หลังคลอด เปน็ ต้นไป มนี ำ้ เป็นองคป์ ระกอบถึง 87% ดงั นนั้ ลกู ท่ีดูดนมมารดาเพยี งอยา่ งเดยี ว จงึ ได้รบั น้ำเพียงพอ นอกจากนย้ี ังประกอบไปด้วยไขมัน คารโ์ บไฮเดรต วิตามนิ เกลอื แร่ และธาตุอาหารตา่ งๆ รวมทง้ั มสี ารทคี่ วบคมุ การเจริญเตบิ โตด้วย การให้นมอยา่ งถูกวิธี • ล้างมอื ก่อน แต่ไม่จำเปน็ ต้องทำความสะอาด หวั นมทกุ ครง้ั การทำความสะอาดเช้าเยน็ ขณะอาบนำ้ กเ็ พยี งพอแลว้ • ควรหาสถานที่สงบ เพอ่ื แมจ่ ะมุ่งความสนใจ ในการใหน้ มลกู และสง่ เสรมิ สมั พนั ธภาพแมล่ กู • ควรให้ลกู ดูดนมแมท่ นั ที หลังคลอดให้ลกู ดดู นมแม่ 8-12 ครง้ั ตอ่ วัน • เลอื กใหน้ มในทา่ ทส่ี บาย และนวดเตา้ นมลานหวั นมใหน้ ม่ิ บบี นำ้ นมออก 2-3 หยดก่อนลกู ดดู • ให้ลูกดูดนมอย่างถูกวิธี โดยประคองเต้านม ใช้หัวนมเขี่ยริมฝีปากล่างของลูก พอลกู อ้า ปากงับควรตรวจดวู า่ อมลกึ ดหี รอื ไม่ กอดลูก ให้กระชบั จมกู แกม้ และคางลูกสมั ผสั เต้านม ขณะดูดแกม้ ปอ่ งไดย้ ินเสียงกลืนนมเปน็ จังหวะเบาๆ • ปลุกลูกดูดนมอย่างต่อเนื่อง ไม่ควรปล่อย ให้ลูกหลับนานเกิน 3 ชั่วโมง ตอนกลางคืน ควรปลกุ ลกู ดดู นม เพอื่ ใหม้ กี ารสรา้ งน้ำนม อย่เู รอ่ื ยๆ • ควรใหล้ กู ดดู นมจากเตา้ แรกจนเกลย้ี งเตา้ ถา้ ลกู หยดุ ดดู ควรเคาะเตา้ นม

17 เพ่ือให้ลกู ดูดตอ่ จนเต้านมขา้ งนนั้ นม่ิ จึงเปลย่ี น ให้ลูกดดู อีกขา้ ง • เมื่อลูกอิ่มจะถอนปากออกจากหัวนมเอง แต่ถ้าอิ่มแล้วยังอมหัวนมอยู่ ใหใ้ ช้นิว้ กดคาง หรือใช้นวิ้ ก้อยสอดเข้ามมุ ปากลูกแลว้ จงึ ดงึ หัวนมออก วธิ ีสังเกตว่าลกู ได้รบั น้ำนมอย่างเพียงพอ • ขณะลูกดดู นมได้ยนิ เสยี งกลนื นมของลกู • เตา้ นมตงึ กอ่ นให้นมและน่มิ หลงั ลูกดดู อ่มิ • แมร่ สู้ ึกมีน้ำนมไหลออกมา • ลูกปัสสาวะ 6 คร้ัง ข้ึนไปใน 24 ช่ัวโมง • ลูกถ่ายอุจจาระ 4-8 ครง้ั ใน 24 ชว่ั โมง • แรกเกิด 3 วัน ถา่ ยเปน็ ข้ีเทาสดี ำ • หลัง 3 วนั ถ่ายเปน็ เนอื้ เละๆ นิม่ ๆ สเี หลอื ง • ลกู สงบ สบาย พักหลับได้ไมร่ ้องกวน • หลงั คลอดวนั ท่ี 3 ลกู เจรญิ เตบิ โตดี แขง็ แรง นำ้ หนกั ขน้ึ ดอี ยใู่ นเกณฑป์ กติ 6 เดือนแรก กนิ นมแมอ่ ย่างเดยี วกเ็ พยี งพอ ตลอด 6 เดือนแรก ทารกที่กินนมแม่ไม่จำเป็นต้องพึ่งอาหารอื่นเลยแม้แต่น้ำ เพราะนมแมม่ คี ณุ คา่ อาหารครบถว้ นและยงั มนี ำ้ ประกอบอยถู่ งึ 87% การใหน้ ำ้ จะทำ ให้ลกู อมิ่ และดูดนมแม่ได้น้อยลง นำ้ หนักตวั จะน้อยกวา่ เกณฑ์ที่สำคญั อาจทำให้ลูก ติดเช้ือได้ หากต้องการให้อาหารอย่างอน่ื เสริม ควรใหห้ ลังจากผ่าน 6 เดือนไปแลว้ แตถ่ งึ กระน้ันยงั ตอ้ งใหล้ กู กินนมแม่ต่อไป ซงึ่ สามารถให้ได้อย่างตอ่ เนื่องจนถึงอายุ 2 ป ี

18 ค่มู ือมารดาหลงั คลอดและการดูแลทารก แลว้ จึงค่อยใหห้ ยา่ นม แตโ่ ดยปกตพิ ออายุได้ 12-18 เดอื น ลกู กจ็ ะเลิกได้ การเลยี้ งลูกด้วยนมแม่ สำหรบั ผูท้ ำงานนอกบ้าน 1. ในช่วง 1-3 เดือนแรกให้ลูกดูดนมแม่เพียงอย่างเดียว งดน้ำหรืออาหารอื่น การดดู ของลูกจะกระตุ้นให้ต่อมน้ำนมทำงานและสร้างน้ำนมเตม็ ท่ี 2. ฝึกบีบน้ำนม เพ่อื เก็บไว้ป้อนลูก 3. ฝึกญาติหรือผู้ดูแลเด็ก ให้สามารถป้อนนมลูกด้วยถ้วยแก้ว โดยเริ่มฝึกก่อน ที่จะต้องออกไปทำงานล่วงหน้าสัก 1-2 สัปดาห์ เพื่อให้ผู้เลี้ยงและลูกคุ้นเคยกับ การดมื่ นมจากแก้ว 4. ถ้าสถานท่ที ำงานอยูใ่ กล้บ้าน แมค่ วรกลบั มาให้นมลูกในชว่ งพัก 5. ถ้าที่ทำงานมีสถานที่เลี้ยงเด็กกลางวันควรนำลูกไปเลี้ยงด้วย เพื่อสะดวกใน การให้ลูกดูดนมจากอกแม่ ซึ่งควรหาเวลามาตามโอกาสอำนวยแต่อย่างน้อยควร มาสัก 2 ครั้ง ตอ่ วัน 6. ถา้ ไม่สะดวกตามขอ้ 4 และ 5 แตม่ สี ถานเลยี้ งเด็กซ่งึ อยูใ่ กลท้ ี่ทำงาน ควรนำ ลกู ไปฝากเล้ยี งและออกไปให้นมลกู ในชว่ งพัก 7. ถ้านำลูกไปด้วยไม่ได้ ลูกจำเป็นตอ้ งอยกู่ บั ญาติหรอื พี่เลย้ี งเด็กให้ปฏบิ ตั ดิ งั น้ี 7.1 ให้ลกู ดูดนมแม่ให้อ่มิ ก่อนออกไปทำงาน 7.2 บบี น้ำนมเก็บไว้ให้ลกู เพื่อเป็นมื้อกลางวันโดยการป้อนดว้ ยถ้วยแก้ว

