แคว้นพะเยา

หนงั สอื เรยี นรายวชิ าประวตั ศิ าสตร ์ ประวตั ศิ าสตร ์ เมอื งพะเยา พะเยา เป็ นจงั หวดั ในภาคเหนือ บรเิ วณทตี่ ง้ั ของตวั เมอื งพะเยาในปัจจบุ นั อยตู่ ดิ กบั กวา๊ นพะเยา เดมิ เป็ นทตี่ งั้ ของเมอื ง ภกู ามยาว หรอื พะยาว ท่ี กอ่ ตง้ั ขนึ้ เมอ่ื พุทธศตวรรษท่ี 16 โดยกษตั รยิ อ์ งคแ์ รกคอื พญาจอมธรรม

คานา หนังสือเรียนรายวชิ าพืน้ ฐาน ประวตั ศิ าสตร์ เล่ม 1 ประวตั ศิ าสตร์ไทย : แคว้นพะเยา กล่มุ สาระการเรียนรู้สังคมศึกษา ศาสนา และวฒั นธรรม ช้ัน มธั ยมศึกษาปี ท่ี 4 หน่วยการเรียนรู้แต่ละหน่วยประกอบด้วย • ตัวชี้วดั ของเนื้อหาในหน่วยการเรียนร้นู ้ัน ๆ • ผงั สาระการเรียนรู้ สรุปเนื้อหาสาระของท้งั หน่วย • สาระสาคญั เพ่ือง่ายต่อความเข้าใจของผผ้เู รียน • จุดประกายความคดิ กระตุ้นความคิดของผ้เู รียนก่อนเข้าสู่บทเรียน • เนื้อหา ถูกตอ้ งตามหลกั วชิ าการ เนน้ การใชภ้ าษาท่ีถูกตอ้ งและครบถว้ นตามขอบข่ายองคค์ วามรู้ของกลุ่มสาระการเรียนรู้สังคม ศาสนา และวฒั นธรรม วา่ ดว้ ยการอยรู่ ่วมกนั ในสงั คมที่มีความเชื่อสมั พนั ธ์กนั และมี ความแตกตา่ งกนั อยา่ งหลากหลาย เพื่อช่วยใหส้ ามารถปรับตนเอง กบั บริบท สภาพแวดลอ้ ม เป็นพลเมืองดี มีความรับผดิ ชอบ มีความรู้ ทกั ษะ คุณธรรม และค่านิยมที่เหมาะสมโดยไดก้ าหนดไวใ้ นสาระ ประวตั ิศาสตร์ เร่ืองแนวคิดพ้นื ฐานเก่ียวกบั ความเป็นมาของชาติไทย วฒั นธรรม ภูมิปัญญาไทย ใหม้ ีความ รัก ความภูมิใจ และสามารถธารง ความเป็นไทยไวไ้ ดส้ ืบไป •ผงั สรุปสาระสาคัญ ผงั ความคิด สรุปเน้ือหาสาระสาคญั ของท้งั หน่วย • จุดประกายโครงงาน ใหผ้ เู้ รียนฝึกกระบวนการคิดที่นาไปสู่การสร้าง องคค์ วามรู้ดว้ ยตนเอง • กจิ กรรมบูรณาการอาเซียน มุ่งเนน้ ใหผ้ เู้ รียนมีความรู้ความเขา้ ใจเก่ียว กบั ประเทศสมาชิกอาเซียน • กจิ กรรมการเรียนรู้และคาถามพฒั นากระบวนการคิด เนน้ ใหผ้ ู้ เรียนพฒั นาพฤติกรรมดา้ นความรู้ เจตคติ คุณธรรม จริยธรรม คา่ นิยมที่ดีงาม โดยมุง่ ใหผ้ เู้ รียนเกิดสมรรถนะสาคญั และมุ่งพฒั นาผเู้ รียนใหม้ ีคุณลกั ษณะอนั พึงประสงค์

