คู่มืออนุรักษ์ควายชลบุรี

โครงการทาํ นบุ ํารงุ ศิลปวฒั นธรรม การอนุรักษ์กระบอื ในจังหวัดชลบุรี คณะสตั วแพทยศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั เทคโนโลยีราชมงคลตะวันออก จดั ทําโดย ฝา่ ยกิจการนักศกึ ษาและกจิ การพเิ ศษ

คํานํา กระบือหรือควายนน้ั กับคนผูกพันกันมาแต่โบราณ โดยเฉพาะวิถีชีวิต คนไทยในอดีตได้ใช้แรงงานควายเพื่อการเกษตร คนไทยในอดีตยกย่องควาย ว่าเป็นสัตว์ท่ีมบี ุญคุณ โดยจะทําขวัญควายเมอ่ื ส้ินฤดูไถหว่านเพ่ือแสดงความ กตัญญตู อ่ ควาย สมัยกอ่ นเราจะไม่ฆา่ ควายเพื่อกินเน้ือ แต่จะเล้ียงดูอยู่ด้วยกัน จนกว่าจะแก่เฒ่าและตายตามอายุขัย ประเทศไทยเป็นประเทศหนึ่งเดียวใน โลก ที่มปี ระเพณีวิ่งควาย โดยจัดข้ึน ณ จังหวัดชลบุรี เพ่ือเป็นการสร้างความ รบั รู้ในคุณประโยชนข์ องควายไทย สรา้ งความตระหนกั รู้และให้ความสําคัญใน การส่งเสริมและอนุรักษ์การเลี้ยงควายไทย และสืบสานประเพณีวัฒนธรรมท่ี เกย่ี วขอ้ งกบั วถิ คี นกับควายในพน้ื ที่จงั หวดั ชลบุรี คณะสัตวแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลตะวันออก จึงเห็นความสําคัญท่ีจะให้นักศึกษาได้เรียนรู้ความสําคัญของการเลี้ยงกระบือ ในจังหวัดชลบุรี เพื่อยกระดับการแข่งกระบือสู่สากล รวมถึงการใช้ภูมปิ ัญญา ชาวบ้านที่สืบทอดกันมาอย่างยาวนาน ทางคณะฯจึงจัดทําโครงการอนุรักษ์ และส่งเสริมสุขภาพกระบือพ้ืนเมืองจังหวัดชลบุรี โดยบูรณาการโครงการกับ การเรียนการสอนในหลักสูตร พร้อมทั้งจัดทําเอกสารรวบรวมองค์ความรู้ใน การเล้ียงและการจัดการสุขภาพท่ีเหมาะสม เพื่อใช้เป็นข้อมูลการศึกษาและ อนรุ กั ษ์กระบอื ในจงั หวดั ชลบุรสี บื ไป คณะสตั วแพทยศาสตร์ 2

ประเพณีวิ่งควายประจําจังหวดั ชลบรุ ี ประเพณีว่ิงควายเป็นงานประเพณีประจําจังหวัดชลบุรี เป็นหนึ่งใน ประเพณีเก่าแก่ที่ได้จัดสืบทอดกันมายาวนานอันเป็นเอกลักษณ์ของ จังหวัดชลบุรีที่มีการจัดมากว่า 100 ปี โดยจะจัดข้ึนเป็นประจําทุกปีใน วันขึ้น 14 ค่ํา เดือน 11 หรือก่อนออกพรรษา 1 วัน เพื่อเป็นการทํา ขวัญควายและให้ควายได้พักผ่อนหลังจากตรากตรํากับการงานในท้อง นามายาวนาน อกี ทงั้ ยงั เป็นการแสดงความกตัญญูรคู้ ุณต่อควาย ซึ่งเปน็ สัตวท์ มี่ ีบุญคณุ ต่อชาวนา นอกจากน้ีประเพณีว่ิงควายยังเปิดโอกาสให้ชาวบ้านได้มีโอกาส พักผอ่ น มาพบปะสังสรรค์กันในงานว่ิงควาย เพื่อให้สอดคล้องกับความ เชื่อที่ว่า หากปีใดไม่มีการวิ่งควายปีนั้นควายจะเป็นโรคระบาดกันมาก นอกจากน้ีประเพณีว่ิงควายยังเป็นการประชาสัมพันธ์จังหวัดชลบุรีให้ เปน็ ทีร่ ูจ้ ักและสง่ เสริมการทอ่ งเที่ยวของจังหวัดชลบุรี คณะสตั วแพทยศาสตร์ 3