19 7.3 บีบนำ้ นมเกบ็ ขณะอยู่ทท่ี ำงานเมอ่ื รสู้ กึ เตา้ นมคดั หรือทกุ 3 ชวั่ โมง เกบ็ ไวใ้ นตเู้ ย็นหรือกระติกนำ้ แขง็ เพอื่ เตรียมไวใ้ ห้ลูกวันตอ่ ไป 7.4 ในตอนเยน็ และตอนกลางคนื ให้ลกู ดูดนมแมต่ ามปกติ 7.5 ในวันหยุดทำงานให้ลูกดูดนมแม่เพียงอย่างเดียว บีบน้ำนมที่เหลือจาก การดูดแต่ละมื้อแช่ไว้ในตู้เย็น ถ้ามีมากพอสามารถแช่ในช่องแข็งเก็บ ได้นาน เพอ่ื เก็บไวใ้ นวนั ท่ีแมไ่ ปทำงานวันตอ่ ๆ ไป บทบาทของคุณพอ่ ในการดูแลลกู คุณพ่อสามารถช่วยดูแลคุณแมแ่ ละลกู นอ้ ย ตง้ั แตแ่ รก ซงึ่ ทางโรงพยาบาลจะมีการใหค้ ำแนะนำ และฝกึ ปฏบิ ัติการดแู ลลกู สำหรับพอ่ แมท่ กุ วนั อย่างนอ้ ยควรมีสว่ นรว่ มในการเลยี้ งดูลกู เชน่ 1. ช่วยอาบนำ้ ลูก 2. ช่วยเปลี่ยนผา้ ออ้ มใหล้ ูก 3. ชว่ ยอมุ้ ลกู ในทา่ ตา่ งๆ เช่น การอุ้มเรอ การปลอบลูก 4. การอุ้มลูกคุณพ่อควรพูดคุยกับลูกเบาๆ ร้องเพลง หรือเล่านิทานให้ลูกฟัง จะเป็นการส่งเสริมพัฒนาการของลกู

20 คูม่ อื มารดาหลังคลอดและการดแู ลทารก 5. ขณะแม่ใหน้ มลกู คุณพอ่ ควรดแู ลใหค้ ณุ แมอ่ ยใู่ นท่าท่ีสบาย บางครง้ั อาจช่วย นวดบริเวณไหล่หรือเสริมเครื่องดื่มให้คุณแม่บ้าง เพื่อให้แม่มีกำลังใจน้ำนมจะไหล มากขน้ึ 6. เขา้ รบั ฟงั คำแนะนำการเลย้ี งลกู ดว้ ยนมแม่ การปฏบิ ตั ติ วั หลงั คลอดรว่ มกบั แม่ เทคนิคพิเศษการเลย้ี งลกู ดว้ ยนมแม่ 1. การบีบน้ำนมจากเต้าดว้ ยมอื การบีบน้ำนมจากเต้าด้วยมือ เป็นวิธีการบีบน้ำนมแม่ที่ง่ายและสะดวกที่สุด ซง่ึ ประโยชนข์ องการบบี นำ้ นมจากเต้าด้วยมอื มีดังน้ี • เพื่อเก็บน้ำนมแม่ไว้ให้ลูกในขณะที่แม่และลูกต้องแยกจากกันจากสาเหตุ ใดๆ กต็ าม • เพ่ือชว่ ยในการเพ่มิ ปริมาณนำ้ นม • เพือ่ ช่วยปอ้ งกนั หรอื บรรเทาปญั หาเต้านมคัด นำ้ นมแม่จะมกี ารสร้างข้ึน มาได้ เป็นผลมาจากการกระตุ้นที่เต้านม ถ้าให้ลูกดูดนมหรือมีการบีบ นำ้ นมอยา่ งนอ้ ยทกุ 3 ชว่ั โมง จะทำใหม้ กี ารสรา้ งและหลง่ั นำ้ นมอยตู่ ลอด วิธีการบบี น้ำนมจากเตา้ ด้วยมอื • ควรบีบน้ำนมในห้องหรือมุมที่เงียบสงบทำให้จิตใจสบาย ผ่อนคลาย เปิดเพลงเบาๆ ที่ชอบ หายใจลึกๆ คิดถึง สถานที่สวยงามคิดถึงแต่สิ่งที่ดีๆ เกี่ยวกับลูก สิ่งแวดล้อม ที่ดีและจิตใจที่ไม่เครียดจะทำให้ช่วยเพ่ิมการหลงั่ ของนำ้ นม • ล้างมอื ใหส้ ะอาดด้วยสบ่กู ่อนจะบบี น้ำนม

21 • ประคบเต้านมด้วยผ้าชบุ น้ำร้อน 3-5 นาที กอ่ นบบี นำ้ นม • นวดเต้านมเป็นวงกลมไปรอบๆ ตามด้วย การบีบเบาๆ เริ่มจากบริเวณขอบนอกของ เตา้ นมเขา้ มายังบริเวณหวั นม • กระตนุ้ หัวนมเบาๆ โดยการใช้นิ้วคลึง หวั นมเบาๆ หรือดงึ หวั นม • บีบน้ำนมออก โดยใช้นิ้วหัวแม่มือวางบน ลานนมด้านบนส่วนนิ้วทีเหลือวางด้าน ตรงขา้ ม (บางคนอาจสะดวกใช้แคส่ องน้ิวคอื นิ้วกลางกับนิว้ ชว้ี างดา้ น ตรงขา้ ม) กดเขา้ หาทรวงอกกอ่ นแลว้ คอ่ ยๆ บบี นว้ิ หวั แมม่ อื และนว้ิ ทเ่ี หลอื เขา้ ด้วยกนั บบี ไปรอบๆ เพื่อใหน้ ้ำนมไหลออกจากทุกทอ่ จนหมดเตา้ • เก็บน้ำนมที่บีบได้ใส่ภาชนะที่เป็นพลาสติกแข็ง/แก้ว ที่ทำความสะอาด เตรยี มไวแ้ ลว้ โดยการตม้ ฆา่ เชอ้ื โรค ประมาณ 10 นาที หรอื ถงุ เกบ็ นำ้ นม

