วรรณกรรมท้องถิ่นภาคเหนือ

วรรณกรรมทอ' งถ่ิน เรือ่ ง วรรณกรรมท'องถิ่นภาคเหนือ จดั ทำโดย นางสาวเกวลิน รักญาติ เลขท่ี 4 แผนกการจัดการ นางสาวจนิ ตนา วงษEสนอง เลขที่ 6 แผนกการจดั การ นางสาวณัฐพร ศรแี ยม' เลขที่ 8 แผนกการจดั การ เสนอ อาจารยE รายงานนี้เปMนสNวนหน่งึ ของ การเรียน ทกั ษะภาษาไทยเชิงวิชาชีพ ภาคเรยี นท่ี 1 ปกT ารศกึ ษา 2563 วทิ ยาลยั บรหิ ารธรุ กิจและการทอN งเที่ยวกรงุ เทพ

สารบัญ ข เร่ือง หน'า คำนำ ก สารบัญ ข วรรณกรรมพ้ืนบา3 นท3องถิน่ ภาคเหนือ 1 วรรณกรรมโคลง 1 ความหมายของเพลงกลAอมเด็ก 1 ลกั ษณะของเพลงกลAอมเดก็ 2 วรรณกรรมค่ำวธรรม 2 วรรณกรรมค่ำวซอ 2 วรรณกรรมเบ็ดเตล็ด 3 เพลงประกอบกำรละเลAนของภาคเหนอื 3 ตวั อย่ำงเพลงประกอบกำรละเลนA ภาคเหนือ 4 ตำนานของภาคเหนอื 4 บรรณานุกรม 6 ภาคผนวก 7

ก บทนำ วรรณกรรมพนื้ บ3านภาคเหนือสAวนใหญเA ปนR เรอ่ื งทม่ี าจาก ปUญญาสชาดกพนื้ บา3 นได3นำเนื้อหา มาจากชาดกเรือ่ งน้ีมาประพันธXด3วยฉันทลักษณXของทอ3 งถน่ิ เชนA โคลง คAาวธรรม คAาวซอ เปRนต3น วรรณกรรมพ้นื บ3านภาคเหนือมี ๔ ประเภทคือ วรรณกรรมโคลง วรรณกรรมคาA วธรรม วรรณกรรม คาA วซอ และวรรณกรรมเบ็ดเตล็ด แตลA ะรปู แบบมรี ายละเอยี ดทสี่ วยงาม

1 วรรณกรรมทอ' งถิน่ ภาคเหนือ วรรณกรรมพื้นบ3านภาคเหนือ วรรณกรรมพนื้ บา3 นภาคเหนอื สAวนใหญAเปนR เรอื่ งที่มาจาก ปUญญาสชาดกพน้ื บ3านได3นำเนือ้ หามา จากชาดกเร่ืองนีม้ าประพนั ธXดว3 ยฉันทลักษณขX องท3องถ่ิน เชนA โคลง คAาวธรรม คAาวซอ เปRนต3น วรรณกรรมพื้นบา3 นภาคเหนือมี ๔ ประเภทคอื วรรณกรรมโคลง วรรณกรรมคาA วธรรม วรรณกรรม คาA วซอ และวรรณกรรมเบ็ดเตล็ด แตAละรูปแบบมรี ายละเอียดดังน้ี ๑. วรรณกรรมโคลง โคลง หรือเรยี กตามสำเนียงท3องถนิ่ ภาคเหนอื วาA กะโลง เปRนฉันทลกั ษณทX เี่ จริญรAุงเรืองในสมัย ราชวงศมX งั รายตอนปลาย กวีสมัยอยุธยาไดน3 ำรูปแบบโคลงของภาคเหนือมาประพันธเX ปนR โคลงสอง โคลงสามและโคลงส่ี ตวั อยAางวรรณกรรมโคลงของภาคเหนือที่ร3ูจักกันแพรAหลาย เชนA โคลงพรหมทัต โคลงเจา3 