ตอนที่ 7 มรดกทางวัฒนธรรม งานไม้แกะสลัก-พระพุทธรูป

อาณาจักรสุโขทัย หนว่ ยการเรยี นท่ี 2 เรอื่ งประเดน็ สาคญั ในประวตั ศิ าสตรไ์ ทย โรงเรยี นบรรพตพิสัยพิทยาคม จังหวัดนครสวรรค์ สำนักงำนเขตพ้ืนท่ีกำรศึกษำมธั ยมศึกษำนครสวรรค์ สำนักงำนคณะกรรมกำรกำรศึกษำขัน้ พ้นื ฐำน กระทรวงศึกษำธกิ ำร

สุโขทยั งานไม้จาหลกั หมายถึง งานศลิ ปกรรมทก่ี ระทาบนเนอ้ื ไม้ดว้ ยวธิ กี ารสลัก ฉลัก หรือ จาหลักใหเ้ ปน็ รูปรา่ ง ลวดลายด้วยเครอื่ งมือตา่ งๆ เปน็ งานทชี่ ่างตอ้ งมีความชานาญ เพราะต้องใช้ความประณตี ในการถ่ายทอดรูปแบบ และลวดลายบนวัสดทุ เ่ี ป็นไม้ ด้วยการ งานจาหลักไมภ้ าพทวารบาลสมัยสุโขทัย ในพพิ ิธภัณฑสถานแห่งชาติ ใช้เครอื่ งมือทท่ี าจากโลหะ เชน่ ขวาน ผึ่ง (เคร่อื งมือถากไม้ รูปคล้ายจอบหนา้ แคบ) สิว่ รามคาแหง จงั หวดั สุโขทัย คอ้ นไม้ สว่าน ในการแกะสลักเพอ่ื ใหเ้ กดิ รูปทรงและความงดงามสมบรู ณ์ตามท่ีตอ้ งการ งานจาหลักไม้ เป็นงานทช่ี ่างไทยทามาแต่โบราณ งานศลิ ปกรรมประเภทนจ้ี งึ มหี ลาย เพดานไมจ้ าหลัก วดั มหาธาตุเมอื งเชลียง อย่าง เช่น งานจาหลกั ไมส้ ่วนประกอบประดับตกแตง่ สถาปัตยกรรม เชน่ บานประตู หนา้ บัน คันทวยของบ้านเรือน โบสถ์ วิหาร ตลอดจนปราสาทราชวงั และเปน็ ลวดลายประดบั สงิ่ ของเครือ่ งใชต้ า่ งๆ ตลอดจนจาหลกั เป็นประตมิ ากรรม เชน่ พระพทุ ธรูป เทวรูป เปน็ ต้น งานเครอื่ งไม้จาหลักไดเ้ ร่ิมต้นเม่ือใดไม่ปรากฏหลักฐานเด่นชัด เพราะไม้จะผุพังเสอื่ ม สลายไปตามกาลเวลา งานเคร่อื งไมจ้ าหลักในสมัยสุโขทยั ทห่ี ลงเหลืออยู่ เช่น พระพทุ ธรปู ปางมารวชิ ยั พบที่ถา้ ระฆงั อ.บ้านดา่ นลานหอย จ.สุโขทัย และประตไู ม้จาหลักเทวรปู ทรง พระขรรค(์ ทวารบาล) พบท่พี ระปรางคว์ ัดพระศรรีรัตนมหาธาตุเชลียง อ.ศรสี ัชนาลัย จ.สโุ ขทัย ปจั จุบันอยทู่ ีพ่ ิพธิ ภัณฑสถานแหง่ ชาตริ ามคาแหง จ.สโุ ขทัย

