Bilim ve Teknik Dergisi 541. Sayı - Aralık

Var Olabilen Şeyler veVar Olması Gereken Şeyler... Antibiyotik Kirliliği... TBeilkivmenik Aylık Popüler Bilim Dergisi Aralık 2012 Yıl 46 Sayı 541 5 TL Hayal et, tasarla, çiz, yazdır, keşfet ve kullan Teknolojide Yeni Boyut Üç Boyutlu Yazıcılar Bilişim dünyasının üstünde kara bulutlar mı dolaşıyor? Bulut Bilişim Wikipedia Kıyamete Hazır mısınız? Arsenik ve Yaşam 41 9 771300 338001

Yaşamın Sırrı DNA Ya ş a m 1953 yılında DNA’nın keşfedilmesi insanlık tarihinde yepyeni bir sayfa açtı. Aradan geçen sürede genetik bilginin ve biyolojik sistemlerin nasıl çalıştığını öğrenmekle kalmadık, izleyici koltuğundan kalkıp canlıların yaşam kodunu değiştirerek yaşam süreçlerine yön verebilir hale geldik. Gen tedavisi ile hastalığa sebep olan genlerin yerine sağlıklı kopyalarını aktarıp tedavi sağladık. İnsan kök hücrelerini elde ettikten sonra, vücudumuzu oluşturan hücrelere ve dokulara dönüşüm programlarını öğrenerek insan ömrünü uzatma yönünde önemli çalışmalar yapmaya başladık. 2000’de insanın yaşam sırrını içeren genetik kodunu okumayı başararak, her alanda etkilerini göreceğimiz yepyeni bir çağın kapılarını aralamış olduk. Artık her yeni doğan bireyin, altı milyar harfle yazılmış bir “kullanım kılavuzuyla” birlikte dünyaya geldiğini biliyoruz. POPÜLER BİLİM KİTAPLARI

TBeilkivmenik Aylık Popüler Bilim Dergisi Yıl 46 Sayı 541 Aralık 2012 “Benim mânevi mirasım ilim ve akıldır” Mustafa Kemal Atatürk Bilim ve Teknik dergisinin her yeni sayısının bir öncekinden daha çok okunması hedefimiz hâlâ devam ediyor. Bu hedef doğrultusunda 2013 senesinde, geçmiş yıllarda yaptığımız DVD promosyonlarını tekrarlamayı planlıyoruz. Bize gelen istekler arasında önemli yer tutan, Bilim ve Teknik dergisinin 45 yıllık arşivini içeren bir DVD’yi önümüzdeki yılın başlarında ücretsiz olarak siz okurlarımıza sunacağız.Yılın diğer aylarında animasyonlu bilgi paketleri içeren 3 adet DVD’yi de sizlerle paylaşacağız. Dergideki kısa yazıların sayısını artırarak hem güncelliğini hem konu çeşitliliğini artırmayı hedefliyoruz. Öte yandan farklı ilgilere cevap verebilmek için yeni köşeler açmaya devam ediyoruz. Bu ay Ali Doğanaksoy ve arkadaşları tarafından hazırlanan “Matematik Havuzu”aramıza katılıyor. Havuz başındaki eğlenceye hepinizi bekliyoruz. Üç boyutlu yazıcı teknolojisi kahve fincanından ilaca kadar, hayal edebildiniz hemen hemen her şeyi evinizin rahatlığında yapabilme imkânı sağlayacak bir teknoloji. Özlem Kılıç Ekici“Üç BoyutluYazıcıTeknolojisi”yazısında gelişen bu teknolojiyi farklı yönleriyle inceliyor. Alp Akoğlu 21 Aralık 2012’ye yaklaştığımız şu günlerde ayyuka çıkan kıyamet söylentilerine farklı bir açıdan yaklaşıyor ve olası kıyamet senaryolarını bilimsel açıdan tartışıyor. Bülent Gözcelioğlu orkideleri konu alan yazısıyla bu narin ve nadide çiçeklere dikkat çekerken, ülkemizde ve Dünya’da bazı orkide türlerinin soylarının tehlikede olduğunu ve korumak için çaba harcamamız gerektiğini hatırlatıyor. Kadir Demircan“YemeyinYapıştırın”başlıklı yazısında midyelerin hiç bilmediğimiz bir yönünden bahsediyor. Gemilere ve iskelelere yapışmasından rahatsız olduğumuz midyelerin cerrahlar tarafından kullanılabilecek süper yapıştırıcılara öncülük edebileceğini eminim bizim gibi sizler de bilmiyordunuz. BayramTekin“Var Olabilen Şeyler veVar Olması Gereken Şeyler”başlıklı yazısında Higgs bozonundan başlayarak var olabilen temel parçacıklardan kütleçekimine kadar birçok konuda bizleri aydınlatıyor ve evrenin ne kadarını anladığımızı sorguluyor. Abdurrahman Coşkun ise yazısında öldürücü bir zehir olarak bildiğimiz arsenik ile yaşam arasındaki ilginç dansı anlatıyor. Börteçin Ege bulut bilişimi ve bu hizmetin güvenliğini sorguluyor. Levent Daşkıran bilmediğimiz bir şeyler olduğunda internette başvurduğumuz ilk kaynaklardan olanWikipedia’nın hikâyesini bizlerle paylaşıyor. Saygılarımızla, Murat Yıldırım Sahibi Yazı ve Araştırma Grafik Tasarım - Uygulama Mali Yönetmen TÜBİTAK Adına Başkan Alp Akoğlu Ödül Evren Töngür H. Mustafa Uçar Prof. Dr. Yücel Altunbaşak ([email protected]) ([email protected]) ([email protected]) Genel Yayın Yönetmeni İlay Çelik Sayfa Düzeni / Web İdari Hizmetler Sorumlu Yazı İşleri Müdürü ([email protected]) Sadi Atılgan İmran Tok Duran Akca Dr. Özlem Kılıç Ekici ([email protected]) ([email protected]) ([email protected]) ([email protected]) Yayın Yönetmeni Dr. Bülent Gözcelioğlu Yazışma Adresi Abone İlişkileri Fiyatı 5 TL Dr. Murat Yıldırım ([email protected]) Bilim ve Teknik Dergisi (312) 468 53 00 Yurtdışı Fiyatı 5 Euro. ([email protected]) Dr. Özlem Ak İkinci Atatürk Bulvarı Faks: (312) 427 13 36 Dağıtım: DPP Yayın Kurulu ([email protected]) No: 221 Kavaklıdere 06100 [email protected] http://www.dpp.com.tr Doç. Dr. M. Necati Demir Redaksiyon Çankaya - Ankara İnternet Baskı: PROMAT Doç. Dr. Burak Aksoylu Sevil Kıvan Tel www.biltek.tubitak.gov.tr Basım Yayın San. ve Tic. A.Ş. Prof. Dr. Salih Çepni ([email protected]) (312) 427 06 25 e-posta http://www.promat.com.tr/ Dr. Şükrü Kaya (312) 468 53 00 [email protected] Tel (212) 622 63 63 Doç. Dr. Ahmet Onat Faks ISSN 977-1300-3380 Baskı Tarihi: 29.11.2012 Prof. Dr. Gökhan Özyiğit (312) 427 66 77 Prof. Dr. Şeref Sağıroğlu Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eğitim Bakanlığı [Tebliğler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafından lise ve dengi okullara; Genelkurmay Başkanlığı [7 Şubat 1979, HRK: 4013-22-79 Eğt. Krs. Ş. sayı Nşr.83] tarafından Silahlı Kuvvetler personeline tavsiye edilmiştir.

İçindekiler 24 Üretim teknolojisine devrim yaratacak nitelikte değişiklikler ve yenilikler getiren üç boyutlu yazıcılar insanoğlunun hayal gücünü zorluyor. Yaratıcı fikirler ve tasarımlar gerçek modellere, son ürünlere, parçalara ve prototiplere hızlı bir şekilde dönüşüveriyor. Kullanılmaya başlandığı ilk günden itibaren aklınıza gelebilecek her türlü ürünün yanı sıra çok özel ve ilginç ürünler de ortaya çıkaran bu yeni nesil teknoloji, geleceğimizi inanılmaz biçimlerde şekillendireceğe benziyor. Bu teknoloji sadece tasarımcılara ve mühendislere değil, isteyen herkese keşfetme ve yenilik yapma fırsatı sunuyor. 32 Okurlarımızı yaklaşık üç yıl önce bu konuda uyarmış, önümüzdeki üç yıl boyunca bu konu medyada çok tartışılacak demiştik. Şimdi beklenen gün geldi, çattı. 21 Aralık 2012’de kıyametin kopacağı ve Dünya’nın yok olacağı söylentileri had safhaya ulaştı. O nedenle biz de Ocak 2010 tarihli sayımızda yayımladığımız “Kıyamet Senaryoları”adlı yazımızda ele aldığımız bu konuyu yeniden gündeme getirelim istedik. Öncelikle belirtelim“söz meclisten dışarı”. Bilim ve Teknik okurlarının bu söylentilere kulak astığını düşünmüyoruz. O nedenle safsatalara kısaca değindikten sonra olası“kıyamet”senaryolarını, yani Dünya’nın gerçekten nasıl yok olabileceğini ele alacağız. 52 Orkideler tüm dünyada geniş alanlara yayılmış en büyük çiçekli bitki ailelerinden birini oluşturur. Tür sayısı için değişik kaynaklarda değişik rakamlar mevcut olmakla birlikte genel olarak 20-25 bin kadar türün yaşadığı kabul ediliyor. Ayrıca 70 bin-100 bin kadar hibridi (melezi) olduğu da kaynaklarda geçiyor. Her yıl 800 civarında yeni orkide türü tanımlanıyor ve orkide türü sayısının 30 bine kadar çıkabileceği tahmin ediliyor.

Haberler / Alp Akoğlu................................................................................................................ 4 + Bulut Bilişim / Börteçin Ege.................................................................................................... 12 58 Tekno - Yaşam / Osman Topaç............................................................................................... 16 Nasıl Çalışır? Wikipedia: Dünyanın Bilgisini Dokuz Karaktere Sığdırmak / Levent Daşkıran............ 18 Murat Yıldırım Ctrl+Alt+Del / Levent Daşkıran............................................................................................. 22 64 Üç Boyutlu Yazıcı Teknolojisi / Özlem Kılıç Ekici............................................................... 24 Yayın Dünyası Yumurta Şekilli Cüce Gezegen Haumea / Ümit Fuat Özyar.............................................. 30 İlay Çelik Kıyamete Hazır mısınız? / Alp Akoğlu.................................................................................. 32 72 Zihin Dağınıklığı ile Hücresel Yaşlanma Arasındaki Gizemli İlişki / İlay Çelik........... 36 Matematik APEX Teleskobu: ALMA’nın İlk Öncüsü / Efe Tuncel-Umut A. Yıldız............................. 38 Havuzu Var Olabilen Şeyler ve Var Olması Gereken Şeyler / Bayram Tekin................................. 44 Ali Doğanaksoy Antibiyotik Kirliliği İnsan Sağlığını ve Çevreyi Tehdit Ediyor / Özlem Ak İkinci......... 50 74 Orkideler / Bülent Gözcelioğlu................................................................................................ 52 Gökyüzü Süper Yapıştırıcıdan Cerrah Yapıştırıcısına: Midye Salgısı - Yemeyin Yapıştırın / Alp Akoğlu Kadir Demircan ....................................................................................................................... 60 80 Sağlık Arsenik ve Yaşam / Abdurrahman Coşkun.......................................................................... 66 Ferda Şenel Duruşumuz Hayatımızı Değiştirir mi? / Duygu Biricik..................................................... 71 82 Biyoplastikler / Menemşe Gümüşderelioğlu.......................................................................... 76 Türkiye Doğası Bülent Gözcelioğlu 90 Bilim Tarihinden H. Gazi Topdemir 94 Zekâ Oyunları Emrehan Halıcı

Haberler Alp Akoğlu Ay’ın Gölgesi Bir sonraki tam Güneş tutulması 20 Kahverengi cüceler, ne gezegen ne de Avustralya’ya Mart 2015’te. Ancak bu tutulma Kuzey yıldız sınıfına giriyor. Geleneksel yıldız Düştü Buz Denizi üzerinde gerçekleşecek. Tu- oluşum modeline göre bir gaz cismin tulma şeridi üzerinde bulunan en büyük kahverengi cüce olabilmesi için kütlesi- 13Kasım’daki tam Güneş tutulması, yerleşim yeri, Norveç’e bağlı Spitzbergen nin en azından yaklaşık 13 Jüpiter kütle- güney yarıkürede dar bir koridor Takımadası. Tutulma burada 2 dakika 47 si olması gerekiyor. Güneş gibi bir yıldız üzerinde izlendi. Tutulmanın izlenebile- saniye sürecek. olup parlaması için sıcaklığının 3 milyon ceği tek anakara Avustralya olduğundan derecenin üzerine çıkması gerekiyor. tutulma avcıları burada toplandı. Gökyü- Süper Jüpiter Bu da ancak 80 Jüpiter kütlesindeki gaz zü fotoğrafçısı Tunç Tezel ve Cenk Tezel toplarında gerçekleşebiliyor. Kahverengi de tutulmayı izlemek için Avustralya’ya Hawaii’deki Subaru Teleskobu’yla cücelerin en azından oluşumlarının ar- gitti. Tutulmayı Queensland’deki Lake- gözlem yapan gökbilimciler gök- dından kısa bir süre de olsa, ağır hidro- land adlı bir yerleşim yeri yakınından iz- yüzünün görece parlak yıldızlarından jeni (çekirdeği bir proton bir nötrondan leyip fotoğrafladılar. biri olan Kappa Andromeda’nın çevre- oluşan döteryum) kaynaştırarak enerji sinde dolanan bir “süper Jüpiter” keşfet- Tam tutulma Avustralya’da bu fotoğ- ti. Bu, şu ana kadar keşfedilen en büyük rafların çekildiği yerde, gün doğumun- kütleli gezegen. dan yaklaşık bir saat sonra, yerel saatle 06.37’de başladı ve 1 dakika 48 saniye sür- Kappa Andromeda b adı verilen geze- dü. Güneş ufka yakın olduğundan teles- genin “süper Jüpiter” olarak anılmasının kopla çekilen görüntülerde atmosferdeki nedeni kütlesinin Jüpiter’inkinin 12,8 çalkantıların etkisi görülebiliyor. Buna katı olması. Aslında olayın gökbilim- karşın Güneş’in etkin olduğu bir dönem ciler için en ilginç yanı bu gökcisminin olması nedeniyle renkküredeki fışkırma- bir gezegenle kahverengi cüce arasındaki lar belirgin olarak görülebiliyor. sınırda oluşu. 4

