Article_11Apr2018

บทวิเคราะห์ทางเศรษฐกิจ สายนโยบายการเงิน 10 April 2018 นวตั กรรมการเกษตร: ทางออกปญั หาความเหลื่อมลา้ ของไทย ตอน 1 ดร.เสาวณี จนั ทะพงษ์ และ นางสาวพรชนก เทพขาม ท้าอย่างไรจึงจะช่วยยกระดับรายได้ต่อหัวของ เปลี่ยนแปลงรวดเร็ว ท้าอย่างไรจึงจะช่วยยกระดับ เกษตรกรให้มีคุณภาพชวี ิตที่ดขี ึนและชว่ ยลดความ รายได้ต่อหัวของเกษตรกรให้มีคุณภาพชีวิตที่ดีขึน และ เหล่ือมล้าของไทยเป็นประเด็นเศรษฐกิจส้าคัญ ช่วยลดปัญหาความเหลื่อมล้าของไทย จึงเป็นประเด็น ล้าดับต้นๆ ของการพัฒนาประเทศตลอดมา ถึงแม้ เศรษฐกจิ ส้าคัญลา้ ดบั ต้นๆ ของการพฒั นาประเทศตลอดมา ไทยจะประสบความส้าเร็จในการลดปัญหาความ ยากจนลงได้ แต่สถานการณ์ความเหลื่อมล้าทาง 1. ปัญหาความเหล่ือมล้าของไทย: โน้มลดลงบ้าง รายได้ของไทยยังอยู่ระดับไม่น่าพอใจ เกษตรกร แต่ปัญหายงั มอี ยู่ เป็นอาชีพท่ีไม่สามารถให้ความมั่นคงกับครัวเรือน และมีรายไดไ้ มเ่ พียงพอ เกือบ 40 ปีที่ผ่านมา ถึงแม้ไทยจะประสบ ความสาเร็จในการลดปัญหาความยากจนลงได้ โดย ปัญหาหลักของเกษตรกรไทยคือ ปัญหาด้าน สัดส่วนคนจนลดลงอย่างต่อเน่ืองจนปัจจุบันเหลือเพียง ที่ดินและการใช้ที่ดินเกษตรกรส่วนใหญ่มีพืนที่ ร้อยละ 8 ของประชากรทั้งหมด ในทางตรงกันข้าม ถือครองขนาดเล็ก ปัญหาราคาพืชผลไม่แน่นอน สถานการณค์ วามเหล่ือมล้าทางรายได้ของไทยวัดจาก ปัญหาความไม่เพียงพอของน้าท่ีใช้ในการเกษตร ค่ า สั ม ป ร ะ สิ ท ธ์ิ ค ว า ม ไ ม่ เ ส ม อ ภ า ค (Gini ปัญหาสภาพภูมิอากาศแปรปรวนท้าให้ผลผลิต Coefficient)2 แม้จะปรับโน้มลงบ้างจากอดีต แต่ยัง เสียหาย และการขาดความรูแ้ ละไมไ่ ดร้ บั คา้ แนะน้า ไม่น่าพอใจ คือในปี 2558 อยู่ท่ีร้อยละ 44.5 เทียบกบั ทเ่ี พียงพอ ในปี 2531 อยู่ที่ร้อยละ 48.7 หากดูในระดับภูมิภาค จะเห็นว่าภาคใต้มีปัญหาความเหลื่อมล้าทางรายได้ ภาคเกษตรหรือภาคชนบทเป็นฐานรากที่ส้าคัญ ค่อนข้างสูงกว่าภาคอ่ืนโดยมีค่าสัมประสิทธิ์ความไม่ ของเศรษฐกิจไทย มีประชากรในภาคเกษตรถึง เ ส ม อ ภ า ค อ ยู่ ท่ี ร้ อ ย ล ะ 45.1 ต า ม ม า ด้ ว ย ภ า ค ประมาณ 25 ล้านคนหรือเกือบร้อยละ 40 ของ ตะวันออกเฉียงเหนือ (ร้อยละ 43.3) ภาคกลาง (ร้อยละ ประชากรทังประเทศ ในมิติมหภาค ภาคเกษตรสร้าง 39.6) และภาคเหนือ (รอ้ ยละ 38.8) ตามลาดบั รายได้ต่อระบบเศรษฐกิจร้อยละ 9 ของ GDP มีพืช สาคัญที่มีสัดส่วนใน GDP ภาคการเกษตรถึงร้อยละ 80 หากเปรียบเทียบกับนานาชาติ จากข้อมูล Central คือ ข้าว และยางพารา1 จึงไม่ต้องสงสัยว่าทาไมไทยจึง Intelligence