งานหล่อโลหะ ถือเป็นงานศลิ ปกรรมไทยทชี่ ่างไทยมคี วามเช่ียวชาญ งานหลอ่ โลหะ และสืบทอดมาเปน็ เวลายาวนาน วิธีการหล่อโลหะเป็นการสร้างงาน ศิลปกรรมและประติมากรรมดว้ ยโลหะชนิดต่างๆ เชน่ สารดิ ทองแดง พระพทุ ธชนิ ราช และทองเหลือง ด้วยการทาให้โลหะละลายเปน็ ของเหลว แล้วเทลงใน แม่พิมพ์ทไี่ ด้จัดทาขึ้น เพอื่ บงั คับให้โลหะเหลวขงั อยู่ในนนั้ เม่ือโลหะคลาย พระศรศี ากยมุนี พระพทุ ธชินสหี ์ ความรอ้ นและคงตวั แขง็ ดังเดิม กจ็ ะเป็นรปู ทรงตามแมพ่ มิ พ์ พอแกะ แม่พมิ พอ์ อกกจ็ ะได้รูปโลหะหลอ่ งานหลอ่ โลหะด้วยกระบวนการแบบนม้ี ี ช่ือเรยี กเฉพาะวา่ วธิ ีหลอ่ โลหะอยา่ งสญู ข้ีผง้ึ ซง่ึ เปน็ วิธีการเฉพาะของช่าง ไทยแตโ่ บราณ งานหลอ่ โลหะในสมยั สโุ ขทัย ได้แก่ พระพทุ ธรูป และเทวรูป ถอื ว่าเป็น งานประติมากรรมสารดิ ทมี่ ีความงามตามอดุ มคติ แสดงถึงฝีมอื เชิงชา่ งช้ัน เยยี่ มทมี่ ีความสามารถสงู ผลงานที่แสดงความเจรญิ รุ่งเรอื งดงั กล่าว เช่น พระศรีศากยมนุ ี ท่ีประดษิ ฐานที่พระวหิ ารหลวง วดั มหาธาตุ จ.สุโขทยั ถอื วา่ เป็นพระพทุ ธรูปท่มี ีความงดงาม และมีขนาดใหญ่มากองค์หนงึ่ ของ ประเทศไทย สรา้ งขน้ึ ในสมยั พระมหาธรรมราชาที่ 1 (พระยาลไิ ทย) เม่อื ราวพ.ศ.1905 ปจั จุบันประดิษฐานอยทู่ ่พี ระวหารวัดสุทัศนเ์ ทพวราราม กรงุ เทพฯ พระพทุ ธชนิ ราช ทว่ี ัดพระศรีรัตนมหาธาตุ จ.พษิ ณุโลก พระพทุ ธชนิ สีห์ ปัจจบุ ันอย่ทู ว่ี ัดบวรนิเวศวิหาร กรุงเทพฯ

พระพุทธรปู งานประตมิ ากรรมเอกลักษณส์ ุโขทัย พระพุทธรปู สุโขทยั ร่นุ แรก เริม่ เมอ่ื ปลายพทุ ธศตวรรษท่ี 18 พระพทุ ธรูปสโุ ขทยั ร่นุ แรก หรือพระพทุ ธรูปหมวดวดั ตระกวน ดว้ ยการติดต่อสมั พันธ์ทางพระพทุ ธศาสนาแบบเถรวาทกบั พระพทุ ธรูปสโุ ขทัยรนุ่ แรกหมวดวดั ตระกวน ศรลี งั กา มอญ พม่า และหริภุญชัย พบพระพุทธรปู ปูนปัน้ ศลิ ปะแบบเชียงแสนภายในปราสาท วัดพระพายหลวง เปน็ หลกั ฐานสาคัญแสดงใหเ้ หน็ ว่าพระพุทธรปู รุ่นแรกของ สุโขทยั มีลกั ษณะคล้ายกับพระพทุ ธรูปเชยี งแสน และ พระพทุ ธรูปลา้ นนา ทีเ่ รยี กว่าแบบวัดตระกวน เพราะได้พบ พระพทุ ธรูปเหล่านีท้ ่วี ดั ตระกวนในเมอื งสุโขทัยเป็นครั้งแรก สันนิษฐานวา่ ไดร้ ับอทิ ธิพลผ่านมาทางศิลปะพม่าแบบพุกาม นอกจากน้ียงั ได้พบพระพิมพท์ ี่เหมอื นกบั ที่พกุ าม ประเทศ พม่า และทีเ่ มอื งหรภิ ุญชยั (ลาพูน) จึงสนั นิษฐานวา่ สุโขทัย ได้นับถอื พระพุทธศาสนาลัทธเิ ถรวาทตามแบบพุกามมาก่อน ตอ่ มาจึงหนั มานยิ มแบบมอญ ลักษณะพระพกั ตร์กลม ขมวดพระเกศาใหญ่ พระรศั มี พระพุทธรูปสโุ ขทยั เปน็ รปู ดอกบวั ตมู พระองค์อวบอว้ น บางองค์ชายสงั ฆาฏิ หมวดวัดตระกวน ปางมารวิชัย หรือจวี รสัน้ พระนลาฏแคบ ขัดสมาธเิ พชร