Bilim ve Teknik Aralık 2012 [email protected] ortaya çıkardığı düşünülüyor. Ancak Kasedin Dönüşü dan da anlaşılabileceği gibi, bu telesko- kahverengi cücelerin ortak kaderi, za- bun toplam anten alanının bir kilometre manla soğuyarak sıcaklıklarını kaybet- Bir süredir nostaljik nesneler olarak olması öngörülüyor. Aşılması gereken meleri. Kappa Andromeda b bir başka gördüğümüz kasetler değişik bir şe- en büyük zorluklardan biriyse elde edi- kuramı doğrulamada da gökbilimcilere kilde ve değişik bir amaçla yeniden gün- lecek verinin depolanması. Çünkü SKA yardımcı oluyor. Bu kurama göre büyük demde. çalışmaya başladığında günde bir mil- kütleli yıldızlar büyük gezegenleri oluş- yon gigabayt veri üretecek. Eğer bu veri turmaya daha meyilli. Ancak yıldızın Günümüzde bir sabit diskin kapasi- günümüzün en yüksek kapasiteli sabit kütlesi büyüdükçe ışıma gücü de artar. tesi üç terrabayt’a (üç bin gigabat) ulaş- disklerinde depolanacak olsaydı günde Böyle bir yıldızın çevresindeki gaz yapılı mış durumda. Sosyal medya paylaşım- 330, yılda 120.000 disk gerekecekti. bir gezegenin gazı, yıldızın ışınım ba- larından medikal görüntülemeye kadar sıncı tarafından uzaklaştırılacaktır. 2,5 hemen hemen her şey artık sayısal or- Bu soruna çözüm bulmak için uğra- Güneş kütlesindeki Kappa Andromeda tamda gerçekleşiyor. Bu kadar yüksek şan IBM ekibinden Evangelos Eleftheri- b, görece büyük kütleli bir yıldızın da bu miktardaki verinin depolanması için bu ou, teleskop 2024 yılında kullanıma gir- kadar büyük bir gezegene ev sahipliği ya- kadar yüksek kapasiteli sabit diskler bile diğinde, şimdiki prototip büyüklüğünde pabileceğini gösteriyor. yetersiz kalmaya başladı. bir kasedin içine yaklaşık 100 terrabayt- lık veriyi sığdırabilir hale geleceklerini Gökbilimciler Kappa Andromeda gibi Bunun için öne çıkan “yeniliklerden” belirtiyor. genç yıldız sistemlerini incelemeyi sevi- biri, verilerin eskiden olduğu gibi bant- yor. Çünkü bu sistemlerdeki gezegenler larda saklanması düşüncesi. Japon Fuji Bu teknolojinin geleceğin veri depo- henüz oluşumlarından kalma ısıyı kay- Film ve IBM’in İsviçre’deki araştırma lama ihtiyacını karşılayacak olması bir betmemiş oluyor. Dolayısıyla kızılötesi merkezindeki araştırmacılar şimdiden yana, enerji tüketimi bakımından da çok dalga boylarında yapılan doğrudan göz- 35 terrabaytlık veriyi depolayabilecek bir verimli olacağı düşünülüyor. Kasetlerde lemlerde gezegenlerin görülme olasılığı prototip yapmayı başardı. İçinde baryum veri depolayan bir veri merkezinin, aynı daha fazla oluyor. miktarda veriyi sabit disklerde toplayan- lara göre 200 kez daha az enerji gereksi- nimi olacak. Çünkü sabit diskler kulla- nılsın ya da kullanılmasın, yapıları gere- ği sürekli çalışır durumdayken, kasetler yalnızca gereksinim olduğu zaman, veri kaydedilirken ve okunurken enerji har- car. Verileri kasetlerde saklamanın tek dezavantajı, verilere ulaşmanın biraz za- man alması. O nedenle verilere anında ulaşılmasını gerektiren durumlarda sabit diskler bir süre daha hizmetimizde ola- cak gibi görünüyor. Kappa Andromeda yalnızca 30 mil- ferrit kaplı özel bir manyetik bant bulu- thinkstock yon yaşında. Güneş Sistemi’ninkinin yal- nan bu kasedin genişliği ve uzunluğu nızca binde yedisi kadar. Nitekim Kappa 10’ar cm, yüksekliğiyse 2 cm. Andromeda b’nin sıcaklığı 1400 °C. Onu yakından çıplak gözle görme şansımız ol- Bu kasetlerin en büyük müşterilerin- saydı bize parlak kırmızı görünecekti. den biri henüz tasarım aşamasında olan Kilometrekare Dizgesi (Square Kilometer Array, SKA) adı verilen dünyanın en bü- yük radyoteleskop dizgesi olacak. Adın- 5

Haberler Havadan Petrol Aslında havadan petrol elde etme fikri yeni değil. Bu konuda geçmişten bu yana Simyacı Bakteriler Havadaki karbon dioksiti kullanarak çalışmalar yapılıyor. Yani bir bakıma yakı- petrol elde edilebilir mi? Küçük bir tın yanması tersine çevriliyor. Ne var ki bu Michigan Eyalet Üniversitesi’nden İngiliz şirketi bunun mümkün olduğunu dönüşümün maliyeti şimdilik çok yüksek. (ABD) bir grup araştırmacı, yük- gösterdi. Geçtiğimiz günlerde sonucu sek oranda zehir içeren ortamlarda bile açıklanan bir araştırmaya göre, bilim in- ABD’deki Princeton Üniversitesi’nde yaşamını sürdürebilen bir bakterinin il- sanları havadaki karbon dioksiti su buha- 1994 yılında yapılan bir araştırmada kar- ginç bir özelliğini keşfetti. Bakteri, ham rından ayrıştırılan hidrojenle birleştirerek bon dioksit kullanılarak metanol (metil haliyle herhangi bir değeri olmayan bir doğrudan yakıt deposuna doldurulabile- alkol) elde edilmişti. Ancak doğrudan ya- bileşiği altına dönüştürebiliyor. cek hale getirmeyi başardı. Bu teknoloji kıt olarak kullanılamayan metanolü elde bir gün verimli hale gelirse hem petrol etmenin daha düşük maliyetli yöntemleri Araştırmanın yürütücüsü olan mikro- sıkıntısı hem de atmosferdeki artan CO2 olduğundan, bu çalışma uygulama ala- biyoloji ve moleküler genetik uzmanı Ka- sorununa çare olabilir. nı bulamamıştı. Buna karşın İzlanda’da zem Kashefi, bu bakterilerin yaptıklarının geçtiğimiz yıl bir güç santraline eklenen tam anlamıyla “mikrobik simya” olduğu- arıtım tesisinde karbon dioksit metanole nu belirtiyor. Çalışma, ilginç bir keşifle dönüştürülmeye başlandı. başlamış. Kashefi, çalışma arkadaşı Adam Brown ile birlikte yaptıkları araştırmada Geçtiğimiz günlerde yayımlanan bir Cupriavidus metallidurans adlı bakterinin habere göre, Air Fuel Synthesis adlı bir doğada bulanan zehirli bir bileşik olan İngiliz şirketi havadaki karbon dioksiti altın klorür çözeltisinde yaşayabildiğini benzine dönüştüren deneme amaçlı bir keşfetmiş. Üstelik bakterinin çok yüksek santral kurdu. Şirket yetkililerinin açıkla- konsantrasyonlarda bile canlı kaldığı gö- malarına göre elde edilen ürün herhangi rülmüş. bir katkı maddesi içermediğinden, oto- mobillerimizde kullandığımız benzine Araştırmacılar bakterilerin tıpkı labo- göre daha temiz. ratuvar ortamında olduğu gibi, doğada da altın klorürü 24 karatlık, yani saf altı- Şirketin amacı önümüzdeki iki yıl için- na dönüştürdüğünü düşünüyor. Çalışma de günde en az bir ton benzin üretebilecek mikroorganizmaların ilginç yeteneklerini bir tesis kurmak. Şirket yakıtı elde eder- göstermesi bakımından güzel bir örnek ken rüzgâr ve güneş enerjisi gibi çevreyi olsa da bu modern simya, altın üretimi kirletmeyen kaynaklardan elde edilmiş için şimdilik ekonomik bir seçenek değil. elektrik enerjisi kullanmayı amaçlıyor. 6 Obez ve Neşeli Bir dirhem et bin ayıp örter, demişler. Eskiden kilolu olmanın güzellik ve sağlık göstergesi olduğu düşünülürmüş. Güzellik göreli bir kavram olduğundan bu konuda bir şey söylemek zor. Ama aşırı kilolu olmanın sağlıklı olmadığı ar- tık iyi biliniyor. Aşırı kilo özellikle kalp ve damar hastalıklarına, yüksek tansiyo- na ve diyabet gibi fiziksel sorunlara yol açıyor. Obezitenin depresyona da yol açtığını gösteren çalışmalar var. Genler üzerinde yapılan güncel bir araştırmay- sa, beklenenin tersine obeziteyle depres- yon arasında tersine bir ilişki olduğunu gösteriyor.

Bilim ve Teknik Aralık 2012 Kanada’dakiMcMasterÜniversitesi’nde te, kilolu olmanın bir zenginlik göstergesi miktarda içerdi- thinkstock araştırmayı yürüten David Meyre, obezi- olduğu zamanlarda, kilolu insanlar muh- ğini de kapsıyor. teyle ilişkili bir gen mutasyonunun dep- temelen daha neşeliydi. Genellikle de yay- resyonla ilişkisi olduğunu bulduklarını, gın olarak bulu- bunun aynı zamanda depresyonun gen- Klozet Oturağı nan ve hastalığa lerle ilişkili olduğunu gösteren ilk çalış- neden olabilen ma olduğunu belirtiyor. FTO adı verilen “Böyle başlık olur mu?” demeden E.coli ve staphylococcus aureus üzerine ça- genin obezite ve vücudun yağ kitlesiyle önce okumalısınız. Alafranga tu- lışıyor. Bu bakteriler dışkıda da bulunuyor. ilişkisi 2007 yılında keşfedilmişti. valet oturağı genellikle evlerimizdeki en kirli eşyalardan biri olarak anılır. Oysa Gerba, evlerdeki klozet oturaklarında Araştırmacılar çalışma sırasında şaşır- bilim insanları ona büyük haksızlık etti- cm2 başına ortalama 8 bakteri bulundu- tıcı biçimde söz konusu genin depresyon ğimizi ortaya çıkardı. Evimizde çok daha ğunu ve mikroorganizmalar bakımından riskini % 8 kadar azalttığını bulmuş. Hatta kirli eşyalar var, üstelik hiç de beklemedi- ele alındığında bunların bulunabilecek en genomunda bu mutant genden iki kopya ğimiz yerlerde. temiz eşyalar olduğunu belirtiyor. bulunanların, depresyon riskinin bir o ka- dar daha yani toplam % 16 kadar azaldığı- ABD’deki Arizona Üniversitesi’nden Peki evlerimizdeki en kirli eşyalar ne- nı görmüşler. mikrobiyoloji profesörü Dr. Chuck Ger- rede dersiniz? Şaşırtıcı gelecek belki ama ba, hastalıkların nasıl yayıldığı konusun- bu eşyalar mutfaklarımızda. Örneğin bir Bu sonuçlar, halk arasında yaygın olan da çalışan bir bilim insanı. Çalışmaları ev kesme tahtasında, klozet oturağında ol- “kilolu insanlar neşelidir” düşüncesini ortamındaki eşyaların hangi bakterileri ne duğundan 200 kat fazla dışkıda bulunan doğrular nitelikte. Günümüzde toplum- bakteri bulunuyor. Bunun nedenini an- sal baskı genlerde yazılı olan bilgiye galip lamak zor değil. Klozet kapağı evdeki en geldiğinden, obez insanlarda depresyon kirli eşya olarak görüldüğünden sık sık görülme sıklığı artmış durumda. Geçmiş- temizleniyor. Oysa bir kesme tahtası çok daha seyrek yıkanıyor ve girintili yüzey- thinkstock lerinde biriken besin artıkları onlarla bes- lenen bakteriler için ideal bir yuva oluş- turuyor. Bu bakterilerin eşyaların üzerinde bu- lunması mutlaka dışkıyla temas ettikleri anlamına gelmiyor. Et ve et ürünleri, hatta sebzelerdeki gübre artıkları da bu bakteri- lerin bulaşmasına neden olabiliyor. Kesme tahtasından daha kirli eşyalar da var. Ortalama bir bulaşık bezi klozet oturağından 20.000, bulaşık süngeri ise 200.000 kat daha kirli. Farklı ülkelerden toplanan örnekler bulaşık süngerinin bu konuda hemen hemen her zaman bir nu- mara olduğunu gösteriyor. Dr. Gerba’nın araştırmalarına göre Avustralya ve Ka- nada en hijyenik koşullara sahip ülkeler. Hindistan ve Malezya ise son sırada ge- liyor. E.coli indikatör bir bakteri. Yani yük- sek düzeyde hastalık yapıcı olmasa da dışkının bulaştığının bir göstergesi. Onun bulunduğu ortamlarda çok daha tehlike- li olan salmonella ve şigella bakterileri de bulunabiliyor. Şu noktada sebzeleri klozet oturağında doğramak kesme tahtası kullanmaktan daha güvenli görünüyor. Ama ne olur ne olmaz, biz yine de tavsiye etmiyoruz.

Haberler Kestirme Bilimi Günlük yaşamın koşturmacasında gün thinkstock ortasında kısa da olsa kestirmek çoğumuz için ancak bir hayal olabilir. Oysa araştır- Artık eskiden olduğu gibi ölüm kalım Apple ya da Google’da çalışmadığımızdan malar gün ortasındaki kısa bir kestirme- meselesi olmasa da, gün içinde yapacağı- uyku ihtiyacımızı kahve ya da çay içerek, nin zihni ve bedeni tazeleyerek bizi çok mız bir kestirme günün geri kalanını daha kafeinle bastırmaya çalışıyoruz. daha yaratıcı ve üretken yaptığını göste- iyi geçirmemizi sağlıyor. ABD’deki Berke- riyor. Öyle ki bunun bilincinde olan bazı ley Üniversitesi’nde yapılan bir araştırma- Lifehacher adlı internet sitesinde, mü- işletmeler çalışanlarını gün ortasında kısa ya göre, özellikle çocuklarda ve gençlerde kemmel bir kestirmenin nasıl yapılacağına bir şekerleme yapmaya teşvik bile ediyor. öğlenleri bir saatlik uykunun ardından ilişkin bilgiler yer alıyor. Bunların bilim- öğrenme kapasitesi belirgin bir biçimde selliği tartışılabilir, ancak çeşitli araştırma- Çocukların uyku konusundaki zaafını artıyor. larla tutarlı öneriler. Buna göre kestirme hepimiz biliriz. Yeterince uyumadıkların- kısa olmalı. 20 dakikadan uzun sürerse da, öğle uykusunu atladıklarında günün İster masa başında bir rapor yazalım, derin uykuya geçmeniz söz konusu. Bu geri kalanında çok huysuz olurlar. Araş- ister bir uçağı uçuralım, kısa bir uyku o durumda uyandıktan sonra kendinize gel- tırmalar, gündüz uykusu ihtiyacının be- işi daha iyi yapmamızı sağlıyor. NASA’nın meniz çok daha zor olacaktır. Ama eğer yin gelişimi belli bir olgunluğa ulaştığın- pilotlar üzerinde yaptığı bir araştırmaya işyeriniz buna izin veriyorsa 90 dakikaya da azaldığını ya da tamamen kesildiğini göre uzun uçuşlarda uçuş sırasında pi- varan sürelerle uyumak da günün ilerle- gösteriyor. lotların yaptığı ortalama 26 dakikalık bir yen saatlerindeki veriminizi artıracaktır. kestirme (elbette uyanık bir yardımcı pi- Yetişkinler beyin gelişimlerini tamam- lot eşliğinde) performanslarını % 34, dik- Kafein alımı uykuya dalmanızı zorlaş- lamış olsalar da çeşitli nedenlerle gün kat düzeylerini % 54 artırıyor. tıracaktır. Ama kahve ve kestirme koordi- içinde kısa uykulara ihtiyaç duyabiliyor. nasyonunu iyi ayarlayarak başarılı bir so- En önemli nedenlerden birinin insanların Yine işyerinde yapılan 10-15 dakikalık nuca ulaşmak mümkün görünüyor. İngil- çoğunun geceleri yeterince uyumaması bir kestirme çalışanların performansını tere’deki Loughborough Üniversitesi’nde olduğu düşünülüyor. Araştırmalara göre ve yaratıcılığını önemli ölçüde artırıyor. yapılan bir araştırmaya göre bir fincan çalışan insanların önemli bir bölümü Bunun bilincinde olan şirketler, örneğin kahve içildikten hemen sonra yapılan 15 günde 6 saatten az uyuyor. Günlük uyku Apple ve Google çalışanlarının işyerinde dakikalık bir kestirme en etkili yöntem. gereksinimi gece karşılanmadığında be- kestirmesine izin vermek bir yana, bunu Kahvedeki kafeinin kanda yeterli düzeye denimiz gün içinde bunu telafi etmeye teşvik edecek düzenlemeler yapıyor. Kısa ulaşmasıyla birlikte uyanırsanız, bu bile- çalışıyor. bir uykunun kafeinli içeceklere göre çok şim sayesinde günün geri kalanını uyanık daha etkili olmasına karşın çoğumuz ve zinde geçirirsiniz. Beslenme eksikliği gün içindeki uyku gereksiniminin bir başka nedeni. Özel- likle öğle öğününde yeterince protein ve lif içermeyen ama yüksek miktarda kar- bonhidrat içeren yiyeceklerle beslenenler, öğleden sonra düşük kan şekeri nedeniyle uykuya gereksinim duyuyor. Belki de tüm bunlardan da önemlisi, vücudumuzun bu şekilde programlanmış olması. Beynimiz, vücudumuzun günlük etkinliğini düzenliyor. Buna “biyolojik saat” deniyor. Bilim insanları gün içinde kestirmenin de bu doğal ritmin bir par- çası olduğunu düşünüyor. Bilim insanları bunun bize atalarımızdan miras kaldığını düşünüyor. Çünkü ilkel insanın hayatta kalabilmesi, gün içinde uyanık ve dikkatli olmasına bağlıydı. Büyük olasılıkla gün içindeki kestirmeler onların bu perfor- mansı korumasını sağlıyordu. 8