22 คู่มือมารดาหลงั คลอดและการดแู ลทารก • เปลี่ยนข้างเต้านมบีบทุกๆ 5 นาที หรือเมื่อน้ำนมที่บีบเริ่มไหลช้าลง นวดเตา้ นม และบบี นำ้ นมออกไดห้ ลายๆ ครง้ั ในแตล่ ะขา้ ง ปรมิ าณนำ้ นม ที่เก็บไดใ้ นแต่ละครงั้ อาจไม่เท่ากนั ซึ่งถอื วา่ ปกติ • เมอ่ื บีบนำ้ นมหมดเกลี้ยงเต้าแลว้ ใชน้ ้ำนม 2-3 หยด ปา้ ยหัวนมแต่ละ ข้างปล่อยทง้ิ ไว้ใหแ้ ห้งเอง • นำ้ นมท่ีบบี ออกตอนแรกๆ อาจจะใส เม่อื นำ้ นมหลง่ั ออกมาดแี ล้วสีจะ ขาวข้นเป็นครีม • ยา วิตามินหรืออาหารบางอย่างอาจจะมีส่วนทำให้มีการเปลี่ยนแปลงสี ของนำ้ นมไดเ้ ลก็ นอ้ ย เมอ่ื เกบ็ นำ้ นม ไขมนั ในนำ้ นมจะลอยขน้ึ อยสู่ ว่ นบน ของน้ำนม 2. การเก็บนำ้ นมแม่ นำ้ นมแมไ่ มม่ สี ารกนั บดู เพราะฉะนน้ั การเกบ็ นำ้ นมตอ้ งคำนงึ ถงึ ความสะอาด และ วธิ เี กบ็ รกั ษาอยา่ งถกู ตอ้ ง ซง่ึ จะทำใหล้ กู ไดร้ บั นมทม่ี คี ณุ คา่ ซง่ึ วธิ กี ารเกบ็ นมแมม่ ดี งั น้ี หลังจากบีบน้ำนมใสภ่ าชนะ ปิดฝาภาชนะใหแ้ นน่ กอ่ นนำไปเก็บไวใ้ นตเู้ ย็นหรือ ภาชนะแช่เย็น ให้จุ่มแช่ในนำ้ แข็ง ประมาณ 1-2 นาที การเกบ็ นมลงภาชนะ ควรบรรจนุ มใหเ้ ทา่ กบั ปรมิ าณทล่ี กู จะกนิ ในแตล่ ะมอ้ื ถา้ ได้ มากกแ็ ยกใส่ไวใ้ นภาชนะหลายๆ ใบ ติดป้ายชื่อ เวลา วนั ที่ และจำนวนทเี่ กบ็ เพ่อื นำมาให้ลูกกนิ ตามลำดบั โดยนำนมทเี่ ก็บลำดับแรกมา ให้ลูกกนิ ก่อน อยา่ เปดิ ถุงซปิ จนกว่าจะใช้งาน .ว..นั..ท...่ี .เ.ว..ล..า.. ป...ร.ิม..า..ต..ร........................ ถงุ เก็บ นำ้ นมแม่ ขวดเก็บน้ำนม ป้ายติดขวดเก็บนำ้ นม คำเเตอื นห้ามแชใ่ นน้ำร้อนจัดหรือเข้าไมโครเวฟ

23 อายกุ ารเกบ็ นำ้ นม • อณุ หภมู ิหอ้ ง (25๐C = 77๐F) เกบ็ ได้นาน 6-8 ช่วั โมง • ตเู้ ยน็ ชอ่ งธรรมดา (4๐C = 39๐F) เกบ็ ไดน้ าน 48-72 ชั่วโมง • ตเู้ ย็นช่องแข็ง ต้เู ยน็ 2 ประตู (-20๐C = 4๐F) เก็บไดน้ าน 3 เดือน การละลายน้ำนมแม่ทแ่ี ช่แขง็ ไว้ • ละลายในช่วงกลางคืนในตู้เย็นในช่องเย็นธรรมดา สามารถเก็บไว้ใช้ได้ ภายใน 24 ชว่ั โมง เมอ่ื จะนำมาใหล้ กู แกวง่ ภาชนะทใ่ี สน่ ำ้ นมในอา่ งนำ้ อนุ่ • หา้ มละลายในนำ้ รอ้ น เพราะจะเสยี คณุ คา่ โปรตนี และเอนไซม์ ในนำ้ นมแม่ • ห้ามอุน่ น้ำนมหรอื ใส่ในไมโครเวฟ • น้ำนมแม่ที่นำออกมาละลายข้างนอกและยังไม่ได้ใช้ สามารถนำเก็บไว้ ในตู้เยน็ ในช่องธรรมดา แต่ควรใช้ภายใน 4 ช่ัวโมง • นำ้ นมแมท่ ลี่ ะลายแล้วห้ามนำไปแชแ่ ข็งซำ้ 3. การป้อนนมดว้ ยถ้วยแก้ว การดดู นมดว้ ยขวดจะทำใหล้ กู สบั สนระหวา่ ง หวั นมแมแ่ ละหวั นมจากขวด การปอ้ นดว้ ยถว้ ยแกว้ จะเป็นวิธีทีด่ กี วา่ ซึง่ จะใชใ้ นกรณีท่ีแมไ่ มส่ ามารถ ให้ลูกดูดนมแม่ไดใ้ นบางขณะ เช่น ตอ้ งไปทำงาน หรอื มีกจิ ธรุ ะนอกบา้ น คุณแมค่ วรเตรยี มตวั ฝกึ ให้ ลูกกินนมจากถ้วยแก้ว และเตรียมฝึกวิธีการป้อนนมด้วยถ้วยแก้วแก่ผู้ช่วยเลี้ยงลูก ไว้ล่วงหน้า โดย 1. รินนำ้ นมแม่ท่บี ีบเก็บเตรยี มไว้ใส่แก้วประมาณ 15-30 ซซี ี 2. คณุ แมห่ รอื ผู้เลี้ยงเด็กนงั่ บนเกา้ อี้ทม่ี พี นักในท่าท่สี บาย 3. อ้มุ ลูกนัง่ บนตักในท่าครึ่งน่งั ครง่ึ นอน ให้ศีรษะทำมมุ กับลำตัว 45-60 องศา 4. วางผ้ากันเป้ือนไวใ้ ต้คางลูก

24 คมู่ อื มารดาหลงั คลอดและการดแู ลทารก 5. วางถ้วยแก้วแตะตรงกลางริมฝปี ากล่าง เอียงถ้วยแกว้ เขา้ ปากเล็กน้อย ให้ลกู ใช้ลน้ิ ไล้นมเข้าปากเอง จนลกู อ่ิม หา้ มเทนมใสป่ ากลูกเพราะอาจทำใหล้ ูกสำลักได้ 6. ให้ถว้ ยแกว้ อยู่ในตำแหนง่ ดังกล่าวตลอดเวลาของการปอ้ น บนั ได 10 ขน้ั ทค่ี ุณพ่อควรทำเพือ่ ชว่ ยคณุ แม่ในการเลีย้ งลูกดว้ ยนมแม่ 1. ใหก้ ำลังใจคณุ แม่ขณะใหน้ มลกู เพ่ือใหค้ ณุ แม่มคี วามมัน่ ใจและอบอุน่ 2. ใหล้ กู ไดอ้ ยกู่ ับคณุ แม่มากท่ีสุด คุณพอ่ ต้องยอมรบั ว่าในระยะน้ี เวลาท่ีคณุ แม่ จะมีให้คุณพอ่ มนี ้อยลง 3. มสี ว่ นรว่ มในการใหน้ มลกู ขณะคณุ แมก่ ำลงั ใหล้ กู ดดู นม คณุ พอ่ ควรหาโอกาส อยู่ร่วมดว้ ย พูดคุย ใหก้ ำลงั ใจ สมั ผสั ช่วยประคับประคองลกู ซ่งึ จะทำให้ความ ผกู พันพอ่ แมล่ กู แนน่ แฟน้ ขึน้