สารบญั หน้า ประวตั คิ วามเป็ นมา 4-7 การเมอื งการปกครอง ภาษา ศาสนา และวฒั นธรรม 8 เศรษฐกจิ 9 10 หลกั ฐานทางประวตั ศิ าสตรใ์ นปัจจุบนั 11-14 15 แบบฝึ กหดั 10 ขอ้ 16 เฉลย 17 บรรณานุ กรม

ประวตั คิ วามเป็ นมา แคว้นพะเยา เกดิ จากการขยายตัวของราชวงศ์ลาวทแี่ ยกตัวออกมาเพ่ือสร้างเมืองใหม่ สันนิษฐานว่าประมาณ พทุ ธศตวรรษท่ี 17 โดยพญาลาวเงินแห่งเมืองเงินยางได้ส่งเจ้าราชบุตรนามขุนจอมธรรมสร้างเมืองพะเยาและ ปกครองในฐานะนครรัฐอสิ ระไม่ขนึ้ กบั ใคร มคี วามสัมพนั ธ์อนั ดกี บั เมืองเงนิ ยางในฐานะญาตแิ ละพันธมติ ร แคว้นพะเยา เร่ิมมบี ทบาทโดดเด่นขนึ้ ต้นพทุ ธศตวรรษที่ 19 กษตั ริย์นามพญางาเมือง กษตั ริย์ พระองค์ทเ่ี ก้า เป็ นพระสหายของพ่อขนุ รามคาแหงมหาราช และพญามงั ราย ท้งั สามพระองค์ได้ร่วมมือกนั ทา สัญญาสามกษตั ริย์ในปี พ.ศ. 1830 เพ่ือต่อต้านการขยายตวั ของจกั รวรรดมิ องโกล ท้งั ทก่ี ่อนหน้านีพ้ ญามงั รายเคย ยกทพั ไปเมืองพะเยาในปี พ.ศ. 1819 ซึ่งไม่ได้รบกนั แต่กลบั เจรจากนั สรัสวดี อ๋องสกลุ ได้สันนิษฐานว่าเป็ นเพราะ \"...ความเป็ นสหายและความเข้มแขง็ ของพญางาเมืองในขณะน้ันเป็ นอปุ สรรคต่อการยดึ เมืองพะเยา“ ด้วยความเข้มแขง็ ดังกล่าวพญางาเมืองได้ขยายอานาจและยดึ ครองนครรัฐน่านโดยส่งพระชายาและราชบุตรไป ปกครอง ถือเป็ นยุคทพี่ ะเยาเจริญรุ่งเรืองสูงสุด

แควน้ พะเยา แคว้นพะเยา เกดิ จากการขยายตวั ของราชวงศ์ลาวท่ีแยกตวั ออกมาเพื่อสร้างเมืองใหม่ สันนิษฐานว่าประมาณพุทธศตวรรษท่ี 17 โดยพญาลาวเงนิ แห่งเมืองเงนิ ยางได้ส่งเจ้าราช บุตรนามขนุ จอมธรรมสร้างเมืองพะเยาและปกครองในฐานะนครรัฐอสิ ระไม่ขนึ้ กบั ใคร มี ความสัมพนั ธ์อนั ดกี บั เมืองเงนิ ยางในฐานะญาตแิ ละพนั ธมติ ร แคว้นพะเยา เร่ิมมีบทบาทโดดเด่นขนึ้ ต้นพทุ ธศตวรรษท่ี 19 กษตั ริย์นาม พญางาเมือง กษตั ริย์พระองค์ทีเ่ ก้า เป็ นพระสหายของพ่อขนุ รามคาแหงมหาราช และ พญามังราย ท้งั สามพระองค์ได้ร่วมมือกนั ทาสัญญาสามกษตั ริย์ในปี พ.ศ. 1830 เพ่ือต่อต้าน การขยายตวั ของจกั รวรรดมิ องโกล ท้งั ทก่ี ่อนหน้านีพ้ ญามังรายเคยยกทัพไปเมืองพะเยาใน ปี พ.ศ. 1819 ซึ่งไม่ได้รบกนั แต่กลบั เจรจากนั สรัสวดี อ๋องสกลุ ได้สันนิษฐานว่าเป็ นเพราะ \"...ความเป็ นสหายและความเข้มแขง็ ของพญางาเมืองในขณะน้ันเป็ นอปุ สรรคต่อการยดึ เมืองพะเยา“ ด้วยความเข้มแขง็ ดงั กล่าวพญางาเมืองได้ขยายอานาจและยดึ ครองนครรัฐน่านโดยส่งพระ ชายาและราชบุตรไปปกครอง ถือเป็ นยุคทพ่ี ะเยาเจริญรุ่งเรืองสูงสุด

