1012หลักสูตรไวยากรณ์และหลักสัมพันธ์วัดโมลี

138 หลักสูตรบาลไี วยากรณแ์ ละหลกั สัมพนั ธ์ ติ ปัจจยั (ธาตตุ ัวเดียวคง ติ ไว้ ธาตสุ องตัวขึน้ ไป โดยมากแปลงตามกฎเกณฑข์ อง ต ปัจจยั ) มฺ ตีติ มติ. (ปญญาใด) ยอ่ มร ู้ เหตุนนั้ (ปญญานัน้ ) ช่ือว่า ผู้รู้. มนฺ ธาตุ ในความร ู้ เป็นกตั ตุรปู กตั ตุสาธนะ. มฺติ เอตายาติ มติ. (ชน) ย่อมร ู้ ด้วยปญญานัน่ เหตุนัน้ (ปญญานัน่ ) ช่ือว่า เป็นเหตุร ู้ (แหง่ ชน). เป็นกตั ตุรปู กรณสาธนะ. มนนํ มติ. ความร ู้ ชอ่ื วา่ มต ิ มนฺ ธาตุ ในความร ู้ เป็นภาวรปู ภาวสาธนะ. สรตตี ิ สติ. (ธรรมชาตใิ ด) ยอ่ มระลกึ เหตนุ นั้ (ธรรมชาตนิ นั้ ) ชอ่ื วา่ ผรู้ ะลกึ . สรฺ ธาต ุ ในความระลกึ เป็นกตั ตุรปู กตั ตุสาธนะ. สรติ เอตายาติ สติ. (ชน) ย่อมระลึก ดว้ ยธรรมชาตนิ นั่ เหตุนนั้ (ธรรมชาตนิ นั่ ) ชอ่ื วา่ เป็นเหตุระลกึ (แหง่ ชน). เป็นกตั ตุรปู กรณสาธนะ. www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ตั ิโมลี (สทุ ศั น์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรียบเรียง 139 สรณํ สติ. ความระลกึ ชอ่ื วา่ สต.ิ เป็นภาวรปู ภาวสาธนะ. สรฺ ธาต ุ ในความระลกึ . สมปฺ ชฺชิตพพฺ าติ สมปฺ ตฺติ. (ธรรมชาตใิ ด) อนั เขาพงึ ถงึ พรอ้ ม, เหตุนนั้ (ธรรมชาตนิ นั้ ) ชอ่ื วา่ อนั เขาพงึ ถงึ พรอ้ ม. ส ํ เป็นบทหน้า ปทฺ ธาตุ ในความถงึ เป็นกมั มรปู กมั มสาธนะ. คจฉฺ นฺติ เอตถฺ าติ คติ. (ชน ท.) ยอ่ มไป ในภูมนิ ัน่ เหตุนัน้ (ภูมนิ ัน่ ) ช่อื ว่า เป็นทไ่ี ป (แห่งชน ท.). คมฺ ธาตุ ในความไป, ความถงึ เป็นกตั ตุรปู อธกิ รณสาธนะ. ตํุ ปัจจัย กาต ุํ เพอ่ื อนั ทำ� กรฺ ธาตุ, คนฺต ุํ เพอ่ื อนั ไป คมฺ ธาต.ุ ปจจยั น้ีลงในปฐมาวภิ ตั ต ิ (แปลเป็น ประธาน) และจตุตถวี ภิ ตั ต ิ (แปลวา่ เพอ่ื อนั ). www.kalyanamitra.org

140 หลกั สตู รบาลีไวยากรณแ์ ละหลกั สมั พันธ์ ยุ ปจั จัย (ธาตทุ ่ัวไป แปลง ยุ เปน็ อน ธาตทุ ีม่ ี ร,ฺ มฺ หรอื หฺ อยูห่ ลงั แปลง ยุ เปน็ อณ ไดบ้ า้ ง) เจตยตีติ เจตนา. (ธรรมชาตใิ ด) ยอ่ มคดิ , เหตุนนั้ (ธรรมชาตนิ นั้ ) ชอ่ื วา่ ผคู้ ดิ . จิตฺ ธาตุ ใน ความคดิ เป็นอติ ถลี งิ ค,์ เป็นกตั ตุรปู กตั ตุสาธนะ. กชุ ฌฺ ติ สีเลนาติ โกธโน. (ผใู้ ด) ยอ่ มโกรธ โดยปกต ิ เหตุนนั้ (ผนู้ นั้ ) ชอ่ื วา่ ผโู้ กรธโดยปกต.ิ กธุ ฺ ธาตุ ในความโกรธ, เป็นกตั ตุรปู กตั ตุสาธนะ ลงในอรรถแหง่ ตสั สลี ะ. ภญุ ชฺ ิตพพฺ นฺติ โภชนํ. (สง่ิ ใด) อนั เขาพงึ กนิ เหตุนนั้ (สงิ่ นนั้ ) ชอ่ื วา่ อนั เขาพงึ กนิ . ภชุ ฺ ธาตุ ในความกนิ . เป็นกมั มรปู กมั มสาธนะ. คจฉฺ ิยเตติ คมนํ. (อนั เขา) ยอ่ มไป เหตุนนั้ ชอ่ื วา่ ความไป. คมฺ ธาต ุ ในความไป, ความถงึ เป็นภาวรปู ภาวสาธนะ. www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ัตโิ มลี (สุทศั น์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรียง 141 กโรติ เตนาติ กรณ.ํ (เขา) ยอ่ มทำ� ดว้ ยสง่ิ นนั้ เหตุนนั้ (สงิ่ นนั้ ) ชอ่ื วา่ เป็นเครอ่ื งทำ� (แหง่ เขา). กรฺ ธาต ุ ในความทำ� เป็นกตั ตุรปู กรณสาธนะ. สวํ ณฺณิยติ เอตายาติ สวํ ณฺณนา. (เนอ้ื ความ) อนั ทา่ น ยอ่ มพรรณนาพรอ้ ม ดว้ ยวาจานนั่ เหตนุ นั้ (วาจานนั่ ) ชอ่ื วา่ เป็นเครอ่ื งอนั ทา่ นพรรณนาพรอ้ ม (แหง่ เนอ้ื ความ) ส ํ เป็นบทหนา้ วณฺณ ธาต ุ ในความ พรรณนา, เป็นกมั มรปู กรณสาธนะ. สยนฺติ เอตถฺ าติ สยนํ. (เขา ท.) ยอ่ มนอน ในท่นี ัน่ , เหตุนัน้ (ท่นี ัน่ ) ช่อื ว่า เป็นท่นี อน (แหง่ เขา ท.) สี ธาต ุ ในความนอน เป็นกตั ตุรปู อธกิ รณสาธนะ. ข้อความจำ� :- ภาวสาธนะจดั เป็นนามนามแจกด้วย วภิ ตั ตทิ งั้ ๗ แปลงรปู ไปตา่ งๆ และแปล ออกสำ� เนยี งอายตนบิ าตได ้ สว่ นสาธนะ อกี ๖ นอกน้ี เป็นคณุ นาม. จบนามกติ ก์ www.kalyanamitra.org

พระบาลี กมฺมํ วิชฺชา จ ธมฺโม จ สีลํ ชีวิตมุตฺตมํ เอเตน มจฺจา สุชฺฌนฺติ น โคตฺเตน ธเนน วา. ทวยชนดีเด่นได้ ดิลกงาน กับหนึ่งวิชาชาญ เชี่ยวรู้ ศีลธรรมช่วยชีพสาร ส่งสุข สันติ์นา หาใช่กุลทรัพย์กู้ ก่อให้ สุทธิศรี พระพรหมกวี (วรวิทย์ ป.ธ.๘) วัดโมลีโลกยาราม www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ัติโมลี (สุทศั น์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรียง 143 กิริยากิตก์ กิตก์ท่ีเป็ นกิริยา เรียกว่า กิริยากิตก์. กริ ยิ ากติ กน์ ้ีประกอบดว้ ยวิภตั ติ วจนะ กาล ธาต ุ วาจก ปัจจยั เหมอื นอาขยาต ต่างแต่ไมม่ บี ทและ บรุ ษุ เทา่ นนั้ . วิภตั ติ กิริยากิตก์นัน้ ไม่มีวิภัตติแผนกหน่ึงเหมือน วภิ ตั ตอิ าขยาต ใชว้ ภิ ตั ตนิ าม. ถา้ นามศพั ทเ์ ป็นวภิ ตั ติ และวจนะอนั ใด กริ ยิ ากติ ก์ก็เป็นวภิ ตั ตแิ ละวจนะ อนั นนั้ ตาม อยา่ งน้ี :- ภิกขฺ ุ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ. ภกิ ษุ เขา้ ไปแลว้ สบู่ า้ น เพอ่ื กอ้ นขา้ ว. เยเกจิ พทุ ธฺ ํ สรณํ คตา เส. (ชน ท.) เหลา่ ใด- เหลา่ หนง่ึ ถงึ แลว้ ซง่ึ พระพทุ ธเจา้ วา่ เป็นทร่ี ะลกึ ซ.ิ เอก ํ ปรุ ิสํ ฉตฺตํ คเหตฺวา คจฉฺ นฺตํ ปสฺสาม.ิ (ขา้ ) ยอ่ มเหน็ ซง่ึ บรุ ษุ คนหน่งึ ผถู้ อื ซง่ึ รม่ ไปอย.ู่ www.kalyanamitra.org

