Herbal_medicine สมุนไพร

อาจารย์สุพตั รา ใจเหมาะ 1 แพทย์แผนไทยประยุกต์วทิ ยาลยั การสาธารณสุขสิรินธร จังหวดั ตรัง สมนุ ไพร

สมุนไพร (medicinal plant / herb)ความหมายของสมุนไพรตามพจนานุกรมฉบบั ราชบณั ฑติ ยสถาน พ.ศ.2525พชื ที่ใช้ ทำเป็นเคร่ืองยำ สมุนไพรกำเนิดมำจำกธรรมชำติและมีควำมหมำยตอ่ ชีวติมนุษยโ์ ดยเฉพำะ ในทำงสุขภำพ อนั หมำยถึงท้งั กำรส่งเสริมสุขภำพและกำรรักษำโรคความหมายของยาสมุนไพรตามพระราชบญั ญตั ยิ า พ.ศ. 2510 คือ ยำที่ไดจ้ ำกพืช สัตว์ หรือแร่ธาตุ ซ่ึงมิไดผ้ สมปรุงแต่ง หรือ แปรสภำพ เช่น• พชื กย็ งั เป็นส่วนของ รำก ตน้ ใบ ดอก ผล• สัตวท์ ี่ใชท้ ำงยำแผนไทย ไดแ้ ก่ เขำกวำงออ่ น ดีหมี ดีงู ฯลฯ• แร่ธำตุท่ีใชบ้ ่อยๆ ไดแ้ ก่ น้ำปูนใส เกลือแกง กำมะถนั ฯลฯสมนุ ไพร 2

ควำมหมำยของสมุนไพร•สมุนไพร หมายถงึ พืชทมี่ สี รรพคุณในการรักษาโรค หรืออาการเจบ็ ป่ วยต่าง ๆ•ยาสมุนไพร หมายถงึ ยาท่ีได้จากส่วนของพืช สัตว์ และแร่ซึ่งยงั มิได้ผสมปรุง หรือแปรสภาพสมุนไพร 3

หลกั เบ้ืองตน้ ในกำรใชส้ มุนไพร(สมำคมเภสชั และอำยรุ เวชโบรำณแห่งประเทศไทย) ใชใ้ หถ้ ูกตน้ใชใ้ หถ้ ูกส่วน ใชใ้ หถ้ ูกขนำดใชใ้ หถ้ ูกโรค ใชใ้ หถ้ ูกวิธี สมุนไพร 4

ใชใ้ หถ้ กู ตน้ (ใชใ้ หถ้ ูกชนด)•สมุนไพรส่วนใหญ่มีช่ือพอ้ งหรือซ้ำกนั มำกแลว้ แต่ละทอ้ งถิ่นกอ็ ำจ เรียกชื่อแตกต่ำงกนั ท้งั ๆ ที่เป็นพชื ชนิดเดียวกนั หรือบำงคร้ังช่ือ เหมือนกนั แต่เป็นพืชคนละชนิด เพรำะฉะน้นั จะใชส้ มุนไพรอะไรกต็ อ้ ง ใชใ้ หถ้ ูกตน้ จริงๆ เช่น เสลดพงั พอนที่สำมำรถแกพ้ ิษแมลงสตั วก์ ดั ต่อยได้ ดีน้นั มีปรำกฏอยู่ 2 ตน้เสลดพงั พอนตวั เมีย (พญำยอ) เสลดพงั พอนตวั ผู้ สมุนไพร 5

ใช้ ถูกส่ วน•แต่ละส่วนของสมุนไพรไทย ไม่ว่าจะเป็ นลาต้น ใบ ดอก ราก ผล หรือเมล็ด จะ มีสรรพคุณและฤทธ์ิที่แตกต่างกัน แม้กระทั่งผลอ่อน หรือผลแก่ก็มีฤทธ์ิ แตกต่างกนั ดังน้ัน การนามาใช้กต็ ้องมีความรู้จริงๆ •ใบ - มรี สเปร้ยี ว แกโ้ รคพยาธติ วั จดี๊ แกไ้ อ 6•ดอก - แกโ้ รคน่วิ ในไต แกโ้ รคน่วิ ในกระเพาะปสั สาวะขดั •ผล - ลดไขมนั ในเลอื ด รกั ษาแผลในกระเพาะ •เมลด็ - รสเมา บสามุนรไพุงร ธาตุ บารุงกาลงั