การจําแนกสายพนั ธ์ุควาย ควายเป็นเป็นสัตว์เล้ียงลูกด้วยนม มีสี่ขา เท้าเป็นกีบ ตัวขนาด ใกล้เคยี งกับววั โตเต็มวัยเม่ืออายรุ ะหวา่ ง 5-8 ปี นํา้ หนักตัวผู้โตเตม็ วัยโดยเฉลีย่ 520-560 กิโลกรัม ตัวเมียเฉล่ียประมาณ 360-440 กิโลกรัม ตัวผู้จะใหญ่กว่า ตัวเมียเล็กน้อย ลูกควายจะกินนมแม่จนอายุประมาณ 1 ปี 6 เดือน ควายจะ เจริญเติบโตใช้แรงงานได้ระหว่างอายุ 2.5-3 ปี ช่วงท่ีใช้งานได้เต็มที่ คือ ระหว่างอายุ 6-9 ปี ควายแต่ละตวั จะใชง้ านได้จนอายุย่างเข้า 20 ปี อายุควาย โดยทั่วไปเฉลี่ยประมาณ 25 ปี ควายแบ่งไดเ้ ปน็ 3 ประเภท คอื 1. ควายเอเชีย (Asiatic Water Buffalo-Bubalus bubalis) 1.1 ควายแม่นํ้า (River or Riverine Buffalo) พบในประเทศ อินเดีย ปากีสถาน อยี ปิ ต์ และประเทศในยุโรปตอนใตแ้ ละยุโรปตะวันออก ควายเอเชีย 1.2 ควายปลกั (Swamp Buffalo) เล้ยี งกันในประเทศ ไทย ฟลิ ปิ ปนิ ส์ มาเลเซยี อินโดนเี ซยี เวียดนาม พม่า กมั พชู า และลาว คณะสตั วแพทยศาสตร์ 4

2. ควายแอฟริกา (Africa buffalo-Syncerus Caffer) ควายแอฟริกา 3. ควายแคระ (Anoas-Anoa) มกั พบท่ีประเทศอนิ โดนเี ซยี ควายแคระ คณะสตั วแพทยศาสตร์ 5

การประมาณอายุของควายโตเตม็ วัย อายขุ องควายทโี่ ตเต็มวัยสามารถพจิ ารณาไดจ้ าก จาํ นวนคู่ของฟนั แท้ ดังตาราง จำนวนค่ฟู ันแท้ อำยุ 1 คู่ 2.5-3 ปี 2 คู่ 3.5-4 ปี 3 คู่ 4.5-5 ปี 4 คู่ 5-5.5 ปี คณะสตั วแพทยศาสตร์ 6

ลักษณะควายสายพนั ธชุ์ ลบุรี 7 ควายชลบุรมี ลี กั ษณะเฉพาะดังน้ี 1. หูใหญเ่ ป็นรปู ใบโพธ์ิ 2. เขาโค้งกระจาย ทรงอมุ้ บาตร 3. หน้าผากกวา้ ง หน้าตาสวยงาม 4. มีสรอ้ ยสังวาน หรือออ้ งคอ 5. คอสัน้ ใหญ่ หนา บึกบึนรับหัวไหล่ 6. ขาหนา้ ยาว แข้งขาใหญ่ตรงรบั ส่วนหน้า ขาหลังยนื ตรง ไมช่ ดิ 7. กบี กลม เรยี บ แบบธรรมชาติ 8. โคนหางใหญ่ หางยาวเลยเข่า พเู่ ป็นทรง มีขนเยอะ 9. ที่เท้ามีสีขาว ลกั ษณะคล้ายใส่ถงุ เท้า 10. สว่ นทอ้ งลดั เหมอื นท้องมา้ 11. คันตะหงอกยาวโคง้ ดงั่ ลูกศร ส่วนหลงั คอ่ นข้างตรง 12. สะโพกใหญ่ บน้ั ท้ายมน ** หากมีขวญั ตรงแสกหนา้ และข้อเทา้ จะไม่นิยมคัดไว้ ** แต่ปจั จบุ ันควายในจังหวดั ชลบุรีมกั นิยมผสมกบั สายพนั ธ์ุอื่นๆ เช่น สายพนั ธ์ุอทุ ยั ธานมี ีรูปรา่ งใหญต่ นั สายพันธ์ุอสี านมรี ูปรา่ ง เตีย้ กวา้ ง เป็นตน้ เพ่อื ดึงลักษณะเดน่ ของแตล่ ะสายพันธใ์ุ ห้อยู่ ภายในตวั เดยี ว คณะสตั วแพทยศาสตร์