Agency (CIA)3 ข อ ง ส ห รั ฐ ฯ ค ว า ม เป็นประเทศท่ีอยู่ในอันดับต้นๆ ของโลกท้ังการส่งออก เหลื่อมล้าทางรายได้ของไทยอยู่ระดับกลางๆ อยู่ท่ี ข้าวและยางพารา ภาคเกษตรยังทาหน้าที่เป็น ล้าดับ 44 จาก 156 ประเทศท่ัวโลก คือร้อยละ 44.5 หลักประกันความมั่นคงทางอาหารให้กับคนท้ังใน เทียบกับร้อยละ 25 ของประเทศในกล่มุ สแกนดิเนเวยี ที่ ประเทศและท้งั โลก เป็นแหลง่ รองรับแรงงานทีใ่ หญท่ ี่สุด ถือว่ามีความเท่าเทียมกันทางรายได้สูง และระดับ 50- โดยเฉพาะในยามที่ประเทศประสบวิกฤตเศรษฐกิจเช่น 70 ของประเทศในแอฟริกาท่ีถือว่ามีปัญหาความ ในอดตี ปี 2540 และยังสนับสนนุ อุตสาหกรรมเก่ยี วเน่ือง เหลื่อมลา้ ทางรายไดค้ อ่ นข้างสูง เพื่อสร้างมูลค่าเพิ่ม ในมิติจุลภาค ภาคเกษตรเปน็ แหล่ง สร้างรายได้สาคัญแก่ครัวเรือนเกษตรกร อย่างไรก็ตาม ครัวเรือนที่ประกอบอาชีพเกษตรกรส่วนใหญ่อยู่ใน เกษตรกรเป็นกลุ่มที่มรี ายได้เฉลี่ยต่ากวา่ อาชพี อื่นๆ ภาคเศรษฐกิจชนบท อยู่ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ภาคใต้ และภาคเหนือคิดเป็นร้อยละ 41 35 และ 31 ดังนัน ท่ามกลางความท้าทายหลายด้านทังการ ของครัวเรือนทั้งหมดของประเทศ ตามลาดับ จัดเป็น เข้าสู่สังคมสูงวัย และเทคโนโลยีและนวัตกรรมท่ี 1

บทวเิ คราะห์ทางเศรษฐกิจ สายนโยบายการเงนิ 10 April 2018 กลุ่มผู้มีรายได้ต่้าเพียงเฉลี่ยเดือนละประมาณ 5,000 ผลิตภาพ คือการเปรียบเทียบระหว่างสัดส่วนของ บาท คิดเป็น 1 ใน 3 ของรายได้เฉล่ียต่อเดือนของ ผลผลติ และปจั จัยการผลติ หากมีผลติ ภาพสงู คือจะต้อง แรงงานนอกภาคเกษตรทอี่ ยู่ท่ี 16,000 บาท และส่วน ใช้ปัจจัยการผลิตต่าเพ่ือผลติ ใหไ้ ด้ผลผลิตในปริมาณมาก ใหญ่เป็นเกษตรกรรายเล็ก ประมาณร้อยละ 40 ถือ จากการศึกษาของ OECD (2010)5 ได้น้าเสนอว่า ครองท่ีดิน 1-10 ไร่ และอีกร้อยละ 8 ไม่มีที่ดินท้ากิน น โ ย บ า ย ด้ า น ก า ร เ ก ษ ต ร ข อ ง รั ฐ มี ส่ ว น ส้ า คั ญ ใ น และพื้นที่เกษตรส่วนใหญ่ของประเทศไทยนั้นอยู่นอก ความส้าเร็จของการปรับโครงสร้างภาคเกษตรของ รูป1 แรงงานภาคเกษตรและมลู คา่ ผลผลิตการเกษตร, รูป2 พืนทเี่ กษตรกรรมและมูลคา่ ผลผลติ การเกษตร ล้านคน ปี 2504 - 2557 บาท ลา้ นไร่ ปี 2504 - 2557 บาท 30 45,000 140 8,000 แรงงานภาคเกษตร 120 พนื ที่เกษตรกรรม 6,000 20 30,000 100 4,000 2,000 10 15,000 80 มูลคา่ ผลผลติ การเกษตรต่อคนต่อปี (แกนขวา) มูลค่าผลผลติ การเกษตรต่อไร่ต่อปี (แกนขวา) 00 60 0 2504 2509 2514 2519 2524 2529 2534 2539 2544 