พระพุทธรปู สโุ ขทัยหมวดใหญ่ พระพทุ ธรูปสารดิ ปางมารวชิ ัย สมัยสุโขทัย หมวดใหญ่ สมัยพอ่ ขุนรามคาแหง พระพุทธรูปสุโขทยั หมวดใหญม่ ีปรากฏอยู่ ท่วั ไป มีลักษณะพิเศษเป็นเอกลกั ษณ์เฉพาะ ของศลิ ปะสโุ ขทัย คือ พระรัศมีเป็นเปลว ขมวด พระเกศาเลก็ พระพกั ตรร์ ูปไข่ พระขนงโก่ง พระนาสิกงมุ้ (ตามแบบมหาบุรษุ ลกั ษณะจาก อินเดีย) พระโอษฐ์อมยม้ิ เล็กน้อย พระอังสา ใหญ่ ปน้ั พระองค์เลก็ ครองจวี รหม่ เฉยี ง ชาย จวี รยาวลงมาถึงพระนาภี ปลายเปน็ ลายเข้ียว ตะขาบ ชอบทาปางมารวิชัย ประทับขดั สมาธิ ราบ ฐานเปน็ หน้ากระดานเกลย้ี ง ควรเกดิ ข้ึน ในชว่ งทสี่ ุโขทยั ปรับเปลย่ี นมาเปน็ พทุ ธศาสนา แบบเถรวาททรี่ บั มาจากลังกา ราวพุทธศตวรรษที่ 19 เป็นรปู แบบทม่ี ี ความแพร่หลายและสรา้ งสืบตอ่ กนั มาตลอด

พระพทุ ธรูปสุโขทัยหมวดใหญ่ สกลุ ช่างพิษณโุ ลก พระพุทธรูปหมวดใหญใ่ นชว่ งต้นพุทธศตวรรษที่ 20 เห็นได้จาก พระพุทธรปู สารดิ ทพ่ี ระมหาธรรมราชาลิไทยทรงหล่อขึน้ ซ่งึ นา่ จะ เปน็ พระศรีศากยมนุ ี (รชั กาลท่ี 1 อัญเชญิ มาประดษิ ฐาน ณ วิหารวัด สทุ ัศนเทพวราราม) มีพุทธลักษณะองค์แข็งกระด้าง ประทบั ขดั สมาธิ ราบ ปางมารวชิ ยั พระวรกายสนั้ บ้นั พระองค์สูง ครองอุตราสงคห์ ่ม เฉยี ง มีชายพาดพระอังสาซ้ายยาวถึงพระนาภี ปลายเป็นรูปเขีย้ ว ตะขาบ อษุ ณษี ะรูปมะนาวตดั มีรัศมรี ปู เปลวอยดู่ ้านบน อาจกลา่ ว ไดว้ ่า ศิลปะสโุ ขทัยบริสุทธน์ิ น้ั วิวัฒนาการขนึ้ ในสมยั พระมหาธรรม ราชาลิไทย และเจรญิ ถงึ ขดี สงู สุดในรชั กาลทน่ี ี้ กลางพทุ ธศตวรรษที่ 20 ปรากฏพระพทุ ธชินราช วัดพระศรี มหาธาตุเมืองสองแคว เปน็ พระพทุ ธรูปทว่ี ิวัฒนาการไปจาก พระศรีศากยมุนี คอื มีความอ่อนช้อยมากข้ึน ได้แก่ พระหัตถ์เรียว เล็ก นิ้วพระหัตถ์ยาวเสมอกนั พระองค์มคี วามแข็งกระดา้ งน้อยลง พระพกั ตรก์ ลมขน้ึ พระปรางคค์ อ่ นข้างอวบ รศั มเี ปลวสูงข้ึน พระศรศี ากยมนุ ี