Bilim ve Teknik Aralık 2012 Ağır Metal önemli sorunlarından biri olan ağır metal Araştırmada kullanılan denekler dı- Atıklarına Çözüm kirliliği sorununa genetik mühendisliği şarıdan hiç yardım almadan, belli ara- ODTÜ’lü bakış açısıyla yenilikçi, kalıcı, sürdürü- lıklarla göz hareketleri yapmak üzere Öğrencilerden lebilir ve çevre dostu bir çözüm sunulu- eğitildi. Denekler kendilerine hiçbir yor. Bu yöntem ile ağır metalce kirlenmiş ipucu verilmediği halde zamanı hassas Ağır metaller, sanayinin birçok ala- alanların endosporlarla temizlenerek bu olarak tutmada dikkat çekici derecede nında atık madde olarak ortaya çı- zehirli maddelerin çevre ve insan sağlığı- başarılıydı. Araştırmada, beynin lateral kan, bu nedenle doğaya bol miktarda salı- nı olumsuz yönde etkilemesinin de önüne intraparietal (yan duvariçi) bölgesinin nan yüksek düzeyde zehirli ve kanserojen geçileceği düşünülüyor. küçük bir bölümünün göz hareketleri sı- maddeler. Sanayi atığı olarak doğaya çok rasında etkinleştiği ve etkinliğin her ha- miktarda salınmakta olan bu maddelerin TÜSİAD’ın genç girişimcileri teşvik reketten sonra giderek azaldığı gözlendi. doğal yolla çözünmesi mümkün değil. etmek amacıyla yürüttüğü Bu Gençlikte İş Etkinliğin şiddetinin ve azalma şeklinin Var yarışmasında en iyi iş fikri seçilerek tekrarlayan döngülerde aynı olması, bu Orta Doğu Teknik Üniversitesi Biyo- birincilik ödülü alan bu proje, ağır me- sinir hücrelerinde bir tür zamanlayıcı ol- enformatik Bölümü yüksek lisans öğren- tal atık üreten fabrikalara ve atık deneti- duğunu gösteriyor. cisi Beliz Bediz ve Biyoloji Bölümü öğren- mi yapan merkezlere yeni, teknolojik ve cisi Yunus Can Esmeroğlu bu maddele- düşük maliyetli bir yöntem sunuyor. Bu rin etkisiz hale getirilmesine yönelik bir yöntem ayrıca biyolojik arıtma alanında yöntem geliştirdi. Biyoteknoloji tabanlı da yeni teknolojilerin gelişmesinde özen- yöntem ile zehirli ağır metaller, endospor dirici olacak. halindeki (bakterinin zor koşullar altında metabolizmasını en düşük halde çalıştıra- Beyindeki Saat rak ortamın dış etkilerinden korunmak için aldığı hal) mikroorganizmalarda Minnesota Üniversitesi Manyetik hapsedilerek süresiz olarak etkisizleş- Rezonans Araştırma Merkezi’nde- tirilebiliyor. Böylelikle, günümüzün en ki araştırmacılar, işlevleri zamanı ölçmek olan küçük bir grup sinir hücresi keşfetti. thinkstock Beynin incelenen bölgesi, görmeyle ilgili bir bölge olduğundan araştırmacılar çalışmada göz hareketlerinden yararlan- mış. Uzmanlar beynimizde zaman tutan, merkezi bir bölge olmadığını, bunun ye- rine zamanlamayla ilgili farklı işlevlerden sorumlu farklı bölgelerin bulunduğunu belirtiyor. Bu arada belirtelim, araştırmada kul- lanılan denekler maymun. Genelde hay- vanlar üzerinde yapılan deneylere dergi- mizde yer vermemeye çalışıyoruz. Ama bu deneyde zarar görmediklerini düşün- düğümüz için aktarmakta sakınca gör- müyoruz. 9

Haberler Donmuş Göllerde Asitli suyun kayaçlarla tepkimesi so- Benzer çalışmalar bölgedeki diğer göl- Yaşam nucu ortaya çıkan hidrojen, tuzlu suda lerde de yapılıyor. Geçtiğimiz yıl Rus araş- yaşamını sürdüren bakteriler için kısmen tırmacılar Vostok Gölü’nün 4 km’lik buz Vida Gölü, Antarktika’da bulunan de olsa enerji kaynağı olabilir. -13 °C’lik örtüsünün altına ulaştı ama henüz yaşam donmuş göllerden biri. Ama bu göl sıcaklıkta yaşamını sürdüren bu canlıların izlerine rastlamadı. Bir İngiliz araştırma sanki yeryüzüne ait değil. Gölde oksijen metabolizma hızları çok düşük olduğun- ekibiyse Elssworth Gölü’nün üzerindeki yok, suyu asitli ve yeryüzündeki tüm su- dan enerji gereksinimleri de çok düşük 3 km kalınlığındaki buzun altında neler lar içinde, bilinen en yüksek azot oksit olmalı. olduğunu keşfetmek üzere geçtiğimiz ay düzeyine sahip. Gölün neredeyse tamamı yola çıktı. Bu göllerin altında yaşamın iz- donmuş olduğu halde buzların arasında Antarktika’daki donmuş göllerin bilim lerine rastlanması çok daha ilginç olacak, denizden yaklaşık 6 kat daha tuzlu bir su insanlarının dikkatini çekmesinin nede- çünkü bu derinlikteki bölgeler milyonlar- dolaşıyor. Gölde bulunan farklı kimyasal ni, bu göllerdeki ortamın Mars’taki ya da ca yıldır gezegenin geri kalanından yalıtıl- bileşiklerin, tuzlu suyla tepkimeye giren Güneş Sistemi’nin dışlarındaki büyük uy- mış durumda. demir bakımından zengin tortul katman- dulardaki koşullara benziyor oluşu. Mars, lar sayesinde oluştuğu tahmin ediliyor. günümüzde kuru ve soğuk bir gezegen Azot oksit ve hidrojen de yüksek olasılıkla gibi görünse de yüzeyinin önemli bir bö- bu tepkimelerle oluşmuş. lümü geçmişte suyla kaplıydı. Bu su yeral- tına çekilmeden önce bunun gibi göllerde ABD’deki Illinois Üniversitesi’nden donmuş olabilir. Bazı mikroorganizmalar Peter Doran’ın ekibi 2005 ile 2010 yılları da yaşamlarını yeraltındaki buzlu göller- arasında gölün yaklaşık 27 metre derin- de sürdürüyor olabilir. likteki çeşitli bölgelerinden örnekler top- ladı. Yaklaşık 2800 yıldır Dünya’nın geri Jüpiter’in uydusu Europa ve benzer kalanından yalıtılmış olduğu düşünülen özelliklere sahip diğer uydularda, kalın bu derinlikten örnek almalarının amacı, buz kabuğun altında kilometrelerce derin- donmuş gölün altlarındaki tuzlu suyun likte su bulunduğu düşünülüyor. Bu gök- içinde yaşıyor olabilecek canlıları ince- cisimlerindeki koşullar da büyük olasılıkla lemekti. Nitekim bu ortamda daha önce Antarktika’nın göllerindekinden pek farklı bilinmeyen bakteri türleri buldular. değil. Şimdilik bu gökcisimlerinde benzer araştırmalar yürütülmesi çok zor. O ne- 10 denle araştırmacılar onların yeryüzündeki benzerleri üzerinde çalışıyor.

Bilim ve Teknik Aralık 2012 Göktürk-2 Nanokas ABD, Avustralya, Çin, Güney Kore, Ka- Uzaya Fırlatılıyor nada ve Brezilya’daki bilim insanlarının Karbon atomlarından oluşan nano ortak çalışması. TÜBİTAK ve TUSAŞ mühendisle- (10-9 m) genişlikteki karbon nano- rinin yerli kaynaklarla geliştirdiği tüpler, günümüzde birçok kullanım alanı Araştırmacılar kas liflerini yaparken, Göktürk-2 uydusu, uzaya fırlatılmaya ha- buluyor. Teknoloji ürünü bu çok küçük pamuk bir dikiş ipliğinde olduğu gibi zır. Uzay yolculuğuna Çin’den başlayacak malzemeden, su filtrelerinden uçak par- karbon nanotüpleri bükerek sarmış. olan uydu, geçtiğimiz ay törenle bu ülkeye çalarının üretimine kadar birçok alanda Tüplerin içindeki boşlukları da parafin uğurlandı. yararlanılıyor. Bilim insanları karbon içeren bir karışımla doldurmuşlar. Ya- nanotüpleri kullanarak şimdi de normal pay kas lifleri hafifçe ısıtıldığında parafin İlk adımı 2007 yılının Mayıs ayında kastan çok daha güçlü ve dayanıklı ya- genişleyerek nanotüplerin de genişleme- atılan Göktürk-2 Projesi, TÜBİTAK VE pay kas lifleri üretti. Söz konusu çalışma sine ve kısalmasına yol açıyor. Lifler so- TUSAŞ mühendislerinin beş buçuk yıl- ğuduğunda yeniden eski büyüklüklerine lık çalışmaları sonucunda başarıyla ta- dönüyor. Kasların çekme kuvveti de çok mamlandı. Yer gözlem amacıyla üretilen yüksek. Yapay kas, aynı büyüklükte orta- ve RASAT’ın ardından milli kaynaklarla lama bir insan kasına göre 200 kat kuv- geliştirilen ikinci gözlem uydusu olan vetle çekebiliyor. Göktürk-2, 15-25 Aralık tarihleri arasın- da Çin’in Gobi Çölündeki Jiquan Uzay Isınma ve soğuma süreci yapay kas- Üssü’nden uzaya fırlatılacak. Görüntüleme ların çok yavaş çalışacağı izlenimini ve- çözünürlüğü 2,5 metre olan Göktürk-2, rebilir. Oysa bu yapay kas lifleri yalnızca Türkiye ve civarından aldığı görüntüleri 25 milisaniyede (saniyenin binde biri) anında Türkiye’ye indirebilecek. Yerden kısalıp tekrar uzayabiliyor. Bu da onların 700 kilometre yükseklikte yörüngeye gire- çeşitli tıbbi aygıtlar, robotlar ya da küçük cek olan 450 kilogramlık uydu, Dünya’nın motor gibi hareketli parçaları olan aygıt- herhangi bir noktasından da görüntü ala- larda kullanılabileceğini düşündürüyor. bilecek. Uydu 93 dakikada bir Dünya’nın Şimdilik bu liflerin vücuttaki kasların çevresinde bir tur atacak. Her turda kuzey yerini alması mümkün görünmüyor. ve güney kutbundan bir kez geçecek. Isıya duyarlı yapay kas liflerinin önündeki en önemli engel bulundukları ortamdaki ısının hassas biçimde kont- rol edilmesi gerekmesi. Bu da onların kullanım alanını kısıtlayacaktır. Bunu göz önünde bulunduran araştırma ekibi şimdi ısı yerine kimyasal etkilerle kısalıp uzayabilen yapay kas lifleri yapmak için uğraşıyor. 11

Börteçin Ege Hacettepe Üniversitesi Semantik Web Doktora Öğrencisi Bilişim Bulut Bilişim dünyasının üstünde Bulut bilişim, bilişim dünyasında son yıllarda adından en çok söz ettiren, yenilikçi ama aynı zamanda bir o kadar da kara tartışmalı kavramlardan biri. Son yıllarda kullanımı özellikle batı ülkelerinde sürekli artan bulut bilişimin, bulutlar mı kullanıcı firmalar açısından teknolojik altyapı maliyetini hayli düşürdüğü ve kişisel kullanıcılar açısından da büyük dolaşıyor? bir konfor getirdiği iddia ediliyor. Fakat bulut bilişim birçok teknolojik, ticari ve hukuksal soruyu da beraberinde getiriyor: Bilgisayarların kapasitesinin ve performansının bu derece arttığı ve kullanılan yazılımların son derece ucuzladığı günümüzde özellikle küçük ve orta ölçekli firmalar açısından bulut bilişime gerçekten ihtiyaç var mı? Bir bulut bilişim sisteminde fiziksel olarak saklanması gereken veriler saklanmak üzere ilk önce Dünya’nın hangi bölgelerine doğru seyahate çıkıyor? Dünya seyahatine çıkan bu verilerin şifrelenmesi ve yedeklenmesi gerçekten doğru bir şekilde ve zamanında yapılıyor mu? Bulut sistemini işleten firmanın bir gün iflas bayrağını çekmesi müşteri için ne anlama geliyor? Her şeyden önce bulutta özenle sakladığınız bu verilere dolayısıyla firma sırlarına veya kişisel sırlarınıza sizden başka kimsenin ulaşmadığından nasıl emin oluyorsunuz? Gelin, şimdi hava iyice“bulutlanmadan”önce devlerin bulutlarla dansına bir göz atalım. thinkstock 12