วทิ ูรสอนหลาน โคลงพระลอสอนโลกโคลงปทมุ สงกา เปRนต3น ความหมายของเพลงกลอA มเด็ก เพลงกลอA มเดก็ เปนR วัฒนธรรมทอ3 งถ่นิ อยาA งหนงึ่ ทส่ี ะทอ3 นให3เห็นความเช่ือคาA นิยมของคนใน ทอ3 งถ่นิ ตAาง ๆ คนทุกชาติทุกภาษาในโลกมบี ทเพลงกลอA มเดก็ ดว3 ยกนั ทง้ั น้ัน สนั นษิ ฐานวาA เพลงกลอA ม เดก็ มีววิ ัฒนาการจากการเลาA นทิ าน ให3เดก็ ฟงU กAอนนอน ดงั นัน้ เพลงกลอA มเด็กบางเพลงจึงมลี กั ษณะ เนอ้ื รอ3 งที่เปRนเรื่องเปRนราว เชAน จันทรโครพ ไชยเชษฐX พระรถเสนเปนR ตน3 การทีต่ อ3 งมีเพลงกลAอมเดก็ ก็เพือ่ ให3เดก็ เกดิ ความเพลิดเพลนิ หลับงAาย เกดิ ความอบอุนA ใจ

2 ลกั ษณะของเพลงกลอA มเด็ก ลกั ษณะของเพลงกลอA มเด็ก ลกั ษณะกลอนของเพลงกลAอมเด็กจะเปนR กลอนชาวบา3 น ไมมA ีแบบ แผนแนAนอน เพียงแตมA ีสมั ผัสคลอ3 งจองกนั บา3 งถ3อยคำทใี่ ชใ3 นบางครง้ั อาจไมมA คี วามหมาย เนอื้ เรื่อง เกีย่ วกบั ธรรมชาตสิ ิง่ แวดล3อมเรอ่ื งราวตาA ง ๆท่ีเกีย่ วกบั ชวี ิต ความเปนR อยูA สะทอ3 นใหเ3 ห็นความรกั ความหAวงใยของแมAทมี่ ตี อA ลกู สั่งสอน เสียดสีสงั คม เปRนต3น คณุ คAาและประโยชนขX องเพลงกลAอมเดก็ ๑. เปนR บทร3อยกรองส้ันๆ มีคำคลอ3 งจองตอA เนอ่ื งกนั ไป ๒. มฉี ันทลักษณไX มAแนนA อน ๓. ใช3คำงAายๆส้นั หรอื ยาวก็ได3 ๔. มีจังหวะในการรอ3 งและทำนองทเี่ รียบงาA ย สนกุ สนานจดจำได3งาA ยและยังมปี ระโยชนอX ื่น - ชักชวนให3เด็กนอนหลับ - เนือ้ ความแสดงถงึ ความรกั ความหAวงใย ความหวงแหนของแมAท่มี ีตAอลกู - แสดงความรักความหAวงใย - กลาA วถงึ สิ่งแวดล3อม - เลAาเปนR นทิ านและวรรณคดี - ลอ3 เลยี นและเสียดสสี งั คม - ความรเู3 กี่ยวกบั การดูแลเดก็ - เปนR คติ คำสอน ๒. วรรณกรรมคาA วธรรม คาA วธรรม หรอื ธรรมคาA ว คอื วรรณกรรมท่ีประพันธXตามแนวชาดกฉันทลักษณXของคAาวธรรม สวA นใหญA เปนR รAายยาว แทรกคาถาภาษาบาลีภกิ ษจุ ะนำคAาวธรรมมาเทศนใX นอบุ าสกอุบาสกิ าฟงU ในวนั อุโบสถศลี คAาวธรรมจงึ จดั เปนR วรรณกรรมศาสนา ตวั อยAางวรรณกรรมคาA วธรรม เชนA พรหมจักร บัวรม บวั เรยี ว