25 4. มีความอดทนและเข้าใจ หากบ้านอาจจะไม่เรียบร้อย อาหารอาจไม่อร่อย เน่ืองจากคณุ แมใ่ ห้เวลาส่วนใหญ่แกล่ กู มากกว่า 5. ช่วยทำงานบา้ น จ่ายตลาด จัดอาหารและเคร่ืองดมื่ เช่น นำ้ นม ให้คุณแม่ ขณะทีใ่ ห้ลูกดดู นม ช่วยเปลยี่ นผ้าออ้ ม ช่วยอาบน้ำแตง่ ตวั ใหล้ ูก 6. ทำใจให้สงบเยอื กเยน็ ถ้าขณะนน้ั คุณแมเ่ ครยี ด เหน่อื ย หงดุ หงิดใจ ให้คุณพอ่ ช่วยปลอบโยนคุณแม่เพื่อช่วยให้คุณแม่สบายใจ หายหงุดหงิดให้คุณพ่อช่วยนวด คุณแม่เบาๆ บริเวณ คอ ไหล่ และหลังขณะกำลังให้นมลูก หรือเมื่อคุณแม่รู้สึก เครยี ด ทำให้มีนำ้ นมไหลมากขึน้ 7. ชว่ ยดูแลลกู ๆ ทเี่ หลือ (ถา้ ม)ี 8. แสดงความรักแกแ่ มอ่ ยา่ งตอ่ เนอ่ื ง อย่างท่ีเคยทำ 9. ตอบสนองความต้องการทางจติ ใจของคุณแม่ ตลอดระยะของการเล้ียงลูกด้วยนมแม่ 10. ห้ามซอื้ ขวดนม หัวนมปลอม หรือนมผสม เขา้ บ้านเดด็ ขาด ทั้งหมดท่กี ลา่ วมาน้จี ะชว่ ยใหค้ ุณแมป่ ระสบ ผลสำเรจ็ ในการเลีย้ งลกู ด้วยนมแม่ได้งา่ ยข้ึน การดแู ลทารกแรกเกดิ ทารกแรกเกดิ คอื ทารกท่ีมอี ายตุ ัง้ แตแ่ รกเกดิ ถงึ 28 วนั ซึ่งเป็นช่วงท่มี ีการปรับตัว อย่างมาก จากสภาพแวดล้อมจากบรรยากาศที่อบอุ่นในครรภ์มารดา ออกมาสู่ สง่ิ แวดลอ้ มภายนอก จงึ เปน็ ชว่ งชวี ติ ทม่ี คี วามตอ้ งการการดแู ลอยา่ งใกลช้ ดิ เปน็ พเิ ศษ ดังนี้

26 คูม่ อื มารดาหลงั คลอดและการดูแลทารก 1. การดแู ลทางดา้ นร่างกาย 1. ดูแลให้ได้รับอาหารที่เหมาะสม ได้แก่ นมแม่ ซึ่งทารกต้องกินน้ำนมแม่ อย่างเดียว 6 เดอื น จงึ จะได้รับสารอาหารทีม่ ีประโยชนค์ รบถว้ น มีภูมติ ้านทานโรค และสรา้ งสัมพนั ธภาพที่ดีระหวา่ งพอ่ แมล่ ูก 2. ดแู ลใหน้ อนหลบั พกั ผอ่ นอยา่ งเพยี งพอ จดั ใหท้ ารกไดน้ อนในทส่ี ะอาด ปลอดภยั อากาศถ่ายเทสะดวก 3. ดูแลการขับถ่าย ทารกที่กินนมแม่จะขับถ่ายง่าย โดยถ่ายวันละประมาณ 3-4 ครัง้ ลักษณะอุจจาระจะเป็นเนื้อเละๆ น่ิมๆ สเี หลือง 4. ดูแลรักษาความสะอาดรา่ งกาย อาบน้ำสระผมทกุ วัน และทำความสะอาด ทกุ ครง้ั หลังการขับถา่ ย 5. ดูแลความอบอุ่นของร่างกายอย่างเพียงพอ โดยสวมเสื้อผ้าให้เหมาะสมกับ อากาศ และฤดูกาล 6. ดแู ลระบบต่างๆ ในร่างกาย โดยเฉพาะอย่างย่ิงระบบการหายใจ ถ้าพบวา่ ลูกหายใจเรว็ ปีกจมกู บาน อกบมุ๋ เลบ็ มือเล็บเทา้ เขยี วใหร้ บี มาพบแพทย์ 2. การดแู ลจิตใจ ความรักและความอบอุ่นจากพ่อแม่เป็นสิ่งสำคัญท่ีช่วยส่งเสริมให้ทารกมีการ เรียนรู้ถึงความรกั ความไวว้ างใจผูอ้ ่นื เกดิ ทัศนคติที่ดีตอ่ สงิ่ แวดล้อม และจะมีผล ต่อเนอื่ งไปถึงวัยผู้ใหญ่ การดูแลจิตใจสามารถทำไดโ้ ดย • การสัมผัส กอดรดั จะกอ่ ใหเ้ กดิ ความรู้สึกอบอนุ่ เป็นสุขสงบ เกิดความ ม่นั ใจต่อสงิ่ แวดลอ้ ม และคนรอบข้าง • ควรตง้ั ชอ่ื ลกู ตง้ั แตแ่ รกคลอด และเรยี กชอ่ื ทกุ ครง้ั ทพ่ี ดู คยุ กบั ลกู การพดู คยุ สง่ เสยี ง การพยกั หนา้ หรอื ยม้ิ จะเปน็ สอ่ื กระตนุ้ พฒั นาการของทารกไดอ้ ยา่ งดี • ขณะที่อุ้มลูก อาจนวดนิ้วมือ แขน นิ้วเท้า เท้าของลูกเบาๆ ทำให้ลูก สบายตัว อารมณ์แจ่มใส

27 3. การอมุ้ ทารก การอุม้ ในทา่ ปกติ อุ้มท่าตะแคงเข้าทางหน้าอก ให้ท้ายทอยของทารกอยู่บนข้อพับแขนของคนอุ้ม วางแขนทอดไปตามลำตวั ทารก อกี มอื อมุ้ ชอ้ นสว่ นกน้ และชว่ งขา ลำตวั ทารกแนบชดิ กับลำตวั ของผอู้ ุม้ ศรี ษะ คอ ลำตวั อยูใ่ นแนวเดียวกนั การอุ้มเรอ มี 2 ทา่ ท่าที่ 1 อุ้มพาดบ่าให้หนา้ ท้องทารกกดบรเิ วณหัวไหล่ ผู้อมุ้ เพ่อื ไล่ลม ทา่ ท่ี 2 อุ้มนัง่ บนตัก หันหน้าออก โดยมือขา้ งหนง่ึ จบั ทีห่ น้าอกทารก มอื อกี ขา้ งหนึ่งลูบหลัง หรือเคาะเบาๆ โน้มตัวทารกไปข้างหน้า เล็กนอ้ ย เพอ่ื ใหห้ น้าท้องถูกกดและไลล่ ม ออก การปลอบเดก็ อุ้มคล้ายกับการอุ้มเรอ และพูดคุยกับทารก ไปดว้ ยหรอื อาจใช้การอุ้มกอดทารก

28 ค่มู ือมารดาหลงั คลอดและการดูแลทารก การอาบนำ้ ลกู การอาบน้ำทำความสะอาดรา่ งกาย ทำให้ลูกรู้สกึ สบาย ขณะอาบนำ้ ยังสามารถ สงั เกตสง่ิ ผดิ ปกตติ า่ งๆ ในตวั ลกู เชน่ ผด ผน่ื สำหรบั เวลาในการอาบนำ้ ทเ่ี หมาะสม เปน็ เวลาท่ีมอี ากาศอบอนุ่ ช่วงสาย หรือบ่าย การเตรียมอปุ กรณ์ในการอาบนำ้ 1. อา่ งนำ้ ใส่นำ้ อนุ่ 2. สบู่เหลว (หรอื สบ่กู ้อน) 3. ผ้าหรอื ฟองน้ำ 4. ผ้าเชด็ ตัวผนื ใหญ่ ผืนเลก็ 5. สำลใี ส่น้ำต้มสกุ สำหรับเช็ดตา 6. สำลี แอลกอฮอลส์ ำหรับเช็ดสะดือ ขั้นตอนการอาบน้ำลกู 1. ลา้ งมอื และแขนใหส้ ะอาด ผสมน้ำอนุ่ คร่ึงอา่ งใช้ข้อศอกจมุ่ นำ้ เพื่อทดสอบ ความอ่นุ ของนำ้ ใหพ้ อดี 2. อมุ้ ลกู วางบนทนี่ อนที่มีผ้าขนหนผู นื ใหญ่ ปูรองไว้ ถอดเสอ้ื ผา้ ออก ห่อตัวลูกดว้ ยผา้ ขนหนู ให้กระชบั 3. เช็ดใบหน้า ใบหู และซอกหู 4. ประคองศีรษะใหอ้ ย่ใู น องุ้ ฝา่ มือ ใช้แขนและศอกหนบี ลำตัวลกู ไว้ขา้ งเอวใช้นวิ้ มือพบั ใบหู 2 ขา้ ง เพ่อื ป้องกนั นำ้ เข้าหู