2549 2554 2504 2509 2514 2519 2524 2529 2534 2539 2544 2549 2554 ที่มา: FAO, U.S. Department of Agriculture (USDA), และค้านวณโดยผู้เขยี น ท่ีมา: FAO, U.S. Department of Agriculture (USDA), และคา้ นวณโดยผเู้ ขยี น เขตชลประทานประมาณร้อยละ 80 ส่วนพื้นที่เกษตรท่ี ไทย เช่น การปฎิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรมเพ่ือกระจาย อยใู่ นระบบชลประทานนนั้ มเี พียงรอ้ ยรอ้ ยละ 20 เทา่ นนั้ สิทธิท่ีดินให้แก่ผู้ไร้ท่ีดนิ การสร้างถนนหนทางเข้าสู่ทด่ี นิ ทาใหเ้ กษตรกรทอ่ี ยนู่ อกเขตชลประทานต้องพ่ึงพานา้ ฝน การสรา้ งระบบชลประทาน งานวิจัยดา้ นเกษตร และมีสถาบนั ในการทาเกษตร เกษตรกรเป็นอาชีพท่ีไม่สามารถให้ การเงินเฉพาะกิจ ธกส. ให้สินเช่อื แกเ่ กษตรกร เปน็ ตน้ ความม่ันคงกับครัวเรือน มีรายได้ไม่เพียงพอ ต้อง อาศัยเงินกู้ แต่การเข้าถึงเงินกู้ในระบบจ้าเป็นต้องใช้ จากการศึกษาข้อมูลตังแต่ปี 2504-2558 พบว่า โฉนดท่ีดิน ท้าให้เกษตรกรต้องหันไปหาเงินกู้นอก อัตราการเติบโตเฉลี่ยของมูลค่าผลผลิตการเกษตรต่อ ระบบท่ีมีอัตราดอกเบียสูง4 สมาชิกครัวเรือนต้อง แรงงานต่อปี และมูลค่าผลผลิตการเกษตรต่อไร่ต่อปี เคล่ือนย้ายแรงงานไปยังนอกภูมิภาคเพื่อหารายได้อ่ืนๆ อยู่ที่ร้อยละ 2.8 และ 2.3 ตามล้าดับ โดยผลิตภาพเร่ง เป็นแหล่งรายได้สนับสนุนอีกทางหนึ่ง ในระยะต่อไป ตัวข้ึนประมาณปี 2533 ท่ีเริ่มมีกระแสการเคล่ือนย้าย คาดว่าเกษตรกรจะย่ิงเป็นรายเล็กลงเรื่อยๆ เพราะรุ่น แรงงานจากภาคเกษตรมายังภาคอุตสาหกรรม ขณะที่ พ่อแม่แบ่งซอยที่นาให้ลูกหลาน และลูกหลานท่ีเข้ามา พ้ืนท่ที าการเกษตรกรรมโน้มลดลงด้วย (รูปที่ 1 และ 2) ทางานในเมืองก็ขายที่ดินให้กับนายทุนไป วนเวียน เป็นวัฏจักรท่ีส่งผลกระทบต่อคุณภาพชีวติ เกษตรกรไทย อย่างไรก็ตาม จากข้อมูลของ World Bank มูลค่า และมติ ิด้านสงั คมอ่นื ๆ ผลผลิตการเกษตรต่อแรงงานตอ่ ปขี องไทยอยู่ทป่ี ระมาณ 1,200 ดอลลาร์ สรอ. ซ่ึงจัดอยู่ในกลุ่มร้อยละ 10 ด้าน 2. ปัญหาที่เกษตรกรต้องเผชิญ: ข้อเท็จจริงจาก ล่างสุด แตกต่างจากกลุ่มด้านบนร้อยละ 10 เกือบ 50 การลงพืนทภี่ าคสนาม เท่า ส่งผลให้ความสามารถทางการแข่งขันการผลิต สินค้าเกษตรของไทยต่ากว่าประเทศคู่แข่งอยู่มาก เช่น 2.1 ผลิตภาพของภาคเกษตรปรับตัวดีขึน แต่ยังมี ข้าว ผลผลิตเฉลี่ยต่อไร่อยู่ที่ 459 กก. ต่อไร่ รองจาก ชอ่ งวา่ งให้พฒั นาได้อีกมาก เวียดนาม เมียนมาร์ และ ลาว ขณะท่ีต้นทุนการผลติ สูง กวา่ ประมาณร้อยละ 30-40 เปน็ ตน้ 2

