คู่มืออนุรักษ์ควายชลบุรี

คณะสตั วแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลยั เทคโนโลยรี าชมงคลตะวนั ออก การอนรุ กั ษก์ ระบือในจงั หวดั ชลบรุ ี จดั ทาโดย ฝ่ ายกิจการนกั ศึกษาและกจิ การพิเศษ

คำนำ กระบือหรือควายนนั้ กบั คนผกู พนั กนั มาแตโ่ บราณ โดยเฉพาะวถิ ีชีวติ คน ไทยในอดีตได้ใช้แรงงานควายเพื่อการเกษตร คนไทยในอดตี ยกยอ่ งควายวา่ เป็น สตั ว์ท่ีมีบญุ คณุ โดยจะทาขวญั ควายเม่ือสนิ ้ ฤดไู ถหวา่ นเพ่ือแสดงความกตญั ญตู อ่ ควาย สมยั ก่อนเราจะไมฆ่ า่ ควายเพื่อกินเนือ้ แตจ่ ะเลยี ้ งดอู ยดู่ ้วยกนั จนกวา่ จะแก่ เฒ่าและตายตามอายขุ ยั ประเทศไทยเป็นประเทศหนงึ่ เดยี วในโลก ที่มีประเพณี วิ่งควาย โดยจดั ขนึ ้ ณ จงั หวดั ชลบรุ ี เพ่ือเป็นการสร้างความรับรู้ในคณุ ประโยชน์ ของควายไทย สร้างความตระหนกั รู้และให้ความสาคญั ในการสง่ เสริมและอนรุ ักษ์ การเลยี ้ งควายไทย และสืบสานประเพณีวฒั นธรรมท่ีเกี่ยวข้องกบั วิถีคนกบั ควาย ในพืน้ ท่ีจงั หวดั ชลบรุ ี คณะสตั วแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลยั เทคโนโลยีราชมงคลตะวนั ออก จงึ เห็นความสาคญั ท่ีจะให้นกั ศกึ ษาได้เรียนรู้ความสาคญั ของการเลยี ้ งกระบือใน จงั หวดั ชลบรุ ี เพื่อยกระดบั การแขง่ กระบือสสู่ ากล รวมถงึ การใช้ภมู ปิ ัญญา ชาวบ้านท่ีสบื ทอดกนั มาอยา่ งยาวนาน ทางคณะฯจงึ จดั ทาโครงการอนรุ ักษ์และ สง่ เสริมสขุ ภาพกระบือพืน้ เมอื งจงั หวดั ชลบรุ ี โดยบรู ณาการโครงการกบั การเรียน การสอนในหลกั สตู ร พร้อมทงั้ จดั ทาเอกสารรวบรวมองค์ความรู้ในการเลยี ้ งและ การจดั การสขุ ภาพที่เหมาะสม เพ่ือใช้เป็นข้อมลู การศกึ ษาและอนรุ ักษ์กระบือใน จงั หวดั ชลบรุ ีสบื ไป คณะสตั วแพทยศาสตร์ 2