29 5. ใช้ฟองนำ้ ชบุ น้ำบีบให้ หมาด ลูบใหท้ ว่ั ศีรษะของลกู หยดสบู่ 1-2 หยด ใช้นิว้ นวด เบาๆ ให้ทั่ว แลว้ ลา้ งออกให้ สะอาด เช็ดศรี ษะใหแ้ หง้ 6. นำตวั ลกู ลงอา่ ง โดยใชม้ อื จบั ท่รี กั แรเ้ ด็ก ไหลเ่ ดก็ พาดบนแขนของแม่ 7. ลูบตัวลูกใหเ้ ปียกด้วยฟองนำ้ ใช้สบูล่ ูบตวั ทีละ ส่วนของร่างกาย ต้ังแตแ่ ขน ซอกคอ ลำตวั ขา แลว้ ล้างฟองสบอู่ อกใหห้ มด 8. ใชม้ ืออกี ข้างจบั ท่หี วั ไหลโ่ ดยอ้มุ ควำ่ ให้อก พาดทีแ่ ขนแมล่ ูบสบูใ่ ห้ทัว่ หลังก้นและขา แลว้ ล้าง ออกใหส้ ะอาด 9. อ้มุ ลกู ขนึ้ จากอา่ ง ซบั นำ้ ใหแ้ หง้ โดยเฉพาะ ตามซอก ขอ้ พบั ตา่ งๆ 10. เชด็ ตาของลูกจากหัวตาไป หางตาทลี ะขา้ ง ดว้ ยสำลีชบุ นำ้ ต้มสุกทีเ่ ย็นแลว้ 2 กอ้ น และใชไ้ ม้ พันสำลีทำความสะอาดในรูจมกู ทงั้ 2 ข้าง

30 คมู่ ือมารดาหลงั คลอดและการดูแลทารก 11. ทำความสะอาดสะดือลูก ด้วยสำลีชบุ แอลกอฮอลโ์ ดยเช็ด สะดือวนจากดา้ นในออกมา ด้านนอก 12. แต่งตัวให้ลูกใส่เสื้อ ผ้าอ้อม และห่อตัวด้วยผ้าขนหนูหรือผ้าอ้อมผืนใหญ่ เพ่อื ความอบอ่นุ ของลูก กรณีที่ลูกตัวโต น้ำหนกั มาก สามารถสระผมถูสบบู่ นเบาะ แลว้ อุ้มล้างตัวในอ่าง ข้อควรระวงั 1. บริเวณท่อี าบน้ำตอ้ งไมม่ ลี มโกรก 2. อาบนำ้ อยา่ งเบามือ นุ่มนวล เพราะผิวลกู บางและกระดกู เปราะง่าย 3. ไมใ่ ชส้ บ่ทู ง้ั กอ้ นถูตัวหรอื ศีรษะลกู 4. ไมเ่ กาหรอื นวดบริเวณศีรษะลกู 5. ไมค่ วรแชล่ ูกในอ่างน้ำนานเกินไป เพราะจะทำให้ลูกหนาว 6. เชด็ ตวั ใหแ้ หง้ โดยวธิ ีซบั ไมถ่ ูหรอื เช็ดแรง ๆ

31 การดูแลสขุ ภาพช่องปากสำหรบั เดก็ เล็ก คณุ แมค่ วรใสใ่ จต้ังแต่ฟันน้ำนมยังไมข่ ึน้ หรอื ต้งั แตแ่ รกเกิด โดยใชผ้ ้านุ่มๆ ชบุ น้ำ สะอาด เช่น นำ้ ตม้ สุก ทำความสะอาดเช็ดภายในชอ่ งปาก ไมใ่ ห้มีคราบของน้ำนม ติดอยู่ที่สันเหงือก กระพุ้งแก้มและลิ้น เพื่อสร้างนิสัยให้เคยชินกับการมีช่องปากที่ สะอาด และฝึกใหเ้ ด็กรู้สึกคุน้ เคยกบั การมเี ครื่องมอื เขา้ ไปในปาก วธิ ีการทำความสะอาดชอ่ งปากเดก็ เล็กกอ่ นฟนั นำ้ นมขึน้ อ้มุ ลกู ในทา่ กง่ึ นงั่ ก่ึงนอน เหมอื นเวลาป้อนนม หรอื นอนราบบนท่นี อน จากนนั้ ใช้นิ้วพันผ้านุ่มสะอาดชุบน้ำต้มสุกเช็ดให้ทั่ว โดยเริ่มจากสันเหงือก กระพุ้งแก้ม บนล้ิน ใตล้ ้นิ และเพดาน ทำวนั ละ 2 ครงั้ เช้าและหวั ค่ำหลังจากที่เด็กดดู นมเสรจ็ แลว้ ไมค่ วรเชด็ หลงั ทานนมอิม่ ใหมๆ่ (ควรแยกผ้าเชด็ ใน ชอ่ งปากกบั ผ้าอ้อมห่อตวั เดก็ )

32 คมู่ อื มารดาหลังคลอดและการดูแลทารก วธิ กี ารทำความสะอาดชอ่ งปากเดก็ เลก็ ภายหลงั มฟี นั นำ้ นมขน้ึ แลว้ เมื่อลูกมีฟันน้ำนมซี่แรกขึ้นในช่องปาก คุณแม่สามารถเริ่มใช้แปรงสีฟันที่มี ขนแปรงนุ่มๆ ขนาดเล็กในการแปรงฟันของเด็กร่วมกับใช้ผ้านุ่มชุบน้ำสะอาดเช็ด ฟันใหแ้ ก่เดก็ คำแนะนำในการดูแลสุขภาพช่องปากเดก็ เลก็ 1. หลกี เลย่ี งการแพรเ่ ชอ้ื ทท่ี ำใหเ้ กดิ ฟนั ผทุ างนำ้ ลาย เชน่ การเคย้ี วอาหารปอ้ นเดก็ การชมิ อาหาร การใชช้ อ้ นหรอื ถ้วยน้ำร่วมกับเดก็ 2. หลังจากกินนมแม่ 6 เดือน ควรเลือกนมจืดให้เด็ก ไม่ให้เด็กดูดนมหลับ คาขวดนม และด่ืมนำ้ ตามทกุ ครงั้ หลงั ด่มื นม 3. ฝกึ ใหเ้ ด็กดืม่ นมจากถว้ ย เพอ่ื จะเลกิ ขวดนมเมอื่ อายุไม่เกิน 1 ปคี ร่งึ 4. ไม่ใส่เคร่อื งดืม่ ทม่ี รี สหวาน น้ำผลไม้ หรอื อาหารอนื่ ในขวดใหเ้ ด็กดดู 5. เลือกอาหารที่มีคุณค่าให้กับเด็ก ไม่ให้อาหารที่มีส่วนผสมของน้ำตาล เกลือมากเกินควร และไม่ควรมีสารปรงุ แต่งรส 6. อาหารระหวา่ งมื้อไม่เกิน 2 ครั้ง ตอ่ วนั ควรเน้นผัก ผลไม้ และนมจืด 7. ฝึกเด็กกินเปน็ เวลา ไมก่ ินจบุ จิบ และให้กนิ นำ้ ตามหลังอาหารทุกครง้ั 8. แปรงฟนั ใหเ้ ด็กอยา่ งนอ้ ยวนั ละ 2 ครง้ั 9. คุณแม่ควรหมั่นตรวจฟัน นับซี่ฟันของลูก และพามาตรวจฟันในวันที่พาเด็ก มารบั วคั ซนี ทกุ ครั้ง