ลกั ษณะควายที่มีสขุ ภาพดี 1. ดวงตาแจม่ ใส นูนเด่นเปน็ ประกาย 2. เย่ือเมือกมสี ีชมพอู อ่ น 3. ผิวหนังชุม่ ช้ืน 4. ขนเงางาม ไมแ่ ห้งกร้าน 5. ลําตวั ขนาดสมสว่ น 6. ขาตรงทงั้ ส่ขี า 7. กีบเทา้ ได้รปู ไม่บดิ เข้าหรือออก คณะสตั วแพทยศาสตร์ 8

ภมู ปิ ญั ญาชาวบ้านในการเล้ียงควาย ปกตกิ ารเล้ยี งควายมักจะให้หญ้า, ฟาง, หญ้าหมักและอาหาร ข้น แต่ในตัวประกวดบางตัว จะมีการนําสมุนไพรมาใช้ เพื่อเพ่ิม ประสิทธิภาพการกินอาหาร โดยเช่ือว่าสามารถกระตุ้นความอยาก อาหาร และช่วยบํารุงร่างกายแก่ควาย สมุนไพรที่ใช้ ได้แก่ ไพล โคคลาน เถาเอ็นอ่อน และ บอระเพ็ด โดยนํามาบดให้ละเอียด จากนั้น ผสมในอาหารให้กระบอื กนิ ไพล เถาเอ็นออ่ น โคคลาน บอระเพ็ด คณะสตั วแพทยศาสตร์ 9

การแขง่ ขันวิ่งควาย งานประเพณีวิ่งควายจะจัดงานในเขตเทศบาลเมืองชลบุรี และอําเภอบ้านบึง จังหวัดชลบุรี เดิมมีแต่คนในท้องถ่ินรู้จัก แต่ในปัจจุบันประเพณีวิ่งควายเป็น ประเพณีประจําจังหวัดชลบุรีท่ีโด่งดังเป็นที่รู้จักทั่วท้ังชาวไทยและชาว ต่างประเทศโดยงานจะจัดข้ึนเป็นประจําทุกปี ในวันข้ึน 14 คํ่า เดือน 11 หรือ กอ่ นออกพรรษา 1 วัน การแขง่ ขนั ว่ิงควายมี 5 ประเภท โดยแบง่ จากกลุ่มฟัน (ซึ่งจะไม่พิจารณาจาก ขนาดตัว) ดงั นี้ 1. รนุ่ ซปุ เปอรจ์ วิ๋ 2. รุ่นจว๋ิ พิเศษ 3. รนุ่ จ๋ิวเลก็ 4. รนุ่ จว๋ิ ใหญ่ 5. รนุ่ ใหญ่ คณะสตั วแพทยศาสตร์ 10

โรคทพี่ บบอ่ ยในกระบอื 1.โรคคอบวม • เกดิ จากเชือ้ แบคทีเรีย มกั พบมากในชว่ งฤดูฝน ถา้ ควายปว่ ยด้วยโรคนจ้ี ะแสดง อาการรนุ แรง มีการบวมนํ้าบรเิ วณคอ ไข้สงู และมกั ตายหากไมท่ ําวัคซีน 2. โรควัณโรค • เกิดจากเช้ือแบคทีเรีย เป็นโรคติดต่อร้ายแรงในควาย สามารถติดไปยังคนได้ จะมีอาการอ่อนเพลีย ซูบผอม หายใจหอบ หายใจลําบาก ไอแห้งๆ ควรมกี าร ปอ้ งกันโดยทําการทดสอบโรคนป้ี ีละคร้ัง เพ่ือคัดตัวป่วยออกจากฝงู 3. โรคพยาธเิ มด็ เลือด • เกิดจากปรสิตในเม็ดเลือด มีแมลงเป็นพาหะ เช่น เหลือบ เห็บ ควายจะ ผวิ หนงั และเยอ่ื เมอื กซีด หายใจหอบและถี่ โลหิตจางรุนแรง แท้ง สัตว์ป่วยที่มี อายุมากจะตายภายใน 1-4 วนั คณะสตั วแพทยศาสตร์