>>> Bilim ve Teknik Aralık 2012 Tarihçe Bulut bilişimde Bulut sisteminin avantajları hizmet modelleri Bulut bilişim fikri 2000’li yılların baş- Bulut bilişim sistemlerinin özellikle larında Amerikan bilişim devi Amazon Amerikan Ulusal Standartlar ve Tek- yüksek işlem kapasitesine ihtiyaç duyan, tarafından geliştirildi. Dotcom balonu- noloji Enstitüsü (National Institute of fakat bu tipte bilgi teknolojisi altyapıları- nun patlamasından sonra sunucu sis- Standards and Technology, kısaca NIST) nı finanse edecek gücü olmayan, küçük temlerinin kapasitesinin büyük bölümü tarafından 2009 yılında yapılan tanımla- ve orta büyüklükteki firmalar (KOBİ) için boşa çıkan Amazon, o dönemde sunu- maya göre bulut bilişim sağlayıcıları bulut faydalı olacağı düşünülüyor. Buradaki si- cu kapasitesinin sadece % 10’nunu kul- hizmetlerini üç farklı modele göre sunar: hirli cümle: Kullandığın kadar öde. Buna lanmaktadır. Bu durum Amazon’a geriye göre bulut sistemini kullanan bir firma bu- kalan sunucu kapasitesini başka firma- Altyapı Hizmeti (Infrastructure as lut sisteminden faydalandığı ölçüde ken- lara pazarlama fikri verir. Kısa bir süre a service, kısaca IaaS): Bu en temel bu- di yazılım ve donanım sistemlerine o ka- içinde sahip olduğu bilişim altyapısını ve lut hizmet modelinde bulut bilişim sağla- dar az yatırım yapmak zorunda kalıyor ve sunucularının mimarisini bu doğrultu- yıcıları, bilgisayarlarını ve başka donanım bulut sağlayıcısına sadece kullandığı kadar da değiştiren Amazon, aynı zamanda ilk kaynaklarını fiziksel veya sanal makineler ödüyor. Yani bulut bilişim sistemleri önce- bulut bilişim sistemi olan Amazon Web olarak istemcinin kullanımına sunar. Bu likle kullanıcı firmaların işletme maliyetini Hizmetleri’ni (Amazon Web Services) hizmet modeline örnek olarak Amazon düşürmesi açısından ön plana çıkıyor. 2006 yılında hayata geçirerek dünya pi- CloudFormation, Amazon Elastic Com- yasalarının hizmetine sunar. Amazon’un puter Cloud (EC2), Windows Azure Vir- Sistemin beraberinde getirdiği bu es- hayata geçirdiği bu ilk bulut sistemini tual Machines ve Google Compute Engi- nekliğin özellikle iş yoğunluğu dönem- gören Google, Yahoo, Microsoft, App- ne verilebilir. sel olarak artan ve azalan firmalar için bü- le ve Facebook gibi diğer bilişim devle- yük ekonomik faydalar getirebileceği açık, ri de pastadan pay kapmak için kolları- Platform Hizmeti (Platform as a ser- çünkü artan talepler karşısında sistemin nı sıvar ve ilerleyen yıllarda bu alandaki vice, kısaca PaaS): Bu hizmet modeli çe- kapasitesinin bulut sağlayıcı tarafından ilk adımlarını atarak birbiri ardına ken- şitli yazılım platformlarına herhangi bir otomatik olarak artırılıp, yine gerektiğin- di bulut bilişim sistemlerini devreye sok- lisans ücreti ödemeden uygulama geliş- de otomatik olarak düşürülmesi müşte- maya başlar. tirmek isteyenler, yani web programcıla- ri açısından çok büyük bir avantaj. Bu du- rı için idealdir. Talep edilen herhangi bir rum sürecin bakım, güvenlik vb. gibi di- Bulut bilişim nedir? yazılım platformunu (veri tabanı, web su- ğer yönleri için de geçerli, çünkü bulut nucusu, yazılım geliştirme aracı vb.) plat- sağlayıcı tüm sistemin bakımını, yedek- Bulut bilişim (cloud computing) coğ- form hizmeti kapsamında müşteriye su- lenmesini ve güvenliğini sizin için sürekli rafi olarak belirli bir konumda veya da- nan bulut bilişim sağlayıcı, gerektiğinde olarak sağlamakla yükümlü. ğınık bir şekilde bulunan bir bilişim tek- bu platformun işlem kapasitesinin artırıl- nolojisi altyapısının (donanım, yazılım, ması ve düşürülmesinden de sorumludur. Bulut bilişim sistemleri bütün bu yön- veri depolama, uygulama, hizmet, gü- Böylece bu hizmeti kullanan uygulama leriyle özellikle KOBİ’ler için uçsuz bu- venlik vb.), yerel ağlar veya internet gi- geliştiriciler, kullandıkları yazılım çözü- caksız siber uzayda bir can simidi gibi gö- bi genel ağlar üzerinden kullanıcıya su- lümleri için herhangi bir lisans ücreti öde- rünüyor. Fakat tahmin edeceğiniz gibi, nulmasıdır. Yani bulut sistemini kullana- melerine, donanım ve yazılım katmanla- her sistemin olduğu gibi bulut bilişim sis- cak bir kişinin, prensip olarak sadece bu rını yönetmelerine gerek kalmadan kendi teminin de dezavantajları var. Şimdi bun- hizmeti sağlayan yerel ağa veya interne- uygulamalarını geliştirebilir ve çalıştıra- lara bir göz atalım. te bağlanmasını sağlayacak güçte bir do- bilir. PaaS hizmet modeline örnek olarak nanıma (akıllı cep telefonu, tablet bilgi- Amazon Elastic Beanstalk, Mendix, Go- Bulut bilişim sistemlerinde sayar, dizüstü veya masaüstü bilgisayar ogle App Engine, Windows Azure Com- güvenlik ve endişeler vb.) ihtiyacı vardır. Geri kalan her şey pute ve OrangeScape verilebilir. yani arka plandaki hesaplamalar, verile- Bulut bilişimde güvenlik endişesine rin depolanması, uygulamaların gelişti- Yazılım Hizmeti (Software as a ser- neden olan belli başlı sebepler şöyle sıra- rilmesi veya çalıştırılması, güvenlik hiz- vice, kısaca SaaS): Bu modelde kullanıcı- lanabilir: metleri vb., binlerce hatta on binlerce ki- lar, bulut bilişim sağlayıcısının kendilerine • Verilerin müşteriden bulut bilişim sis- lometre uzaklıktaki bir sunucu “bulutu” sunduğu uygulama yazılımlarını kullanır. içinde gerçekleşir. Bu açıdan bakıldığın- Kullanıcının, bulut sağlayıcısının sunduğu temine taşınırken veya bulut sistemin- da bulut bilişim bir ürün değil, bir hiz- uygulamaları kendi bilgisayarına yükleme- de depolandıktan sonra üçüncü şahıs- mettir. sine gerek yoktur, bu nedenle uygulama- ların eline geçmesi yani okunması ola- nın çalışmasından işlemlere kadar her şey sılığı (doğru zamanda, doğru yöntem- bulut tarafından gerçekleştirilir. Örnekler: lerle şifrelenmiş olsalar bile veriler ger- Google Apps ve Microsoft Office 365. çekten korunamayabilir) 13

Bulut Bilişim Görüldüğü gibi en temel bir değerlen- çektiği diğer noktalar ise bulut sistemleri- dirme bile bulut bilişimin eksilerinin, ar- ne yüklenen verilerin kaybolması veya ça- • Bulut sisteminde depolanan verile- tılarından daha çok olduğunu gösteri- lınması durumunda bunun ekonomik ve rin -bunlar müşterinin kendisi tara- yor. Sonuç olarak, mutlaka bir bulut bili- hukuksal sonuçlarının ne olacağı. fından şifrelenmiş olsalar bile- bulut şim sistemi kullanmak isteyen bir firma- sağlayıcı tarafından okunması ve in- nın kullanacağı sistemi seçerken yapacağı Steve Wozniak: celenmesi olasılığı en ufak bir dikkatsizlik, atacağı yanlış bir Önümüzdeki yıllar büyük adım o firmanın en değerli sermayesi olan problemler getirecek • Buluttaki verilerin, bulut sağlayıcısı- “bilginin” kolaylıkla başkalarının eline nın kanunen yükümlü olduğu resmi geçmesine veya bir teknik aksilik sonucu Steve Jobs ile birlikte Apple’ın kurucu- makamlar tarafından talep edilmesi “çöpe gitmesine” neden olabilir. Bu konu larından olan Steve Wozniak da bulut sis- ve incelenmesi olasılığı Avrupa Birliği yetkililerini de uzun süre- temine çok pozitif yaklaşmayan bir isim. den beri düşündürüyor olmalı ki, özellikle Wozniak, bir kişinin veya firmanın elinde • Bulut sağlayıcıya olan teknolojik ba- son zamanlarda AB tarafından bu konu- bulunan bütün bilgileri bulut bilişim sis- ğımlılığın her geçen gün ister istemez da yapılan uyarıların ardı arkası gelmiyor. temi adı altında internete yüklemesinin artması bu bilgileri bile bile elinden çıkarması an- AB’nin bulut bilişime bakış açısı lamına geldiğini belirterek, bunun önü- • Bulut sisteminin siber saldırı, periyo- müzdeki beş yıl içinde çok büyük prob- dik bakım, doğal afet, elektrik kesin- Bu kapsamda AB komiserlerinden Ne- lemlere yol açacağını iddia ediyor. tisi gibi sebeplerle kısa süreli de olsa elie Kroes ve bazı Alman yetkililer tarafın- erişilemez olması ve bunun müşteri dan son zamanlarda yapılan açıklamalarda Kişisel kullanıcılar açısından büyük ekonomik kayıplara bulut bilişimde hüküm süren hukuki belir- açısından riskler yol açma olasılığı sizliklere dikkat çekiliyor ve Avrupa firma- larına ABD de dâhil olmak üzere yaban- Facebook gibi kişisel ve sosyal bilgile- • Verilerin fiziksel olarak bulut sağla- cı kökenli firmalara ait bulut bilişim sis- ri saklayan bulut bilişim sistemleri birey- yıcının hangi ülkedeki sunucuların- temlerini kullanmamaları tavsiye ediliyor. ler açısından da bazı tehlikeler barındırı- da, hangi şartlar altında saklandığı- Almanya’nın Schleswig-Holstein eyaleti- yor. Bunun en önemli nedenlerinden bi- nın, düzenli olarak yedeklerinin alı- nin bilgi koruma yetkilisi Thilo Weichert ri, bu hizmetlerin ücretsiz verilmesi karşı- nıp alınmadığının gerçekten biline- ise bir adım daha ileri giderek, en azından lığında kişisel alışkanlıklarının, sosyal ile- memesi ve bunun müşteri tarafın- ABD’de Vatanseverlik Yasası (Patriot Act) tişimlerinin bu hizmet sağlayıcılar tara- dan kontrolünün pratikte neredeyse olarak adlandırılan yasa geçerli olduğu sü- fından incelenmesine izin veren kullanı- imkânsız olması rece, Alman resmi makamlarının Ama- cıların, elde edilen sonuçlar ve bu sonuç- zon, Microsoft, Google gibi Amerikalı bu- ların gerçekten kimler tarafından ve nasıl • İzinsiz kopyalama gibi suç teşkil lut sağlayıcılarına ait sistemleri -hatta söz değerlendirildiği hakkında tam anlamıyla eden durumlarda, yabancı bir ülke- konusu firmaların sunucuları AB sınırla- bilgilendirilmemesi. deki bulut sisteminde yer alan veri- rı içinde olsa bile- kullanmasının yasak ol- lerin hangi ülkenin makamları tara- duğunu belirtiyor. (ABD kongresi tarafın- 2011’deki fından incelenmesi gerektiği konu- dan 11 Eylül saldırılarından hemen sonra beş büyük bulut arızası sunda uluslararası hukuksal belir- 25 Ekim 2001’de uluslararası terör ile mü- sizliklerin olması cadele kapsamında çıkarılan Vatansever- Çok eskilere değil, sadece yakın geçmi- lik Yasası’na göre, merkezi ABD’de bulu- şe bakmak bile bulut sistemlerinin güven- • Bir bulut bilişim sisteminde bulu- nan firmalar ellerinde tuttukları her türlü liğine dair önemli ipuçları veriyor: nan verilerin başka bir bulut sistemi- bilgiyi -hatta bu veriler başka bir ülke sı- • Amazon’un Virginia eyaletindeki bu- ne aktarılma sürecinin tam anlamıy- nırları içinde tutulan sunucularda bile ol- la tanımlanmamış ve bu konuda dün- sa- herhangi bir mahkeme kararına ihti- lut bilişim tesislerinde, ağların gün- ya çapında geçerli, açık standartların yaç olmaksızın FBI ve CIA yetkilileriyle cellenmesi sırasında yönlendiricilerde oluşturulamamış olması paylaşmak zorunda. Bu durum dünya ça- meydana gelen bir hata sonucu, bazı pındaki bulut bilişim sistemlerinin yakla- internet hizmetleri ile bilgi işlem mer- • Bulut sağlayıcının iflas etmesi duru- şık % 90’nını sağlayan Google, Microsoft, kezindeki çok sayıda veri tabanının sa- munda bulutta saklanan verilerin ge- Amazon gibi ABD merkezli bilişim devle- atlerce devre dışı kalması ve bunun so- leceği konusunda hukuken ortak bir ri tarafından da yakın bir zaman önce doğ- nucunda veri tabanlarındaki veriler- görüş olmaması rulandı.) AB yetkililerinin özellikle dikkat den büyük bir bölümünün geri dönüş- süz olarak kaybolması (Nisan 2011) • Facebook, Google gibi bulut sağla- yıcıların bulut sistemlerini kurmak için -sistemlerin daha az enerjiyle da- ha kolay bir şekilde soğutulabilmesi için- Grönland, İzlanda, İsveç ve Fin- landiya gibi yarı-arktik bölgeleri seç- mesi, fakat bunun da saklanan verile- rin doğal afetlere kurban gitme ihti- malini yükseltmesi 14