ใช้ให้ถูกขนาด•ขนำดกำรใชส้ มุนไพรไทยในคนแต่ละคน อำจมีควำมแตกต่ำงกนั ข้ึนกบั ช่วง อำยุ โรคท่ีเป็น และควำมแขง็ แรงของร่ำงกำย โดยส่วนมำกแลว้ สมุนไพรไทย มกั จะใชว้ ิธีกำรชงั่ ตวงในแบบโบรำณ เช่น กอบมือ กำมือ ชงั่ บำท เฟ้ื อง กำร เขำ้ ใจหน่วยวดั และปริมำณท่ีถูกตอ้ ง ก็จะช่วยทำให้กำรใช้ยำสมุนไพร มี ประสิทธิภำพและควำมปลอดภยั มำกข้ึน1 กำมือ 1 กอบมือสมุนไพร 7

ใช้ให้ถูกวธิ ี•สมุนไพรไทยแต่ละชนิดและแต่ละส่วน อำจมีวิธีกำรใชไ้ ม่เหมือนกนั บำง ชนิดจำเป็ นตอ้ งใชส้ ด ๆ บำงชนิดอำจตอ้ งนำไปดองกบั สุรำ หรือบำงชนิดอำจ ตอ้ งนำไปตม้ กำรใชไ้ ม่ถูกวิธี ก็จะทำให้ประสิทธิภำพของกำรใชย้ ำสมุนไพร ลดลงฟ้ำทะลำยโจร ทิงเจอร์พญำยอ 8 ส

ใช้ให้ถูกโรค•สมุนไพรไทยแต่ละชนิด มีสรรพคุณท่ีแตกต่างกัน ใช้รักษาและบรรเทาอาการ ของโรคได้แตกต่างกัน การเลือกใช้สมุนไพรไทยท่ีไม่ตรงกับโรค อาจทาให้ อาการของโรคน้ัน ๆ แย่ลงได้ เช่น ใช้ยาสมุนไพรไทยที่มีฤทธ์ิฝาดสมาน เช่น กล้วยดิบ ในคนท่ีอาการท้องผูก ก็จะย่ิงทวีอาการของโรคท้องผูกให้รุนแรงมาก ขึน้สมุนไพร 9

การเกบ็ สมุนไพรเพ่ือใช้เป็ นยาสมุนไพร 10

การเกบ็ สมนุ ไพรเพอ่ื ใชเ้ ป็นยา****ประเภทรากหรอื หวั•เกบ็ ในช่วงที่พืชหยดุ กำรเจริญเติบโต ใบดอกร่วงหมด หรือในช่วงฤดูหนำว ถึงปลำยฤดูร้อน•ตย. กระชำย กระทือ ข่ำ เป็นตน้ประเภทใบหรือเกบ็ ท้งั ต้น•เกบ็ ในช่วงท่ีพืชเจริญเติบโตมำกที่สุด หรือบำงชนิดระบุช่วงเวลำเกบ็ โดยเฉพำะ เช่น ฟ้ำทะลำยโจรเกบ็ “ใบเพสลำด” เป็นตน้ สมนุ ไพร

การเกบ็ สมนุ ไพรเพอ่ื ใชเ้ ป็นยา****ประเภทเปลอื กตน้ และเปลอื กราก•เปลือกตน้ โดยมากเกบ็ ระหวา่ งช่วงฤดูรอ้ นต่อกบั ฤดูฝน เพราะช่วงนน้ั มปี รมิ าณยาสูงและเปลอื กลอกออกงา่ ย•อย่าลอกเปลอื กออกทง้ั ตน้ เพราะจะเป็นการทาลายท่อลาเลยี งอาหารของพชื ทาใหต้ ายได้ ควรลอกจากก่งิ ย่อยในลกั ษณะคร่งึวงกลมสมนุ ไพร 12