มหาวงศXแตงออA น จำปาส่ีตน3 แสงเมืองหลงถำ้ สุพรหมโมขะ หงสผX าคำ วณั ณพราหมณเX ปRนต3น ๓. วรรณกรรมคAาวซอ คาA วซอ เปRนคำประพันธXภาคเหนือรปู แบบหนง่ึ นยิ มนำมาอาA นในทป่ี ระชมุ ชน เรียกวาA เลAาคาA ว หรอื ใสคA Aาวเน้อื เร่อื งเปRนนิทานพ้นื บา3 น เปนR ที่นยิ มของชาวบา3 น เพราะไดฟ3 งU เสียง ไพเราะจากผูอ3 Aานและไดร3 บั ความเพลิดเพลนิ จากเน้อื เร่ืองนิทาน การอาA นคาA วนิยมในงานข้นึ บ3านใหมA งานแตงA งาน บวชลกู แกว3 (บวชเณร) และงานปอยเขา3 สังขX (งานทำบญุ อทุ ศิ สวA นกุศลแกผA ู3ลAวงลบั ตวั อยาA งวรรณกรรมคาA วซอท่สี ำคญั เชนA วรรณพราหมณX หงสหX ิน จำปาสี่ต3นบำระวงศหX งสอX ำมาตยX เจ3าสวุ ัตรนางบัวคำ เปRนตน3

3 ๔. วรรณกรรมเบด็ เตลด็ วรรณกรรมเบ็ดเตล็ด คือ วรรณกรรมขนาดสนั้ เชAน คำอบู3 าA วอ3สู าวคำเรียกขวัญ หรือ คำฮอ3 ง ขวัญ จkอย ซอ คำปUนพรคำอ3บู Aาวอ3สู าว หรอื คำเครือ คำหยอกสาว เปนR คำสนทนาเก้ียวพาราสขี อง หนมAุ สาวชาวบ3านลานนาในอดตี คำเรียกขวัญ คอื คำฮอ3 งขวัญ คอื บทสวดสAขู วญั ในพิธกี รรม เชนA ทำ ขวญั บAาวสาว ทำขวัญควายจอk ย เปRนการขับลำนำโดยไมAมีดนตรีบรรเลงประกอบ หรอื บางครงั้ อาจมี ดนตรคี ลอตาม เชนA สะลอ3 พณิ เปยml ะ เนื้อหาเปRนการครำ่ ครวญถงึ ความรกั ระหวาA งชายหนมAุ กบั หญงิ สาวซอเปนR การขบั ร3องเพลงโตต3 อบระหวAางชายกับหญิง ผ3ขู บั ร3องเรียกวาA ชาA งซอ การขับร3องจะมีดนตรี บรรเลงประกอบ เชนA ปln ซงึ สะล3อนยิ มฟงU ในงานพิธกี รรมตAางๆ และนำนทิ านพน้ื บา3 นตอนใดตอนหนง่ึ มาซอเชนA ซอพระลอ ซอน3อยไจยาคำปUนพร หรือ คำปนUo ปอน เปนR คำใหพ3 รของชาวบา3 นลา3 นนามคี วาม ไพเราะคลอ3 งจองใหแ3 งAคดิ รวมทั้งความเปRนสิริมงคล เพลงประกอบการละเลAนของภาคเหนอื ประเภทของการละเลนA เนื่องจากการละเลนA ของไทยเรานัน้ มมี ากมายจนนกึ ไมAถึง (กรมพลศกึ ษารวบรวมไว3ไดถ3 ึง 1,200 ชนิด) แตพA อจะแบงA ครAาว ๆ ไดเ3 ปRน 2 ประเภท ใหญA ๆ คือ การละเลAนกลางแจง3 และ การละเลนA ในรมA และในแตAละประเภทก็ยังแบAงยอA ยอกี เปนR การละเลนA