หลงั สิ้นรัชกาลพญางาเมือง ท้าวคาแดงพระโอรสได้ครองเมืองสืบต่อ ยังคงสัมพันธ์อันดีกับล้านนา และเคยช่วยพญาไชยสงครามปราบกบฏขุนเครือ และหลังจากการปราบกบฏก็ได้ ขอนางแก้ วพอตาธิดาพญาไชยสงครามให้ เสก สมรสกบั ท้าวคาลือ พระราชโอรสซ่ึงเป็ นกษตั ริย์พะเยาองค์สุดท้าย ซึ่งเฉลมิ วุฒิ ต๊ะ คามี มองว่าการมาของนางแก้วพอตาเป็ นปัจจัยหน่ึงท่ีทาให้พะเยาเสี ยเอกราช เพราะในปี พ.ศ. 1877-1879 พญาคาฟูแห่งล้านนาทรงประสบความสาเร็จในการปล้นเมืองพะเยา จากความร่วมมือของนครรัฐน่าน และอาจได้รับการสนับสนุนจากนางแก้วพอตาท่ี เป็ นพระปิ ตุจฉาพญาคาฟู อนั เป็ นการดตี ่อล้านนาทีเ่ มืองเชียงรายและเชียงแสนจะปลอดภยั จากการโจมตขี อง พะเยาและต้งั เมืองพะเยาเป็ นฐานอานาจทจี่ ะขยายลงไปสู่นครรัฐแพร่และน่าน ต่อไป

หลงั สิ้นเอกราช เมืองพะเยาปรากฏความสาคญั ในฐานะส่วนหน่ึงของล้านนา ในรัชสมัยพญาสามฝ่ังแกน เพราะได้ส่งขุนนางที่มีฐานะเป็ นอา ช่วยเหลือให้พระองค์ ครองราชย์มาปกครองพะเยา และตอบแทนความชอบด้วยการกาหนดตาแหน่งเจ้าเมือง พะเยาเป็ น \"เจ้าสี่หมื่น\" และในรัชสมัยพระเจ้าติโลกราช ทรงให้ความชอบแก่พระยายุ ทธิษฐิระ อดตี เจ้าเมืองสองแควผู้มาสวามิภักด์ิให้การยกให้ครองพะเยา แต่กาลต่อมาเมือ ล้านนาได้ยดึ ครองนครรัฐแพร่และน่านแล้ว เมืองพะเยาจงึ ถูกลดบทบาทลง