โรคทพี่ บบ่อยในกระบอื 4. โรคพยาธใิ บไมใ้ นตับ • เกิดจากพยาธิในทางเดินอาหาร พบในตับและท่อนํ้าดี ควายจะซูบผอม โลหิต จาง ซีด บวมน้ําใต้คาง ท้องมาน การป้องกันทําได้โดยไมป่ ล่อยควายลงแหล่ง น้ํา และถ่ายพยาธิทกุ 3 เดอื น 5. โรคไขส้ ามวนั /ไขข้ าแขง็ • เกิดจากเช้ือไวรัส พบได้ทุกอายุ ท่ีมีแมลงเป็นพาหะ เช่น ยุง ทําให้ควายแสดง อาการขาเหยียดเกร็ง มีไข้สูงเฉียบพลัน ลิ้นแข็ง กลืนลําบาก และมักหายได้ เองในวนั ท่ี 3 ของการป่วย • *** หากควายแสดงอาการป่วยควรติดต่อสัตวแพทย์ในพ้ืนท่ี เพ่ือตรวจ วินิจฉัยและทําการรักษา หรือติดต่อได้ที่โรงพยาบาลปศุสัตว์ คณะสัตว แพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลตะวันออก วิทยาเขตบางพระ จังหวดั ชลบรุ ี *** คณะสตั วแพทยศาสตร์

รว่ มกันสืบสานอนรุ ักษ์ควายไทย เน่ืองจากปัจจุบันจํานวนควายไทยและผู้เลี้ยงควายไทยมี 13 แนวโน้มลดลงอย่างต่อเนื่อง อีกท้ังควายยังเป็นสัตว์ท่ียังได้รับ ความเอาใจใส่ค่อนข้างน้อยจากทางภาครัฐในการส่งเสริมและ สนับสนุนในการสร้างเสริมอาชีพ จึงได้มีการร่วมกันสืบสาน อนุรักษ์ควายไทย โดยมีการกําหนดวันอนุรักษ์ควายไทยขึ้น ซ่ึงคณะรัฐมนตรีได้มีมติให้วันที่ 14 พฤษภาคม ของทุกปี เป็นวัน อนุรักษ์ควายไทย เพื่อสร้างความตระหนักให้กับคนไทยถึง ความสําคัญของควายและช่วยกันอนุรักษ์ก่อนที่ควายไทยจะสูญ พันธุ์ไป และทางคณะสัตวแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยี ราชมงคลตะวันออก ได้จัดโครงการอนุรักษ์และส่งเสริมสุขภาพ กระบือในจังหวัดชลบุรี โดยจะลงพ้ืนที่อบรมให้ความรู้กับผู้เลี้ยง พร้อมกับตรวจสุขภาพกระบือก่อนการแข่งขัน และเพื่อให้ นกั ศึกษาได้ฝึกทักษะในวิชาชีพ อีกทั้งชาวบ้านได้เห็นถึงการเล้ียง และการจัดการท่ีเหมาะสม สามารถนําความรู้ท่ีได้มาร่วมกัน อนุรักษ์กระบือของจังหวัดชลบุรี เพ่ือเป็นการสืบสานอนุรักษ์ ควายไทยใหค้ งอยคู่ ู่กบั ประเทศไทยอย่างย่งั ยนื และยาวนานสืบไป คณะสตั วแพทยศาสตร์

ปราชญช์ าวบ้านท่ีใหค้ วามรู้เรื่องควายไทย ในจงั หวัดชลบุรี นายอนนั ต์ เฉลิมลาภ หรอื น้าลา้ น เป็นคนจงั หวดั ชลบรุ ี 193/1 หมู่ 9 ตําบลหนองอิรุณ อ.บ้านบึง เป็นเกษตรกรตัวอย่างท้ังเล้ียงควายและเล้ียงไก่ชน เพื่อการอนุรักษ์ นอกจากการอนุรักษ์ควายแล้ว น้าล้านยังมีฟาร์มสาธิตไก่ พื้นเมืองและไก่ชนเป็นการดําเนินการของสํานักงานปศุสัตว์ชลบุรี กรมปศุสัตว์ กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ นา้ ล้านกาลงั อธบิ ายและชใี้ หอ้ าจารยพ์ งศ์ศักดิ์ ประดิษฐศลิ ป์ และพิมพรรณ พรหมนอ้ ย ดู“แส้ควาย”หรอื แส้ท่จี อ้ กกขี้ คี่ วายใช้บังคับในระหวา่ ง “ว่ิงควาย” คณะสตั วแพทยศาสตร์ 14

ฝ่ ายกิจการนกั ศึกษาและกจิ การพิเศษ คณะสตั วแพทยศาสตร์ คณะสตั วแพทยศาสตร์ 15