<<< Bilim ve Teknik Aralık 2012 • Google’a ait bulut sistemlerinden App Engine’nin, Sunucular web uygulamalarının bulunduğu katmandaki (Platform hizmeti, PaaS) bir hatadan dolayı saat- Uygulama katmanı lerce devre dışı kalması (Temmuz 2011) Dizüstü Sistem takibi İşbirlikleri Masaüstü • İrlanda’nın başkenti Dublin’deki Amazon’a ait bu- bilgisayarlar Yazılım geliştirme bilgisayarlar lut sistemine yıldırım düşmesinden sonra elekt- İçerik İletişim Parasal durum riklerin kesilmesi ve bunun sonucunda birçok Cep sistemin iki saat boyunca devre dışı kalması (tüm telefonları katmanı sistemin devreye alınmasının çok daha uzun sür- düğü iddialar arasında) (Ağustos 2011) Çizim: Rabia Alabay Kimlik İşletim zamanı İşlem kuyruğu Veri tabanı Nesnelerin depolanması Teknik altyapı • İrlanda’nın başkenti Dublin’deki Amazon tesisle- rine düşen yıldırımın Microsoft’un BPOS hizmet- Hesaplamalar İnternet/Yerel Ağ lerini de etkilemesiyle birçok Microsoft abonesi- Bellek nin söz konusu hizmete yaklaşık iki gün boyunca Tablet erişememesi (Ağustos 2011) Bulut Bilişim bilgisayarlar • Sistemlerde oluşan bir hatadan dolayı Avrupa, Orta Doğu ve Afrika’daki BlackBerry kullanıcıla- rının saatler boyunca e-posta, internet ve Messen- ger hizmetlerine ulaşamaması. Her ne kadar sis- temdeki arıza hızlı bir şekilde giderilmiş olsa da, biriken mesajlardan dolayı tüm sistemin tam an- lamıyla toparlanmasının günler aldığı biliniyor (Ekim 2011). Bulut sistemlerde di kullanım ihtiyaçlarından dolayı ortaya çıktığı da bilgisayar korsanları cirit atıyor ayrı bir gerçek. Nitekim bu, bilişim devleri açısın- dan gerçekten isabetli bir karar, çünkü böylece hem Almanya’nın Bochum kentindeki Ruhr Üniver- kendilerine ait tüm bilgileri yine kendi kontrolle- sitesi’nden geçen yılın Ekim ayında yapılan açıkla- ri altında tek elde topluyor hem bilgi işlem ve ana- maya göre, üniversite araştırmacıları XML ile prog- liz maliyetlerini düşürüyor hem de söz konusu sis- ramlanmış elektronik imzaları yine programlama temdeki kapasite fazlasını kiraya vererek kullandık- yoluyla değiştirerek Amazon Online-Shop üzerin- ları sistemlerin parasını büyük ölçüde çıkarıyorlar. den yine Amazon’a ait bir bulut bilişim sisteme sız- Sonuç olarak, dünya genelinde üretilen donanımla- mayı ve rastgele seçtikleri müşteri kayıtlarını dile- rın kapasite ve performansının bu kadar arttığı, ge- dikleri gibi güncellemeyi, hatta söz konusu kayıtları rek donanım gerekse yazılım fiyatlarının olabilecek silmeyi başardı. Üniversitenin Ağ ve Bilgi Güvenliği en makul seviyelere düştüğü, internetin dünyanın kürsüsü üyeleri Jörg Schwenk ve Juraj Somorovsky hemen hemen her köşesine ulaşıp zaten bulutun ta tarafından yapılan açıklamaya göre, söz konusu gü- kendisini oluşturmaya başladığı bu günlerde, küre- venlik açıklarını Amazon’a bildirmelerinden kısa sel bulut bilişim sistemlerini kullanmanın özellikle bir süre sonra Amazon bu açıkları kapadı. KOBİ’ler açısından gerçekten ne kadar anlamlı ol- duğunu zaman gösterecek. Sonuç HKaeyidnraickhla, rJ., “Datenschutz in der Wolke”, Der Spiegel Online, “EU fordert Regeln für die Cloud”, DHeinrzS,pMieg.,e“l,DEiyelüfüln2f0g1r1ö.ssten Cloud-Pannen 2011”, http://www.spiegel.de/netzwelt/netzpolitik/eu-will- Her sistem gibi bulut bilişim sistemlerinin de GBörüknend,erAsz.,e“nPea,tOricoatkA2c0t1u2n.d Cloud Computing”, Gehitnomlhelem,i0t,l9i“cETheuemr-ormepgaueezlins2c-0hfu1e2eCr. -ldoiued-d-Dataetnenwonlikche-tav-o8r43399. kusursuz olmadığı görülüyor. Dünya bilişim dev- OiXc–akM2a0g1a2z.in für Professionelle Informationstechnik, US-Zugriff sicher”, lerinin birbiri ardına kendi bulut sistemlerini kur- AFP, “Apple Co-Gründer Wozniak sieht http://www.golem.de/1110/87232.html, 21.10.2011. duğu ve bunları hem kendilerinin kullandığı hem DnFuoatdtueern/e3wz8oo4nlk4ee5, 3“sSe, hi0c6rhkAerrğihtueissicttsohl”sü, c2hk0tte1p2i:n.//Awmwwaz.aofnps.com/de/ de küresel çapta, özellikle de küçük ve orta büyük- s2Ci5clohEuekdrihmeeni2ttds0le1uc1ek.ctk”,eh-titnp-:a/m/fuatzuornesz-ocnloeu.adt/-penrotddeuckktte./p5h6p2,0- 15 lükteki işletmelere pazarlamaya çalıştığı bugünler- de, son kararı yine kullanıcılar verecek. Bulut bili- şim sistemlerinin biraz da bilişim devlerinin ken-

Tekno - Yaşam Osman Topaç Üç Boyutlu Memoto: Yazıcıda Yeni Hayatınızın Bir standart Seyir Defteri Öğrenen Masaüstü üç boyutlu yazıcılarda Dijital fotoğraf makineleri (veya Termostat standartlar yükseliyor. fotoğraf çeken cep telefonları) Replicator 2 modeli 100 mikron artık hayatımızın bir parçası ve Çok farkında olmasak da bazı (yaklaşık fotokopi kâğıdı hemen hemen bütün önemli konularda hayatımız aslında bazı kalınlığı) hassasiyette, 6717 cm3 anlarımızı bu cihazlar sayesinde rutinlerden oluşuyor. Bu fikirden büyüklükte ürünler çıkarabiliyor. ölümsüz yapmamız artık çok yola çıkarak tasarlanan Nest Prototip üreticileri, mühendisler, kolay. Memoto tasarımcıları bunu termostat evinizi ne zaman mucitler ve ciddi amatörler yeterli bulmamış ve insanların her ne kadar ısıttığınızı takip ediyor için ulaşılabilir bir ürün olan anını ölümsüzleştirmek üzere bir ve rutinlerinizi öğreniyor. Replicator 2, ham madde olarak “insan seyir defteri”tasarlamışlar. Bu sayede siz termostat biyoplastik kullanıyor ve Memoto, GPS özelliği olan 5MP ayarlarını değiştirmeseniz bile, farklı ton (mat ve parlak) ve çözünürlüklü bir fotoğraf makinesi. o sizin yerinize evinizi sizin renk seçenekleri sunuyor. Memoto’yu yaka mikrofonu gibi en çok rahat ettiğiniz ısıda tutuyor. göğsünüze takıyorsunuz ve cihaz her Bu sayede % 20’ye varan enerji Ortaya çıkan ürün hareketli parçalar 30 saniyede bir fotoğraf çekmeye tasarrufu sağlayabiliyorsunuz. içerse bile yeterince sağlam başlıyor. Memoto tarafından Ayrıca Nest’in ayarlarına olduğu için kullanıcıya sorunsuz çekilen fotoğraflar kablosuz akıllı telefonunuzdan ve internetten kullanım olanağı sunuyor. olarak bir sunucuya aktarılıyor. ulaşabiliyorsunuz. Bu sayede eve İsterseniz daha sonra sunucudan gelmeden önce evinizin sıcaklığını www.makerbot.com fotoğrafları paylaşıma açabiliyor ayarlayabiliyorsunuz. ya da arşivleyebiliyorsunuz. GPS kayıtları sayesinde bütün www.nest.com hayatınızın güzergâhını fotoğraflarla takip etmeniz mümkün. Tuhaf mı, zekice mi? Karar sizin. http://goo.gl/jOvYc 16

Bilim ve Teknik Aralık 2012 [email protected] VMultra: Bulut Bulut Veri : USB hub, CloudOn DVDRW sürücü, SD Bulut veri depolama hizmeti veren Yeni bir“book”: Kart Okuyucu, sitelerin sayıları her geçen gün Chromebook ve 500 GB artıyor. Dropbox, Google Drive ve Sabit Disk Box bu hizmeti veren sitelerden Notebook, netbook, ultrabook’tan bir kaçı. CloudOn ise bu üç servise sonra şimdi de Chromebook’lar Taşınabilir bilgisayar dünyasında birden ulaşmanızı sağlayan bir IOS/ piyasada. Chromebook’lar yaygın olarak kullanılan netbook ve Android uygulaması. Bu uygulama aslında donanım olarak normal ultrabook bilgisayarlar genellikle sayesinde hem dosyalarınıza netbook’lardan çok farklı değil. az sayıda USB porta ve düşük sabit tek bir program üzerinden Chromebook işletim sistemi disk kapasitesine sahip ve pek ulaşabiliyor hem de bu sunucular olarak Google’ın Chrome web çoğunda da CD/DVD okuyucu/ üzerindeki PDF, Excel, Word tarayıcısı ve Google uygulamaları yazıcı yok. Piyasadaki bu boşluğu ve PowerPoint dosyalarınızda bu üzerine kurulmuş, günlük kullanım iyi değerlendiren Velocity Micro programı kullanarak değişiklikler için uygun, yeterince hızlı ve firması 500 GB sabit disk ile birlikte yapabiliyorsunuz. Ayrıca çok karmaşık olmayan taşınabilir USB girişler, DVDRW sürücü, SD CloudOn’daki Word uygulamasında bilgisayarlara verilen isim. kart okuyucu bulunduran bir paket “değişiklikleri izle”gibi, normalde Henüz piyasada bir kaç marka hazırlamış. USB 3.0 bağlantı hızına mobil uygulamalarda çok ve model ürün var. Özellik/fiyat sahip olan VMultra’nın içindeki sabit fazla rastlanmayan özellikler var. karşılaştırması yapıldığında, normal diski herhangi bir 2,5”SATA sabit Yine Excel uygulamasında da eşdeğer bilgisayarların yarı fiyatına disk ile değiştirmek de mümkün. “özet tablo”gibi özellikler kullanıcının satın alınabilecekleri görülüyor. hizmetine sunuluyor. Örneğin Samsung Chromebook’un www.velocitymicro.com ekranı 11,6”, ağırlığı 1,1 kg, kalınlığı www.cloudon.com 1,7 cm, batarya ömrü 6 saatten fazla. Bu cihazın en önemli özelliği 10 saniyeden kısa sürede açılabilmesi. Acer tarafından piyasaya sürülen C7 Chromebook’un ekranı ise 11,6”, ağırlığı da 1,5 kg. Batarya ömrü 4 saatle sınırlı olan C7’nin kalınlığı yaklaşık 2,4 cm. www.google.com 17

Levent Daşkıran Wikipedia Dünyanın Bilgisini Dokuz Karaktere Sığdırmak 285 dilde 23 milyondan fazla madde, binlerce ansiklopedi cildini dolduracak kadar bilgi; üstelik tüm bunlar bizzat kullanıcıların eseri. 2001 yılında sayısız eleştiriyle yola çıkıp bugün dünyanın en çok ziyaret edilen siteleri arasına giren, her ay yarım milyara yakın kişinin ziyaret ettiği çevrimiçi ansiklopedi Wikipedia içeriğin yanı sıra güvenilirliğini artırma yolunda da emin adımlarla ilerliyor. İnternetle ucundan köşesin- Daha önce çektirdiği bir fotoğ- den de olsa ilgiliyseniz, raf sanki Yunanistan bayra- Koreli şarkıcı PSY’nin ğına sarılmış gibi uyarlandı. Gangnam Style adlı şarkısı- Katıldığı televizyon prog- nın klibine mutlaka bir şe- ramı sanki Yunanistan’da kilde denk gelmişsinizdir. çekilmiş gibi montajdan Bu yazıyı yazdığım sıralar- geçirildi. Hatta Athillas da yaklaşık 800 milyon iz- Thasos’un Yunanistan’daki leme sayısına ulaşan klip ve yaşamını ve kariyer yolcu- klipteki dans geçtiğimiz ay- luğunu anlatan hayali bir öz- larda o kadar popüler oldu ki, ünlü simalardan devlet başkanla- geçmiş bile yazıldı. Son olarak rına kadar birçok kişi bu akımın pe- bu bilgiler Wikipedia’da açılan “At- şine takıldı ve Gangnam dansı yaparken fo- hillas Thasos” başlığı altına yüklendi. toğraf çektirdi. İlgili madde Wikipedia editörleri tarafın- dan kaldırılana kadar yaklaşık bir gün yayında kaldı. Bu gelişmenin doğal bir sonucu olarak, interneti 2005 yılında Seigenthaler olayı yaşanmasaydı, belki kasıp kavuran bu akımdan pay almak isteyenler şar- de daha uzun süre yayında kalacaktı. kının parodilerini, taklitlerini ve uyarlamalarını yap- Wikipedia: İçerdiği bilginin güvenilirliği bazen maya başladı. Şarkıcı Atilla Taş da bunlardan biriydi. tartışmalara neden olsa da şu an dünyanın en bü- Gangnam Style parçasını Türkçe sözlerle yeniden yo- yük çevrimiçi bilgi kaynağı. Bireylerde toplanan bil- rumlayan Atilla Taş, adını Yamyam Style koyduğu bu giyi dünyanın geri kalanıyla paylaşmak için orta- uyarlamayla televizyon kanallarında boy göstermeye ya koyulmuş gönüllü bir paylaşım, bizzat okuyucu- başladı. Ancak sonuç pek de beklendiği gibi olmadı ları tarafından yazılan bir ansikopedi. Bugün geldi- ve şarkının bu yeni halinin sosyal medyada alay ko- ği noktada 77 binden fazla kişinin katkısıyla, 285 dil- nusu olması fazla uzun sürmedi. de, 23 milyondan fazla maddeye ev sahipliği yapıyor. Her gün yüz binlerce ziyaretçi on binlerce makaleyi Sonrasında ise ilginç bir gelişme yaşandı. Bir grup güncellerken binlerce yeni makale yaratıyor, her ay internet kullanıcısı şarkıya tepki olarak özgün bir fi- yarım milyara yakın kişi tarafından ziyaret ediliyor. kir ortaya attı ve dedi ki: “Neden Atilla Taş’ı Yunanlı Akşam e-postalarınıza bakmak için birkaç dakika- bir şarkıcıymış gibi göstermeyi ve dünyanın geri ka- lığına bilgisayarın başına oturup da kendinizi gece- lanını buna inandırmayı denemeyelim?” nin bir yarısı kuramsal fizik veya sanat tarihi okur- ken bulmanızın en büyük sebebi. Fikir hızla uygulamaya geçti. İlk önce Atilla Taş’ın yerine Athillas Thasos diye yeni bir isim bulundu. 18