การเกบ็ สมนุ ไพรเพอ่ื ใชเ้ ป็นยา****ประเภทดอก•โดยทว่ั ไปเกบ็ ในช่วงดอกเริ่มบำน แต่บำงชนิดเกบ็ ในช่วงดอก ตูม เช่น กำนพลู เกบ็ ในช่วงดอกสีเขียวเปล่ียนเป็นสีแดงประเภทผลและเมลด็•ส่วนใหญ่เกบ็ ตอนผลแก่เตม็ ท่ีแลว้ เช่น มะแวง้ ตน้ แต่บำงชนิดเกบ็ ผลออ่ น เนื่องจำกมีแทนนินสูงใชร้ ักษำทอ้ งร่วง•เช่น ลูกฝรั่งสมนุ ไพร 13

การเกบ็ รกั ษาสมนุ ไพร•ยำท่ีเกบ็ รักษำตอ้ งทำใหแ้ หง้ เพื่อป้องกนั เช้ือรำและกำรเกิดภำวะออกซิไดส์ (ควร seal ปำกถุงใหป้ ิ ดสนิท)•สถำนท่ีเกบ็ จะตอ้ งแหง้ เยน็ และอำกำศถ่ำยเทไดด้ ี•ควรเกบ็ แบ่งเป็นสดั ส่วน ยำท่ีมีพิษ ยำท่ีมีกลิ่นหอม เป็นตน้ และมีกำรเขียนรำยละเอียดชนิด วนั ท่ีเกบ็ ใหช้ ดั เจน•จะตอ้ งหำวธิ ีป้องกนั หนอน หนู และแมลงต่ำงๆสมนุ ไพร 14

การเกบ็ รกั ษาสมนุ ไพรสมุนไพรแต่ละชนิดจะมีระยะเวลำกำรเกบ็ ไวไ้ ดน้ ำนไม่เทำ่ กนั(วณี ำ, 2536 อำ้ งโดย ยทุ ธนำและยพุ ินพรรณ, 2545)•สมุนไพรท่ีมีนา้ มนั หอมระเหยจะเกบ็ ไดน้ ำน 2 ปี•สมุนไพรที่มีรสขมเกบ็ ไดน้ ำน 1.5- 3 ปี•ไพล หรือ ฝร่ัง ควรเกบ็ ไม่ใหถ้ ูกแสง เพรำะทำใหส้ ีและสำรเคมีเปล่ียนไป พวกน้ีตอ้ งเกบ็ ใส่ในถุงดำอีกช้นัสมนุ ไพร 15

การเกบ็ รกั ษาสมนุ ไพรสมุนไพรที่นำมำผสมเป็นยำแลว้ จะมีอำยกุ ำรเกบ็ ไดส้ ้นั กวำ่ เดิม•ยำผงเกบ็ ไดน้ ำน 3-8 เดือน ยำตม้ (อุ่นเชำ้ และเยน็ เกบ็ ได้ 1-7 วนั )•ยำลูกกลอนเกบ็ ไดน้ ำน 6 เดือน - 2 ปี•ยำดองเกบ็ ไดน้ ำน 1-2 ปีสมนุ ไพร 16