บทวิเคราะห์ทางเศรษฐกจิ สายนโยบายการเงนิ 10 April 2018 ในด้านแรงงาน แรงงานภาคเกษตรลดลงจาก และค่าเบ้ียประกันภัยไม่สอดคล้องกับความเส่ียงที่ เกือบร้อยละ 60 ของแรงงานท้ังหมดในปี 2536 เหลือ เกิดขึ้นในแตล่ ะพ้ืนท่ี และ 5) ปญั หาด้านข้อมลู และการ เพียงร้อยละ 40 ในปัจจุบัน โดยแรงงานในภาคเกษตร สื่อสาร ค้าแนะน้าและการสื่อสารจากทางการไม่ เข้าสู่วัยสูงอายุ โดยจานวนสมาชิกครัวเรือนเกษตรที่มี เพียงพอ เช่น ควรปลูกพืชใดทดแทนรายได้ที่สูญเสยี ไป อายมุ ากกวา่ 55 ปีขน้ึ ไปอยูท่ ร่ี อ้ ยละ 25 ในปี 2556 ของ จากการเลิกปลูกข้าวโพดเพ่ือลดการทาลายป่าและ จานวนสมาชกิ ทั้งหมด เพมิ่ ขน้ึ ถึงสองเทา่ จากร้อยละ 12 หมอกควนั เป็นตน้ ในปี 2536 ขณะเดียวกันแรงงานเกษตรรุ่นใหม่อายตุ ้่า กวา่ 25 ปีมเี พียงร้อยละ 25 ซง่ึ จะมนี ยั ตอ่ กระบวนการ ฉบับต่อไปผู้เขียนจะน้าเสนอ ตอน 2 ท่ีจะพูดถึง ผลิตและผลิตภาพของภาคเกษตรในระยะข้างหน้า ระดับการใช้นวัตกรรมการเกษตรในปัจจุบันของไทย อย่างหลกี เลยี่ งไม่ได้ เพ่ือเพ่ิมผลิตภาพ สร้างรายได้ลดความเหล่ือมล้าโดย ไม่ทิงใครไว้ข้างหลัง และพูดถึงความท้าทายข้างหน้า 2.2 ข้อเท็จจริงจากการลงพนื ที่ภาคสนาม ของการพัฒนาภาคเกษตรซง่ึ เป็น “เสาหลักของชาติ” เป็นอาชีพดังเดิมของประชากรสว่ นใหญ่ และในฐานะ ผู้ เ ขี ย น ไ ด้ ร่ ว ม โ ค ร ง ก า ร แ ล ก เ ป ล่ี ย น ข้ อ มู ล ท่ีประเทศไทยเป็นประเทศเกษตรกรรมที่ผลิตอาหาร เศรษฐกิจและธุรกิจระหว่าง ธปท. กับภาคธุรกิจ6 ที่ เพอ่ื หล่อเลยี งคนทังโลก จังหวัดเชียงใหม่ เพ่ือติดตามภาวะเศรษฐกิจในระดับ ภูมิภาคเพ่ือนาข้อมูลท่ีได้มาประกอบการตัดสินใจการ Endnotes: ดาเนินนโยบายการเงิน และเพื่อสร้างความเข้าใจกับ สาธารณชนท้ังธุรกิจและประชาชน สรุปเสียงสะท้อน 1 ธัญรส สงวนหงส์ (2561), เกษตรกรรมยั่งยืนภายใต้แผนฯ จากเกษตรกร ผู้ประกอบการ และผู้เชี่ยวชาญด้าน 12, สานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคม เกษตร 5 ประเด็นหลักคือ 1) ปัญหาด้านท่ีดินและการ แห่งชาติ, 1 ก.พ. 2561 โรงแรมตรัง ใช้ที่ดิน เกษตรกรส่วนใหญ่มีพ้ืนท่ีถือครองขนาดเล็ก 2 คา่ สมั ประสิทธ์ิความไมเ่ สมอภาค (Gini Coefficient) ซ่ึงมคี ่า และไม่มีเอกสารสิทธ์ิ สูงวัย ทาการเกษตรแบบดั้งเดิม อย่รู ะหวา่ ง 0 และ 1 โดยหากคา่ สัมประสทิ ธิค์ วามไม่เสมอภาค ปลูกพืชไม่เหมาะสมกับพนื้ ท่ี และไม่สอดคล้องกับความ ยิ่งมีค่าเข้าใกล้ 1 มากเท่าใด แสดงว่าความเหล่ือมล้าของ ตอ้ งการของตลาด 2) ปัญหาการเพม่ิ มลู ค่าผลผลิตและ รายได้ยิง่ มีมากขึ้น