33 อาการตัวเหลอื งในทารกแรกเกิด ตัวเหลือง เป็นลักษณะที่ผิวหนังของลูกมีสีเหลือง มักพบใน 2-3 วันแรก หลังเกิด ซึ่งพบได้บ่อย ถ้าไม่เหลืองมากจะไม่มีอันตราย การที่ผิวหนังมีสีเหลือง เกดิ จากสารสเี หลอื งทีเ่ รียกว่า “บลิ ิรูบนิ ” คณุ แม่จะสังเกตดตู ัวเหลืองได้ โดยดทู ีต่ า และผวิ หนงั ของลกู ถา้ ตัวเหลอื งมากจะเห็นท่ผี ิวหนงั ของทงั้ ตัว บลิ ิรูบินคืออะไร บิลริ บู ิน คอื สารทีเ่ กิดจากเมด็ เลือดแดงท่ีหมดอายุแลว้ แตกตัวเสอ่ื มสลายไป ซงึ่ ปกติแล้วการเปลย่ี นแปลงน้จี ะเกิดขึ้นในตบั และบิลิรูบินจะถกู ขับออกมาทางลำไส้ ออกมาในอุจจาระ ในคนท่ัวไปปกติจะไม่เหลอื บลิ ริ ูบินคา้ งติดตามผิวหนัง ยกเว้น ในเด็กแรกเกิด ทำไมเดก็ แรกเกดิ จึงตัวเหลอื ง ในเดก็ แรกเกดิ เมด็ เลอื ดแดงจะอายสุ ้นั กว่าเมด็ เลอื ดแดงของผใู้ หญ่ ทำใหม้ ี การสร้างสาร “บลิ ิรบู ิน” มากขึ้น ประกอบกบั ตับของเด็กแรกเกดิ ยงั ทำงานไม่เต็มที่ ทำใหข้ ับบลิ ริ บู นิ ออกได้ไมห่ มด (โดยเฉพาะอยา่ งยงิ่ ถา้ เป็นเด็กแรกเกดิ ก่อนกำหนด

34 คูม่ ือมารดาหลงั คลอดและการดแู ลทารก จะมีอาการตัวเหลืองได้มากขึ้น) ในเด็กแรกเกิดปกติทั่วไปจะเห็นตัวเหลืองใน 2-5 วันแรกหลงั เกดิ และมักจะหายไปใน 2 สปั ดาหแ์ รก โดยไมม่ อี ันตรายแตอ่ ย่างใด ทราบได้อย่างไรวา่ บลิ ิรูบนิ สูงแคไ่ หน การดดู ว้ ยสายตาจะบอกไดพ้ อประมาณ ปกตติ วั เหลอื งมกั จะเรม่ิ ตน้ เหน็ ไดช้ ดั เจน ที่ตา ใบหน้า ลามมาถึงส่วนล่างของร่างกาย คุณแม่ลองใช้มือกดลงไปที่ผิวหนัง ของลูก จะเห็นลักษณะสีผิวของลูกว่าเหลืองหรือไม่ ถ้าสีเหลืองลามมาถึงหัวเข่า มักแสดงว่าเหลืองถึงขั้นต้องรักษา เพราะถ้าเหลืองระดับที่สูงมากเกินไปจะ ทำอันตรายต่อสมอง เกิดสมองพิการในระยะต่อมา แตก่ ารจะทราบว่าถึงระดบั ไหน ได้แนน่ อน ต้องเจาะเลือดจากสน้ เทา้ ของลกู ไปตรวจโดยใช้เครอ่ื งมือพเิ ศษ เพราะถา้ มีระดับทส่ี งู มากเกินไปจะทำอนั ตรายต่อสมอง เกดิ สมองพิการในระยะตอ่ มา การรักษาทำไดอ้ ย่างไร เมอื่ ระดับ “บิลิรบู ิน” ของลูกสูงขน้ึ ถึง ระดบั หน่ึง จะได้รบั การรักษาโดยสอ่ งไฟ พเิ ศษ แสงไฟจะช่วยขับสารบลิ ริ ูบินออก ทางอจุ จาระ ปสั สาวะ ผวิ หนงั ลกู ของคณุ ตอ้ งถอดเสอ้ื ผา้ หมดและปดิ ตาขณะสอ่ งไฟ ถา้ หากระดบั ของสารบิลริ บู นิ สูงมาก จนถึงระดับท่ีจะทำอนั ตรายต่อสมองของลูกได้ แพทยจ์ ะทำการ “ถ่ายเลือด” คือดดู เลือดของลูกทเ่ี ต็มไปดว้ ยบลิ ิรูบนิ ออก และให้เลือดใหมท่ ีไ่ ม่มีบลิ ิรบู นิ เขา้ ไปทดแทน จะป้องกนั ไม่ใหล้ ูกตัวเหลอื งได้หรือไม่ สว่ นใหญแ่ ลว้ ตวั เหลอื งเปน็ ภาวะทพ่ี บไดใ้ นเดก็ แรกเกดิ ตามปกติ คณุ แมจ่ ะสามารถ ปอ้ งกนั ไมใ่ หล้ กู ตวั เหลอื งเพม่ิ จนถงึ กบั ตอ้ งใหก้ ารรกั ษาได้ โดยกระตนุ้ ใหล้ กู ดดู นมแม่