ประเพณีวิ่งควายประจาจงั หวดั ชลบรุ ี ประเพณีว่ิงควายเป็ นงานประเพณีประจาจงั หวดั ชลบรุ ี เป็ นหนง่ึ ในประเพณีเกา่ แกท่ ่ไี ดจ้ ดั สืบทอดกนั มายาวนาน อนั เป็ นเอกลกั ษณข์ องจงั หวดั ชลบรุ ีทมี่ ีการจดั มากวา่ 100 ปี โดยจะจดั ขน้ึ เป็ นประจาทกุ ปี ในวนั ขนึ้ 14 คา่ เดอื น 11 หรือกอ่ นออกพรรษา 1 วนั เพื่อเป็ นการทา ขวญั ควายและใหค้ วายไดพ้ กั ผอ่ นหลงั จากตรากตรากบั การงานในทอ้ งนามายาวนาน อีกทง้ั ยงั เป็ นการแสดง ความกตญั ญรู คู้ ณุ ตอ่ ควาย ซ่ึงเป็ นสตั วท์ ีม่ บี ญุ คณุ ตอ่ ชาวนา นอกจากนป้ี ระเพณีว่ิงควายยงั เปิ ดโอกาสให้ ชาวบา้ นไดม้ โี อกาสพกั ผอ่ น มาพบปะสงั สรรคก์ นั ในงาน วิ่งควาย เพ่ือใหส้ อดคลอ้ งกบั ความเชอ่ื ทว่ี า่ หากปี ใดไม่ มีการว่ิงควายปี นน้ั ควายจะเป็ นโรคระบาดกนั มาก นอกจากนป้ี ระเพณีว่ิงควายยงั เป็ นการประชาสมั พนั ธ์ จงั หวดั ชลบรุ ีใหเ้ ป็ นทร่ี จู้ กั และสง่ เสริมการทอ่ งเทีย่ วของ จงั หวดั ชลบรุ ี คณะสตั วแพทยศาสตร์ 3

การจาแนกสายพนั ธค์ุ วาย ควายเป็ นเป็ นสตั วเ์ ลี้ยงลกู ดว้ ยนม มสี ี่ขา เทา้ เป็ นกบี ตวั ขนาดใกลเ้ คียงกบั ววั โตเต็มวยั เมอื่ อายรุ ะหวา่ ง 5-8 ปี นา้ หนกั ตวั ผโู้ ตเต็มวยั โดยเฉลยี่ 520-560 กิโลกรมั ตวั เมยี เฉล่ยี ประมาณ 360-440 กิโลกรมั ตวั ผจู้ ะใหญ่กว่าตวั เมยี เล็กนอ้ ย ลกู ควายจะกินนมแมจ่ นอายปุ ระมาณ 1 ปี 6 เดอื น ควายจะเจริญเตบิ โตใชแ้ รงงานไดร้ ะหว่างอายุ 2.5-3 ปี ชว่ งทใี่ ชง้ านไดเ้ ต็มท่ี คือระหว่างอายุ 6-9 ปี ควายแตล่ ะตวั จะใชง้ านไดจ้ นอายยุ า่ งเขา้ 20 ปี อายคุ วายโดยทวั่ ไปเฉลย่ี ประมาณ 25 ปี ควายแบง่ ไดเ้ ป็ น 3 ประเภท คือ 1. ควายเอเชยี (Asiatic Water Buffalo-Bubalus bubalis) 1.1 ควายแมน่ า้ (River or Riverine Buffalo) พบในประเทศอินเดยี ปากีสถาน อียิปต์ และ ประเทศในยโุ รปตอนใตแ้ ละยโุ รปตะวนั ออก ควายเอเชีย 1.2 ควายปลกั (Swamp Buffalo) เลย้ี งกนั ในประเทศไทย ฟิ ลิปปิ นส์ มาเลเซีย อินโดนเี ซีย เวียดนาม พมา่ กมั พชู า และลาว คณะสตั วแพทยศาสตร์ 4

2. ควายแอฟริกา (Africa buffalo-Syncerus Caffer) ควายแอฟริกา 3. ควายแคระ (Anoas-Anoa) มกั พบท่ีประเทศอินโดนเี ซีย ควายแคระ คณะสตั วแพทยศาสตร์ 5

การประมาณอายขุ องควายโตเต็มวยั อายขุ องควายทโี่ ตเต็มวยั สามารถพิจารณาไดจ้ าก จานวนคขู่ องฟันแท้ ดงั ตาราง จำนวนค่ ูฟั นแท้ อำยุ 1 คู่ 2.5-3 ปี 2 คู่ 3.5-4 ปี 3 คู่ 4.5-5 ปี 4 คู่ 5-5.5 ปี คณะสตั วแพทยศาสตร์ 6