การเมอื งการปกครอง แคว้นพะเยาเจริญรุ่งเรืองสูงสุดในรัชกาลพญางาเมือง เคย ขยายอานาจปกครองนครรัฐน่านระยะหน่ึง ท้งั ยงั มคี วามสัมพันธ์อนั ดีกบั อาณาจักรล้านนา และอาณาจักรสุโขทัย แต่ภายหลงั ในช่วงปี พ.ศ. 1877- 1879 พะเยาถูกผนวกเข้ากบั ล้านนาในสมยั พญาคาฟูทีเ่ ข้าปล้นพะเยาจาก ความร่วมมือของนครรัฐน่าน สมบูรณาญาสิ ทธิราชย์ เป็ นราชาธิปไตยรู ปแบบหน่ึงซ่ึง พระมหากษตั ริย์มอี านาจสิทธ์ิขาดสูงสุด ซึ่งโดยหลกั แล้วไม่ถูกจากดั ด้วยกฎหมาย ลายลกั ษณ์อกั ษร สภานิติบัญญตั ิ หรือจารีตประเพณที ไี่ ม่เป็ นลายลกั ษณ์อกั ษรใดๆ สมบูรณาญาสิทธริ าชย์มกั ปรากฏในรูปราชาธปิ ไตยแบบสืบตระกูลตรงกนั ข้ามกบั ราชาธิปไตยภายใต้รัฐธรรมนูญที่อานาจของประมุขแห่งรัฐมาจาก หรือถูก กฎหมายผูกมดั ไว้กบั หรือถูกจากดั ไว้ด้วยรัฐธรรมนูญ สภานิติบัญญัติ หรือจารีต ประเพณที ไ่ี ม่เป็ นลายลกั ษณ์อกั ษร

ภาษา ศาสนา และวฒั นธรรม จงั หวดั พะเยาเป็ นจงั หวดั ท่ีมีความหลากหลาย เป็ นจังหวดั ที่มีความล้านนา แบบด้ังเดิม คงประเพณี วัฒนธรรม ภาษา สาเนียง ตัวธรรม การแสดงต่าง ๆ โบราณสถาน สถานท่ีท่องเท่ียว ศิลปะ ท้ัง ลาว พม่า ล้านนา เชียงใหม่ เชียงแสน สุโขทัย อยุธยา ล้านช้าง ลาปาง ลาพูน ชนเผ่า หลายชาตพิ นั ธ์ุ เช่นไทลือ้ ไทเขิน ไทยวน ไทวน ไต คนเมียง เงีย้ ว มอญ ลั๊วะ ม้ง เมีย้ น อาข่า ลาหู่ แม้ว จนกาเกดิ เป็ นวฒั นธรรมท่ีเฉพาะตัว ของจงั หวดั พะเยา ศาสนาท่ผี ้คู นพะเยานับถือคือ ศาสนา พุทธนิกายเถรวาท

เศรษฐกจิ แคว้นพะเยา หรือ นครรัฐพะเยา เป็ นนครรัฐอิสระ ในจังหวัด พะเยา ต้ังอยู่ใกล้นา้ แม่องิ ซ่ึงไหลลงมาจากเทือกเขาผปี ันน้า เป็ นอาณาจักรร่วม สมัยเดยี วกบั ยุคปลายของหิรัญนครเงนิ ยางเชียงแสน แคว้นพะเยาเจริญรุ่งเรืองสูงสุดในรัชกาลพญางาเมือง เคยขยาย อานาจปกครองนครรัฐน่านระยะหน่ึง ท้ังยังมีความสัมพันธ์อนั ดีกบั อาณาจักร ล้านนา และอาณาจักรสุโขทัย แต่ภายหลังในช่วงปี พ.ศ. 1877-1879 พะเยาถูก ผนวกเข้ากบั ล้านนาในสมยั พญาคาฟูที่เข้าปล้นพะเยาจากความร่วมมือของนคร รัฐน่าน

หลกั ฐานทางประวตั ศิ าสตร์ในปัจจุบัน โบราณวตั ถุในพะเยา โบราณวตั ถุ เช่น ศิลาจารึก เศียรพระพทุ ธรูป ฯลฯ ในพะเยามีจานวนมาก นายอาเภอพะเยา คนแรกคือนายคลาย บุษบรรณ (ต่อมาเป็ นหลวงสิทธิประศาสน์) ให้นามากองไว้ที่ท่ีว่าการอาเภอ พะเยา คร้ังรัชกาลที่ 7 เสด็จพะเยาเม่ือ พ.ศ.2469 ได้แบ่งเป็ น 3 ส่วน ส่วนแรกสภาพดีให้นาส่ง พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติพระนคร ส่ วนท่ีสองสภาพดีพอสมควร ให้นาส่ งพิพิธภัณฑ์ที่ ลาพูน ส่วนที่สามชารุดยังเกบ็ ไว้ท่ีพะเยา โดยต่อมาราวทศวรรษ 2510 มีผู้นาเศียรพุทธรูปจานวน หน่ึงจากพะเยาไปไว้ทวี่ ดั อุโมงค์สวนพทุ ธธรรม เชียงใหม่