พระพทุ ธรปู สุโขทัยหมวดใหญ่ หลวงพอ่ แสน วดั หงสร์ ตั นาราม ธนบรุ ี สกลุ ช่างกาแพงเพชร ราวพุทธศตวรรษที่ 20-21 ภายหลังทส่ี โุ ขทัยผนวกเข้าไปเป็น ส่วนหนึ่งของอยธุ ยา พระพุทธรูปสโุ ขทัยได้วิวัฒนาการไปอย่าง มาก โดยเน้นความออ่ นชอ้ ยอนั เป็นเอกลักษณ์ของศิลปะสุโขทยั ซง่ึ ชใ้ี ห้เหน็ วา่ พยายามจะดารงรักษาความเป็นเอกลักษณข์ องตน ไว้ แตช่ ณะเดยี วกันก็แสดงให้เหน็ อทิ ธพิ ลของศลิ ปะอยธุ ยา เช่น พระพทุ ธรูป ซงึ่ ปจั จบุ นั อยู่ที่วดั หงส์รตั นาราม ธนบุรี ประทับขัดสมาธริ าบ ปางมารวชิ ัย พระหตั ถเ์ ลก็ นวิ้ เรยี ว ยาวไมเ่ ทา่ กนั พระวรกายสมส่วน ครองอตุ ราสงค์ห่มเฉียง มีชายแคบพาพระอังสาซ้ายยาวจรดพระนาภี ปลายเป็นรปู เขย้ี วตะขาบ นุ่งอันตรวาสกท่ีมีขอบเสน้ พระพกั ตรร์ ปู ไข่ พระหนเุ สย้ี ม พระขนงโคง้ เปน็ เสน้ นูน เม็ดพระศกเล็ก อุษณษี ะรูปมะนาวตัดมีรัศมเี ปลวเพลงิ อยดู่ า้ นบน พระพทุ ธรูปนจี้ ารกึ วา่ สร้างใน พ.ศ.1965