ลกั ษณะควายสายพนั ธช์ุ ลบรุ ี ควายชลบรุ ีมลี กั ษณะเฉพาะดงั นี้ 1. หใู หญเ่ ป็ นรปู ใบโพธ์ิ 2. เขาโคง้ กระจาย ทรงอมุ้ บาตร 3. หนา้ ผากกวา้ ง หนา้ ตาสวยงาม 4. มีสรอ้ ยสงั วาน หรือออ้ งคอ 5. คอสน้ั ใหญ่ หนา บึกบึนรบั หวั ไหล่ 6. ขาหนา้ ยาว แขง้ ขาใหญต่ รงรบั สว่ นหนา้ ขาหลงั ยืนตรง ไมช่ ดิ 7. กีบกลม เรียบ แบบธรรมชาติ 8. โคนหางใหญ่ หางยาวเลยเขา่ พเู่ ป็ นทรง มีขนเยอะ 9. ทีเ่ ทา้ มีสขี าว ลกั ษณะคลา้ ยใสถ่ งุ เทา้ 10. สว่ นทอ้ งลดั เหมือนทอ้ งมา้ 11. คนั ตะหงอกยาวโคง้ ดงั่ ลกู ศร สว่ นหลงั ค่อนขา้ งตรง 12. สะโพกใหญ่ บนั้ ทา้ ยมน ** หากมีขวญั ตรงแสกหนา้ และขอ้ เทา้ จะไม่นิยมคดั ไว้ ** แตป่ ัจจบุ นั ควายในจงั หวดั ชลบรุ ีมกั นยิ มผสมกบั สายพนั ธ์อุ ่ืนๆเชน่ สายพนั ธ์ุ อทุ ยั ธานมี รี ปู รา่ งใหญ่ตนั สายพนั ธอ์ุ ีสานมรี ปู ร่างเตยี้ กวา้ ง เป็ นตน้ เพ่ือดงึ ลกั ษณะเดน่ ของแตล่ ะสายพนั ธใ์ุ หอ้ ย่ภู ายในตวั เดยี ว คณะสตั วแพทยศาสตร์ 7

ลกั ษณะควายท่ีมีสขุ ภาพดี 1. ดวงตาแจม่ ใส นนู เดน่ เป็ นประกาย 2. เยื่อเมอื กมีสชี มพอู อ่ น 3. ผวิ หนงั ชมุ่ ชน้ื 4. ขนเงางาม ไมแ่ หง้ กรา้ น 5. ลาตวั ขนาดสมสว่ น 6. ขาตรงทง้ั ส่ขี า 7. กบี เทา้ ไดร้ ปู ไมบ่ ิดเขา้ หรือออก คณะสตั วแพทยศาสตร์ 8

ภมู ิปัญญาชาวบา้ นในการเล้ยี งควาย ปกตกิ ารเลีย้ งควายมกั จะใหห้ ญา้ , ฟาง, หญา้ หมกั และอาหารขน้ แตใ่ นตวั ประกวดบางตวั จะมีการนาสมนุ ไพรมาใช้ เพ่ือเพิ่มประสิทธิภาพการกินอาหาร โดยเชอ่ื วา่ สามารถกระตนุ้ ความอยากอาหาร และชว่ ยบารงุ ร่างกายแกค่ วาย สมนุ ไพรทีใ่ ช้ ไดแ้ ก่ ไพล โคคลาน เถา เอ็นออ่ น และ บอระเพ็ด โดยนามาบดใหล้ ะเอียด จากนนั้ ผสมในอาหารใหก้ ระบือกนิ ไพล เถาเอ็นอ่อน โคคลาน บอระเพ็ด คณะสตั วแพทยศาสตร์ 9