ศลิ าจารกึ ด้านหน้า ด้านหลงั 1.ศิลาจารึก พะเยามีศิลาจารกึ จานวนมาก หลกั ทมี่ สี ภาพสมบูรณอ์ ย่ทู พี่ พิ ธิ ภณั ฑส์ ถานแห่งชาติ ปัจจุบันต้ังอยู่ทพ่ี พิ ธิ ภัณฑ์สถานแห่งชาติ พระนคร พระนคร หลกั ที่มีสภาพรองลงมาอยู่ที่พิพิธภณั ฑ ์ สถานแห่งชาติ ลาพูน เมอื่ มกี ารลงทะเบยี นจารกึ จงึ ใช ้ อักษรย่อตามแหล่งที่เก็ บ เช่น เก็บไวท้ ี่ลาพูนก็ ลงทะเบยี นจารกึ วา่ “ลพ.” จารกึ จากพะเยาหลกั หนึ่งคอื ลพ.9 เ ป็ น จ า รึก ส า คั ญ จ า รึก ร า ย ชื่อ ก ษั ต ริย ์ ราชวงศม์ งั รายตง้ั แต่พญามงั รายถงึ พญาสามฝ่ังแกน และการแต่งตงั้ เจา้ เมืองพยาว การสรา้ งวดั สาคญั ใน พะเยาเป็ นหลกั ฐานชนิ้ สาคญั ยนื ยนั ว่า (1)พญาตโิ ลก ราช เป็ นกษตั รยิ อ์ งคท์ ี่ 9 ของราชวงศม์ งั ราย เพราะ พญาสามฝ่ังแกน พระราชบิดาของพญาติโลกราช นับพระองคเ์ ป็ นกษตั รยิ อ์ งคท์ ี่ 8

จารึกและพระพทุ ธรูปทพี่ บทวี่ ดั ติโลกอาราม กลางกว๊านพะเยา กว๊านพะเยาเพ่ิงเป็ นแหล่งน้าขนาดใหญ่กลางเมื อง พะเยาต้ังแต่ พ.ศ.2482 เม่ือมีการสร้างประตูก้ันน้าที่สถานี ประมงน้าจืดพะเยา ช่วงก่อนหน้าน้ันเป็ นเส้นทางผ่านของ นา้ แม่องิ นา้ แม่ใส นา้ แม่ไฮมีหนองนา้ เช่น หนองเต่า หนอง เอยี้ ง ฯลฯ และมีวดั ร้างหลายวดั พระพทุ ธรูปหลวงพ่อศิลาแห่งวดั ตโิ ลกอาราม

พระบฏหรือพระบต ทเี่ ขยี นเรื่องราวทศชาติชาดก สมยั เทศาภิบาล โดยท่ัวไป “พระบฏ”หรือพระบต เป็ นภาพเขียน พระพุทธเจ้าบนแผ่นผ้าองค์เดียว เช่น พระบตของวัดป่ าช่ี (อ่านว่าวดั ป่ าจ)ี้ จ.เชียงใหม่ ซ่ึงนามาใช้ในพิธีไหว้ผปี ่ ูเสะย่า เสะทุกปี หรืออาจมีพระสาวกองค์สาคญั คือพระโมคคัลลา นะและพระสารีบุตรอยู่ข้างพระพุทธองค์ ดังเช่น พระบต ของวดั พระนอนขอนม่วง อาเภอแม่ริม จ.เชียงใหม่ ซึ่งพระ เจ้าอนิ ทวโรรสกับพระราชชายาเจ้าดารารัศมีโปรดฯ ให้ปัก บนแผ่นผ้าถวายวดั แต่พระบตในพพิ ธิ ภณั ฑ์เวยี ง พยาว วดั ลจี ัดแสดงแตกต่างจากทุกแห่งที่เคยเห็นมา เพราะพระบตที่ จดั แสดงในพพิ ธิ ภณั ฑ์เวยี งพยาว พระบฏ