144 หลกั สูตรบาลไี วยากรณแ์ ละหลกั สัมพันธ์ กาล กิรยิ ากิตก์แบ่งกาลท่เี ป็นประธานได้ ๒ คอื ปัจจุบนั กาล ๑ อดีตกาล ๑. กาลทัง้ ๒ นัน้ แบง่ ใหล้ ะเอยี ดออกอกี ปัจจบุ นั กาลจดั เป็น ๒ คอื ปัจจบุ นั แท้ ๑ ปัจจบุ นั ใกล้อนาคต ๑, อดีตกาล จดั เป็น ๒ เหมอื นกนั คอื ล่วงแล้ว ๑ ล่วงแล้ว- เสรจ็ ๑. ปัจจบุ นั กาล ๑) ปจ จบุ นั แท้ แปลวา่ อยู่ อุ. อหํ ธมฺมํ สณุ นฺโต ปีตึ ลภาม.ิ ขา้ ฟังอยู่ ซง่ึ ธรรม ยอ่ มได้ ซง่ึ ปีต.ิ ๒) ปจจบุ นั ใกลอ้ นาคต แปลวา่ เมอ่ื อ.ุ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห. (พระศาสดา) เมื่อทรงสืบต่อ ซ่ึงอนุสนธิ แสดง ซ่ึงธรรม ตรัสแล้ว ซง่ึ พระคาถา น้ี. www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ัติโมลี (สทุ ัศน์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรียบเรียง 145 อดตี กาล ๑) ลว่ งแลว้ แปลวา่ แล้ว อุ. ตโย มาสา อติกฺกนฺตา เดอื น ท. ๓ ก้าวล่วงแล้ว. ๒) ลว่ งแลว้ เสรจ็ แปลวา่ ครนั้ - แล้ว อุ. เยน ภควา, เตนุปสงฺกม,ิ อปุ สงฺกมิตวฺ า ภควนฺตํ อภวิ าเทตฺวา, เอกมนฺตํ นิสที .ิ (ภิกษุรูปหน่ึง) พระผู้มีพระภาคเจ้า (ยอ่ มประทบั อย)ู่ โดยทใ่ี ด, เขา้ ไปใกลแ้ ลว้ โดยทน่ี นั้ , ครนั้ เข้าไปใกล้แล้ว ไหวแ้ ลว้ ซง่ึ พระผมู้ พี ระภาคเจา้ นงั่ แลว้ ณ สว่ นขา้ งหน่ึง. วาจก วาจกในกริ ยิ ากติ กก์ จ็ ดั เป็น ๕ เหมอื นวาจกใน อาขยาต ตา่ งกนั สกั วา่ รปู แหง่ กริ ยิ าศพั ท์ อทุ าหรณ์:- ๑. กตั ตุวาจก. อ.ุ ภกิ ขุ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ. ภกิ ษุ เข้าไปแล้ว สบู่ า้ น เพอ่ื กอ้ นขา้ ว. www.kalyanamitra.org

146 หลกั สตู รบาลไี วยากรณ์และหลักสมั พนั ธ์ ๒. กมั มวาจก. อุ. อธิคโต โข มยายํ ธมฺโม. ธรรมน้ี อนั เรา ถึงทบั แล้ว แล. ๓. ภาววาจก. อ.ุ การเณเนตฺถ ภวิตพพฺ .ํ อนั เหตุ ในสง่ิ น้ี พึงมี. ๔. เหตกุ ตั ตวุ าจก. อ.ุ สเทวกํ ตารยนฺโต (ทา่ น) ยงั โลกน้ี กบั ทงั้ เทวโลก ให้ข้ามอย่.ู ๕. เหตกุ มั มวาจก อ.ุ อยํ ถโู ป ปติฏฺาปิ โต. พระสถปู น้ี (อนั เขา) ให้ตงั้ เฉพาะแล้ว. ปัจจัยแห่งกิริยากิตก์ ปจจัยท่ีส�ำหรับประกอบกับกิริยากิตก์นั้น จดั เป็น ๓ พวก เหมอื นปจจยั แหง่ นามกติ ก.์ กิตปัจจยั อยา่ งน้ี :- อนฺต, ตวนฺต,ุ ตาวี. กิจจปัจจยั อยา่ งน้ี :- อนีย, ตพพฺ . กิตกิจจปจั จยั อยา่ งน้ี :- มาน, ต, ตนู , ตวฺ า, ตวฺ าน. ในปจจยั ทงั้ ๓ พวกนนั้ อนฺต, มาน ๒ น้ี บอกปจ จบุ นั กาล (แปลวา่ อย,ู่ เมอ่ื ) ตวนฺต,ุ ตาวี, ต, ตนู , ตวฺ า, ตวฺ าน ๖ น้ีบอกอดตี กาล (แปลวา่ www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ัติโมลี (สทุ ัศน์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรียง 147 แลว้ ) อนีย, ตพพฺ ๒ น้ีบอกความจ�ำเป็น (แปลวา่ พงึ , ควร) กิตปัจจยั . (เป็นกตั ตวุ าจก และเหตกุ ตั ตวุ าจก) อนฺต ปัจจยั สณุ นฺโต ฟง อย.ู่ สุ ธาตุ ในความฟง, ณา ปจ จยั ประจ�ำหมวดธาตุ กโรนฺโต ท�ำอย.ู่ กรฺ ธาตุ ในความท�ำ, โอ ปจ จยั ประจ�ำหมวดธาตุ กเถนฺโต กลา่ วอย.ู่ กถ ธาตุ ในความกลา่ ว เอ ปจ จยั ประจ�ำหมวดธาตุ ถา้ เป็นอติ ถลี งิ ค์ ลง อี เป็น สณุ นฺตี กโรนฺตี กเถนฺตี. (แจกอยา่ ง นารี นาง) www.kalyanamitra.org

148 หลักสูตรบาลไี วยากรณ์และหลกั สัมพันธ์ ตวนฺตุ ปัจจยั (แจกแบบ ภควนฺตุ) สตุ วา ฟง แลว้ . สุ ธาตุ ในความฟง . ภุตฺตวา กินแล้ว. ภุชฺ ธาตุ ในความกิน เอาทส่ี ดุ ธาตุ เป็น ตฺ วสุ ิตวา อยแู่ ลว้ . วสฺ ธาตุ ในความอยู่ เอา ว เป็น วุ แลว้ ลง อิ ถ้าเป็นอิตถีลิงค์ เป็น สุตวตี, ภุตฺตวตี, วสุ ิตวตี. (แจกแบบ นารี นาง) ตาวี ปัจจยั ปํ .ุ อิต.ฺ นปํ .ุ ค�ำแปล สตุ าวี ฟงแลว้ . ภตุ ตฺ าวี สตุ าวินี สตุ าวิ กนิ แลว้ . วสุ ิตาวี ภตุ ตฺ าวินี ภตุ ตฺ าวิ อยแู่ ลว้ . วสุ ิตาวินี วสุ ิตาวิ www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ัติโมลี (สุทัศน์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรยี ง 149 กิจจปัจจยั . (เป็นกมั มวาจก เหตกุ มั มวาจก และภาววาจก) อนยี ปจั จยั กรณียํ อนั เขาพงึ ท�ำ. กรฺ ธาตุ ในความท�ำ, เอา น เป็น ณ. วจนียํ อนั เขาพงึ กลา่ ว. วจฺ ธาตุ ในความกลา่ ว, โภชนียํ อนั เขาพงึ กนิ . ภชุ  ธาตุ ในความกนิ , พฤทธิ ์ อุ เป็น โอ. ตพฺพ ปัจจัย กตตฺ พพฺ ํ อนั เขาพงึ ท�ำ. กรฺ ธาตุ ในความท�ำ ลบ รฺ ซอ้ น ต.ฺ วตตฺ พพฺ ํ อนั เขาพงึ กลา่ ว. วท ฺ ธาตุ ในความ กลา่ ว เอา ท ฺ เป็น ต.ฺ ภญุ ชฺ ิตพพฺ ํ อนั เขาพงึ กนิ . ภชุ ฺ ธาตุ ในความกนิ ลง อิ อาคม. www.kalyanamitra.org

150 หลกั สูตรบาลไี วยากรณ์และหลกั สมั พนั ธ์ กิตกจิ จปัจจัย. (เป็นได้ทงั้ ๕ วาจก) มาน ปจั จยั มาน ปจ จยั น้ี มคี ตเิ หมอื น อนฺต ถา้ ไมม่ ี ย ปจ จยั ซง่ึ ลงในกรรม เป็นกตั ตวุ าจก ถา้ มี ย ปจ จยั นนั้ เป็นกมั มวาจก อยา่ งน้ี :- กตั ตวุ าจก. กมั มวาจก. กรุ มุ าโน ท�ำอย.ู่ กริยมาโน อนั เขาท�ำอย.ู่ ภญุ ชฺ มาโน กนิ อย.ู่ ภญุ ชฺ ิยมาโน อนั เขากนิ อย.ู่ วทมาโน กลา่ วอย.ู่ วจุ จฺ มาโน อนั เขากลา่ วอย.ู่ ต ปัจจยั ๑. ธาตมุ ี ม,ฺ ร ฺ และ นฺ เป็นท่ีสดุ ลบท่ีสดุ ธาต.ุ คโต ไปแลว้ . คมฺ ธาตุ ในความไป, ความถงึ . รโต ยนิ ดแี ลว้ รมฺ ธาตุ ในความยนิ ด.ี ขโต อนั เขาขดุ แลว้ . ขนฺ ธาตุ ในความขดุ . หโต อนั เขาฆา่ แลว้ . หนฺ ธาตุ ในความฆา่ . www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ัติโมลี (สุทศั น์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรียบเรยี ง 151 ๒. ธาตมุ ี จ,ฺ ช,ฺ และ ป ฺ (ท)ฺ เป็นที่สดุ เอาท่ีสดุ ธาต ุ เป็น ต.ฺ สิตโฺ ต อนั เขารดแลว้ . สิจฺ ธาตุ ในความรด. วิวิตโฺ ต สงดั แลว้ . วิ + วิจฺ ธาตุ ในความสงดั . ภตุ โฺ ต อนั เขากนิ แลว้ . ภชุ ฺ ธาตุ ในความกนิ . จตโฺ ต อนั เขาสละแลว้ . จชฺ ธาตุ ในความสละ. คตุ โฺ ต อนั เขาคมุ้ ครองแลว้ . คปุ ฺ ธาตุ ในความ คมุ้ ครอง. ตตโฺ ต รอ้ นแลว้ . ตปฺ ธาตุ ในความรอ้ น. ๓. ธาตมุ ี อา เป็นที่สดุ กด็ ี ต เป็นกมั มวาจกกด็ ี ลง อิ. ิโต ยนื แลว้ . า ธาตุ ในความตงั้ อย.ู่ ปี โต อนั เขาดม่ื แลว้ . ปา ธาตุ ในความดม่ื . อภิชฌฺ ิโต อนั เขาเพง่ จ�ำเพาะแลว้ . อภิ + ฌา ธาตุ ในความเพง่ . ภาสิโต อนั เขากลา่ วแลว้ . ภาส ฺ ธาตุ ในความ กลา่ ว. www.kalyanamitra.org