35 ตั้งแต่หลังเกิดใหม่ให้บ่อยเกินกว่า 8 ครั้งต่อวัน หัวน้ำนมในวันแรกๆ จะกระตุ้น การขับถ่ายทางลำไส้ของลูก ทำให้ขับขี้เทาออกมาได้เร็ว ไม่มีสารบิลิรูบินคั่งค้าง ในรา่ งกาย เมอื่ กลับบ้านตอ้ งทำอย่างไร เนื่องจากคุณแม่และลูกส่วนใหญ่ มีเวลาอยู่ในโรงพยาบาลประมาณ 2-3 วัน เท่านัน้ ในเดก็ บางคนอาจจะเร่ิมเหลอื งตง้ั แตอ่ ยใู่ นโรงพยาบาล แตไ่ มม่ ากนักไม่ต้อง รับการรักษา ในเด็กบางคนขณะอยู่ที่โรงพยาบาล อาจไม่เห็นอาการตัวเหลืองเลย แต่ให้คุณแม่คิดไว้เสมอว่า ลูกอาจมีอาการตัวเหลืองได้ในช่วงสัปดาห์แรกหลังเกิด ดังนั้นคุณแม่ต้องสังเกตว่าขณะอยู่บ้านลูกตัวเหลืองหรือไม่ หรือมีอาการตัวเหลือง เพ่มิ ข้นึ จากเดิม ต้องกระตุ้นให้ลูกดูดนมแม่มากๆ บ่อยๆ คณุ แมต่ อ้ งดืม่ นำ้ และทาน อาหารใหเ้ พียงพอ ในลูกที่ต้องได้รับการรักษา ขณะอยู่ที่โรงพยาบาล เมื่อกลับบ้านแล้วก็ต้องคอย สังเกตว่าอาการตัวเหลืองกลับคืนมาอีกหรือไม่ ไม่จำเป็นต้องนำลูกไปตากแดด เพราะอาจเกิดผลเสยี มากกว่าผลดี ถ้าไม่แน่ใจ สงสัย สามารถกลบั มาโรงพยาบาล เพื่อขอคำปรึกษาจากเจ้าหน้าที่ แพทย์ พยาบาล ซึ่งแพทย์จะพิจารณาให้ทำการ ตรวจวัดระดับบิลิรบู ินตามความจำเปน็ การสงั เกตอาการผดิ ปกตขิ องทารกแรกเกิดและการแก้ไข 1. ไข้ ทารกจะมีอาการผวิ หนังอนุ่ /รอ้ น ร้องกวน งอแง ไมค่ วรห่อผา้ หนา ควร ใส่เสื้อและกางเกงใหล้ กู และเช็ดตัวดว้ ยนำ้ อุ่น กระตนุ้ ใหด้ ูดนมมารดาทกุ 2 ชว่ั โมง ถ้าหากพบวา่ ทารกมไี ข้สงู กระสบั กระส่ายรว่ มกบั มอี าการซึม ไม่ยอมดูดนม ใหร้ บี นำมาพบแพทย์ 2. อาการตัวเยน็ ทารกจะมีผวิ หนงั เย็น ซดี หรือคล้ำ ซึมไม่ดดู นม หายใจเร็ว ถา้ ทารกตัวเย็นให้หอ่ ตวั ด้วยผา้ หนาๆ ปรบั อุณหภหิู ้องให้เหมาะสม แลว้ ให้รบี นำมา

36 ค่มู ือมารดาหลังคลอดและการดูแลทารก พบแพทย์ 3. อาการตัวเหลือง เป็นลักษณะที่ผิวหนังทารกมีสีเหลือง ที่มักพบได้ใน 2-3 วันแรกหลงั เกดิ สงั เกตจากการดทู ่ตี า และผวิ หนัง ถ้าไมเ่ หลืองมากจะไมม่ ีอนั ตราย ถ้าพบว่าตัวเหลอื งมาก มองเห็นได้ชดั และเดก็ มีอาการซึมลง ไมค่ ่อยดดู นม ให้รบี นำมาพบแพทย์จะไดร้ ับการรักษาโดยการสอ่ งไฟ เพอ่ื ให้มกี ารขบั สารตวั เหลอื งออก มาทางอุจจาระและปสั สาวะ 4. การสำรอกหรืออาเจียน การแหวะนมเล็กๆ น้อยๆ เปน็ ภาวะปกติของทารก แรกเกิด เนื่องจากหูรูดของกระเพาะอาหารยังทำงานได้ไม่ดี ทำให้หูปิดไม่สนิท แต่ถ้ามีอาการสำรอกและพบวา่ ปลายมือ ปลายเท้าเยน็ ให้รบี นำมาพบแพทย์ 5. อุจจาระ ของทารกที่ดูดนมแม่จะมีลักษณะ ค่อนข้างเละๆ สีเหลือง เนื้อ ละเอียด หลังจากการถ่ายขี้เทาใน 2-3 วันแรก เด็กบางคนยิ่งดูดนมแม่บ่อย ย่งิ ถา่ ยบ่อย ถา้ เด็กดปู กติไม่ซึม นำ้ หนกั เพมิ่ ข้นึ หรอื รา่ งกายเจรญิ เติบโตดี ถอื วา่ เปน็ ส่ิงปกติ สำหรบั ทารกท่ีไดร้ บั นมผสม อุจจาระมักจะแขง็ และมจี ำนวนมาก หลงั การถ่ายอจุ จาระหรอื ปสั สาวะ ใหท้ ำความสะอาดกน้ และอวยั วะสืบพันธ์ุ และเปลย่ี น ผ้าอ้อมทกุ ครัง้ 6. เยื่อบุบตาอักเสบ น้ำตาไหลหรือมีขี้ตา มาก ให้นำลูกมาพบแพทย์ 7. สะดืออักเสบ บวม แดง หรือมีหนอง และมีกลิ่นเหม็น ให้นำลูกมาพบ แพทย์ 8. ผื่นแดง หรือรอยถลอกตามร่างกาย โดยเฉพาะบริเวณก้น ให้นำลูกมาพบ แพทย์ 9. ภาวะสะอึก อาจพบได้ในทารกปกติ หลังดูดนมมารดา ให้อุ้มเรอในท่า ปกติ หรืออาจลดปริมาณนมในแต่ละมื้อ แต่ให้บ่อยครั้งขึ้น

37 การให้ภูมคิ ุ้มกันโรค (วคั ซนี ) ทารกแรกเกิดทุกราย จะได้รับการฉีดวัคซีนป้องกันวัณโรค และตับอักเสบบี ซึง่ จะบนั ทึกไว้ในสมดุ บนั ทึกสขุ ภาพแมแ่ ละเด็ก และจะนัดให้มารับวคั ซีนครง้ั ต่อไป คุณพ่อและคุณแม่ควรพาลูกมารับวัคซีนตามนัด ที่โรงพยาบาลหรือสถานีอนามัย ใกลบ้ ้าน อาย ุ วคั ซีนปอ้ งกนั โรคที่ควรไดร้ บั แรกเกิด วัณโรค ตบั อกั เสบ บี ครง้ั ท่ี 1 1-2 เดอื น ตับอกั เสบ บี ครงั้ ที่ 2 2 เดือน คอตบี ไอกรน บาดทะยกั โปลิโอ ตบั อักเสบ บี ครง้ั ที่ 1 4 เดือน คอตบี ไอกรน บาดทะยกั โปลโิ อ ตบั อักเสบ บี ครง้ั ท่ี 2 6 เดอื น ตับอกั เสบ บี คอตีบ ไอกรน บาดทะยัก คร้งั ท่ี 3 9 เดอื น วัคซนี ปอ้ งกนั โรคหัด หดั เยอรมนั คางทมู คร้งั ท่ี 1 1 ปคี รึง่ คอตบี ไอกรน บาดทะยกั โปลโิ อ ครั้งที่ 4 1 ปคี รึ่ง ไข้สมองอกั เสบ 2 ครัง้ โดยครัง้ ท่ี 2 ห่างจากครง้ั แรก 1 เดอื น 2 ปคี รึ่ง ไขส้ มองอกั เสบ ครงั้ ท่ี 3 4 ป ี คอตบี ไอกรน บาดทะยักและโปลโิ อ ครงั้ ที่ 5 พ่อแมค่ วรดแู ลแผลที่เกิดจากวัคซนี อยา่ งไร 1. รักษาบรเิ วณท่ีฉดี ใหส้ ะอาด โดยเช็ดด้วยสำลีและน้ำสะอาดก็เพียงพอ 2. อยา่ สะกิดตุ่มหนองหรอื ใชย้ าใดๆ ทาบริเวณทฉี่ ีด 3. แผลที่เกิดจาก บีซจี ี อาจเปน็ ฝีขนาดเล็กอยูไ่ ดน้ าน 3-4 สัปดาห์ จะเป็นๆ หายๆ ไมจ่ ำเปน็ ต้องใส่ยาหรือปิดแผล 4. หากพบความผิดปกติบริเวณที่ฉีด เช่น บวมแดง ปวดแผลขยายใหญ่ขึ้น เปน็ หนอง ต่อมน้ำเหลืองบริเวณรักแรโ้ ตขนึ้ ควรรีบมาปรกึ ษาแพทย์

