ตอนที่ 3 พัฒนาการทางประวัติศาสตร์อาณาจักรสุโขทัย

ต อ น ท่ี ๓ พั ฒ น า ก า ร ท า ง ป ร ะ วั ต ศ า ส ต ร์ อาณาจักรสุโขทัย หน่วยการเรยี นท่ี 2 เรอื่ งประเดน็ สาคญั ในประวตั ศิ าสตรไ์ ทย โรงเรยี นบรรพตพสิ ัยพทิ ยาคม จังหวัดนครสวรรค์ สำนักงำนเขตพ้ืนท่ีกำรศึกษำมธั ยมศึกษำนครสวรรค์ สำนักงำนคณะกรรมกำรกำรศึกษำขั้นพ้นื ฐำน กระทรวงศึกษำธกิ ำร

จากหลักฐานเมืองโบราณ สุโขทัย และเมอื งบริวาร แสดงใหเ้ หน็ ถงึ ผลงานอันลา้ เลิศทางสถาปตั ยกรรมไทยยคุ แรก ความงดงามอลงั การ ของศิลปกรรม เปน็ ประจักษ์ พยานของความร่งุ เรอื งในอดตี แสดงใหเ้ หน็ ถงึ ภูมิปญั ญาและ ประวัติศาสตร์ของการก่อตัง ประเทศ อุทยานประวตั ิศาสตร์ สุโขทัย ศรีสชั นาลยั และ ก้าแพงเพชร ได้เป็นมรดก โลก ปพี ทุ ธศกั ราช 2534 ในลา้ ดบั ที่ 574

พัฒนาการทางประวตั ศิ าสตรข์ องอาณาจักรสุโขทัย \"สุโขทัย\" มาจากสองคา คอื \"สขุ +อุทัย\" หมายความวา่ \"รงุ่ อรุณแหง่ ความสขุ ” การกอ่ ตัง้ รฐั สุโขทัย ปรากฏในหลักฐานราวพุทธศตวรรษท่ี 18 โดยมีศูนย์กลางอานาจอยบู่ ริเวณลุ่มแม่นา้ ยม อันเป็นท่ตี ั้งของเมืองสุโขทัย เมืองศรีสชั นาลยั และลุ่มแมน่ ้านา่ น มีเมืองสระหลวง (จ.พจิ ติ ร) และสองแคว (จ.พิษณโุ ลก) ต่อมาจงึ ไดข้ ยายตัวไปทางตะวันตก บรเิ วณลมุ่ แมน่ า้ ปงิ และทศิ ตะวนั ออกบริเวณล่มุ แม่นา้ ปา่ สัก เมอื่ พอ่ ขุนศรอี ทิ ราทติ ย์ สถาปนาอาณาจกั รสโุ ขทยั ปี พ.ศ.1792 และราชวงศพ์ ระร่วง มีพระมหากษตั ริยส์ บื ต่อกนั มา 9 พระองค์ ระยะเวลา 189 ปี แบ่งตามลกั ษณะการปกครองออกเปน็ สมยั สโุ ขทัยตอนตน้ (พ.ศ.1792-1841) เริม่ ตั้งแต่สมยั ของพอ่ ขุนศรอี ินทราทิตย์ ถงึ สมยั พอ่ ขุนรามคาแหงมหาราช เป็นช่วงต้นของการสถาปนากรุงสโุ ขทัยเป็นราชธานีและวางรากฐาน การปกครองใหม้ ่นั คง ท่มี ีลกั ษณะการปกครองแบบพ่อปกครองลูก หรอื ปิตลุ าธปิ ไตย สมัยสโุ ขทยั ตอนปลาย (พ.ศ.1841-1981) เร่ิมตั้งแต่สมัยพระยาเลอไทยจนถึงสมัยพระมหา ธรรมราชาที่ 4 ลกั ษณะการปกครองของสุโขทยั ได้เปล่ยี นไปจากเดมิ คือจากพอ่ ปกครองลูก มาเปน็ แบบธรรมราชา เจดยี ์ประธานทรงพุ่มขา้ วบณิ ฑ์ ภายในวัดมหาธาตุ สโุ ขทยั