152 หลกั สตู รบาลไี วยากรณ์และหลกั สมั พนั ธ์ ๔. ธาตมุ ี ท ฺ เป็นท่ีสดุ อยหู่ น้า แปลง ต เป็น นฺน แลว้ ลบท่ีสดุ ธาต.ุ ฉนฺโน อนั เขามงุ แลว้ . ฉทฺ ธาตุ ในความปิด. สนฺโน จมแลว้ . สทฺ หรอื สิทฺ ธาตุ ในความจม. รนุ ฺโน รอ้ งใหแ้ ลว้ . รทุ ฺ ธาตุ ในความรอ้ งไห.้ ฉินฺโน อนั เขาตดั แลว้ . ฉิทฺ ธาตุ ในความตดั . ภินฺโน แตกแลว้ . ภิทฺ ธาตุ ในความแตก. ทินฺโน อนั เขาใหแ้ ลว้ . ทา ธาตุ ในความให.้ ๕. ธาตมุ ี รฺ เป็นท่ีสดุ อย่หู น้า แปลง ต เป็น ณฺณ แล้วลบท่ีสดุ ธาต.ุ ชิณฺโณ แกแ่ ลว้ . ชิรฺ ธาตุ ในความคร่ำ� ครา่ . ติณฺโณ ขา้ มแลว้ . ตรฺ ธาตุ ในความขา้ ม. ปณุ ฺโณ เตม็ แลว้ . ปรู ฺ ธาตุ ในความเตม็ . ๖. ธาตมุ ี ส ฺ เป็นท่ีสดุ อยหู่ น้า แปลง ต เป็น ฏ แลว้ ลบที่สดุ ธาต.ุ ตฏุ ฺโ ยนิ ดแี ลว้ . ตสุ ฺ ธาตุ ในความยนิ ด.ี หฏฺโ รา่ เรงิ แลว้ . หสฺ ธาตุ ในความหวั เราะ. ปวิฏฺโ เขา้ ไปแลว้ . ป+วิสฺ ธาตุ ในความเขา้ ไป. www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ัตโิ มลี (สทุ ศั น์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรียบเรียง 153 ๗. ธาตมุ ี ธ ฺ และ ภ ฺ เป็นท่ีสดุ อยหู่ น้า แปลง ต เป็น ทธฺ แล้วลบท่ีสดุ ธาต.ุ พทุ โฺ ธ รแู้ ลว้ . พธุ ฺ ธาตุ ในความร.ู้ กทุ โฺ ธ โกรธแลว้ . กธุ ฺ ธาตุ ในความโกรธ. รทุ โฺ ธ ปิดแลว้ . รธุ ฺ ธาตุ ในความกนั้ . ลทโฺ ธ อนั เขาไดแ้ ลว้ . ลภฺ ธาตุ ในความได.้ อารทโฺ ธ อนั เขาปรารภแลว้ . อา + รภฺ ธาตุ ในความเรมิ่ . ๘. ธาตมุ ี ม ฺ เป็นท่ีสดุ อย่หู น้า แปลง ต เป็น นฺต แล้วลบท่ีสดุ ธาต.ุ ปกกฺ นโฺ ต หลกี ไปแลว้ . ป+กมฺ ธาตุ ในความกา้ วไป. ทนฺโต ทรมานแลว้ . ทมฺ ธาตุ ในความทรมาน, ฝึก สนฺโต ระงบั แลว้ . สมฺ ธาตุ ในความสงบ, ระงบั . ๙. ธาตมุ ี ห ฺ เป็นที่สดุ อยหู่ น้า แปลง ต เป็น ฬหฺ แลว้ ลบที่สดุ ธาต.ุ รฬุ ฺโห งอกแลว้ . รหุ ฺ ธาตุ ในความงอก. มฬุ ฺโห หลงแลว้ . มหุ ฺ ธาตุ ในความหลง. วฬุ โฺ ห อนั น้�ำพดั ไปแลว้ . วหุ ฺ ธาตุ ในความลอย. www.kalyanamitra.org

154 หลกั สตู รบาลไี วยากรณ์และหลกั สมั พนั ธ์ ๑๐. ธาตบุ างตวั เมื่อเข้ากบั ต ปัจจยั แปลงธาตุ กบั ต ปัจจยั เป็นรปู ต่างๆ ได้ เช่น ปกฺโก อนั บุคคลหุงแลว้ , สุกแลว้ , ไหมแ้ ลว้ , ปจฺ ธาตุ ในความหงุ , ตม้ , สกุ , ไหม.้ ปหีโน อนั บุคคลละแลว้ , เสอ่ื มแลว้ , ป + หา ธาตุ ในความละ, เสอ่ื ม. ทฑโฺ ฒ อนั ไฟไหมแ้ ลว้ , ทหฺ ธาตุ ในความเผา, ไหม.้ (แปลง ต เป็น ฑฒฺ ลบทส่ี ดุ ธาต)ุ นิลีโน แอบแลว้ , เรน้ แลว้ , นิ + ลี ธาตุ ใน ความแอบ, เรน้ . ลคโฺ ค ขอ้ งแลว้ , ลคฺ ธาตุ ในความขอ้ ง, ตดิ . หมายเหตุ (ให้ท่องจ�ำ) :- ๑. ธาตุมกี รรมลง ต ปจจยั เป็นกมั มวาจก ๒. ธาตไุ มม่ กี รรมลง ต ปจ จยั เป็นกตั ตวุ าจก, ภาววาจก ๓. ธาตุมกี รรมและไมม่ กี รรมลงปจ จยั ในเหตุกตั ตุวาจก เป็นเหตุกมั มวาจก ๔. ต ปจ จยั ใชเ้ ป็นนามนามได้ เชน่ พทุ ฺโธ เป็นตน้ www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ัตโิ มลี (สทุ ศั น์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรียบเรยี ง 155 ตูนาทิปัจจัย ปจจยั มี ตนู ปจจยั เป็นตน้ หมายถงึ ปจจยั ๓ ตวั คอื ตนู ตวฺ า ตวฺ าน เรยี กวา่ ตนู าทิปัจจยั ตนู . ตวฺ า. ตวฺ าน. ค�ำแปล กาตนู . กตวฺ า. กตวฺ าน. ท�ำแล้ว. คนฺตนู . คนฺตวฺ า. คนฺตวฺ าน. ไปแล้ว. หนฺตนู . หนฺตวฺ า. หนฺตวฺ าน. ฆ่าแล้ว. ๑. อปุ สคั อย่หู น้า แปลงปัจจยั ทงั้ ๓ เป็น ย. อาทาย ถอื เอาแลว้ . อา+ทา ธาตุ ในความถอื เอา, ให.้ ปหาย ละแลว้ . ป + หา ธาตุ ในความละ. นิสสฺ าย อาศยั แลว้ . นิ + สี ธาตุ ในความอาศยั , นอน. www.kalyanamitra.org

156 หลกั สตู รบาลไี วยากรณ์และหลกั สมั พนั ธ์ ๒. ธาตมุ ี ม ฺ เป็นท่ีสดุ อย่หู น้า แปลง ย กบั ท่ีสดุ ธาต ุ เป็น มมฺ . อาคมมฺ มาแลว้ , อาศยั แลว้ . อา + คมฺ ธาตุ ในความไป. นิกขฺ มมฺ ออกแลว้ . นิ + ขมฺ ธาตุ ในความออก หรอื นิ + กมฺ ธาตุ ในความกา้ วไป, ออกไป, แปลง กฺ เป็น ขฺ. อภิรมมฺ ยนิ ดยี ง่ิ แลว้ . อภิ + รมฺ ธาตุ ในความ ยนิ ด.ี ๓. ธาตมุ ี ท ฺ เป็นที่สดุ อย่หู น้า แปลง ย กบั ที่สดุ ธาต ุ เป็น ชชฺ . อปุ ปฺ ชชฺ เกดิ ขน้ึ แลว้ . อุ+ปทฺ ธาตุ ในความเกดิ , ในความถงึ . ปมชชฺ ประมาทแลว้ . ป + มทฺ ธาตุ ในความ- ประมาท, เมา. อจฉฺ ิชชฺ ชงิ เอาแลว้ . อา + ฉิท ฺ ธาตุ ในความ- ชงิ เอา. www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ัตโิ มลี (สทุ ัศน์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรียง 157 ๔. ธาตมุ ี ธ ฺ และ ภ ฺ เป็นที่สดุ อย่หู น้า แปลง ย กบั ท่ีสดุ ธาต ุ เป็น ทธฺ า, พภฺ . วิทธฺ า แทงแลว้ . วิธฺ ธาตุ ในความแทง. ลทธฺ า ไดแ้ ลว้ . ลภฺ ธาตุ ในความได.้ อารพภฺ ปรารภแลว้ . อา+รภฺ ธาตุ ในความเรมิ่ . ๕. ธาตมุ ี ห ฺ เป็นที่สดุ อยหู่ น้า แปลง ย กบั ท่ีสดุ ธาตเุ ป็น ยหฺ . ปคคฺ ยหฺ ประคองแลว้ . ป + คหฺ ธาตุ ในความ ประคอง, ถอื เอา. สนฺนยหฺ ผกู แลว้ . สํ + นหฺ ธาตุ ในความผกู . อารยุ หฺ ขน้ึ แลว้ . อา + รหุ ฺ ธาตุ ในความขน้ึ . แปลง ตวฺ า เป็น สวฺ า, ตวฺ าน เป็น สวฺ าน เฉพาะแต่ ทิสฺ ธาตุ อยา่ งเดยี ว. จบกริ ยิ ากิตก์ www.kalyanamitra.org