38 คู่มือมารดาหลังคลอดและการดูแลทารก บรรณานกุ รม กุลกัญญา โชคไพบูลย์กจิ และคณะ คู่มือการสร้างเสริมภูมคิ ้มุ กันโรค กระทรวง สาธารณสุข สำนักงานกิจการโรงพิมพ์องค์การสงเคราะห์ทหารผ่านศกึ ; 2548. คลนิ กิ นมแมเ่ ชยี งใหม;่ แนวทางการเลย้ี งลกู ดว้ ยนมแมส่ ำหรบั แมท่ ำงานนอกบา้ น, เอกสารประกอบการสอน: มปป. คู่มอื โรงเรยี นพอ่ แม่ ศนู ย์อนามัยท่ี 8 นครสวรรค์ (เล่มหลังคลอด) คู่มอื การฝึกปฏบิ ัติการพยาบาลระยะหลงั คลอด เชียงใหม่ : คณะพยาบาลศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชยี งใหม;่ 2548 ปราณี พงศ์ไพบลู ย.์ การพยาบาลระยะหลังคลอด บรษิ ัท พิมพ์ดี จำกัด เพลท หจก.สุเนตรฟิลม์ ; 2001. พรทิพย์ ศริ ิบูรณพ์ ิพัฒนา. กรุงเทพฯ การพยาบาลเด็ก เลม่ 1 บริษัท ยุทธรนิ ทร์ การพิมพ์ จำกดั ; 2544. มณภี รณ์ โสมานุสรณ.์ การพยาบาลสูติศาสตร์ เลม่ 2 บรษิ ทั ยทุ ธรินทร์ การพมิ พ์ จำกัด; 2548. ศนั สนยี ์ เจตน์ประยุกต์. เอกสารประกอบการอบรมการเล้ยี งลกู ดว้ ยนมแม่ กลุม่ อนามัยแม่และเด็ก สำนักส่งเสริมสุขภาพ โรงพิมพ์ชุมนุมสหกรณ์การเกษตรแห่ง ประเทศไทยจำกดั ; 2546. สา่ หรี จติ ตนิ ทั น์ และคณะ. เลย้ี งลกู ด้วยนมแม่ ความรู้สู่การปฏบิ ัต.ิ สำนักพิมพ์ กรุงเทพเวชสาร; 2546. สรายุทธ สุภาพรรณคติ. Best Practice in Neonatal Care. บริษัท ธนาเพชร จำกัด; 2548. สูตนิ รีเวชกรรม 1-2 กลมุ่ งานการพยาบาล โรงพยาบาลสง่ เสริมสขุ ภาพ ศนู ย์ อนามยั ท่ี 10 เชียงใหม.่ คู่มือมารดาหลงั คลอดและการดูแลทารก. โรงพิมพค์ รองช่าง; 2551.

39 อารีรัตน์ สุพุทธิธาดา. คู่มือการออกกำลังกายสำหรับหญิงตั้งครรภ์ และหญิง หลังคลอด. กองออกกำลังกายเพื่อสุขภาพ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข. โรงพิมพ์องคก์ ารรับสง่ สนิ ค้าและพัสดภุ ัณฑ;์ 2547. เอกสารประกอบการสอนเรื่องนมแม่ เคล็ดลับการเลี้ยงลูกให้เก่งดีมีสุข ศูนย์ อนามยั ท่ี 4 ราชบุรี ท่ปี รึกษา นายแพทยก์ ิตติพงศ์ แซ่เจ็ง กองอนามยั การเจริญพันธ์ุ แพทยห์ ญิงสุวนติ ย์ สร้างศรีวงศ ์ กองอนามยั การเจรญิ พนั ธุ์ นายสุธน ปํญญาดิลก กองอนามยั การเจริญพนั ธุ์ นายแพทย์ทวีทรพั ย์ ศริ ประภาศริ ิ กองทุนประชากรแห่งสหประชาชาติ คณะผู้จัดทำ 1. นางเรณู ชูนลิ กองอนามยั การเจรญิ พนั ธ์ุ 2. นางสกุ ันยา ทองธำรง UNFPA 3. นางวไิ ล รตั นพงษ์ ศนู ยอ์ นามัยท่ี 1 กรงุ เทพฯ 4. นางจิรวรรณ ประชาสทิ ธศิ กั ด์ิ ศนู ย์อนามัยท่ี 1 กรุงเทพฯ 5. นางวไิ ลรกั ษ์ อยุ านนั ท ์ ศูนยอ์ นามยั ที่ 4 ราชบรุ ี 6. นางบุษบา อรรถาวรี ์ ศูนยอ์ นามัยท่ี 4 ราชบรุ ี 7. นางสาวพรณิชา ชุณหคันธรส ศนู ย์อนามยั ท่ี 4 ราชบรุ ี 8. นางกฤษดา เออ้ื อภิศกั ดิ์ ศนู ยอ์ นามยั ที่ 6 ขอนแก่น 9. นางสจุ ติ รา ขนุ น้อย ศูนย์อนามยั ที่ 6 ขอนแก่น 10. นส.นิตยา พรรณาภพ ศนู ยอ์ นามัยที่ 7 อบุ ลราชธานี

40 คมู่ ือมารดาหลังคลอดและการดแู ลทารก 11. นส.จตุพร สขุ สำราญ ศูนยอ์ นามยั ที่ 7 อุบลราชธานี 12. นส.กนกพร จนั ทราทิตย์ ศูนย์อนามัยท่ี 10 เชียงใหม่ 13. นางประทนิ วิญญรัตน์ ศนู ยอ์ นามยั ที่ 10 เชียงใหม่ 14. นางจรุ ีมาศ ไทรงาม โรงพยาบาลเถนิ 15. นางศิริพร บ้านคุ้ม โรงพยาบาลเถนิ 16. นางประสมพร วชิรรัตนากรกลุ โรงพยาบาลลำปาง 17. นางศศธิ ร ทงุ่ แจ้ง โรงพยาบาลลำปาง 18. นางกลุ รัตน์ ไชยพรหม สำนักงานสาธารณสขุ จังหวดั ลำปาง 19. นส.โปรดปราน สบื พงษเ์ อ้อื โรงพยาบาลแม่สะเรยี ง 20. นางวนั เพญ็ มโนวงศ์ โรงพยาบาลแม่สะเรยี ง 21. นางอุรรี ฐั นุชนานนท์เทพ โรงพยาบาลสุไหงโก-ลก 22. นางนลู ีฮะ แวสแลแม สำนกั งานสาธารณสขุ จงั หวัดนราธวิ าส 23. นางวรลักษณ์ คณุ วุฒ ิ โรงพยาบาลสะเดา 24. นางฟาอิซ๊ะ หลเี ส็น โรงพยาบาลสะเดา 25. นางวรนชุ ดำม ี โรงพยาบาลรัตภูมิ 26. นางกรรณิการ์ พทิ กั ษป์ ทั มากร โรงพยาบาลรตั ภมู ิ 27. นางสุภิดา ไม่จน โรงพยาบาลรตั ภมู ิ 28. นางพนู ศรี เสง้ สวุ รรณ สำนกั งานสาธารณสุขจงั หวดั สงขลา