พระพุทธรปู ลลี า พระพทุ ธรูปปนู ปนั้ ปางลีลา พระพุทธรปู ลลี า คือพระพทุ ธรูปท่แี สดงอิรบิ าบถเดิน คอื ยกสน้ พระบาทข้างใดขา้ งหน่งึ (สลบั กับพระบาททเ่ี ขยง่ ) วดั ตระพังทองหลาง จ.สโุ ขทยั ยกข้นึ กระทาอภยั มทุ รา อีกข้างหน่ึงปลอ่ ยท้งิ ลงตรงๆ ถอื เปน็ งานประตมิ ากรรมทเ่ี กดิ ขนึ้ และเป็นลักษณะเฉพาะของ ศิลปะสโุ ขทัยทมี่ ีความงามในดา้ นสุนทรยี ศาสตรท์ เี่ ป็นความงามตามอุดมคติอยา่ งแท้จริงของชา่ งสโุ ขทัย ท่มี าของพระพุทธรูปลีลาสโุ ขทัย มาจากพระพทุ ธประวัติตอนเสดจ็ ลงมาจากดาวดึงส์ ซ่งึ ทรงเสด็จขน้ึ ไปเทศนา โปรดพุทธมารดาบนสวรรค์ชั้นดาวดงึ ส์ เป็นเวลาสามเดือน จงึ เสดจ็ ลงมายังโลกมนุษย์ โดยพระอนิ ทร์ได้เนรมติ บันได 3 บนั ไดคือบันไดแก้ว บันไดทอง และบนั ไดเงนิ พระพทุ ธองค์เสดจ็ ในลักษณะยา่ งก้าวลงมาตามบนั ไดแก้ว ซง่ึ อยู่ตรง กลาง มีพระอนิ ทร์ลงมาตามบันไดทอง พระพรหมลงมาตามบันไดเงิน เหลา่ เทวดาลงมาส่งเสดจ็ พระอินทร์และพระ พรหมจะกั้นฉัตรหรอื กลดถวายพระพุทธองค์ ดว้ ยเหตุนป้ี างเสดจ็ ลงจากดาวดงึ ส์เป็นภาพเล่าเรอ่ื งท่มี ักนยิ มสรา้ งใน งานประตมิ ากรรมปนู ปนั้ ประดับศาสนสถาน เม่อื แสดงเฉพาะพระพุทธรปู จงึ กลายเปน็ พระพุทธรปู ลีลา เช่น วดั ตระพังทองหลาง และวดั ตกึ เมอื งสโุ ขทัย นอกจากนย้ี ังพบท่วี ัดเสด็จ เมืองกาแพงเพชร พระสาวกลีลารอบ เจดยี ป์ ระธานวดั มหาธาตุ สโุ ขทยั และพระสาวกลีลาประดับรอบกา้ นฉัตรของเจดยี ท์ รงระฆงั ในสมัยสุโขทัย รวมทั้งพระลลี าปนู ป้ันขนาดใหญ่ หน่ึงในพระสีอ่ ิรยิ าบถ พระพทุ ธรปู ลลี าสุโขทัย ไดร้ ับอิทธพิ ลจากศลิ ปะลังกา โดยพระพุทธรปู ปนู ปั้นลลี าท่ีวดั ตระพังทองหลาง มลี ักษณะรปู แบบและการวางองค์ประกอบภาพใกลเ้ คียงกับศลิ ปะลังกามาก การกาหนดอายขุ องพระพทุ ธรูปลลี าสโุ ขทัย เกิดขึน้ ต้ังแตก่ ลางพุทธศตวรรษท่ี 19 แพรห่ ลายในช่วงปลาย พทุ ธศตวรรษที่ 19 ถงึ กลางพทุ ธศตวรรษท่ี 20 มลี กั ษณะศลิ ปกรรมแบบเดียวกบั พระพุทธรปู สุโขทัยหมวดใหญ่ และเป็นรปู แบบเฉพาะของศลิ ปะสโุ ขทยั ท่พี บแพรห่ ลายในเวลาเดยี วกนั พระพุทธรปู ปางลีลา ได้จากการขดุ แต่งโบราณสถาน ต.เมอื งเก่า อ.เมือง จ.สโุ ขทยั

พระพุทธรปู สี่อริ ิยาบถ พระพุทธรูปทมี่ ีรูปแบบเฉพาะแสดงเอกลกั ษณข์ องศิลปะสุโขทัย อีกแบบหนึง่ คอื พระพุทธรูปสอี่ ริ ิยาบถ พระพุทธรปู สอ่ี ริ ยิ าบถ คอื กลมุ่ พระพุทธรปู ขนาดใหญ่ที่สร้าง รวมกัน ตงั้ อยบู่ นแกนหนั หลังชนกนั มีลักษณะเปน็ เอกเทศ ประกอบด้วย เดิน ยืน นัง่ และนอน และอยใู่ นวิหารหลงั เดยี วกัน คตกิ ารสร้างพระพทุ ธรูปสอ่ี ิรยิ าบถ สร้างขนึ้ ตามคมั ภรี พ์ ระ สุตตนั ตปฎิ ก ทีฆนกิ าย มหาวรรค ส่วนหนง่ึ ของคมั ภรี น์ ก้ี ล่าวถงึ กายานปุ ัสสนาสตปิ ฎั ฐาน ซ่งึ ใชส้ ติพจิ ารณาดกู ายเป็นอารมณ์ พบคติการสรา้ งพระพุทธรูปสีอ่ ริ ยิ าบถปรากฏท่ีวัดพระพายหลวง วดั เชตุพน เมืองสุโขทยั และวดั พระส่อี ริ ิยาบถ เมืองกาแพงเพชร พทุ ธลักษณะของพระพุทธรูปสอ่ี ิรยิ าบถ มลี ักษณะทางศิลปกรรม แบบเดยี วกับพระพุทธรปู สโุ ขทยั หมวดใหญ่ และพระพุทธรูปลลี า เป็นรปู แบบเฉพาะของศลิ ปะสโุ ขทยั ท่ีพบแพรห่ ลาย ซึ่งเกดิ ขึน้ ใน เวลาเดียวกนั วดั พระสอ่ี ริ ิยาบถ อทุ ยานประวัตศิ าสตร์กาแพงเพชร