158 หลักสตู รบาลไี วยากรณ์และหลกั สัมพันธ์ หนา้ ท่ีนน้ั สำ�คัญ อันยอดยง่ิ หน้าทีน่ น้ั เปน็ สงิ่ ตอ้ งศกึ ษา หน้าท่ีน้ัน ส�ำ คญั ทกุ เวลา หน้าทเ่ี สรจ็ เปน็ ผาสุก แสนสขุ ใจ... ศัพทบ์ าลขี องวภิ ัตทิ ้ัง ๗ ปจฺจตฺตมุปโยคญจฺ กรณ ํ สมฺปทานิยํ นสิ สฺ กํ สามวิ จน ํ ภุมฺมาลปนมฏฺ มํ ปฐมาวิภตั ติ = ปจจฺ ตตฺ วจนํ ทตุ ิยาวิภตั ติ = อปุ โยควจนํ ตติยาวิภตั ติ = กรณวจนํ จตุตถีวิภัตติ = สมฺปทานวจนํ ปัญจมีวิภตั ติ = นิสสฺ กวจนํ ฉฏั ฐีวิภัตติ = สามิวจนํ สตั ตมีวิภัตติ = ภมุ มฺ วจนํ อาลปนะ = อาลปนํ www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ตั โิ มลี (สทุ ศั น์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรียง 159 สมาส นามศพั ท ์ ตงั้ แต่ ๒ ขึน้ ไป ท่านย่อเข้าเป็น บทเดียวกนั ชื่อว่า สมาส สมาสวา่ โดยกจิ มี ๒ อยา่ ง คอื สมาสที่ท่าน ลบวิภตั ติเสยี แลว้ เรยี กวา่ ลตุ ตฺ สมาโส มอี ทุ าหรณ์ วา่ กนิ ทสุ สฺ ํ ผา้ เพอ่ื กฐนิ ราชธนํ ทรพั ยข์ องพระราชา เป็นตน้ ๑ สมาสที่ท่านยงั มิไดล้ บวิภตั ติ เรยี กวา่ อลตุ ตฺ สมาโส มอี ทุ าหรณว์ า่ ทเู รนทิ านํ วตั ถมุ นี ทิ าน- ในทไ่ี กล, อรุ สโิ ลโม พรฺ าหมฺ โณ พราหมณ์ มขี นทอ่ี ก เป็นตน้ ๑. สมาสวา่ โดยชอ่ื มี ๖ อยา่ ง คอื กมมฺ ธารโย, ทิค,ุ ตปปฺ รุ ิโส, ทวนฺทโฺ ว, อพยฺ ยีภาโว, พหพุ พฺ ิหิ. กัมมธารยสมาส นามศพั ท์ ๒ บท มวี ภิ ตั ตแิ ละวจนะเป็นอยา่ ง เดยี วกนั บทหน่ึงเป็นประธาน คอื เป็นนามนาม, บทหนง่ึ เป็นวเิ สสนะ คอื เป็นคณุ นาม หรอื เป็นคณุ นาม www.kalyanamitra.org

160 หลักสตู รบาลไี วยากรณแ์ ละหลักสัมพันธ์ ทงั้ ๒ บท มบี ทอน่ื เป็นประธาน ทท่ี า่ นยอ่ เขา้ เป็น บทเดยี วกนั ชอ่ื วา่ กมั มธารยสมาส กมั มธารยสมาสนนั้ มี ๖ อยา่ ง คอื วิเสสนบพุ พบท, วิเสสนุตตรบท, วิเสสโนภยบท, วเิ สสโนปมบท, สมั ภาวนบพุ พบท, อวธารณบพุ พบท. ๑. วิเสสนบพุ พบท มบี ทวเิ สสนะอยหู่ น้า บท ประธานอยหู่ ลงั เชน่ มหนฺโต ปรุ ิโส = มหาปรุ ิโส บุรษุ ใหญ่. ขตตฺ ิยา กญฺ า = ขตตฺ ิยกญฺ า นาง- กษตั รยิ .์ นีล ํ อปุ ปฺ ลํ = นีลปุ ปฺ ลํ ดอกอุบลเขยี ว. ในสมาสน้ีเอามหนั ตศพั ท์ เป็น มหา อยา่ งน้ี มหาราชา พระราชาผใู้ หญ่, มหาธานี เมอื งใหญ่, มหาวนํ ปา ใหญ่ เป็นตน้ . บางสมาสท่านกย็ ่อบทวเิ สสนะ เหลอื ไวแ้ ต่ อกั ษรตวั หน้า อยา่ งน้ี กจุ ฺฉิ ตา ทิฏฺิ = กทุ ิฏฺิ ทิฏฐิอันบณั ฑิต- เกลยี ด. ปธานํ วจนํ = ปาวจนํ ค�ำเป็นประธาน, สนฺโต ปรุ ิโส = สปปฺ รุ ิโส บรุ ษุ ระงบั แลว้ . www.kalyanamitra.org

พระเทพปริยตั โิ มลี (สทุ ัศน์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรียง 161 ๒. วิเสสนุตตรบท มบี ทวเิ สสนะอยหู่ ลงั บท ประธานอยหู่ น้า อยา่ งน้ี สตโฺ ต วิเสโส = สตตฺ วิเสโส สตั วว์ เิ ศษ, นโร วโร = นรวโร นระประเสรฐิ , มนุสโฺ ส ทลิทโฺ ท = มนุสสฺ ทลิทโฺ ท มนุษยข์ ดั สน ๓. วิเสสโนภยบท (แปลวา่ ทงั้ ..ทงั้ ...) มบี ท ทงั้ ๒ เป็นวเิ สสนะ มบี ทอน่ื เป็นประธาน อยา่ งน้ี สีตญจฺ สมฏฺญจฺ = สีตสมฏฺํ (านํ ท)่ี ทงั้ เยน็ ทงั้ เกลย้ี ง. อนฺโธ จ วธิโร จ = อนฺธวธิโร (ปรุ โิ ส บรุ ษุ ) ทงั้ บอดทงั้ หนวก ขญโฺ ช จ ขชุ โฺ ช จ = ขญชฺ ขชุ โฺ ช (ปรุ โิ ส บุรษุ ) ทงั้ กระจอกทงั้ คอ่ ม. ๔. วิเสสโนปมบท (แปลวา่ เพยี งดงั ...) มบี ท วเิ สสนะเป็นอุปมา จดั เป็น ๒ ตามวเิ สสนะอยหู่ น้า และหลงั ดงั น้ี (๑) สมาสท่ีมีอปุ มาอย่หู น้า เรยี กวา่ อปุ มาปพุ พฺ ปโท มอี ุทาหรณ์ อยา่ งน้ี www.kalyanamitra.org

162 หลกั สตู รบาลีไวยากรณ์และหลกั สมั พันธ์ สงฺข ํ อิว ปณฺฑรํ = สงฺขปณฺฑร ํ (ขรี ํ น้�ำนม) ขาวเพยี งดงั สงั ข.์ กาโก อิว สโู ร = กากสโู ร (คน) กลา้ เพยี งดงั กา. ทิพพฺ ํ อิว จกขฺ ุ= ทิพพฺ จกขฺ ุ จกั ษเุ พยี งดงั ทพิ ย.์ (๒) สมาสที่มีอปุ มาอย่หู ลงั เรยี กวา่ อปุ มานุตตฺ รปโท มอี ุทาหรณ์ อยา่ งน้ี นโร สีโห อิว = นรสีโห นระเพยี งดงั สหี ะ. าณํ จกฺข ุ อิว = าณจกฺขุ ญาณเพยี งดงั - จกั ษุ. ปฺา ปาสาโท อิว = ปฺาปาสาโท ปญญาเพยี งดงั ปราสาท. ๕. สมั ภาวนบพุ พบท (แปลวา่ วา่ ...) มบี ท หน้าอนั ท่านประกอบดว้ ย อติ ิ ศพั ท์ บทหลงั เป็น ประธาน ดงั น้ี ขตฺติโย (อห)ํ อิติ มาโน = ขตฺติยมาโน มานะวา่ (เราเป็น) กษตั รยิ .์ สตโฺ ต อิติ สฺ า =สตตฺ สฺ า ความส�ำคญั - วา่ สตั ว.์ www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ตั ิโมลี (สทุ ัศน์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรียง 163 สมโณ (อห)ํ อิติ ปฏิฺ า = สมณปฏิฺ า ปฏญิ ญาวา่ (เราเป็น) สมณะ. ๖. อวธารณบพุ พบท (แปลวา่ คอื ) มบี ทหน้า อนั ทา่ นประกอบดว้ ย เอว ศพั ท์ (เพอ่ื จะหา้ มเนอ้ื ความ อนั อน่ื เสยี ) บทหลงั เป็นประธาน ดงั น้ี ปฺ า เอว ปโชโต = ปฺ าปโชโต (ประทปี ) อนั โพลงทวั่ คอื ปญญา. พทุ ฺโธ เอว รตนํ = พทุ ฺธรตนํ รตั นะคอื - พระพทุ ธเจา้ . สทธฺ า เอว ธนํ = สทธฺ าธนํ ทรพั ยค์ อื ศรทั ธา. แบบวิเคราะห์ในคมั ภรี ์ศพั ทศาสตร์ วิ.บพุ . = มหนฺโต จ โส ปรุ ิโส จาติ มหาปรุ ิโส บรุ ษุ นนั้ ดว้ ย เป็นผใู้ หญด่ ว้ ย เหตนุ นั้ ชอ่ื บรุ ษุ ผใู้ หญ.่ วิ.นตุ . = สตโฺ ต จ โส วิเสโส จาติ สตตฺ วิเสโส สตั วน์ นั้ ดว้ ย วเิ ศษดว้ ย เหตุนนั้ ชอ่ื สตั วว์ เิ ศษ. วิ.โนภย. = สตี ญจฺ ต ํ สมฏฺจฺ าติ สตี สมฏฺํ (านํ ท)่ี นนั้ เยน็ ดว้ ย เกลย้ี งดว้ ย เหตุนนั้ ชอ่ื วา่ www.kalyanamitra.org