>>> Bilim ve Teknik Aralık 2012 Kullanıcısından Beslenen Servis gerçekten de içerik toparlanma- kemmel olmak üzere kurgulanmaması- Bilgi Kaynağı sı adına gayet güzel bir performans ortaya na” borçlu olduğunu ifade eden bir yapı. koyar. İlk yılın sonunda 20 bin maddeye Wikipedia’nın kendini anlattığı sayfalarda Wikipedia’nın ortaya koyduğu model ulaşan Wikipedia, 30 Ağustos 2002’de 40 bu durum şöyle anlatılıyor: aslında çok ilginç. Düşünün ki ansiklo- bin maddeyi yayına almıştır bile. Bu ara- pedik nitelikte, çevrimiçi bir bilgi kayna- da Jimmy Wales Wikipedia’ya asla reklam “Korkmayın, Wikipedia’yı bozamazsı- ğı ortaya koymak için bizzat dünyanın en alınmayacağını ilan eder ve alan adı Wiki- nız. Wikipedia mükemmelik üzerine kur- büyük bilgi kaynağı olan ziyaretçileriniz- pedia.org olarak değişir. gulanmadı. Yaptığınız tüm girişler isten- den yardım alıyorsunuz ve buna rağmen diği an geri alınabilir, düzeltilebilir veya referans niteliğindeki ciddi duruşunuzu 2002 yılında internet krizinin pat- daha sonra iyileştirilebilir. Katılımda ce- ve içerik bütünlüğünüzü koruyabiliyorsu- lak vermesiyle Bomis’in Nupedia ve sur olun.” nuz. Ulaşılması zor bir hedef gibi görünü- Wikipedia’ya verdiği desteği kesmesinin yor, ama gerçek. ardından Larry Sagner her iki sitedeki gö- Wikipedia’nın sahip olduğu temel öze- revinden ayrılır. İnternet kullanıcıları ta- liklere “Wikipedia’nın beş sütunu” adı ve- Wikipedia, temelinde llk kez 1995 yı- rafından ortak çabayla üretilen içeriğin, riliyor. Bunlar aynı zamanda sitenin bü- lında Ward Cunningham tarafından or- yine kullanıcıların ortaya koyacağı öz de- tünlüğünü devam ettirmek için koyulmuş taya atılan“Wiki” adlı içerik altyapısından netim sayesinde bütünlüğünü koruyabile- kuralların da özünü oluşturuyor. destek alan bir bilgi platformu. Adı Ha- ceğine inanan Wales, bu düşüncesinin et- 1. Wikipedia bir ansiklopedidir. Bu an- waii dilinde “hızlı” anlamına gelen “wiki” rafında gelişen yaklaşım ve zaman için- sözcüğünden esinlenen bu yapı, bir grup de yaşananlardan çıkarılan dersleri temel layışa bağlı olarak da bir ansiklopedi- insanın aynı metin içeriği üzerinde çalışa- alan kurallar çerçevesinde Wikipedia’yı nin veya diğer bilgilendirici içeriklerin bilmesini ve değişiklik yapabilmesini sağ- bugünkü konumuna getirir. genel özelliklerini ve uzmanlığını ta- lamak üzere kurgulanmış. şır. Serbest kürsü, reklam mecrası, bö- Günümüzde halen reklam yayınlama- bürlenme platformu, anarşiye veya de- Wikipedia’nın doğum hikâyesinden dan ücretsiz olarak yayınını devam ettiren mokrasiye dair bir deneme tahtası, ge- de kısaca bahsedelim. Bomis adlı internet site, teknik altyapı ve personel giderlerini lişigüzel bir bilgi kaynağı veya web lis- reklam şirketinin kurucuları Jimmy Wales, her yıl belli dönemlerde gündeme getirdi- tesi değildir. Aynı zamanda bir sözlük, Tim Shell ve Michael E. Davis 1990’lı yıl- ği bağış kampanyalarından elde ettiği ge- gazete veya kaynak belgelerin sıralan- ların sonunda, uzun zamandır gündemde lirlerle karşılıyor. dığı bir yapı da değildir. Bu konularda olan, ama kimsenin bir türlü gerçeğe dö- katkı yapmak için Wikipedia’nın yapı- nüştürmeyi başaramadığı çevrimiçi ansik- Wikipedia’yı Taşıyan sında başka yapılar var. lopedi oluşturma fikrinin peşine düşer. Bu Beş Sütun amaçla ortaya koydukları ilk işe de Nupe- 2. Wikipedia’nın bakış açısı tarafsızdır. dia adını verirler. Nupedia, arka planda bir Tüm bunları okuyunca insanın aklı- Amaç olayları genel hatlarıyla ortaya mesaj grubuyla birbirine bağlı profesyo- na doğal olarak şu soru geliyor: Dünyanın koymaktır ve bunu yaparken de taraf- neller tarafından kaliteli içerikle beslenme- dört bir yanından bunca insanın katkıda sız bakış açısını koruma ilkesi gözeti- si planlanan bir yapı olarak kurgulanmış- bulunduğu bir kaynak, nasıl oluyor da bü- lir. Bazı maddelerde özel bir bakış açı- tır. Amaç uzmanlar tarafından düzenlen- tünlüğünü sürdürebiliyor? sının daha iyi anlaşılıp ayrıntılandırıl- miş, güvenilir ve kaliteli içeriğe sahip bir dığı, bazılarında birçok bakış açısının içerik kaynağı oluşturmaktır. Ancak birin- Wikipedia, içeriğe katkı sağlayanla- bir arada bulunduğu durumlar olabi- ci yılın sonunda siteye girilen madde sayı- rın dikkate alması gereken çok sayıda ku- lir. Ancak Wikipedia bunlardan her- sı 12’de kalınca, bu yaklaşımın amaca ulaş- rala sahip olmakla birlikte aslında bugün hangi birine “doğru bakış açısı” veya mak için yeterli olmadığı ortaya çıkar. geldiği noktayı ilginç bir şekilde “mü- “en iyi bakış açısı” şeklinde yaklaşmaz. Bunun üzerine Wales ve Sagner bir araya gelip içerik üretim hızını artırma konusunda düşünmeye başlar ve neredey- se anında işler hale gelebilen, bakımı ko- lay olan Wiki altyapısının bu iş için çok daha uygun olabileceğine karar verirler. 10 Ocak 2001’de Nupedia’ya destek ver- mek üzere ilk Wiki yapısı internet üze- rinde kullanılabilir hale getirilir. 15 Ocak 2001’de Wikipedia.com alan adının alın- masıyla da servis kendi ismine kavuşur. 19

Wikipedia: Dünyanın Bilgisini Dokuz Karaktere Sığdırmak Wikipedia’ya Dair Yıl 2000. Wikipedia’nın temellerinin atıldığı Bomis şirketinin çalışanları bir arada. İlginç Gerçekler Wikipedia’da dolaşırken düzeltilmesi veya geliştirilmesi gereken konulara dair daha önceki editörler tarafından • 285 dilde 23 milyondan fazla bırakılmış notlarla karşılaşabilirsiniz. maddeye ev sahipliği yapıyor. rilmesini ve paylaşılmasını peşinen ka- Güven Bunalımları • İngilizce makale sayısı 4 bul etmiş sayılır. ve Beraberinde Getirdikleri milyona, Türkçe makale sayısı 4. Editörler birbirlerine karşı saygılı ve 200 bine yakın. medeni olmalıdır. Fikirlerini paylaş- Her ne kadar bu prensipler Wikipedi- masanız bile diğer Wikipedia editörle- a içinde yer alan bir takım otokontrol ve • Her yıl kütüphaneleri rine saygı duymak, iyi niyetle hareket moderasyon sistemleriyle denetim altın- ziyaret edenlerin sayısı etmek ve kişisel mücadelelerden uzak da tutuluyorsa da, Wikipedia’nın kendi 1,59 milyar, Wikipedia’yı ziyaret durmak esastır. ifadesiyle yapı mükemmellik üzerine kur- edenlerin sayısı 5,7 milyar. 5. Wikipedia’nın değişmez kuralları gulanmış değil. Bu da yapının içinde yer yoktur. Edinilen tecrübelere bağlı ola- alan bilgilerin doğruluğunun sıkça gün- • Wikipedia’nın yıllık işletme rak Wikipedia’nın sahip olduğu kural- deme gelmesine neden oluyor. gideri yaklaşık 20 milyon dolar. lar değişim gösterebilir. Wikipedia’nın Sadece ABD’de yer alan temel felsefesini oluşturan düşüncenin Bununla ilgili geçmişte yaşanan olay- kütüphanelerin yıllık gideri kurallardan daha önemli olması bir ya- lar da var. Bunlardan belki de en çok ön 10,9 milyar dolar. na, bazen gelişimi sağlamak için kural- plana çıkanı 2005 yılında yaşanan ve ya- lara istisna yapmak da gerekebilir. Ma- zının başında da söz ettiğim Seigentha- • Şimdiye kadar makalelerde kaleleri düzenlerken cesur olun, hata ler olayı. Bu olayda sonradan adının Bri- yapılan değişikliklerin sayısı yapmaktan korkmayın, ama bir yan- an Chase olduğu ortaya çıkan anonim bir 1 milyarın üzerinde. dan da cesaretinizi umursamazlık nok- Wikipedia kullanıcısı Amerikalı gazete- tasına taşımayın. Her bir maddedeki ci John Seigenthaler hakkında bir maka- • Ders kitaplarına kıyasla eski revizyonlar saklanır, yapılan her le yazar ve yazıda Seigenthaler’ın John F. Wikipedia’daki bilgilerin hatanın geri dönüşü vardır. Kennedy ve Robert F. Kennedy suikasti- doğruluğu % 98’e ulaşıyor. nin şüphelileri arasında olduğunu belirtir. • Herkes istediği değişikliği yapabildiği halde değişikliklerin yüzde 74’ü 1400 kullanıcı tarafından gerçekleştiriliyor. * Ekim 2011 verileri. Kaynak: open-site.org/wikipedia Tüm makaleler doğrulanabilir referans- lara sahip olmalıdır. Referansı olma- yan ifadeler silinebilir. Wikipedia, kat- kıda bulunanların kendi kişisel dene- yimlerini ve fikirlerini yansıtabilecek- leri bir platform değildir. Özellikle spe- külasyona açık konular ve henüz ha- yatta olan kişiler söz konusu olduğun- da tüm bilgiler doğrulanabilir olmalıdır. 3. Wikipedia içeriği ücretsiz olarak su- nulur ve herkesin katılımına açıktır. Tabii ki kullanılan içerikler telif hak- larını ihlal etmediği ve farklı kaynak- lardan gelen alıntılar için uygun izin- ler alınmış olduğu sürece. Ücretsiz ol- mayan içerikler adil kullanım koşulları çerçevesinde Wikipedia’da yer alabilir, ancak ücretsiz olanlar her zaman da- ha önceliklidir. Siteye yapılan katkıla- rın tamamı serbest lisansa sahiptir. Her bir editör siteye yaptığı katkıların her- hangi bir izne gerek olmaksızın değişti- 20

Kimse fark etmeyince bu iddialar dört ay boyunca <<< Bilim ve Teknik Aralık 2012 sitede yer alır. Seigenthaler, bunu “internet karakte- Sonuç olarak mükemmel olma iddiası taşıma- rine suikast” olarak nitelendirir ve USA Today ga- yan, iyi niyete dayanan bir yapı bugün dünyanın en Wikipedia’nın kurucuları arasında zetesinde konuya dair bir yazı yazar. Olay Chase’in zengin bilgi kaynakları arasında yer alıyor. Siz de bu yer alan ve günümüzde Seigenthaler’den özür dilemesiyle tatlıya bağlanır, yapının bir parçası olmak, bilgiyi üretenler arasın- Wikipedia’nın başında olan isim ancak Wikipedia’nınbir bilgi kaynağı olarak ne öl- da yer almak ve dünyanın bilgisini çoğaltmak ister- Jimmy Wales çüde güvenilir olduğuna dair tartışmalar da bu olay- seniz kapıları sonuna kadar açık. Tüm detaylar için la alevlenir. tr.wikipedia.org adresini ziyaret edebilirsiniz. Aslında Wikipedia bu gibi bilgilerin süzgeçten geçirilmesini sağlayan bazı kuralları ve araçları var. Ancak sorun şu ki, bunların farkına varılması için bir başkası tarafından dikkat çekilmesi gerekiyor. Bu da aradan geçen zamanın uzunluğuna ve bilgi- yi gözden geçiren kişilerin uzmanlığına bağlı olarak, içeriği sorgulanabilir kılıyor. Bu nedenle içeriği refe- ranslarını da göz önünde tutarak incelemek önemli. Wikipedia’nın güvenilirliği konusunda yaşanan son olay da bir hayli yeni. Geçtiğimiz Eylül ayında Wikipedia’nın güvenilir editörleri arasında yer alan ve platform üzerinde söz sahibi olan iki ismin, Ro- ger Bamkin ve Maximillion Klein’in Wikipedia’yı kendi kişisel amaçları için kullandığı ortaya çık- tı. Bamkin Cebelitarık ile ilgili bilgilerin Wikipedia ana sayfasında çok daha sık görüntülenmesi için pa- ra alırken, Klein para karşılığı Wikipedia maddele- rinde değişiklik yapabileceği konusunda açıkça ilan vermiş. http://onforb.es/WAhdAc adresinde, olup bitenlere dair detaylı bir yazı bulabilirsiniz. Aslında bu skandalları Wikipedia’nın gelişimi adına birer fırsat olarak görenler de var. Çünkü her defasında, bu gibi olayların tekrarlanmasını önle- mek üzere yapı değişimden geçiyor. İlginizi Çekebilecek Bağantılar wikipedia.org: Wikipedia ana sayfası tr.wikipedia.org: Vikipedi (Türkçe Wikipedia) ana sayfası wikimediafoundation.og: Wikipedia’nın da dâhil olduğu tüm yapıyı şemsiyesi altına alan kuruluş wikimediafoundation.org/wiki/Our_ projects: Wikipedia tarafından kapsanmayan konulara da eğilen Wikimedia projelerinin tamamı. Ücretsiz görsel arşivinden sözlüklere kadar bir dizi çalışma var. c2.com/cgi/wiki?WikiWikiWeb: Wikipedia’ya ilham veren Wiki altyapısının özgün hali nupedia.wikia.com: Wikipedia öncesi çevrimiçi ansiklopedi projesi olan Nupedia’nın bügüne kalan yansıması 21

Ctrl+Alt+Del Levent Daşkıran Yapımcılar Aston Martin’e Kıyamayınca Devreye Yazıcılar Girdi Burada yapımcılar aracı modellemek yeri- Filmi izlediyseniz sonucun ne kadar başarı- ne daha ilgi çekici bir yöntem kullanmış. Al- lı olduğunu görmüşsünüzdür. 3 boyutlu ya- manya’daki Voxeljet şirketinin dev boyutlar- zıcıların adım adım olgunlaştığını ve farklı da üretim yapabilen 3 boyutlu yazıcılarında, alanlarda da kullanıldığını görmek beni da- gerçek aracın üçte biri büyüklüğünde üç mo- ha da heyecanlandırıyor. Hatırlarsanız geçti- del üretmişler. Üretimi de modüler yapmışlar ğimiz yıl Rodin’in saldırıya uğrayarak ağır ha- ki kapılar rahatça açılabilsin. Daha sonra aslı- sar gören Düşünen Adam heykellerinden bi- na uygun şekilde boyanarak kurşun delikle- rini tamir etmek için de 3 boyutlu yazıcılar ri gibi detayların eklenmesi ve filmde kulla- kullanılmıştı. Detayları voxeljet.de/en/news- nılması için araçlardan birini Propshop Mo- and-events/news/james-bond-skyfall adre- delmakers şirketine vermişler, birini de açık sinde bulabilirsiniz. artırmada yaklaşık 100 bin dolara satmışlar. Geçtiğimiz ay vizyona giren son Bond fil- Skyfall’ın yapımcıları, klasik bir Aston Martin’i mi Skyfall, başlangıçtaki kovalamaca sahne- feda etmenin çok pahalıya mal olacağını lerinin Türkiye’de çekilmesinin haricinde il- görünce 3 boyutlu yazıcılarla çözüm üretmeye ginç bir detay daha barındırıyordu. Sürekli en yönelmiş. yeni teknolojileri ve sıradışı otomobilleri kul- lanırken görmeye alıştığımız Bond’un aracı bu kez Sean Connery’nin James Bond’u can- landırdığı Goldfinger filminde kullanılan kla- sik Aston Martin DB5’ti. Bilirsiniz, genelde Bond’un kullandığı araçların girdiği müca- delelerden tek parça olarak çıktığı pek görül- mez. Sorun şu ki, Aston Martin DB5 film çe- kimlerinde feda edilemeyecek kadar nadide ve kıymetli bir parça. Formülü Yazın, Karşılığı Cebinize Gelsin Samsung Galaxy Note serisi, kalemle ekrana yazdığınız formülü sayısal hale çevirerek çözümü ekranınıza taşıyor. Samsung’un tablet ve akıllı telefon formunda piyasaya sürdüğü lar ve aralarına bağlantılar çiziyorsunuz, organizasyon şeması veya Note serisi, adına yakışır şekilde gerçek not defterine benzer fonksi- akış diyagramı ne çizmeye çalıştığınızı anlayıp çizimlerinizi ona göre yonları da barındırıyor. Bu amaca uygun olarak ürünler S Pen adı ve- düzenliyor. Formula Match’ın yaptığı ise çok daha ilginç. El yazısıyla rilen özel bir kalemle geliyor ve el yazısı tanıma konusunda şaşırtıcı yazdığınız formülü ne kadar karmaşık olursa olsun sayısal hale dö- bir performansları var. nüştürüp bilimsel araştırma motoru Wolfram Alpha’ya göndererek (wolframalpha.com) sonucu karşınıza getiriyor. Zaten bu Wolfram Yeni aygıtların özelliklerini incelerken aslında daha önceki Note Alpha arama motoru da kendi başına ayrı bir hikâye, daha önce de- serisinde de yer alan bir detay ilk kez dikkatimi çekti: Shape Match nemediyseniz mutlaka ziyaret edin. Detayları samsung.com/in/ga- ve Formula Match. Shape Match, ekrana çizdiğiniz şekilleri düzelt- laxynote800 adresinde bulabilirsiniz. me ve anlam kazandırma görevini üstleniyor; örneğin ekrana kutu- 22