พระอัฏฐารส พระอฏั ฐารส พระอฏั ฐารส วัดสะพานหิน สโุ ขทยั พระอัฏฐารส คอื พระพุทธรูปประทับยนื ขนาดใหญ่ที่นยิ มสรา้ งกันในสมยั สโุ ขทยั เมอื งพษิ ณโุ ลก ซึ่งมีลกั ษณะงานศิลปกรรมท่โี ดดเด่นเปน็ เอกลักษณเ์ ฉพาะของศิลปะสุโขทยั และเป็นที่นยิ มสร้างทว่ั ไปในแคว้นสุโขทัย พระอฏั ฐารส แปลความหมายวา่ พระสูง 18 ศอก เปน็ พระพทุ ธรูปยนื ขนาด ใหญป่ างประทานอภยั ศลิ ปะสุโขทัยทปี่ รากฏในสมัยพ่อขนุ รามคาแหงมหาราช หรือราวคร่งึ แรกของพทุ ธศตวรรษท่ี 19 เปน็ ต้นมา ปรากฏหลกั ฐานในศิลาจารกึ หลกั ที่ 1 พระอัฏฐารส อยู่ภายในวดั มหาธาตุกลางเมืองสุโขทยั และท่ีวดั สะพาน หนิ ซึง่ มีพระพทุ ธรูปยืนขนาดใหญป่ างประทานอภยั สูง 1,250 เมตร ตง้ั อยบู่ น เนนิ เขาสูง นอกเขตกาแพงเมอื งสุโขทัยทางทศิ ตะวนั ตก คติความเชอ่ื เกยี่ วกบั พระอฏั ฐารส ปรากฏอยู่ในคัมภีรม์ ธรุ ตั ถวลิ าสินี อรรถ กถาพทุ ธวงศ์ ของประเทศศรลี งั กา ซง่ึ มคี วามเช่ือวา่ พระพทุ ธเจา้ มีความสูงเ ทา่ กบั 18 ศอก จงึ มีคตนิ ยิ มสรา้ งพระพุทธรูปสูงใหญ่อยู่ในวหิ ารลังกาดิลก ประเทศศรีลงั กา การสรา้ งพระอัฏฐารสในสมัยสโุ ขทยั คงสร้างขน้ึ ตามคติของ ลังกา ปจั จุบนั พบทว่ี ัดสะพานหนิ วดั มหาธาตุ จังหวดั สุโขทัย และวดั พระศรีรตั นมหาธาตุ เมอื งพษิ ณโุ ลก

ศลิ ปะสุโขทยั เป็นงานศิลปกรรม และสถาปัตยกรรมที่เกีย่ วเนอ่ื งใน พระพุทธศาสนาเป็นส่วนใหญ่ เนอื่ งจากสโุ ขทัยเปน็ ศนู ย์กลาง ของพระพุทธศาสนาลังกาวงศ์ ทาให้เกิดมพี ฒั นาการเปน็ ศิลปะทีม่ ี รปู แบบและลกั ษณะโดดเดน่ เปน็ เอกลักษณ์ของสุโขทยั อยา่ งแท้จริง สง่ อทิ ธิพลไปยังบ้านเมอื งและแควน้ ต่างๆ โดยรอบ อาทิ กรงุ ศรีอยุธยา ล้านนา ตลอดจนดินแดนใกลเ้ คียงใน อนุภูมิภาคลมุ่ แม่นา้ โขง ซ่ึงเปน็ รากฐานและเบ้าหลอ่ หลอมให้มี พฒั นาการเปน็ ศิลปะและวฒั นธรรม ไทยในทุกวันน้ี