164 หลักสูตรบาลีไวยากรณแ์ ละหลักสมั พนั ธ์ ทงั้ เยน็ ทงั้ เกลย้ี ง. อกี ๓ สมาส มแี บบวิเคราะหเ์ หมอื นอยา่ งนี้ ทคิ ุสมาส กมั มธารยสมาส ท่ีมีสังขยาอยู่ข้างหน้า ชื่อว่า ทิคสุ มาส มี ๒ อย่าง คือ สมาหาโร ๑ อสมาหาโร ๑ ทิคุสมาสท่ีท่านรวมนามศพั ท์ มเี น้ือความ เป็นพหวุ จนะ ท�ำใหเ้ ป็นเอกจนะ นปุสกลงิ ค์ ชอ่ื สมาหารทิคุ มอี ุทาหรณ์ อยา่ งน้ี ตโย โลกา = ติโลก ํ โลก ๓. จตสโฺ ส ทิสา = จตทุ ทฺ ิส ํ ทศิ ๔. ปญจฺ อินฺทรฺ ิยานิ = ปญจฺ ินฺทรฺ ิย ํ อนิ ทรยี ์๕. ทคิ สุ มาสทท่ี า่ นไมไ่ ดท้ �ำอยา่ งน้ี ชอ่ื อสมาหาร- ทคิ ุ มอี ุทาหรณ์ อยา่ งน้ี เอโก ปคุ คฺ โล = เอกปคุ คฺ โล บุคคลผเู้ ดยี ว. จตสโฺ ส ทิสา = จตทุ ทฺ ิสา ทศิ ๔ ท. ปญจฺ พลานิ = ปญจฺ พลานิ ก�ำลงั ๕ ท. www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ัติโมลี (สุทศั น์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรียบเรียง 165 ข้อควรจ�ำ :- (ให้ท่อง) ๑. ทิคสุ มาส ใชป้ กตสิ งั ขยาตงั้ แต่ เอก (๑) - อฏฺนวตุ ิ (๙๘) น�ำหน้านามนามเท่านัน้ แต่ถ้ามี อญั ญบทเป็นฉฏั ฐตี ุลยาธกิ รณพหพุ พหิ ิ (ฉ.ตุล.) เชน่ ปญจฺ วณฺณา (ปีต)ิ , ทสพโล (พทุ ฺโธ) เป็นตน้ ๒. ปกติสงั ขยา ตงั้ แต่ เอกนู สตํ (๙๙) ขน้ึ ไป น�ำหน้านามนามเป็นฉฏั ฐตี ุลยาธกิ รณพหุพพหิ สิ มาส (ฉ.ตุล.) เชน่ ปจฺ สตา (โจรา) อ.โจร ท. มรี อ้ ย- หา้ เป็นประมาณ เป็นต้น. แต่ถ้าตามหลงั นามนาม เป็นฉัฏฐีตัปปุริสสมาส (ฉ.ตัป.) เช่น ภิกฺขุสตํ อ.รอ้ ยแหง่ ภกิ ษุ เป็นตน้ . ๓. ปรู ณสงั ขยาน�ำหน้านามนาม เป็นวเิ สสน- บพุ พบท กมั มธารยสมาส (ว.ิ บพุ .กมั .) เชน่ ปมภาโค อ.สว่ นทห่ี นง่ึ เป็นตน้ ถา้ ตามหลงั นามนามหรอื อยหู่ นา้ นามนามแตม่ บี ทอน่ื เป็นประธาน (อญั ญบท) เป็นฉฏั ฐ-ี ตลุ ยาธกิ รณพหพุ พหิ สิ มาส (ฉ.ตลุ .) เชน่ อตตฺ ปญจฺ ทสโม (ชโน) มตี นเป็นทส่ี บิ หา้ , ลาชปจฺ มํ(วตถฺ )ุ มขี า้ วตอก- เป็นทห่ี า้ เป็นตน้ www.kalyanamitra.org

166 หลกั สูตรบาลไี วยากรณ์และหลกั สัมพนั ธ์ ตัปปรุ ิสสมาส นามศพั ทม์ ี อํ วภิ ตั ตเิ ป็นตน้ ในทส่ี ดุ ทา่ นยอ่ เขา้ ดว้ ยบทเบอ้ื งปลาย ชอ่ื วา่ ตปั ปรุ สิ สมาส มี ๖ อยา่ ง คอื ทตุ ยิ าตปป รุ โิ ส, ตตยิ าตปป รุ โิ ส, จตตุ ฺถตี ปป รุ โิ ส, ปฺจมตี ปป รุ โิ ส, ฉฏฺตี ปปรุ โิ ส, สตฺตมตี ปปรุ โิ ส. ทตุ ิยาตัปปรุ สิ ะ อยา่ งน้ี สขุ ํ ปตโฺ ต = สขุ ปปฺ ตโฺ ต (ปรุ โิ ส บุรษุ ) ถงึ แลว้ ซง่ึ สขุ . คาม ํ คโต = คามคโต (ปรุ โิ ส บุรษุ ) ไปแลว้ สบู่ า้ น. สพพฺ รตตฺ ึ โสภโณ = สพพฺ รตตฺ ิโสภโณ (จนฺโท พระจนั ทร)์ งามตลอดราตรที งั้ สน้ิ . ตตยิ าตัปปุริสะ อยา่ งนี้ อสเฺ สน (ยตุ โฺ ต) รโถ=อสสฺ รโถ รถ (เทยี มแลว้ ) ดว้ ยมา้ . www.kalyanamitra.org

พระเทพปริยตั ิโมลี (สุทัศน์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรียบเรยี ง 167 สลฺเลน วิทฺโธ = สลฺลวิทฺโธ (ชนฺตุ สตั ว์) อนั ลกู ศรแทงแลว้ . อสินา กลโห = อสิกลโห ความทะเลาะเพราะดาบ. จตุตถีตัปปรุ ิสะ อย่างน้ี กินสสฺ ทสุ สฺ ํ = กินทสุ สฺ ํ ผา้ เพอ่ื กฐนิ . อาคนฺตกุ สสฺ ภตตฺ ํ = อาคนฺตกุ ภตตฺ ํ ภตั เพอ่ื ผมู้ า. คิลานสสฺ เภสชชฺ ํ = คิลานเภสชชฺ ํ ยาเพอ่ื คนไข.้ ปัญจมตี ัปปรุ สิ ะ อยา่ งนี้ โจรมหฺ า ภยํ = โจรภยํ ภยั แตโ่ จร. มรณสฺมา ภยํ = มรณภยํ ความกลวั แต่- ความตาย. พนฺธนา มตุ โฺ ต = พนฺธนมตุ โฺ ต (สตฺโต สตั ว)์ พน้ แลว้ จากเครอ่ื งผกู . www.kalyanamitra.org

168 หลักสตู รบาลไี วยากรณ์และหลกั สมั พนั ธ์ ฉัฏฐตี ปั ปุรสิ ะ อยา่ งนี้ รญโฺ  ปตุ โฺ ต = ราชปตุ โฺ ต บตุ รแหง่ พระราชา. ธญฺ านํ ราสิ =ธญฺ ราสิ กองแหง่ ขา้ วเปลอื ก. รกุ ฺขสสฺ สาขา = รกุ ฺขสาขา กงิ่ แหง่ ตน้ ไม.้ สตั ตมีตัปปุริสะ อย่างน้ี รเู ป สฺา = รปู สฺ า ความส�ำคญั ในรปู . สสํ าเร ทกุ ฺข ํ = สสํ ารทกุ ฺขํ ทกุ ขใ์ นสงสาร. วเน ปปุ ผฺ ํ = วนปปุ ผฺ ํ ดอกไมใ้ นปา่ . น บุพพบท กัมมธารยสมาส หรอื อภุ ยตปั ปรุ สิ สมาส (แปลวา่ มใิ ช.่ ..) น พรฺ าหมฺ โณ = อพรฺ าหมฺ โณ (อยํ ชโน ชนน)้ี มใิ ชพ่ ราหมณ์. น วสโล = อวสโล (อยํ ชโน ชนน้ี) มใิ ชค่ นถ่อย. www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ตั โิ มลี (สทุ ศั น์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรียบเรยี ง 169 น อสโฺ ส = อนสโฺ ส (อยํ สตฺโต สตั วน์ ้ี) มใิ ชม่ า้ . น อริโย = อนริโย (อยํ ชโน ชนน้ี) มใิ ชพ่ ระอรยิ เจา้ . ในสมาสน้ี ถ้าพยญั ชนะอยู่หลงั น เอา น เป็น อ เหมอื น อพฺราหฺมโณ เป็นตน้ . ถา้ สระอยู่ หลงั น เอา น เป็น อน เหมอื น อนสฺโส เป็นตน้ . ตปั ปุริสสมาสนี้ แปลกกนั กบั กมั มธารยะ อย่างนี้ คือ กมั มธารยะมวี ภิ ตั ตแิ ละวจนะเสมอกนั บทหน่งึ เป็นประธาน บทหน่งึ เป็นวเิ สสนะ หรอื เป็น วเิ สสนะทงั้ ๒ บท สว่ นตปั ปรุ สิ สมาส มวี ภิ ตั ตแิ ละ วจนะไมเ่ สมอกนั ทวนั ทวสมาส (แปลว่า และ...และ...ฯลฯ) นามนามตงั้ แต่ ๒ ศพั ทข์ น้ึ ไป ทา่ นยอ่ เขา้ เป็น บทเดยี วกนั ชอ่ื วา่ ทวนั ทวสมาส มี ๒ อยา่ ง คอื สมาหาโร ๑ อสมาหาโร ๑ (เหมอื นทคิ )ุ . www.kalyanamitra.org