ราคาผลผลิตไม่แน่นอน เกษตรกรให้ความสาคัญกับ 3 อ้างอิงจากข้อมูลของ The World Factbook, Central การสร้างมูลค่าเพิ่มน้อยกว่าปริมาณผลผลิต เนื่องจาก Intelligence Agency (CIA) ของสหรัฐฯ, ต้องการเปล่ียนผลผลิตให้เป็นเงินโดยเร็ว อาทิ มะม่วง https://www.cia.gov/library/publications/the-world- หากนามาแปรรูปเป็นมะม่วงอบแห้งจะได้ราคาสูงถึง factbook/rankorder/2172rank.html กิโลกรัมละ 300 บาท แต่เกษตรกรยอมขายราคาหน้า 4 ในปี 2558 ที่ดินในไทยเพียงร้อยละ 20 ที่เชื่อมต่อกับระบบ สวนกิโลกรัมละ 20-30 บาท นอกจากน้ี ยังเผชิญปญั หา ชลประทาน โดยร้อยละ 41 ของท่ีดินในระบบชลประทานอยู่ ต้นทุนการผลิตสูง ไม่มีสถานที่จัดเก็บท่ีเหมาะสม ขาด ในเขตภาคกลาง ทาให้เกษตรกรในชนบทที่ยากจนที่สุดต้อง ความรู้ด้านการแปรรูป รวมถึงไมม่ ีช่องทางการตลาดที่ดี อาศัยน้าฝนในการเกษตรต่อไป จากบทความ “ปญั หาถือครอง 3) ปัญหาความไม่เพียงพอของน้าท่ีใช้ในการเกษตร ที่ดิน ความเหลื่อมล้าสุดข้ัว ภาพสังคมไทยรวยกระจุกจน โดยการจัดสรรน้าของชลประทานยังไม่สอดคล้องกับ กระจาย” โดยสานักข่าวอิศรา, มลู นธิ ชิ วี ิตไทย, 10 ก.พ. 2560 ความต้องการน้าของพืชบางชนิด ทาให้พืชไม่ได้รับน้า 5 Jonathan Brooks (2010), OECD Secretariat, A ตาม รอบท่ีเหมาะสมส่งผลให้ผลผลิตมีคุณภาพลดลง Strategic Framework for Strengthening Rural Incomes, 4) ปัญหาสภาพภูมิอากาศแปรปรวน ทาให้ผลผลิต presented at the Global Forum on Agriculture 29-30 เสียหาย ระบบประกันพืชผลการเกษตรไม่ครอบคลุม November 2010, Policies for Agricultural Development, Poverty Reduction and Food Security, OECD, Paris 3

บทวเิ คราะหท์ างเศรษฐกจิ สายนโยบายการเงิน 10 April 2018 6 โครงการผู้บริหาร ธปท. พบผู้ประกอบการภูมิภาค (Business Liaison Program) ครัง้ ท่ี 1/2561 จังหวัดเชยี งใหม่ ในวันท่ี 7-8 มีนาคม 2561 เพอื่ แลกเปล่ยี นความคดิ เห็นภายใต้ หัวข้อ “การปรับตัวของภาคเกษตรสู่ Smart Farming” กับ ผู้ประกอบการ ตัวแทนเกษตรกร และหัวหน้าส่วนราชการที่ เกย่ี วขอ้ งกับภาคเกษตร Disclaimer: ข้อคิดเห็นที่ปรากฏในบทความนี้เป็นความเห็นของผู้เขียน ซ่ึงไม่จาเป็นต้องสอดคล้องกับความเห็นของธนาคารแห่ง ประเทศไทย ดร. เสาวณี จนั ทะพงษ์ ผเู้ ชย่ี วชาญอาวุโส ดา้ นแบบจา้ ลองเศรษฐกจิ มหภาค ฝา่ ยเศรษฐกจิ มหภาค สายนโยบายการเงนิ [email protected] นางสาวพรชนก เทพขาม เศรษฐกร ฝา่ ยเศรษฐกิจมหภาค สายนโยบายการเงิน [email protected] 4