แบบฝึ กหัด 10 ข้อ 1. แคว้นพะเยาเจริญรุ่งเรืองสูงสุดในรัชกาลใด 6. อาณาจกั รใดยกทพั มาโจมตีแคว้นพะเยาในปี พ.ศ.1881 2. แคว้นพะเยามหี ลกั ฐานเก่าทสี่ ุดอยู่ทใ่ี ดบ้าง 7. การกาหนดตาแหน่งเจ้าเมืองพะเยาหลงั สิ้นเอกราชมนี ามว่า อย่างไร 3. กษตั ริย์ของแคว้นพะเยาคนแรกคือใคร 8. แคว้นพะเยาถูกลดบทบาทลงเม่ือใด 4. แคว้นพะเยาก่อต้งั ขนึ้ เม่ือปี พ.ศ.ใด 9. แคว้นพะเยาเจริญรุ่งเรืองในรัชกาลพญางาเมือง และขยายอานาจ 5. พะเยาได้ตกเป็ นส่วนหน่ึงของอาณาจักรใด หลงั จาก ปกครองระยะหน่ึงในนครรัฐใด โดนยกทพั มาโจมตใี นปี พ.ศ.1881 10. แคว้นพะเยาสิ้นสุดลงเพราะสาเหตุใด

เฉลยแบบฝึ กหัด 10 ข้อ 1. พญางาเมือง 6. ล้านนาร่วมมือกบั เจ้าเมืองน่าน 2. ศิลาจารึก วดั ศรีชุม สมัยสุโขทัย 7. เจ้าส่ีหม่ืน 3. เจ้าลาวจก ขนุ จอมธรรม 8. เม่ือล้านนาได้ยดึ ครองนครรัฐแพร่และน่านแล้ว 4. ปี พ.ศ.1637 9. นครรัฐน่าน 5. อาณาจกั รล้านนา 10. ได้ร่วมมือกบั ล้านนาปล้นเมืองพะเยา

บรรณานุ กรม ● สจุ ติ ต ์วงษเ์ ทศ. 2561. “กว่าจะเป็นจงั หวดั พะเยา”. จากหนงั สอื จงั หวดั พะเยามาจากไหน?. สานักพมิ พม์ ตชิ น. 2552 สบื คน้ จาก https://www.silpa-mag.com/history/article_19972 ● วกิ พิ เี ดยี สารานุกรมเสร.ี 2566. จงั หวดั พะเยา สบื คน้ จาก https://shorturl.asia/Hjdws ● รองศาสตราจารยส์ มโชติ ออ๋ งสกลุ . 2563. สานกั สง่ เสรมิ ศลิ ปวฒั นธรรมและ ลา้ นนาสรา้ งสรรค์ สบื คน้ จาก https://art- culture.cmu.ac.th/Lanna/articleDetail/1485

สมาชกิ ภายในกลมุ่ นายฉัตรมงคล เทยี นสู นายณฐั วุฒิ ดาวงาม ชน้ั มธั ยมศกึ ษาปี ที่ 4 นางสาวณัฏฐา เเก้วกากง เลขท่ี 3 ชน้ั มธั ยมศกึ ษาปี ท่ี 4 เลขที่ 6 ชน้ั มธั ยมศกึ ษาปี ท่ี 4 เลขท่ี 25 นางสาวพรชนัน เจริญพนั ธ์ ชนั้ มธั ยมศกึ ษาปี ที่ 4 เลขที่ 33