TIMELINE เหตุการณ์สาคัญทางประวัติศาสตร์สุโขทัย

สมยั พ่อขนุ ศรีอินทราทติ ย์ เมอ่ื ข้ึนครองราชย์ พ.ศ.1792 นัน้ ขอบเขต แผนที่แสดง อาณาเขตของ อาณาจกั ร ไมก่ วา้ งขวางนัก สันนิษฐานวา่ ราชวงศ์ศรนี าวนาถม ยงั มอี านาจ อาณาจกั รสโุ ขทยั เหนือเมอื งศรีสชั นาลัย ทง้ั พอ่ ขนุ ผาเมืองยงั ครองเมืองในบริเวณลุม่ แม่น้านา่ น สมยั พ่อขุน สระหลวง (พิจติ ร) สองแคว (พษิ ณโุ ลก) อยา่ งไรก็ตามในสมยั น้ี รามคาแหงมหาราช เมือ่ ขุนสามชน เจา้ เมอื งฉอด ยกทพั มาตีเมอื งตาก พอ่ ขนุ ศรอี ินทราทติ ย์ และ พระราชโอรสได้ยกทพั ไปปราบปรามไดส้ าเรจ็ ซึ่งการศึกษา ในครงั้ นน้ั ทาให้ ทศิ เหนือ ถงึ เมอื งแพร่ น่าน พลัว พระองค์พระราชทานนามให้โอรสทีเ่ กง่ กล้าสามารถวา่ “พระรามคาแหง” หลวงพระบาง (ลาว) ทศิ ใต้ สมยั พ่อขนุ บานเมืองและพอ่ ขุนรามคาแหงมหาราช ครองราชย์ ถึงนครศรธี รรมราช และมฝี ่ังทะเลสมทุ ร ต่อมา ได้สรา้ งบ้านเมืองให้เปน็ ปกึ แผ่นขยายอาณาเขตไดอ้ ย่างกวา้ งขวาง อาณาเขตของอาณาจกั รสุโขทยั สมัยพอ่ ขนุ รามคาแหงมหาราช ตามทปี่ รากฏ สุดท่ีแหลมมลายู ในจารึกพอ่ ขุนรามคาแหง มีเขตแดน กวา้ งขวางมาก ภายหลงั เมอื่ สน้ิ รชั กาล ทิศตะวันออก ถงึ เมอื งเวยี งจันทน์ พ่อขุนรามคาแหงมหาราช อาณาจกั รสุโขทยั เร่มิ สูญเสียอานาจทางการเมอื ง เวียงคา (ลาว) เมอื งตา่ ง ๆ ได้แยกตัวเป็นอสิ ระ เช่น เมืองเชียงทอง (ตาก) เมืองพระบาง ทิศตะวนั ตก ไปถงึ (นครสวรรค์) ทัง้ ในราชธานีก็มีการช่วงชงิ อานาจกนั ปกครอง มาจนถึงสมัย เมืองหงสาวดี (พมา่ ) พระมหาธรรมราชาท่ี 1 พระองค์ทรงปราบดาภเิ ษก เสด็จขึน้ เปน็ กษัตริย์

เม่ือสิน้ รัชสมยั ของพอ่ ขุนรามคาแหงมหาราชแลว้ เมืองต่าง ๆ ในอาณาเขตสโุ ขทัยแยกตัว แผนทีอ่ าณาจกั รอยุธยา พ.ศ.1945 เปน็ อิสระ ไมย่ อมรบั อานาจศนู ย์กลางการปกครองทกี่ รงุ สุโขทยั อกี อาณาเขตของสุโขทัยเลก็ ลงจากเดมิ สมยั พระมหาธรรมราชาที่ 1 (พระยาลไิ ทย) ได้พยายามรวบรวมอาณาจักร สุโขทยั ใหเ้ ปน็ ปึกแผ่นข้นึ อีกครั้ง ในปี พ.ศ.1905 ไดเ้ สด็จไปประทับอยู่ ณ เมืองสองแคว เพอื่ ควบคุมเมอื งตา่ ง ๆ ศนู ยก์ ลางการปกครองของอาณาจกั รสุโขทยั จึงอยูท่ ี่เมืองสองแคว นับแต่นั้นมาจนสนิ้ สมยั สุโขทยั ในช่วงปลายสมยั นอ้ี าณาจกั รอยธุ ยามีอานาจเข้มแข็งมากข้ึน ไดแ้ ผข่ ยายอานาจมาทางเหนอื ถึงอาณาจกั รสโุ ขทยั สมัยพระมหาธรรมราชาที่ 2 อยุธยาไดย้ กทัพมาตเี มืองของสุโขทัยหลายคร้ังใน สมยั สมเดจ็ พระบรมราชาธิราชท่ี 1 (ขนุ หลวงพะง่วั ) จนถงึ พ.ศ.1921 สมเดจ็ พระบรม ราชาธริ าชที่ 1 ได้ยกทพั มาตเี มืองชากงั ราว(กาแพงเพชร) พระมหาธรรมราชาที่ 2 ไม่ สามารถต้านทานไดจ้ งึ ตอ้ งเสด็จออกไปถวายบังคมต่อสมเด็จพระบรมราชาธริ าชที่ 1 สโุ ขทยั จงึ ตกเป็นประเทศราชของอยธุ ยาตง้ั แต่ ปี พ.ศ.1921 จนถงึ ปีพ.ศ.1931 สุโขทยั ได้ ประกาศตนเปน็ อิสระ ทาใหส้ มเดจ็ พระบรมราชาธิราชที่ 1 เสด็จยกทพั ไปตีเมอื งชากังราว (กาแพงเพชร) ของสุโขทยั อกี แตพ่ ระองค์สวรรคตเสยี ก่อนในระหว่างการเดนิ ทาง สุโขทัยจึง เป็นอสิ ระตอ่ มา