ท่ีมีบทรอ3 งประกอบ กบั ทไี่ มAมี บทร3องประกอบการละเลนA กลางแจง3 ทีม่ บี ทรอ3 งประกอบได3แกA โพงพาง เสือไลหA มAู อา3 ยเขอ3 3ายโขง ซAอนหาหรือโปงr แปะ เอาเถดิ มอญซAอนผา3 รรี ขี า3 วสาร ทมี่ คี ำโตต3 อบ เชAน งกู ันหาง แมAนาคพระโขนง มะลอ็ กกkอกแกก็ เขยAงเกง็ กอย ทไี่ มAมบี ทร3องประกอบ ได3แกA ลอ3 ตอk ก หยอดหลมุ บอ3 หุน3 ลกู ด่งิ ลกู ขาA ง ลกู หิน เตยหรอื ตาลAอง ขา3 วหลามตัด ววั กระทิง ลูกชวA ง หวA งยาง เสือขา3 มหว3 ยเค่ียว เสอื ข3ามห3วยหมAู ต่ี จับ แตะหAนุ ตาเขยงA ยงิ หนังสะตกิ๊ ปลาหมอ ตกกะทะ ตีลกู ลอ3 การเลนA วาA ว กระโดดเชอื กเด่ยี ว กระโดดเชือกคูA กระโดดเชอื กหมAู รอA นรูป หลุมเมอื ง ทอดกะทะ หรือหมุนนาtิกา ขีม่ 3าสAงเมือง กาฟกU ไขA ตโี ปuง ชักคะเยอA โปเลศิ จับขโมย สะบา3 นววั ข่มี า3 กา3 นกล3วย กระดานกระดก ว่งิ สามขา ว่ิงสวม กระสอบ วิ่งทน ยิงเปนR ก3านกลว3 ย การละเลนA ในรAมทมี่ บี ทรอ3 งประกอบ ได3แกA ข้ีตAกู ลางนา ซักส3าว โยก เยก แมงมุม จบั ปดู ำขยำปูนา จจี Aอเจยี๊ บ เด็กเอvยพาย จำ้ จ้ี ทไี่ มมA ีบทร3องประกอบ ไดแ3 กA ดีดเม็ด มะขามลงหลมุ อขี ีดอเี ขยี น อีตัก เสอื ตกถังนมววั หมากกนิ อม่ิ สีซอ หมากเกบ็ หมากตะเกยี บ ปUnน แปะ หวั ก3อย กำทาย ทายใบสน ตีไกA เปาu กบ ตีตบแผละ กดั ปลา นาtกิ าทางมะพรา3 ว กงจกั ร ตAอบา3 น พบั กระดาษ ฝนรปู จงู นางเจา3 ห3อง การเลนA เลียนแบบผู3ใหญAเชนA เลนA เปนR พอA เปนR แมA เลนA แตAงงาน เลนA หมอ3 ข3าวหม3อแกง แคะขนมครกเลนA ขายของ เลนA เขา3 ทรง ทายคำปริศนา นอกจากน้ันยงั มีทบรอ3 งเลนA

4 เชAน จนั ทรXเอvย จนั ทรXเจ3า ขอข3าวขอแกงแกง....และบทล3อเลยี น เชAน ผมจกุ คลกุ นำ้ ปลา เหน็ ขหี้ มานัง่ ไหวก3 ระจอk งหงAอง เปนR ต3น การละเลนA ท่เี ลAนกลางแจง3 หรอื ในรAมก็ไดท3 ไี่ มAมบี ทร3อง ได3แกA ลงิ ชงิ หลกั ขายแตงโม เกา3 อี้ดนตรี แขAงเรอื คน ดมดอกไมป3 xดตาตีหมอ3 ปดx ตาตAอหาง โฮกปmบl เปาu ยงิ ฉุบ ตัวอยAางเพลงประกอบการละเลนA ภาคเหนอื ปะเปมyx ใบพลู (จำ้ จี้) ของเดก็ เหนอื