170 หลกั สตู รบาลไี วยากรณแ์ ละหลกั สมั พันธ์ สมาหาระ (บทสมาสเป็นเอกวจนะ นปํ สุ กลิงค)์ สมโถ จ วิปสสฺ นา จ สมถวิปสสฺ นํ. สมถะดว้ ย วปิ ส สนาดว้ ย ชอ่ื สมถะและวปิ สสนา. สงฺโข จ ปณโว จ สงฺขปณว.ํ สงั ขด์ ว้ ย บณั เฑาะวด์ ว้ ย ชอ่ื สงั ขแ์ ละบณั เฑาะว.์ ปตโฺ ต จ จีวรญจฺ ปตตฺ จีวรํ บาตรดว้ ย จวี รดว้ ย ชอ่ื บาตรและจวี ร. หตถฺ ี จ อสโฺ ส จ รโถ จ ปตตฺ ิโก จ หตถฺ อี สสฺ - รถปตตฺ ิกํ ชา้ งดว้ ย มา้ ดว้ ย รถดว้ ย คนเดนิ ดว้ ย ชอ่ื ชา้ ง- และมา้ และรถและคนเดนิ . www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ตั โิ มลี (สทุ ศั น์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรียง 171 อสมาหาระ (บทสมาสเป็นพหวุ จนะ เป็นได้ทกุ ลิงค์ ใช้ลิงคข์ องบทสดุ ท้ายเป็นหลกั ) จนฺทิมา จ สรุ ิโย จ จนฺทิมสรุ ิยา. พระจนั ทรด์ ว้ ย พระอาทติ ยด์ ว้ ย ชอ่ื พระจนั ทร-์ และพระอาทติ ย์ ท. สมโณ จ พรฺ าหมฺ โณ จ สมณพรฺ าหมฺ ณา. สมณะดว้ ย พราหมณ์ดว้ ย ชอ่ื สมณะและ- พราหมณ์ ท. สารีปตุ โฺ ต จ โมคคฺ ลฺลาโน จ สารีปตุ ตฺ - โมคคฺ ลฺลานา. พระสารบี ุตรดว้ ย พระโมคคลั ลานะดว้ ย ชอ่ื พระสารบี ุตรและพระโมคคลั ลานะ ท. ปณฺณจฺ ปปุ ผฺ จฺ ผลจฺ ปณฺณปปุ ผฺ ผลานิ. ใบไมด้ ว้ ย ดอกไมด้ ว้ ย ผลไมด้ ว้ ย ชอ่ื ใบไม-้ และดอกไมแ้ ละผลไม้ ท. www.kalyanamitra.org

172 หลักสูตรบาลีไวยากรณ์และหลักสัมพันธ์ ทวนั ทวสมาสนี้ แปลกกนั กบั วิเสสโนภยบท กมั มธารยสมาส อยา่ งน้ี คอื วเิ สสโนภยบท เป็น บทวเิ สสนะ ทงั้ ๒ บท สว่ นทวนั ทวสมาส เป็นบท ประธานทงั้ สน้ิ . อพั ยยีภาวสมาส สมาสทม่ี อี ุปสคั หรอื นิบาตอยขู่ า้ งหน้า ชอ่ื วา่ อพั ยยภี าวสมาส มี ๒ อยา่ ง คอื อปุ สคคฺ ปพุ พฺ โก ๑ นิปาตปพุ พฺ โก ๑ อปุ สคั คปพุ พกะ มอี ปุ สคั อยขู่ า้ งหน้า อยา่ งน้ี :- นครสสฺ สมีปํ อปุ นครํ ทใ่ี กลเ้ คยี ง แหง่ เมอื ง ชอ่ื วา่ ใกลเ้ มอื ง. ทรถสฺส อภาโว นิ ทฺทรถํ ความไม่มี แหง่ ความกระวนกระวาย ชอ่ื วา่ ความไมม่ แี หง่ - ความกระวนกระวาย. วาต ํ อนุวตตฺ ตีติ อนุวาตํ (ยํ วตฺถุ) สงิ่ ใด ยอ่ มเป็นไปตาม ซง่ึ ลม เหตุนนั้ (ตํ วตฺถุ) สงิ่ นนั้ ชอ่ื วา่ เป็นไปตามซง่ึ ลม. www.kalyanamitra.org

พระเทพปริยตั โิ มลี (สุทัศน์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรยี ง 173 วาตสฺส ปฏิ วตฺตตีติ ปฏิ วาตํ (ส่ิงใด) ยอ่ มเป็นไปทวน (ตอบ) แกล่ ม เหตนุ นั้ (สง่ิ นนั้ ) ชอ่ื วา่ เป็นไปทวนแกล่ ม. อตฺตานํ อธิวตฺตตีติ อชฺฌตฺตํ (สิ่งใด) ยอ่ มเป็นไปทบั ซง่ึ ตน เหตุนนั้ (สง่ิ นนั้ ) ชอ่ื วา่ เป็นไปทบั ซง่ึ ตน. (เอา อธิ เป็น อชฌฺ ในพยญั ชนะ- สนธ)ิ นิปาตปพุ พกะ มนี ิบาตอยขู่ า้ งหน้า อยา่ งน้ี :- วุฑฺฒานํ ปฏิ ปาฏิ ยถาวุฑฺฒํ ล�ำดับ แหง่ คนเจรญิ แลว้ ท. ชอ่ื วา่ ตามคนเจรญิ แลว้ หรอื เย เย วฑุ ฒฺ า ยถาวฑุ ฒฺ ํ ชนเจรญิ แลว้ ท. เหลา่ ใดเหลา่ ใด ชอ่ื เจรญิ แลว้ อยา่ งไร. ชีวสสฺ ยตตฺ โก ปริจเฺ ฉโท ยาวชีว ํ ก�ำหนด เพยี งไร แหง่ ชวี ติ ชอ่ื วา่ เพยี งไรแหง่ ชวี ติ . ปพพฺ ตสสฺ ติโร ติโรปพพฺ ตํ ภายนอกแหง่ ภเู ขา. นครสสฺ พหิ พหินครํ ภายนอกแหง่ เมอื ง. ปาสาทสสฺ อนฺโต อนฺโตปาสาทํ ภายใน- แหง่ ปราสาท. www.kalyanamitra.org

174 หลกั สูตรบาลีไวยากรณ์และหลกั สมั พนั ธ์ ภตตฺ สสฺ ปจฉฺ า ปจฉฺ าภตตฺ ํ ภายหลงั แหง่ ภตั ร อพั ยยภี าวสมาสต่างจากตปั ปรุ ิสสมาส ดงั นี้ ตปั ปุรสิ สมาสมบี ทหลงั เป็นประธาน ไมน่ ิยม ลงิ ค์และวจนะ ส่วนอพั ยยภี าวสมาส มบี ทหน้า เป็นประธานและเป็นอุปสคั และนิบาต บทหลงั เป็น นปสุ กลงิ ค์ เอกวจนะ พหพุ พหิ สิ มาส (แปลว่า มี...) สมาสอย่างหน่ึงมบี ทอ่นื เป็นประธาน ช่อื ว่า พหุพพิหิสมาส มี ๖ อย่าง ตามวิภัตติ คือ ทตุ ยิ าพหพุ พหิ ,ิ ตตยิ าพหพุ พหิ ,ิ จตุตถพี หพุ พหิ ,ิ ปญจมพี หพุ พหิ ,ิ ฉฏั ฐพี หพุ พหิ ,ิ สตั ตมพี หพุ พหิ .ิ ทุติยาพหพุ พิหิ เอาบทท่ีเป็นทุติยาวภิ ตั ติ ในวเิ คราะหเ์ ป็นประธานแหง่ บทสมาส อยา่ งน้ี :- อาคตา สมณา ย ํ โส อาคตสมโณ (อาราโม) สมณะ ท. มาแลว้ สอู่ ารามใด อารามนนั้ ชอ่ื วา่ มสี มณะมาแลว้ . www.kalyanamitra.org

พระเทพปริยตั โิ มลี (สุทัศน์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรยี ง 175 รฬุ หฺ า ลตา ย ํ โส รฬุ หฺ ลโต (รกุ ฺโข) เครอื วลั ย์ ขน้ึ แลว้ สตู่ น้ ไมใ้ ด ตน้ ไมน้ นั้ ชอ่ื วา่ มเี ครอื วลั ย-์ ขน้ึ แลว้ . สมปฺ ตตฺ า ภิกขฺ ู ย ํ โส สมปฺ ตตฺ ภิกข ุ (อาวาโส) ภกิ ษุ ท. ถงึ พรอ้ มแลว้ ซง่ึ อาวาสใด อาวาสนนั้ ชอ่ื วา่ มภี กิ ษุถงึ พรอ้ มแลว้ . ตติยาพหพุ พิหิ เอาบททเ่ี ป็นตตยิ าวภิ ตั ตใิ น วเิ คราะห์ เป็นประธานแหง่ บทสมาส อยา่ งน้ี :- ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยน โส ชิตินฺทฺริโย (สมโณ) อนิ ทรยี ์ ท. อนั สมณะใด ชนะแลว้ สมณะ- นนั้ ชอ่ื วา่ มอี นิ ทรยี อ์ นั ชนะแลว้ . กต ํ ปญุ ฺ ํ เยน โส กตปุ ฺโ (ปรุ โิ ส) บุญ อนั บรุ ษุ ใด ท�ำแลว้ บรุ ษุ นนั้ ชอ่ื วา่ มบี ญุ อนั ท�ำแลว้ . อาหิโต อคคฺ ิ เยน โส อาหิตคคฺ ิ (พฺราหฺมโณ) ไฟ อนั พราหมณ์ใด บชู าแลว้ พราหมณ์นนั้ ชอ่ื วา่ มไี ฟอนั บชู าแลว้ www.kalyanamitra.org