สมยั ของพระมหาธรรมราชาท่ี 3 (พระยาไสยลือไทย) ในช่วงปลายรัชสมัย สนั นษิ ฐานว่าหลังปีพ.ศ.1952 สมเด็จพระอินทราชา (เจ้านครอนิ ทร์ พ.ศ.1952-1967) แหง่ อยุธยาได้ยกทัพมาตสี โุ ขทัยอกี คร้ัง หลงั จากที่พระองคข์ ึ้นครองราชยไ์ ดไ้ ม่นาน นอกจากน้ันสมเดจ็ พระอนิ ทราชาได้ทลู ขอ แม่นางสาขา พระราชธิดาของพระมหาธรรม ราชาท่ี 3 ได้สมรสกับ เจ้าสามพระยา เมื่อพระมหาธรรมราชาท่ี 3 สวรรคตในปี พ.ศ.1962 เกดิ การจลาจลแยง่ ชงิ ราชสมบตั กิ นั ระหวา่ ง พระยาบาลเมืองและพระยาราม พระราชโอรสของพระมหาธรรมราชาท่ี 3 จงึ เปน็ เหตใุ หส้ มเด็จพระอนิ ทราชา กษัตริย์ของอยุธยาเข้าแทรกแซงทางการเมอื งภายใน สุโขทัย โดยพระองค์ยกทพั ไปตัง้ อยู่ทเ่ี มอื งพระบาง (นครสวรรค์) เพอ่ื ระงับเหตกุ ารณแ์ ย่ง ชิงราชสมบตั ิคร้ังน้ี พระยาบาลเมืองและพระยารามต้องมาเฝา้ พระอินทราชา พระองค์ได้ ไกล่เกลย่ี โดยโปรดฯ ให้สถาปนาพระยาบาลเมอื งเปน็ กษัตรยิ ส์ ุโขทัยครองเมืองพษิ ณโุ ลก ซง่ึ เป็นเมืองหลวงสุโขทัยขณะนั้น พระนามวา่ สมเดจ็ พระสรุ ิยวงศบ์ รมปาลมหาธรรม ราชาธิราช หรอื พระมหาธรรมราชาที่ 4 ส่วนพระยารามได้ครองเมืองสโุ ขทยั ซึง่ มี ความสาคัญรองลงมา วัดพระศรีรัตนมหาธาตวุ รมหาวิหาร เมอื งสองแคว (พษิ ณุโลก)