Bilim ve Teknik Aralık 2012 [email protected] Bir Tarayıcı Ekranına 100 Bin Yıldız Sığınca Yeni nesil tarayıcıların yeteneklerini ortaya koymak üzere geliştirilen HTML5 teknolojisi ve internet tarayıcıların bilgisa- örnek uygulamalar, son derece etkileyici yar donanımlarını daha verimli kullanabilmesine ola- görsel şölenler ortaya koyuyor. nak sağlayan teknikler yardımıyla, tarayıcılar kendi başlarına bir platform haline gelme yolunda hızla iler- liyor. Şirketler de yeni nesil tarayıcıların neler yapabil- diğini ortaya koyan“demo”lar üretmekten geri durmu- yor. Bunun yeni ve ilginç bir örneği Google’dan geldi. Google, Chrome internet tarayıcısının yeteneklerini göstermek üzere içinde 100 bin yıldız olan etkileşimli bir gökyüzü haritası hazırlamış. workshop.chromeex- periments.com/stars adresinden ulaşabileceğiniz bu sayfaya girdiğinizde, kısa bir yüklemenin ardından ta- rayıcınız içinde 100 bin yıldızın olan dev bir uzay boş- luğuna dönüşüyor. Üstelik yıldızlar arasında dolaşmak, belli bir bölgeye yaklaşıp uzaklaşmak, hatta Güneş’e en yakın yıldızlar arasında küçük bir tura çıkmak da mümkün. Olayın kendisi kadar, tüm bunların sadece tarayıcı içinde çalışması da etkileyici. Tabii biraz araştırınca yeni nesil tarayıcıların ve HTML5’in yeteneklerini ortaya koyan farklı örneklerle karşılaşmak da mümkün. Örneğin atari.com/arcade adresine girdiğinizde Atari’nin yıllar önce ürettiği kla- sik oyunların çağdaş tarayıcılar için tasarlanmış yeni sürümlerini oynayabiliyorsunuz. Hatta Atari’nin Micro- soft ile yaptığı işbirliği gereği bu siteye Internet Explo- rer 10 ile girdiğinizde reklamları görüntülemekten de kurtuluyorsunuz. Kablosuz Şarjda İlk Büyük Adım Nokia’dan Geldi 2011 yılının Mayıs ayında, Kablosuz Güç Konsorsi- Aslında kablosuz şarj sisteminde şarj cihazınızı kab- Detayları yumu (Wireless Power Consortium) adlı bir oluşumun losundan ayırmış olmuyorsunuz, ama telefonu şarj et- nokia.com/global/products/ kablosuz şarj konusunda bir birliktelik sağlamak üze- mek için illa kabloyla prize bağlama derdinden kurtu- wireless-charging ve re Qi adını verdikleri yeni bir standart ortaya koydu- luyorsunuz. Bunun için prize takıp masanızın bir köşesi- wirelesspowerconsortium.com ğundan bahsetmiş, Texas Instruments’ın de bu siste- ne koyacağınız özel şarj minderinin üzerine telefonu bı- adresinde bulabilirsiniz. mi küçültmek için çalışmalar yürüttüğüne değinmiş- rakmanız yeterli. Bu minderlerin, gelecekte sahip olma- tim. İşte tüm bu çabalar, sonunda uygulama nokta- nız muhtemel, Qi standardıyla uyumlu diğer cihazları Nokia Windows 8’li yeni Lumia sında ciddi bir muhatap bulmuş gibi görünüyor. Noki- da şarj edebilmesi sayesinde, evlerdeki şarj cihazı kala- serisinden itibaren kablosuz şarj özelliğini a, Windows 8 Mobile işletim sistemiyle çalışan Lumia balığına da bir çözüm getireceği düşünülüyor. ürünlerinde yaygın olarak kullanmaya başladı. 820 ve 920 modelle- Hayli pratik şarj imkânı sağlayan bu sistem için, bazı rinden itibaren, kab- havayolu şirketlerinin bekleme salonlarında ve bazı iş- losuz şarj özelliğini letmelerde müşterilere telefonlarını üzerine koyup şarj ürünlerinde resmen edebilecekleri özel yastıklar sunulmaya başlanmış bile. kullanmaya başladı- Özetle sistemin yaygınlaşması için endüstri devlerinin ğını duyurdu. Lumi- yöntemi sahiplenerek ürünlerine uyarlaması gerekiyor- a 820’de bu iş özel du, Nokia’nın attığı adım bu nedenle önemli. Hatta LG bir arka kapak saye- tarafından üretilen bir sonraki Google markalı cep te- sinde çözülürken, Lumia 920’de kablosuz şarj özelliği lefonu Google Nexus 4’ün de bu özelliğe sahip oldu- telefon kutudan çıktığı anda donanıma eklenmiş ola- ğu belirtiliyor. rak geliyor. 23

Özlem Kılıç Ekici Hayal Et, Tasarla, Çiz, Yazdır, Dr., Bilimsel Programlar Başuzmanı, Keşfet ve Kullan TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi Üç Boyutlu Yazıcı Teknolojisi 24

>>> Bilim ve Teknik Aralık 2012 Üretim teknolojisine devrim yaratacak Katkılı üretim, hızlı prototipleme Özel olarak hazırlanmış malzeme, ör- nitelikte değişiklikler ve yenilikler getiren ya da üç boyutlu yazıcı teknoloji- neğin sıvı reçine, istenilen noktalara üç boyutlu yazıcılar insanoğlunun si, birçok farklı malzemeyi ve tek- odaklanmış lazer ışınıyla sertleştirilerek hayal gücünü zorluyor.Yaratıcı fikirler ve nolojiyi kullanarak üç boyutlu modeli kat- şekillendiriliyor. Lazerin 500 nanomet- tasarımlar gerçek modellere, son ürünlere, manlara ayırıyor ve bu katmanları adım re büyüklüğündeki odak noktası hareket- parçalara ve prototiplere hızlı bir şekilde adım aşağıdan yukarıya doğru üst üste yı- li aynalarla kontrol ediliyor ve sadece oda- dönüşüveriyor. Kullanılmaya başlandığı ilk ğarak tasarlanan modeli somut, elle tutula- ğın merkezindeki reçine katılaşmış poli- günden itibaren aklınıza gelebilecek bilen bir ürün olarak ortaya çıkarıyor. Ya- mere dönüşüyor. Lazer odağının hassas her türlü ürünün yanı sıra çok özel ve ilginç ni siz bir aleti, oyuncağı ya da herhangi bir kontrolü sayesinde kum tanesinden bile ürünler de ortaya çıkaran bu yeni nesil nesneyi bilgisayar ortamında dijital olarak küçük cisimler yapılabiliyor. Üç boyutlu teknoloji, geleceğimizi inanılmaz biçimlerde tasarladıysanız, ürününüzün örneğini 3D yazıcıların basım hızı saniyede birkaç mi- şekillendireceğe benziyor. Bu teknoloji sadece yazıcı sayesinde dakikalar içinde somut limetreden birkaç metreye kadar değişe- tasarımcılara ve mühendislere değil, olarak elinize alabiliyorsunuz. Henüz hiç biliyor. isteyen herkese keşfetme ve yenilik yapma bir üretim yöntemi ile üretilmesi mümkün fırsatı sunuyor. olmayan parça geometrileri yani farklı şe- Üç boyutlu yazıcılarda kullanılan tek- killerde ürünler elde edilebiliyor. Nano öl- niğin geleneksel üretimde kullanılan işle- Uçak, otomobil, yedek parça, ayakkabı, çekli yani bir kum tanesinden bile küçük, me ya da biçimlendirme tekniklerinden bisiklet, oyuncak, robot, heykel, takı, aksesuar, minicik nesneler en ince ayrıntısına kadar hayli farklı olduğunu görüyoruz. Malze- saksı, el aletleri, müzik aletleri, sandalye, üç boyutlu olarak basılabiliyor. Bilgisayar- menin delme ya da kesme gibi işlemler so- koltuk, bardak, çatal, kaşık, tıbbi malzeme, da çizilen model ile yazıcıdan çıkan model nucunda çıkarılıp uzaklaştırılması esasına kimyasal madde, ilaç, takma diş, birbirinin tamamen aynı oluyor. dayanan geleneksel talaş kaldırma tekni- tıbbi protez hatta silah gibi aklınıza ğinin tersine, üç boyutlu yazıcı ile gerçek- gelebilecek her türden, çeşit çeşit ürüne Üç boyutlu çıktıyı alabilmek için ön- leştirilen üretimin, malzeme eklemeye yö- ek olarak, çok yakın gelecekte insan vücuduna celikle bir üç boyutlu bilgisayar çizimi- nelik bir teknoloji olduğu anlaşılıyor. Ge- nakledilmek üzere tasarlanan yapay ne ihtiyacınız var. Daha sonra internetten leneksel üretim teknolojisiyle bir ürün el- organlar bile üretebilecek üç boyutlu (3D) açık kaynak olarak da indirilebilen 3D ya- de edebilmek için ürünün bilgisayarda yazıcıların marifetlerini ele almak zıcı programları kullanmanız gerekiyor. hazırlanmış çizimine, destekleyici üretim istedik bu ay. Bu yazılımlar üç boyutlu modeli dilim- ekipmanlarına (kalıp, takım, fikstür vb.), lere ayırarak  2 boyutlu katmanları oluş- çeşitli imalat makinelerine ve ham mad- turuyor. Üç eksenli ve bilgisayar kontrol- deye ihtiyaç duyuluyor. Hayli pratik ve ve- lü bir makine vasıtası ile katmanlar sıray- rimli olan 3D yazıcı teknolojisinde ise bil- la üretiliyor. Baskı için 100’den fazla mal- gisayar çizimi, malzeme yığma  özelliği- zeme (metal, plastik, polimer, reçine, se- ne sahip üç boyutlu yazıcı ve ham mad- ramik, alçı ve hatta deney aşamasındaki de dışında başka donanıma ihtiyaç duyul- çalışmalara göre insan dokusu) katı, sıvı muyor. Farklı birçok malzeme kullanılabi- veya toz halinde kullanılabiliyor. Malze- liyor. Ayrıca ham madde gereksiniminin me yerleştirilip yazdır tuşuna basıldığın- ve fire miktarının kullanılan diğer klasik da, lazer ünitesi yaratmak istediğiniz ürü- yöntemlere göre hayli az olduğu biliniyor. nü aşağıdan yukarıya doğru tabaka taba- 3D modelleme ile esnek ve maliyet açısın- ka işleyerek, istediğiniz ürünü kısa sürede dan etkin bir üretim sağlanıyor. hazır hale getiriyor. 25

Üç Boyutlu Yazıcı Teknolojisi Kullanılan Yöntemler ve Malzemeler Genellikle termoplastik malzemeler kullanılır. Ter- moplastik malzemeler defalarca eritilebildikleri, be- Günümüz 3 boyutlu yazıcı teknolojisi, lazer sin- lirli bir sıcaklık aralığında sıvılaşabildikleri için bu terleme, bileşimli yığma ve polimer kürleme gibi bir- teknolojiye hayli uygun malzemelerdir. Termop- çok farklı tekniği kapsıyor. Lazer sinterleme, bileşim- lastik malzemenin düzgün bir şekilde yığılabilme- li yığma ve polimer kürleme. Bu teknoloji, ürünle- si için, erime sıcaklığına ısıtılmış bir nozülden yani rin, modellerin, kalıpların ya da aletlerin doğrudan püskürtme memesinden dışarıya bırakılması gere- elektronik verilerden hızlı, esnek ve maliyet açısın- kir. Bu nozül bilgisayar tarafından kontrol edilerek dan etkin biçimde üretilmesine imkân veriyor. bilgisayar çizimindeki parçanın geometrisinin aynı- sını oluşturacak şekilde hareket ettirilir. Termoplas- SPL Farklı bir tasarıma sahip olsa da temelde en çok tik malzemenin yığılması ile beraber, parça 2 boyut- kullanılan cihazlar, bileşimli yığma tekniği ile çalışan lu katmanlar halinde tablaya yığılır ve sonuçta üç bo- cihazlar. Bu teknikte bilgisayarda 3 boyutlu modeli yutlu ürün ortaya çıkar. hazırlanmış cisim, 2 boyutlu katmanlar halinde yı- ğılarak 3 boyutlu ürün elde ediliyor. Bu işlemi ger- Bazı katkılı üretim teknikleri parçaları katman çekleştirebilmek  için üç eksenli bir CNC makine- katman inşa ederken iki farklı malzeme kullanır. ye (en basit ifadeyle, mekanik işleme gerektiren bir Bunlardan biri üç boyutlu nesneyi oluşturacak olan çalışmayı –delme, kazma, boyama vs- bilgisayardan ana malzeme, diğeri ise destek malzemesidir. Eğer gelen komutlara göre otomatik olarak yapan maki- tasarlanan ürünün fazla girintili çıkıntılı detayları ne), kontrol kartına, kontrol kartı ve CNC ile ileti- varsa bu destek malzemeler kullanılabilir. Daha son- şimde olabilecek bir yazılıma ve malzeme yığma ra bunlar ısı ya da çözücü bir sıvı ile üründen uzak- özelliğine sahip bir yazıcıya sahip olmamız yeterli. laştırılır. Yazılım programı STL (Standard Template Library) formatındaki modelleri matematiksel olarak kat- Kullanılan teknikler arasındaki en belirgin fark manlara ayırır ve bu katmanları üst üste inşa etmek katmanların nasıl yığıldığıdır. Bazıları malzemeyi üzere 3 eksenli CNC kontrollü bir cihaza gönderir. eritip yumuşatarak katmanları oluşturur, diğerleri ise sıvı haldeki malzemeleri doğrudan yığar ve yığ- ma işleminin hemen ardından malzeme sertleştirile- rek ürüne son hali verilir. 3D yazıcı teknolojisi özellikle son  10 yılda hay- li hızlı bir gelişme göstererek yaygın bir şekilde kulla- nılmaya başlandı. Çok çeşitli malzeme katı, sıvı veya toz halinde kullanılıyor. 26