สมุนไพร 17

สง่ิ ควรรูเ้ก่ยี วกบั การใชย้ าสมนุ ไพร1.ก่อนใชย้ ำสมุนไพรทุกคร้ัง ควรศึกษำใหเ้ ขำ้ ใจเก่ียวกบั สรรพคุณ ขนำดของยำที่ใชแ้ ละวธิ ีกำรใชอ้ ยำ่ งถูกตอ้ ง เพอ่ื ใหไ้ ดผ้ ลดีในกำรรักษำ และไม่เป็นอนั ตรำย2.ยำใดไม่เคยรับประทำนมำก่อน ควรเร่ิมรับประทำนจำกขนำดนอ้ ย ๆ ก่อนหำกรับประทำน แลว้ ไม่เกิดอำกำรผดิ ปกติหรืออำกำรแพ้ จึงรับประทำนยำน้นัตำมกำหนด3.อยำ่ ใชย้ ำเขม้ ขน้ เกินขนำดท่ีกำหนด เช่นยำระบุวำ่ ใชต้ ม้ รับประทำนต่ำงน้ำก็ไม่ควรไปตม้ เคี่ยวรับประทำน4.ผทู้ ี่อ่อนเพลียมำก เดก็ อ่อน คนชรำ หำ้ มใชย้ ำมำก เพรำะควำมตำ้ นทำนของร่ำงกำยมีนอ้ ยกวำ่ คนปกติ อำจเกิดพษิ ไดง้ ่ำยสมุนไพร 18

สง่ิ ควรรูเ้ก่ยี วกบั การใชย้ าสมนุ ไพร5.หำกรับประทำนยำแลว้ 1 วนั อำกำรไม่ดีข้ึน ควรเปล่ียนยำ ส่วนโรคเร้ือรังเช่น หืด โรคกระเพำะ ฯลฯ ใหใ้ ชย้ ำไปประมำณ 1 สปั ดำห์ หำกอำกำรไม่ดีข้ึนตอ้ งเปลี่ยนยำ6. ก่อนใชย้ ำตอ้ งรู้ขอ้ หำ้ มในกำรใชเ้ สียก่อน เพ่ือควำมปลอดภยั เช่นหญิงมีครรภห์ ำ้ มรับประทำน ผเู้ ป็นโรคหวั ใจ ควำมดนั โลหิตต่ำ หำ้ มใชเ้ ป็นตน้7.ควรเลือกใชแ้ ต่ยำสมุนไพรที่รู้สรรพคุณที่แน่นอน และมีผไู้ ดศ้ ึกษำคน้ ควำ้เกี่ยวกบั ผลกำรรักษำตลอดจนขอ้ เสีย พิษ และผลขำ้ งเคียงที่แน่นอนมำแลว้8.ไม่ควรนำยำสมุนไพรปรุงผสมกบั ยำแผนปัจจุบนั นำไปรักษำผปู้ ่ วย เพรำะอำจทำใหเ้ กิด ผลแทรกซอ้ นที่เกิดจำกฤทธ์ิยำเสริมกนั มำกเกินไป หรือทำให้ยำเสื่อมคุณภำพ ซ่ึงจะไม่เป็นประโยชนห์ รืออำจเป็นอนั ตรำยแก่ผใู้ ชไ้ ด้สมุนไพร 19

ขอ้ แนะนาสาหรบั การใชส้ มนุ ไพร•หำกผปู้ ่ วยมีโรคหรืออำกำรเจบ็ ป่ วยและไดใ้ ชส้ มุนไพรรักษำ เม่ือ อำกำรเจบ็ ป่ วยหำยกใ็ หห้ ยดุ แต่ถำ้ อำกำรเจบ็ ป่ วยยงั ไม่หำยไป หรืออำกำรยงั ไม่ดีข้ึนภำยใน 2-3 วนั ควรไปปรึกษำรพ.สต.หรือ โรงพยำบำลชุมชนในทอ้ งถ่ินน้นัสมุนไพร 20