พระมหาธรรมราชาที่ 4 (บรมปาล) ครองเมอื งพิษณุโลก การแยง่ ชงิ อานาจทาง พระอฏั ฐารส ภายในวัดวิหารทอง ใกล้พระราชวังจันทน์ สรา้ งในสมัยพระมหาธรรมราชาที่ 1 ต่อมาเปน็ ท่ปี ระทบั ของกษตั ริย์ การเมอื งในคร้งั นีเ้ ปน็ เหตใุ ห้สุโขทยั อ่อนแอลง อาณาจักรสโุ ขทัย ถกู แบง่ ออกเปน็ 4 ส่วน ไดแ้ ก่ พระมหาธรรมราชาที่ 4 (บรมปาล) ครองเมืองพิษณุโลก พระยาราม ครองเมือง สุโขทัย และสมเดจ็ พระบรมไตรโลกนาถ แห่งอยุธยา สโุ ขทยั พระยาเชลยี ง ครองเมืองเชลียง (สวรรคโลก) และพระยาแสนสอยดาว ครองเมอื ง ท่ที รงยกใหเ้ มืองพษิ ณุโลกมฐี านะเป็นเมอื งหลวงของอยธุ ยา กาแพงเพชร ในปี พ.ศ.1981 เมื่อพระมหาธรรมราชาที่ 4 ส้นิ พระชนมท์ ี่เมอื งพิษณุโลก ถือเป็นปีท่ีอาณาจกั รสโุ ขทยั สูญสน้ิ ความเป็นอาณาจักร โดยถอื ตามพงศาวดารฉบบั หลวง ประเสรฐิ ว่า ในปนี ้นั พระพุทธชินราชมนี า้ พระเนตรเปน็ โลหติ พระยายุธษิ เฐยี ร โอรสของพระยารามไดค้ รองเมืองพิษณโุ ลกตอ่ มา พ.ศ.1981-1994 แตไ่ มไ่ ดเ้ ปน็ กษัตรยิ ์ จงึ เอาใจออกห่างจากอยุธยา โดยไปร่วมกับพระเจา้ ตโิ ลกราชแหง่ อาณาจักรลา้ นนา ในปี พ.ศ.2006-2031 สมเดจ็ พระบรมไตรโลกนาถ กษตั รยิ ์อยุธยา ได้ทรง เสดจ็ มาประทบั อยูท่ เ่ี มืองพิษณุโลก เพอื่ รบั ศึกกับพระเจา้ ติโลกราชแหง่ ลา้ นนาไทย และ สร้างความเป็นอันหน่ึงอันเดียวกนั กับสุโขทยั เมืองพษิ ณโุ ลกจึงมีฐานะเปน็ เมอื งหลวงของ อยธุ ยาตลอดรชั กาล อาณาจกั รสโุ ขทัยจงึ ได้ถกู ผนวกกลายเปน็ ส่วนหนึง่ ของอาณาจักร อยธุ ยาอย่างสมบูรณ์

1. การแตกแยกทางการเมืองภายในราชธานี สบื เนอื่ งมาจากการ แยง่ ชงิ อานาจ ระหวา่ งเจ้านายในราชวงศข์ องอาณาจักรสโุ ขทยั จนถึงมีการรบพุ่งกันเองทาให้เกิดความ อ่อนแอทางการเมอื งภายในราชธานี เปน็ เหตุใหอ้ าณาจักรอยธุ ยาเข้าแทรกแซงอานาจได้ สุโขทยั มกี ารปกครองแบบกระจายอานาจท่หี ละหลวม พระมหากษัตรยิ ์ของ อาณาจักรสโุ ขทยั ไดใ้ ห้อานาจกบั เจา้ เมอื งตา่ งๆ ในการบรหิ ารและควบคุม กาลังคน ภายในเมืองของตนอยา่ งเต็มท่ี เปน็ เหตใุ หห้ วั เมืองเหล่านนั้ แยกตัว เปน็ อสิ ระได้โดยงา่ ย สุโขทยั มีข้อเสยี เปรียบทางเศรษฐกจิ เน่อื งจากสโุ ขทยั มสี ภาพทตี่ ั้งลึกเข้า ไปใน แผน่ ดินซ่งึ อยหู่ ่างจากทะเลมาก ทาให้ไมม่ ีเมอื งทา่ เป็นของตนเอง เมื่อมกี ารแลกเปลย่ี น ซ้ือขายสินคา้ กบั ต่างชาติ ตอ้ งอาศยั ผ่านเมอื งเมาะตะมะ หรอื ผา่ นเมืองต่างๆ ตามแมน่ ้า เจ้าพระยา ไปสทู่ ะเลอ่าวไทย อาณาจกั รอยธุ ยาก่อตั้งข้นึ บรเิ วณลุ่มแมน่ า้ เจา้ พระยา อาณาจกั รอยธุ ยาที่ ก่อตั้งข้ึน บริเวณล่มุ แมน่ ้าเจ้าพระยาตอนลา่ ง มกี าลงั ทหารและเศรษฐกจิ ท่ี เขม้ แขง็ กวา่ สโุ ขทยั ตอ่ มาอาณาจกั รอยุธยาไดย้ กทัพมาตอี าณาจกั รสุโขทยั จนได้เป็นประเทศราช และตอ่ มา อาณาจักรสุโขทัยถกู ผนวกเข้าเป็นส่วนหนง่ึ ของ อาณาจกั รอยุธยาในปี พ.ศ. 1981