176 หลกั สตู รบาลไี วยากรณ์และหลกั สัมพนั ธ์ อีกอยา่ งหนึ่ง บทวิเสสนะอยหู่ ลงั อยา่ งน้บี า้ ง อคคฺ ิ อาหิโต เยน โส อคยฺ าหิโต (พรฺ าหมฺ โณ) (แปลเหมอื นแบบก่อน). วิส ํ ปี ต ํ เยน โส วิสปี โต (สโร) ยาพษิ อนั ลกู ศรใด ดม่ื แลว้ ลกู ศรนนั้ ชอ่ื วา่ มยี าพษิ - อนั ดม่ื แลว้ . จตตุ ถีพหพุ พิหิ เอาบททเ่ี ป็นจตุตถวี ภิ ตั ตใิ น วเิ คราะห์ เป็นประธานแหง่ บทสมาส อยา่ งน้ี :- ทินฺโน สงุ โฺ ก ยสสฺ โส ทินฺนสงุ โฺ ก (ราชา) สว่ ย (นาคเรหิ อนั ชาวเมอื ง ท.) ถวายแลว้ แดพ่ ระราชาใด พระราชานนั้ ชอ่ื วา่ มสี ว่ ยอนั ชาวเมอื ง ท. ถวายแลว้ . กต ํ ทณฺฑกมมฺ ํ ยสสฺ โส กตทณฺฑกมโฺ ม (สสิ โฺ ส) ทณั ฑกรรม (อนั อาจารย)์ ท�ำแลว้ แกศ่ ษิ ยใ์ ด ศษิ ยน์ นั้ ชอ่ื วา่ มที ณั ฑกรรมอนั อาจารยท์ �ำแลว้ . สชฺ าโต สเํ วโค ยสสฺ โส สญชฺ าตสเํ วโค (ชโน) ความสงั เวช เกดิ พรอ้ มแลว้ แกช่ นใด ชนนนั้ ชอ่ื วา่ มคี วามสงั เวชเกดิ พรอ้ มแลว้ . www.kalyanamitra.org

พระเทพปรยิ ตั ิโมลี (สทุ ศั น์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรียง 177 ปัญจมีพหพุ พิหิ เอาบททเ่ี ป็นปญ จมวี ภิ ตั ตใิ น วเิ คราะห์ เป็นประธานแหง่ บทสมาส อยา่ งน้ี :- นิคคฺ ตา ชนา ยสมฺ า โส นิคคฺ ตชโน (คาโม) ชน ท. ออกไปแลว้ จากบา้ นใด บา้ นนนั้ ชอ่ื วา่ มชี นออกไปแลว้ . ปติตานิ ผลานิ ยสมฺ า โส ปติตผโล (รกุ ฺโข) ผล ท. หลน่ แลว้ จากตน้ ไมใ้ ด ตน้ ไมน้ นั้ ชอ่ื วา่ มผี ลหลน่ แลว้ . วีโต ราโค ยสมฺ า โส วีตราโค (ภกิ ฺข)ุ ราคะ ไปปราศแลว้ จากภกิ ษุใด ภกิ ษุนนั้ ชอ่ื วา่ มรี าคะ- ไปปราศแลว้ . ฉัฏฐีพหพุ พิหิ เอาบทท่ีเป็นฉัฏฐีวิภตั ติใน วเิ คราะห์ เป็นประธานแหง่ บทสมาส อยา่ งน้ี :- ขีณา อาสวา ยสสฺ โส ขีณาสโว (ภกิ ฺข)ุ อาสวะ ท. ของภกิ ษุใด สน้ิ แลว้ ภกิ ษุนนั้ ชอ่ื วา่ มอี าสวะสน้ิ แลว้ . www.kalyanamitra.org

178 หลกั สูตรบาลีไวยากรณแ์ ละหลกั สัมพนั ธ์ สนฺต ํ จิตตฺ ํ ยสสฺ โส สนฺตจิตโฺ ต (ภกิ ฺข)ุ จติ ของภกิ ษใุ ด ระงบั แลว้ ภกิ ษนุ นั้ ชอ่ื วา่ มจี ติ ระงบั แลว้ . ฉินฺนา หตถฺ า ยสสฺ โส ฉินฺนหตโฺ ถ (ปรุ โิ ส) มอื ท. ของบรุ ษุ ใด ขาดแลว้ บรุ ษุ นนั้ ชอ่ื วา่ มมี อื - ขาดแลว้ . อีกอย่างหนึ่ง บทวิเสสนะอย่หู ลงั อยา่ งน้ี หตถฺ า ฉินฺนา ยสสฺ โส หตถฺ จฉฺ ินฺโน (ปรุ โิ ส) (แปลเหมอื นบทก่อน) ฉฏั ฐอี ปุ มาพหพุ พหิ สิ มาส (แปลว่า มี... เพียงดงั ... แห่ง...) สวุ ณฺณสสฺ วณฺโณ อิว วณฺโณ ยสสฺ โส สวุ ณฺณวณฺโณ (ภควา) วรรณะ ของพระผมู้ พี ระภาค ใด เพยี งดงั วรรณะ แหง่ ทอง พระผมู้ พี ระภาคนนั้ ชอ่ื วา่ มวี รรณะเพยี งดงั วรรณะแหง่ ทอง. www.kalyanamitra.org

พระเทพปริยัติโมลี (สุทศั น์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรียบเรยี ง 179 พรฺ หมฺ โุ น สโร อิว สโร ยสสฺ โส พรฺ หมฺ สสฺ โร (ภควา) เสยี ง ของพระผมู้ พี ระภาคใด เพยี งดงั เสยี ง แหง่ พรหม พระผมู้ พี ระภาคนนั้ ชอ่ื วา่ มเี สยี งเพยี ง- ดงั เสยี งแหง่ พรหม. สตั ตมีพหพุ พิหิ เอาบททเ่ี ป็นสตั ตมวี ภิ ตั ตใิ น วเิ คราะห์ เป็นประธานแหง่ บทสมาส อยา่ งน้ี :- สมปฺ นฺนานิ สสสฺ านิ ยสมฺ ึ โส สมปฺ นฺนสสโฺ ส (ชนปโท) ขา้ วกลา้ ท. ในชนบทใด ถงึ พรอ้ มแลว้ ชนบทนนั้ ชอ่ื วา่ มขี า้ วกลา้ ถงึ พรอ้ มแลว้ . พห ู นทิโย ยสมฺ ึ โส พหนุ ทิโก (ชนปโท) แมน่ ้�ำ ท. ในชนบทใด มาก ชนบทนนั้ ชอ่ื วา่ มแี มน่ ้�ำมาก. ิตา สิริ ยสมฺ ึ โส ติ สิริ (ชโน) ศรี ตงั้ อยแู่ ลว้ ในชนใด ชนนนั้ ชอ่ื วา่ มศี รตี งั้ อยแู่ ลว้ . ในวเิ คราะหแ์ หง่ สมาสทงั้ หลายเหลา่ น้ี บทประธาน และบทวเิ สสนะมวี ภิ ตั ตแิ ละลงิ คเ์ สมอกนั แปลกแต่ บทสพั พนามทเ่ี ป็นประธานแห่งบทสมาส จงึ เรยี ก สมาสทงั้ หลายเหลา่ น้ีวา่ ตลุ ยาธิกรณพหพุ พิหิ. www.kalyanamitra.org

180 หลักสูตรบาลีไวยากรณ์และหลักสมั พนั ธ์ ขอ้ ควรจำ� (ให้ทอ่ งจ�ำ) ๑. อาทิ, มตฺต, ปมาณ, ปริวาร, ปมุข และ คณุ นามตา่ งๆ เขา้ สมาสกบั นามนาม มอี ญั ญบทเป็น ฉัฏฐีตลุ ยาธิกรณพหพุ พิหิสมาส (ฉ.ตลุ .) ถ้าเป็น เพียงบทขยาย แปลได้เอง ไม่มีอญั ญบท เป็ น วิเสสนบพุ พบท กมั มธารยสมาส (วิ.บพุ .กมั .) ๒. ทุ เมอ่ื ตงั้ วเิ คราะหแ์ ยกเป็น ทฏุ ฺ (อนั โทษ- ประทุษร้ายแล้ว) น�ำหน้านามนาม เช่น ทุสฺสโี ล มศี ลี อนั โทษประทษุ รา้ ยแลว้ เป็นตน้ เป็น ฉ.ตลุ . ๓. นิ เม่ือตัง้ วิเคราะห์แยกเป็น นิ กฺขนฺต (ออกแลว้ ) หรอื นิคคฺ ต (ออกไปแลว้ ) น�ำหนา้ นามนาม เป็นปัญจมีตุลยาธิกรณพหพุ พิหิสมาส (ปัญ.ตุล.) เชน่ นิททฺ กุ โฺ ข มที กุ ขอ์ อกแลว้ นิพภฺ โย มภี ยั ออกแลว้ เป็นตน้ ๔. วิ เมอ่ื ตงั้ วเิ คราะหแ์ ยกเป็น วิคต (ไปปราศ- แล้ว) น�ำหน้านามนามเป็นปัญจมีตุลยาธิกรณ- พหพุ พิหิสมาส (ปัญ.ตลุ .) เชน่ วิมโล มมี ลทนิ ไป- ปราศแลว้ เป็นตน้ www.kalyanamitra.org