สมุนไพร 21

อาการท่เี กดจากการแพส้ มนุ ไพร มดี งั น้ี •ผนื่ ข้ึนตำมผวิ หนงั อำจเป็นตุ่มเลก็ ๆ ตุ่มโต ๆ เป็นป้ื น หรือเป็นเมด็ แบนคลำ้ ยลมพิษ อำจบวมที่ตำ (ตำปิ ด) หรือริมฝีปำก (ปำกเจ่อ) • เบ่ืออำหำร คล่ืนไส้ อำเจียน (หรืออยำ่ งใดอยำ่ งหน่ึง) ถำ้ มีอยกู่ ่อนกินยำอำจเป็นเพรำะโรค •หูอ้ือ ตำมวั ชำที่ลิ้น ชำที่ผวิ หนงั •ประสำทควำมรู้สึกทำงำนไวเกินปกติ เช่นเพยี งแตะ ผวิ หนงั กร็ ู้สึกเจบ็ ลูบผมกแ็ สบ หนงั ศีรษะ ฯลฯ •ใจสนั่ ใจเตน้ หรือรู้สึกวบู วำบคลำ้ ยหวั ใจจะหยดุ เตน้ และเป็นบ่อย ๆ •ตวั เหลือง ตำเหลือง ปัสสำวะสีเหลือง ตอ้ งรีบไป หำ แพทยอ์ ำกำรเจบ็ ป่ วยและโรคที่ไม่ควรใชส้ มุนไพร หรือ ซ้ือยำรับประทำนดว้ ยตนเองสมุนไพร 22

สมุนไพร 23

ประโยชนข์ องสมนุ ไพร•สำมำรถรักษำโรคบำงชนิดได้ โดยไม่ตอ้ งใชย้ ำแผนปัจจุบนั ซ่ึงบำงชนิดอำจมีรำคำแพง และตอ้ ง เสียค่ำใชจ้ ่ำยมำก อีกท้งั อำจหำซ้ือไดย้ ำกในทอ้ งถิ่นน้นั•ใหผ้ ลกำรรักษำไดด้ ีใกลเ้ คียงกบั ยำแผนปัจจุบนั และใหค้ วำมปลอดภยั แก่ผใู้ ชม้ ำกกวำ่ แผน ปัจจุบนั•สำมำรถหำไดง้ ่ำยในทอ้ งถิ่นเพรำะส่วนใหญไ่ ดจ้ ำกพชื ซ่ึงมีอยทู่ วั่ ไปท้งั ในเมืองและ ชนบท•มีรำคำถูก สำมำรถประหยดั คำ่ ใชจ้ ่ำยในกำรซ้ือยำแผนปัจจุบนั ที่ตอ้ งสง่ั ซ้ือจำกต่ำง ประเทศเป็น กำรลดกำรขำดดุลทำงกำรคำ้•ใชเ้ ป็นยำบำรุงรักษำใหร้ ่ำงกำยมีสุขภำพแขง็ แรง ใชเ้ ป็นอำหำรและปลูกเป็นพชื ผกั สวนครัวได้•เป็นพืชท่ีสำมำรถส่งออกทำรำยไดใ้ หก้ บั ประเทศ เช่น กระวำน ขมิ้นชนั เร่ว•เป็นกำรอนุรักษม์ รดกไทยใหป้ ระชำชนในแต่ละทอ้ งถิ่น รู้จกั ช่วยตนเองในกำร นำพืชสมุนไพร ในทอ้ งถ่ินของตนมำใชใ้ หเ้ กิดประโยชนต์ ำมแบบแผนโบรำณ•ทำใหค้ นเห็นคุณคำ่ และกลบั มำดำเนินชีวติ ใกลช้ ิดธรรมชำติยงิ่ ข้ึน•ทำใหเ้ กิดควำมภูมิใจในวฒั นธรรม และคุณค่ำของควำมเป็นไทยสมนุ ไพร 24

บรรณานุกรม•ยทุ ธนำ ศิริวธั นนุกลู และ ยพุ ินพรรณ ศิริวธั นนุกลู , 2545. รำยงำนกำรประเมินผลโครงกำรฝึ กอบรมเรื่ องกำรปลกู และเตรียมสมุนไพรเพื่อใชเ้ ล้ียงสุกร. คณะ ทรัพยำกรธรรมชำติ มหำวิทยำลยั สงขลำนครินทร์.•สำนกั งำนคณะกรรมกำรกำรสำธำรณสุขมูลฐำน, 2541. สมุนไพรในงำนสำธำรณสุขมูลฐำน สำนกั พมิ พด์ อกหญำ้ กรุงเทพ.สมนุ ไพร 25

สมนุ ไพร 26