เปRนการละเลนA เพอื่ เสี่ยงทาย เลือกข3าง ผู3เลนA น่งั ลอ3 มวงกนั วางฝuามอื คว่ำลงบนพนื้ คนละมือ คนหนงึ่ ในวงจะร3องวAา “ปะเปxyมใบพลู คนใดมาจู เอากูออกกอA น” หรอื “จำปuุนจำปู ปวoU ใครมาดู เอากอู อกกAอน” หรือ “จำ้ จจี้ ำ้ อวด ลูกไปบวช สกึ ออกมาเฝยl ะอีหลา3 ทอ3 งปuอง” ตำนานของภาคเหนือ ตำนานเรอื่ งท3าวแสนปม พืน้ ทจ่ี ังหวัดกำแพงเพชรในปจU จุบนั นอกจากเคยเปRนทต่ี ง้ั ของเมอื งโบราณ เชนA ชากงั ราว นครชมุ ยงั มอี ีกเมอื งหนึง่ คือเมอื งไตรตรึงษX ช่ือเมอื งไตรตรงึ ษปX รากฏในศิลาจารกึ หลักที่ ๓๘ เรยี กวาA ศลิ าจารึก กลาA วไวว3 าA พระเจ3าไชยศิริเชยี งแสนหนพี มาA มาจากเชียงราย เปRนผส3ู รา3 งเมอื งไตรตรงึ ษX เมือ่ ประมาณ พ.ศ.๑๕๐๐ จากซากกำแพงเมอื งท่ยี ังปรากฏเห็น พบวาA ตวั เมอื งไตรตรึงษXเปRนรูปสเี่ หลยี่ ม ผืนผา3 ขนานกบั แมAนำ้ ปxง ขนาดกวา3 งประมาณ ๔๕๐ เมตรยาวประมาณ ๘๐๐ เมตร มีทางเขา3 สเูA มือง ๒ ทางภายในกำแพงเมอื งมโี บราณสถานทางศาสนาหลายแหAงวดั สำคัญในกำแพงเมอื งมี ๒ วดั คือวดั เจด็ ยอด และวัดพระปรางคXภายนอกกำแพงเมอื งทางด3านทิศใต3มีวดั ขนาดใหญAเรียกวAาวดั วงั พระธาตุ ทวี่ ัดน้ีมเี จดยี Xทรงไทยหรอื ทรงพุAมข3าวบิณฑเX ปนR เจดยี หX ลักรอบๆ มีเจดียรX ายท้งั ๕ ทิศ ขดุ คน3 ทาง โบราณคดีพบลกู ปดU หินสีภายในบรเิ วณวดั ตะเกยี งโบราณแบบโรมันและชน้ิ เครือ่ งเคลอื บลายคราม

5 ขนาดเล็กกระจายอยทAู ัว่ ไปทกุ วันน้เี มอื งไตรตรงึ ษอX ยAูท่ีบา3 นวังพระธาตุ ตำบลไตรตรงึ ษอX ำเภอเมอื ง กำแพงเพชรนอกจากหลักฐานทางประวตั ศิ าสตรXแล3ว ไตรตรึงษยX งั มีตำนานเลAาขาน ทีอ่ ิงกบั ประวตั ิศาสตรXถงึ กำเนิดของอาณาจกั รอยุธยานนั่ คอื ตำนานเร่ือง 'ทา3 วแสนปม'เรือ่ งราวโดยยAอมีวาA เจ3า เมืองไตรตรงึ ษX มีพระธิดาผูท3 รงสริ ิโฉม และท่ใี กลเ3 มืองไตรตรึงษXนี้มชี ายคนหนึ่งซง่ึ ราA งกายเตม็ ไปด3วย ปุuมปมชาวบ3านเรียกเขาวAา แสนปม มอี าชพี ปลกู ผกั มาวันหน่ึงเทวดาดลใจใหพ3 ระธดิ านกึ อยากเสวย มะเขอื นางขา3 หลวงพบมะเขือในสวนของแสนปมลกู