การแขง่ ขนั วิ่งควาย งานประเพณีว่ิงควายจะจดั งานในเขตเทศบาลเมืองชลบรุ ี และอาเภอบา้ นบึง จงั หวดั ชลบรุ ี เดมิ มแี ต่ คนในทอ้ งถ่ินรจู้ กั แตใ่ นปัจจบุ นั ประเพณีวิ่งควายเป็ นประเพณีประจาจงั หวดั ชลบรุ ีทโ่ี ดง่ ดงั เป็ นที่ รจู้ กั ทวั่ ทงั้ ชาวไทยและชาวตา่ งประเทศโดยงานจะจดั ขนึ้ เป็ นประจาทกุ ปี ในวนั ขน้ึ 14 คา่ เดอื น 11 หรือกอ่ นออกพรรษา 1 วนั การแขง่ ขนั วิ่งควายมี 5 ประเภท โดยแบง่ จากกลมุ่ ฟัน (ซ่ึงจะไมพ่ ิจารณาจากขนาดตวั ) ดงั น้ี 1. รนุ่ ซปุ เปอรจ์ ๋ิว 2. รนุ่ จ๋ิวพิเศษ 3. รนุ่ จ๋ิวเล็ก 4. รนุ่ จิ๋วใหญ่ 5. ร่นุ ใหญ่ คณะสตั วแพทยศาสตร์ 10

โรคที่พบบ่อยในกระบือ 1.โรคคอบวม • เกิดจากเชอื้ แบคทีเรีย มกั พบมากในชว่ งฤดฝู น ถา้ ควายป่ วยดว้ ยโรคนจี้ ะแสดงอาการรนุ แรง มี การบวมนา้ บริเวณคอ ไขส้ งู และมกั ตายหากไมท่ าวคั ซีน 2. โรควณั โรค • เกิดจากเชอื้ แบคทเี รีย เป็ นโรคตดิ ตอ่ รา้ ยแรงในควาย สามารถตดิ ไปยงั คนได้ จะมีอาการ ออ่ นเพลีย ซบู ผอม หายใจหอบ หายใจลาบาก ไอแหง้ ๆ ควรมีการป้ องกนั โดยทาการทดสอบ โรคนป้ี ี ละครงั้ เพื่อคดั ตวั ป่ วยออกจากฝูง 3. โรคพยาธิเม็ดเลือด • เกิดจากปรสติ ในเม็ดเลือด มีแมลงเป็ นพาหะ เชน่ เหลอื บ เห็บ ควายจะผิวหนงั และเยื่อเมอื กซีด หายใจหอบและถี่ โลหิตจางรนุ แรง แทง้ สตั วป์ ่ วยที่มอี ายมุ ากจะตายภายใน 1-4 วนั 4. โรคพยาธิใบไมใ้ นตบั • เกิดจากพยาธิในทางเดนิ อาหาร พบในตบั และทอ่ นา้ ดี ควายจะซบู ผอม โลหิตจาง ซีด บวมนา้ ใต้ คาง ทอ้ งมาน การป้ องกนั ทาไดโ้ ดยไมป่ ลอ่ ยควายลงแหลง่ นา้ และถา่ ยพยาธิทกุ 3 เดอื น 5. โรคไขส้ ามวนั /ไขข้ าแข็ง • เกิดจากเชอ้ื ไวรสั พบไดท้ กุ อายุ ทมี่ แี มลงเป็ นพาหะ เชน่ ยงุ ทาใหค้ วายแสดงอาการขาเหยียด เกร็ง มีไขส้ งู เฉียบพลนั ล้นิ แข็ง กลนื ลาบาก และมกั หายไดเ้ องในวนั ที่ 3 ของการป่ วย • *** หากควายแสดงอาการป่ วยควรตดิ ตอ่ สตั วแพทยใ์ นพน้ื ที่ เพ่อื ตรวจวินจิ ฉยั และทาการรกั ษา หรือตดิ ตอ่ ไดท้ ่โี รงพยาบาลปศสุ ตั ว์ คณะสตั ว แพทยศาสตร์ มหาวิทยาลยั เทคโนโลยีราชมงคลตะวนั ออก วิทยาเขตบางพระ จงั หวดั ชลบรุ ี *** คณะสตั วแพทยศาสตร์