พระเทพปริยตั ิโมลี (สทุ ศั น์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรยี ง 181 ๕. ปกติสงั ขยา (เอก-อฏฺนวุติ) น�ำหน้า นามนาม ไมม่ อี ญั ญบท เป็น ทิคสุ มาส ปกติสงั ขยาตงั้ แต่ เอกนู สตํ ขึน้ ไป น�ำหน้า นามนาม มอี ญั ญบท เป็น ฉ.ตลุ . เชน่ ปญจฺ สตา (โจรา) อ.โจร ท. มรี อ้ ยหา้ เป็นประมาณ เป็นตน้ ปกติสงั ขยาตงั้ แต่ เอกนู สตํ ขึน้ ไป ตามหลงั นามนาม แปลไดเ้ อง ไมม่ อี ญั ญบท เป็น ฉ.ตปั . เชน่ โจรสต ํ อ.รอ้ ยแหง่ โจร, มนุสฺสโกฏิโย อ.โกฏ-ิ แหง่ มนุษย์ ท. เป็นตน้ ปกติสงั ขยาและปรู ณสงั ขยาทงั้ หมด น�ำหน้า นามนามหรือตามหลังนามนาม มีอัญญบท เป็น ฉ.ตลุ . เชน่ ปฺจวณฺณา (ปีต)ิ อ.ปีติ มวี รรณะหา้ อตฺตปฺจทสโม (ชโน) อ.ชน มตี นเป็นท่ีสบิ ห้า เป็นตน้ ปูรณสงั ขยาน�ำหน้านามนาม ไม่มอี ญั ญบท เป็นวิเสสนบพุ พบท กมั มธารยสมาส (ว.ิ บุพ.กมั .) www.kalyanamitra.org

182 หลักสูตรบาลไี วยากรณแ์ ละหลกั สมั พนั ธ์ น บุพพบท พหุพพหิ ิสมาส (แปลว่า มี...หามิได้, ไมม่ ี...) นตฺถิ ตสสฺ สโมติ อสโม ผเู้ สมอ ไม่มี แก่ท่าน (ตสฺส ภควโต แก่พระผูม้ พี ระภาคนัน้ ) เหตุนนั้ (โส ทา่ น) ชอ่ื วา่ มผี เู้ สมอหามไิ ด้ หรอื ไมม่ ผี เู้ สมอ. นตฺถิ ตสฺส ปฏิปุคฺคโลติ อปปฺ ฏิปุคฺคโล บคุ คลเปรยี บ ไมม่ ี แกท่ า่ น เหตนุ นั้ (ทา่ น) ชอ่ื วา่ มบี คุ คลเปรยี บหามไิ ด้ หรอื ไมม่ บี คุ คลเปรยี บ. นตฺถิ ตสสฺ ปตุ ฺตาติ อปตุ ฺตโก บุตร ท. ของเขา (ตสฺส ชนสฺส ของชนนนั้ ) ไมม่ ี เหตุนนั้ (โส เขา) ชอ่ื วา่ มบี ุตรหามไิ ด้ หรอื ไมม่ บี ตุ ร. ภนิ นาธกิ รณพหุพพหิ สิ มาส ในวเิ คราะหแ์ หง่ สมาสใด บททงั้ หลายมวี ภิ ตั ติ ตา่ งกนั ทา่ นเรยี กสมาสนนั้ วา่ ภินนาธิกรณพหพุ พิหิ มอี ุทาหรณ์ อยา่ งน้ี :- www.kalyanamitra.org

พระเทพปริยัติโมลี (สทุ ศั น์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรยี ง 183 เอกรตตฺ ึ วาโส อสสฺ าติ เอกรตตฺ ิวาโส ความอยู่ ของเขา (อสฺส ชนสฺส ของชนนนั้ ) สน้ิ คนื เดยี ว เหตุนนั้ (โส เขา) ชอ่ื วา่ มคี วามอยสู่ น้ิ คนื เดยี ว. อรุ สิ โลมานิ ยสสฺ โส อรุ สิโลโม (พฺราหฺมโณ) ขน ท. ทอ่ี ก ของพราหมณใ์ ด (อตถฺ ิ มอี ย)ู่ พราหมณ์ นนั้ ชอ่ื วา่ มขี นทอ่ี ก. อสิ หตเฺ ถ ยสสฺ โส อสิหตโฺ ถ (โยโธ) ดาบ (ม)ี ในมอื ของทหารใด ทหารนนั้ ชอ่ื วา่ มดี าบในมอื . ฉตตฺ ํ ปาณิมหฺ ิ ยสสฺ โส ฉตตฺ ปาณิ (ปรุ โิ ส) รม่ (ม)ี ในมอื ของบุรษุ ใด บรุ ษุ นนั้ ชอ่ื วา่ มรี ม่ ในมอื . มณิ กณฺเ ยสสฺ โส มณิกณฺโ (นาคราชา) แกว้ (ม)ี ทค่ี อ ของนาคราชใด นาคราชนนั้ ชอ่ื วา่ มแี กว้ ทค่ี อ. พหพุ พหิ สิ มาสที่เปน็ พหวุ จนะ กต ํ กสุ ล ํ เยหิ เต กตกสุ ลา (ชนา) กุศล อนั ชน ท. ใด ท�ำแลว้ ชน ท. นนั้ ชอ่ื วา่ มกี ุศล- อนั ท�ำแลว้ . www.kalyanamitra.org

184 หลกั สูตรบาลีไวยากรณ์และหลกั สัมพันธ์ อาวธุ า หตเฺ ถส ุ เยสํ เต อาวธุ หตถฺ า (โยธา) อาวธุ ท. (ม)ี ในมอื ท. ของทหาร ท. ใด ทหาร ท. นนั้ ชอ่ื วา่ มอี าวธุ ในมอื . สหบพุ พบท พหพุ พหิ ิสมาส (แปลว่า เป็นไปกบั ด้วย...) สห ปตุ เฺ ตน โย วตตฺ ตีติ สปตุ โฺ ต (ปิตา) (บดิ าใด) ยอ่ มเป็นไป กบั ดว้ ยบุตร เหตุนนั้ (บดิ า นนั้ ) ชอ่ื วา่ เป็นไปกบั ดว้ ยบตุ ร. สห รญฺ า ยา วตตฺ ตีติ สราชิกา (ปรสิ า) (บรษิ ทั ใด) ยอ่ มเป็นไป กบั ดว้ ยพระราชา เหตนุ นั้ (สา ปรสิ า บรษิ ทั นนั้ ) ชอ่ื วา่ เป็นไปกบั ดว้ ยพระราชา. สห มจเฺ ฉเรน ย ํ วตตฺ ตีติ สมจเฺ ฉร ํ (จติ ฺต)ํ (จติ ใด) ยอ่ มเป็นไป กบั ดว้ ยความตระหน่ี เหตนุ นั้ (ตํ จติ ฺตํ จติ นนั้ ) ชอ่ื วา่ เป็นไปกบั ดว้ ยความตระหน่.ี www.kalyanamitra.org

พระเทพปริยัติโมลี (สุทศั น์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรียง 185 สรุปสมาส (กำ� หนดจำ� ไม่ต้องท่อง) ที่ ชอ่ื สมาส นามนาม ส�ำเนยี งแปล ๑ กมั มธารยสมาส คุณนาม ผ,ู้ ตวั , อนั -วเิ สสนบพุ พบท ผ,ู้ ตวั , อนั -วเิ สสนุตตรบท ทงั้ ...ทงั้ ... -วเิ สสโนภยบท เพยี งดงั ... -วเิ สสโนปมบท วา่ .... -สมั ภาวนบพุ พบท คอื ... -อวธารณบพุ พบท แปลตามศพั ท์ ๒ ทคิ สุ มาส แปลตามส�ำเนยี ง ๓ ตปั ปรุ สิ สมาส อายตนบิ าตของ ศพั ทห์ น้า ๔ ทวนั ทวสมาส และ...และ ...ฯลฯ www.kalyanamitra.org

186 หลักสตู รบาลไี วยากรณแ์ ละหลักสัมพนั ธ์ ที่ ช่ือสมาส นามนาม ส�ำเนียงแปล ๕ อพั ยยภี าวสมาส คุณนาม แปลขน้ึ อยทู่ ่ี อปุ สคั และนบิ าต -อปุ สคั คปพุ พกะ ขา้ งหนา้ กอ่ น แลว้ -นปิ าตปพุ พกะ แปลออกส�ำเนยี ง วภิ ตั ตทิ บ่ี ทหลงั ๖ พหพุ พหิ สิ มาส ม.ี .. -ตลุ ยาธกิ รณพหพุ พหิ ิ ม.ี .. -ภนิ นาธกิ รณพหพุ พหิ ิ ม.ี..เพยี งดงั ...แหง่ ... -ฉฏั ฐอี ปุ มาพหพุ พหิ ิ ม.ี ..หามไิ ด,้ ไมม่ .ี .. -นบพุ พบทพหพุ พหิ ิ เป็นไปกบั ดว้ ย... -สหบพุ พบทพหพุ พหิ ิ จบสมาส www.kalyanamitra.org

พระเทพปริยัตโิ มลี (สทุ ัศน์ ป.ธ.๙) รวบรวมเรยี บเรียง 187 ตทั ธติ ปัจจยั หมู่หนึ่ ง เป็ นประโยชน์เกื้อกูลแก่ เนื้อความย่อส�ำหรบั ใช้แทนศพั ท ์ ย่อค�ำพดู ลง ให้สนั้ เหมอื นค�ำว่า สยฺ าเม ชาโต เกิดในสยาม ลงปัจจยั แทน ชาต เอาไว้แต่ สฺยาม เป็ น สยฺ ามิโก เรยี กวา่ ตทั ธิต ตทั ธิตนัน้ โดยสงั เขป แบง่ เป็น ๓ อยา่ ง คอื สามญั ญตทั ธติ ๑ ภาวตทั ธติ ๑ อพั ยยตทั ธติ ๑ สามญั ญตทั ธิต มี ๑๓ อยา่ ง คอื โคตตตทั ธติ , ตรตยาทติ ทั ธติ , ราคาทติ ทั ธติ , ชาตาทติ ทั ธติ , สมหุ ตทั ธติ , ฐานตทั ธติ , พหลุ ตทั ธติ , เสฏฐตทั ธติ , ตทสั สตั ถิตัทธิต, ปกติตัทธิต, สงั ขยาตัทธิต, ปรู ณตทั ธติ , วภิ าคตทั ธติ . (ยอ่ วา่ โค, ต, รา, ชา, ส, ฐา, พ, เส, ต, ป, สงั , ป,ู วิ) www.kalyanamitra.org