ใหญAอวบ จึงซอื้ ไปถวาย หลงั จากพระราชธดิ า เสวยมะเขอื ของแสนปมได3ไมAนานกเ็ กิดตั้งครรภXขึ้นทา3 วไตรตรึงษรX สู3 กึ อับอายขายหน3า พยายาม สอบถามอยาA งไรพระธดิ ากไ็ มAยอมบอกวAาใครคือพอA ของเด็ก คร้ันเมื่อพระกมุ ารเติบโตพอรู3ความ ท3าว ไตรตรึงษXจงึ ประกาศใหข3 นุ นางและเหลAาราษฎรทง้ั หลายนำของกินเขา3 มาในวงั หากพระกมุ ารยอมกนิ ของผู3ใดผน3ู ้นั จะได3เปนR เขยหลวง บรรดาผูช3 ายทุกคนพากันมาเสี่ยงทายเปนR บดิ าของพระราชโอรส แตA พระราชโอรสไมAไดค3 ลานไปหาใครเลย เจ3าเมอื งจงึ ให3เสนาไปตามแสนปมซงึ่ ยงั ไมไA ดม3 าเสี่ยงทาย แสน ปมจึงมาเข3าเฝrา พรอ3 มทงั้ ถอื กอ3 นข3าวเยน็ มา ๑ กอ3 น เมอื่ มาถงึ จึงอธิษฐาน และยน่ื กอ3 นขา3 วเยน็ ให3 พระราชโอรสก็คลานเขา3 มาหาท3าวไตรตรงึ ษXทรงกร้ิว ทพ่ี ระธดิ าไปไดก3 บั คนช้นั ไพรAอัปลกั ษณจX ึงขบั ไลA ออกจากวัง แสนปมพาพระธดิ ากับพระกมุ ารเดนิ ทางเข3าไปหาทีอ่ ยAูใหมA รอ3 นถงึ พระอนิ ทรXต3องแปลง เปนR ลงิ นำกลองวเิ ศษมามอบให3 กลองน้อี ยากได3อะไรก็ตีเอาตามไดด3 งั สารพดั นกึ แสนปมอธษิ ฐานให3ปุuม ปมตามตวั หายไปแลว3 ตีกลองวเิ ศษ รAางกก็ ลับเปนR ชายรูปงาม จงึ ตกี ลองขอบา3 นเมืองขนึ้ มาเมืองหน่ึง ให3ชื่อวาA เมืองเทพนครและสถาปนาตวั เองเปนR พระเจา3 แผAนดนิ ทรงพระนามวAาท3าวแสนปมปกครอง ไพรAฟrาดว3 ยความสงบสขุ ทา3 วแสนปมใชท3 องคำมาทำเปRนอA(ู เปล)ใหพ3 ระโอรส และตั้งชื่อพระโอรสวาA 'อทูA อง' ตอA มาพระเจ3าอทAู องจึงย3ายเมอื งมาสร3างกรงุ ศรอี ยุธยา จากความเชอ่ื มโยงดงั กลAาวทำใหน3 ัก ประวัตศิ าสตรบX างทาA น เรียกชื่อราชวงศXอูAทองอกี ช่อื วาA ราชวงศXเชยี งรายละเวน3 จากเรือ่ งราวในตำนาน ปจU จุบันแนวคดิ ท่ีวาA พระเจา3 อูทA องเปRนเชื้อสายราชวงศเX ชียงราย ยังคงเปRนหนึง่ ในหลายแนวคิดเรอ่ื ง ท่มี าของพระองคX และก็ยงั ไมถA กู ตดั ออกไปจงึ พอจะอนมุ านได3ทางหนงึ่ วAา เมืองไตรตรงึ ษXคอื ตน3 ทาง แหงA กรุงศรีอยุธยา

บรรณานุกรม 6 วรรณ กรรมถิ่นเหนอื เว็บไซตX https://hilight.kapook.com/view/80855