รว่ มกนั สบื สานอนรุ กั ษค์ วายไทย เนื่องจากปัจจบุ ันจานวนควายไทยและผเู้ ล้ียงควายไทยมี 12 แนวโนม้ ลดลงอย่างตอ่ เนื่อง อีกทัง้ ควายยังเป็ นสตั วท์ ่ียงั ไดร้ ับ ความเอาใจใส่ค่อนขา้ งนอ้ ยจากทางภาครัฐในการส่งเสริมและ สนบั สนนุ ในการสรา้ งเสริมอาชีพ จึงไดม้ ีการร่วมกันสืบสาน อนรุ ักษ์ควายไทย โดยมีการกาหนดวันอนรุ ักษ์ควายไทยข้ึน ซ่ึงคณะรัฐมนตรีไดม้ ีมตใิ หว้ ันท่ี 14 พฤษภาคม ของทกุ ปี เป็ น วันอนรุ ักษค์ วายไทย เพื่อสรา้ งความตระหนกั ใหก้ ับคนไทยถึง ความสาคัญของควายและช่วยกันอนรุ ักษก์ ่อนที่ควายไทยจะ สญู พันธ์ไุ ป และทางคณะสัตวแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัย เทคโนโลยีราชมงคลตะวันออก ไดจ้ ัดโครงการอนุรักษ์และ สง่ เสริมสขุ ภาพกระบือในจังหวัดชลบรุ ี โดยจะลงพ้ืนที่อบรมให้ ความร้กู ับผู้เล้ียงพร้อมกับตรวจสุขภาพกระบือก่อนการ แข่งขัน และเพ่ือให้นักศึกษาได้ฝึ กทักษะในวิชาชีพ อีกท้ัง ชาวบา้ นไดเ้ ห็นถึงการเล้ียงและการจัดการที่เหมาะสม สามารถ นาความรทู้ ี่ไดม้ าร่วมกันอนุรักษ์กระบือของจังหวัดชลบุรี เพื่อเป็ นการสืบสานอนรุ ักษค์ วายไทยใหค้ งอย่คู ่กู บั ประเทศไทย อย่างยงั่ ยืนและยาวนานสบื ไป คณะสตั วแพทยศาสตร์

ปราชญช์ าวบา้ นที่ใหค้ วามรเู้ รอ่ื งควายไทย ในจงั หวดั ชลบรุ ี นายอนนั ต์ เฉลิมลาภ หรือ นา้ ลา้ น เป็ นคนจงั หวดั ชลบรุ ี 193/1 หมู่ 9 ตาบลหนองอิรณุ อ.บา้ นบึง เป็ นเกษตรกรตวั อยา่ งทง้ั เล้ยี งควายและเลย้ี งไกช่ นเพ่ือการ อนรุ กั ษ์ นอกจากการอนรุ กั ษค์ วายแลว้ นา้ ลา้ นยงั มีฟารม์ สาธิตไกพ่ ื้นเมืองและไกช่ นเป็ นการ ดาเนนิ การของสานกั งานปศสุ ตั วช์ ลบรุ ี กรมปศสุ ตั ว์ กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ นา้ ลา้ นกาลงั อธิบายและชีใ้ หอ้ าจารย์พงศ์ศกั ด์ิ ประดิษฐศิลป์ และพิมพรรณ พรหมนอ้ ย ดู“แส้ ควาย”หรือแสท้ ีจ่ อ้ กกี้ขีค่ วายใชบ้ งั คบั ในระหวา่ ง “วิ่งควาย” คณะสตั วแพทยศาสตร์ 13

ทะเลงาม ขา้ วหลามอรอ่ ย ออ้ ยหวาน จกั สานดี ประเพณีว่ิงควาย ฝ่ ายกจิ การนกั ศึกษาและกจิ การพิเศษ คณะสตั วแพทยศาสตร์ คณะสตั วแพทยศาสตร์ 14