>>> Bilim ve Teknik Aralık 2012 3D Katkılı Üretim Kullanılan SPL Yöntemleri Malzemeler SPL Seçici lazer sinterleme Termoplastik, metal ve seramik tozlar Doğrudan metalle lazer sinterleme Her türlü metal alaşım Bileşimli yığma tekniği Termoplastik, maksimum erime yeteneği olan metaller Stereolitografi Fotopolimerler (3 boyutlu tasarım yazılımlarında oluşturulan sayısal modeli, Sıvı reçine fiziksel modele çevirmek için Polilaktik asit (PLA) ve akrilononitril kullanılır) bütadiyen stiren (ABS) gibi polimerler Dijital ışık işleme Metal ve plastik tel Bileşimli telleri birleştirme Kâğıt, folyo, plastik film (polimer kürleme) Titanyum alaşımları Eritme ve püskürtme tekniği Termoplastik tozları Tabakalı üretim Alçı, renkli alçı Elektron demeti ile eritme Seçici ısı sinterleme Alçı-inkjet esaslı teknik (toz zemine mürekkep püskürtme) Kullanım Alanları direceğiz ya da bilgisayarda ürünü kendimiz çizece- ğiz. Daha sonra yazdır tuşuna basıp, ürünü kullan- Günümüzde üç boyutlu yazıcı teknolojisi mücev- maya başlayacağız. Elimizdeki bir ürünü çoğaltma- her, aksesuar, ayakkabı tasarımında, endüstriyel ve mız da mümkün olabilecek. Planını üç boyutlu ta- mimari tasarımlarda, inşaat mühendisliğinde, yapı rayıcılarla bilgisayara aktaracağımız bir ürünü, iste- işlerinde, otomotiv sanayisinde, hava-uzay, dişçilik diğimiz sayıda basıp çoğaltabileceğiz. Bu yazıcılarda ve tıp sektöründe, eğitimde, coğrafi bilgi sistemle- renkli veya tek renk basım yapılabiliyor. Ürün plan- rinde ve farklı alanlardaki bilimsel çalışmalarda bir- ları ve renkler üzerinde oynayarak, tasarlanan ürün- çok ülkede yaygın olarak kullanılıyor. Bir süredir sa- leri kişiselleştirebileceğiz. Örneğin sipariş üzerine nayi sektöründe kullanılan bu yazıcıların küçük ve tasarlanmış robotlar, oyuncaklar ya da aksesuarlar geliştirilmiş masa üstü modelleri, yakın gelecekte çok farklı şekil ve renklerde üretilebilecek. Daha ya- evlerimize de girecek. Üç boyutlu yazıcılar evleri- ratıcı, yenilikçi ve ilginç sanatsal tasarım eserleri ser- mize girdiğinde, ihtiyaç duyduğumuz ürünü kendi gilenebilecek. başımıza üretebileceğiz. Bunu iki şekilde yapacağız: Ya üreteceğimiz ürünün planını bilgisayarımıza in- 27

Üç Boyutlu Yazıcı Teknolojisi pılan bir araştırmada ise iki ayrı hastaya 3D yazıcı- da üretilen yüz ve çene takılmış. Tabii bu tıbbi araş- tırmaların hepsi deneme aşamasında. 3D teknoloji- sinde yaşanan müthiş hızlı gelişmeler, çok yakın ge- lecekte birçok bilimsel gelişmeyi de beraberinde ge- tireceğe benziyor. Evimizdeki Kimya Laboratuvarları Khtatpy:n//awkwlawr .3dprinter.net/ Otomobil, uçak gibi ürünlerin dış gövdeleri ve 3D yazıcılar sadece parça ya da malzeme üret- http://www.3byazici.com/ büyük parçaları, fabrikalardaki büyük yazıcılarla bu- mekle kalmayıp bilimsel çalışmanın bizzat kendisi- http://www.makerbot.com/ günkünden çok daha hızlı üretilebilecek. Örneğin ne de dâhil olacak. Bu teknoloji sayesinde laboratu- http://www.wired.com/ Boeing bazı uçak parçalarını, Audi’yse bazı otomo- var ekipmanları, aletler, moleküler modeller, kimya- design/2012/09/how- bil parçalarını şimdiden bu şekilde üretmeye başla- sal ilaç bileşikleri basılabilecek. İngiltere’deki Glas- makerbots-replicator2-will- mış bile. Bazı klasik otomobillerin piyasada zor bu- kow Üniversitesi’nden bir grup araştırmacı dijital launch-era-of-desktop- lunan yedek parçaları da hâlihazırda 3D yazıcılar ile mavi kopya ve 2000 dolarlık üç boyutlu yazıcı kul- manufacturing/ üretiliyor. lanarak öncelikle inorganik ve organik tepkimelerin http://en.wikipedia.org/ gerçekleştiği tepkime odalarını, sonrasında ise aktif wiki/3D_printing Xerox firması 3D yazıcı teknolojisinde büyük bir maddeyi yani hedeflenen kimyasal bileşiği üretme- http://www.the-scientist. atılım gerçekleştirerek, plastikten bile daha düşük sı- yi başardı. Dijital mavi kopya yani kimyasal madde- com/?articles.view/ caklıkta eriyebilen özel bir gümüş mürekkep malze- nin detaylı tarifini içeren dijital plan, aslında inter- articleNo/32285/title/3-D%20 mesi geliştirdiğini duyurdu. Bu sayede yazıcılardan, netten herkesin kolayca indirip üç boyutlu yazıcısı- Printing yenilenebilir enerji teknolojisinde kullanılabilecek na yükleyebileceği özel bir yazılım. Bir kimyasal ürü- http://www.wired.com/ ürünlerin kolayca alınabileceğini belirtiyorlar. Na- nü elde etmek için programlanmış olan bu özel ya- design/2012/09/formlabs- sıl mı? Bilindiği gibi gümüş yalıtkanlarda, yarı ilet- zılımın içeriğinde gerekli tüm donanımın ve aletle- creates-a-low-cost-light- kenlerde, iletkenlerde, indüktörlerde ve çeşitli devre- rin (tepkime odalarının) ölçüleri ve boyutları, ayrı- based-3-d-printer/?utm_ lerde kullanılan anahtar elementlerden biri. Gümüş ca içeriği oluşturan kimyasal malzemeler ve kimya- source=googleplus&utm_ malzemeyi kâğıttan bile ince filmlerin, kumaşların sal tepkimelerin formülleri de kayıtlı. Çok yakın ge- medium=socialmedia&utm_ veya plastiklerin üzerine basarak ince şerit halinde lecekte, araştırmacıların tasarladığı çevrimiçi inter- campaign=googleplusclickthru güneş gözeleri, fotovoltaik hücreler, farklı koşullara net sitesinden üretmek istediğiniz ilacın, örneğin bir http://www.guardian.co.uk/ uyarlanabilen alıcılar ve çok çeşitli elektrik devreleri baş ağrısı ilacının ya da deterjan, sabun, el kremi gibi commentisfree/2012/oct/16/ üretmek mümkün olacak. herhangi bir kimyasal ürünün tarifini içeren yazılımı get-ready-for-3d-printing indirip gerekli kimyasalları içeren mürekkep kartu- http://www.youtube.com/ 3D yazıcıların tıp sektöründe, biyolojik dokuların şunu da sipariş edebileceksiniz. Yani üç boyutlu yazı- watch?v=8_vloWVgf0o ve yapay organ üretiminde hücrelerin tutunabilece- cısı ve internet bağlantısı olan herkes evinde bir kim- http://www.youtube.com/watc ği kalıpların hazırlanmasında, kimyasal bileşik veya ya laboratuvarı kurabilecek. h?v=FdTmh5j6SPM&list=UU ilaç üretiminde, biyokimyada çok farklı fonksiyonla- gKadKkzK-Ea_YnogNKtOlA ra sahip protein moleküllerinin tasarlanmasında, na- Ekonomik ve Sosyal Boyutu &index=2&feature=plcp noteknolojide ve biyomedikal sektöründe ise parça http://www.youtube.com/ üretiminde rahatlıkla kullanılabileceği düşünülüyor. Üç boyutlu yazıcıların sanayi, ofis ya da ev tipi ol- watch?v=CP1oBwccARY ABD’li bir araştırmacı geçtiğimiz yıl içinde bir hasta- mak üzere farklı büyüklükte modelleri var, ancak bü- &feature=fvwrel dan alınan dokuları işleyerek, altı saat içerisinde 3D yüklüğe ve modele bağlı olarak makinelerin fiyatı da yazıcıdan böbrek çıkarmayı başarmış. Belçika’da ya- artıyor. Kullandıkları malzemelere ve teknolojilerine göre fiyatları 500 dolarla birkaç milyon dolar arasın- da değişiyor. Örneğin termoplastik malzeme kulla- nan, “kendin yap” tipi bir üç boyutlu yazıcının fiya- tı 500 dolar iken, lazer kullanan ve çeşitli alaşım toz- ları ile metal ürünler üretebilen bir yazıcı 1 milyon dolara satılıyor. Tahminlere göre şu anki piyasa de- ğeri 1,3 milyar dolar olan üç boyutlu yazıcı sektörü, 2020 yılına gelindiğinde 5,2 milyar dolarlık bir değe- re ulaşacak. 28

<<< Bilim ve Teknik Aralık 2012 Gelecek 10 yıl içinde ev tipi üç boyut- yazılım programlarının düzenlenmesi ol- lu yazıcı fiyatlarının hayli hesaplı hale gel- duğunu düşünüyor. Bu yolla birtakım sı- mesi bekleniyor. Yani isteyen herkesin bir nırların ve kısıtlamaların getirileceği tah- ya da birkaç 3D yazıcısı olabilecek. Son- min ediliyor. rasında ne mi olacak? Hayal gücünün ve yaratıcılığın sınırı yok! Dileyen herkes ha- Düşünsenize! 3D yazıcı alanında önü- yal ettiği her şeyi çizip tasarlayacak, yazdı- müzdeki 20 ya da 50 yıl içinde kim bilir racak, isterse satacak, isterse sergileyecek, ne tür bilimsel ve teknolojik gelişmeler isterse sadece kendisi kullanacak. Peki, bu olacak. Hiç şüphesiz 3D yazıcı teknoloji- durum üretim tüketim ilişkilerini ve dün- si üretimi ve piyasayı bir hayli etkileyecek. yanın sosyo-ekonomik düzeninini nasıl Umarız bu teknoloji gelecekte birçok şeyi etkileyecek? Öncelikle tüketiciler de üre- hep olumlu yönde değiştirir ve hayatımıza tici haline gelecek. Herkes kendisi için, ih- çok faydalı yenilikler kazandırır. Bekleyip tiyaç duyduğu sayıda ve zamanda üretebi- göreceğiz, zaman bize hepsini gösterecek. lecek. İşçi ve aracı masrafları ortadan kal- kacağı için, ürünlerin maliyeti de azala- cak. Bu durum, küçük ölçekte üretim ya- pan firmaların güç kaybetmesine, büyük ölçekte üretim yapan firmalarınsa -ev or- tamındaki yazıcılar o ölçekte üretim yapa- mayacağı için- güçlerini artırmasına ne- den olacak. Bu süreçte kârını artıracak bir başka sektörse, yazıcıların kullanacağı baskı malzemelerini ve yazılım program- larını satan firmalar olacak. Üç boyutlu üretimin tüketim malla- rı sektöründeki başlıca kullanım alanla- rından belki de en önemlisi hızlı proto- tip ve model üretimi. Modeller ve proto- tipler, şirketlerin ürünlerini piyasaya daha çabuk çıkarmasına yardımcı olacak, bu da daha yavaş hareket edenlere göre rekabet avantajıyla kâr sağlayabilecekleri anlamı- na geliyor. Peki ya üç boyutlu yazıcılar ile kanun- thinkstock suz ilaç, silah ya da patlayıcı madde üretil- mesi ihtimaline karşı nasıl bir kontrol me- kanizması ya da ne tür düzenlemeler ge- tirilecek? Maalesef şimdilik kimse bu so- runun cevabını kesin olarak bilmiyor. Uz- manlar, bu tür tehlikeli ürünlerin 3D yazı- cı teknolojisi ile elde edilmesini önleme- nin en iyi yolunun, öncelikle yazıcıların ve 29

Ümit Fuat Özyar Fizik Öğretmeni HaumeaYumurta Şekilli Cüce Gezegen Pişmiş bir yumurtayı kendi çevresinde döndürüp izlemişseniz yumurtanın dönerken yalpaladığını görmüşsünüzdür. Bu dönüş bir topun kendi ekseni çevresinde dönmesine hiç benzemez. Şimdi kendi çevresinde dönerken yalpalayan, yumurta şeklinde bir gökcismi düşünün. Böyle bir gök cismi olabilir mi? Sorunun yanıtını Güneş Sistemi’nin “Neptün ötesi bölge” olarak tanımlanan Kuiper Kuşağı’ndaki Haumea adlı cüce gezegen veriyor. Haumea, aralarında Plüton’un da olduğu sistemimizdeki beş cüce gezegenden biri. Şekli yumurtayı andırıyor. Kuiper Kuşağı’ndaki bilinen en büyük gökcisimleri Charon Eris Plüton Makemake Haumea Sedna Quaoar 30

7Mart 2003’te keşfedildiğinde, “2003 EL61” >< Bilim ve Teknik Aralık 2012 kod adı verilen gök cisminin şekli ve yü- Aslında yörüngesi nedeniyle Güneş’e uzaklığı 35 ast- zeyi hakkında ayrıntılı bilgiye sahip değil- ronomi birimiyle 50 astronomi birimi arasında de- dik. 2005’te varlığı onaylanan cüce gezegen, 2006’da ğişir. Güneş’ten uzaklığı nedeniyle yüzeyi buzludur. Uluslararası Astronomi Birliği tarafından Haumea Yoğunluğu suyun yoğunluğunun 3,5 katıdır. Kütlesi olarak adlandırıldı. İki de uydusu olan bu cüce ge- Ay’ın kütlesinin yirmide biri kadardır. zegene ve uydularına, Hawaii mitolojisine göre isim verildi. Buna göre Haumea bereket ve doğum tanrı- Neptün’ün ötesinde bulunan cüce gezegen Haumea’nın buzlu yüzeyindeki çasının, uyduları Hi’iaka ve Namaka ise onun kızla- Haumea’nın yörüngesi de eliptiktir. Kendi çevre- minerallerce zengin bölgenin rının adıdır. Mitolojoye göre Haumea’nın çok sayı- sindeki dönüşünü 3,9 saatte tamamlayan Haume- (kırmızı görünen bölge) daki çocuğu vücudunun değişik bölümlerinden ko- a, bu alanda Güneş Sistemi içinde bir rekorun sa- farklı yönlerden görünüşü parak oluşmuştur. hibidir. Güneş çevresindeki bir turunu ise 282 yıl- da tamamlar. Bilim insanları bu iki uydunun da bir çarpışma so- nucunda Haumea’dan kopan toz parçalarından oluş- Haumea’yı kızılötesi dalga boyunda izleyen gök- tuğunu düşünüyor. Araştırmacıların çeşitli yöntem- bilimciler yüzeyinin neredeyse üçte birini kaplayan lerle (tayf ölçümü) elde ettiği veriler de bunu doğru- farklı renkte bir bölge keşfetti. Bilim adamlarına gö- lar nitelikte. Buna göre Güneş Sistemi’nin oluşmaya re farklı renkteki bu bölgede mineral ve organik bi- başladığı ve bolca çarpışmanın yaşandığı 4,5 milyar leşikler bulunuyor olabilir. yıl önce, Kuiper Kuşağı’ndaki Haumea bir gök cismi ile çarpıştı. Haumea’nın bir kısmı uzaya saçılırken di- Haumea ve iki uydusu arasındaki kütleçekimi ğer cisim dağıldı. Haumea’nın dağılmamasının nede- kuvveti sonucunda, buz yüzeyinin altından bazı rad- ni olarak, çarpışmanın merkezi değil teğet bir çarpış- yoaktif maddelerin (potasyum-40, toryum-232 ve ma olması ihtimali üzerinde duruluyor. Uzaya dağı- uranyum-238) açığa çıktığı düşünülüyor. Buzlu yü- lan çokça buz ve biraz da toz parçaçığı iki ayrı yerde zeyin altında hapsolmuş bu maddeler, yüzeydeki ge- kütleçekimiyle kümeleşerek uyduları oluşturdu. rilme kuvvetlerinin değişimiyle serbest kalıyor ola- bilir. Bunun dışında su buzu ile kaplı yüzeyde potas- Haumea ve iki uydusunun Hawaii’deki Keck Teleskobu’yla çekilmiş fotoğrafı yum siyanür gibi organik tuz bileşiklerinin olabile- ceğine dikkat çekiliyor. Yüzeydeki buz oranının % 66 Haumea’nın yumurta şeklinde olmasının nedeni ile % 80 arasında olduğu tahmin ediliyor. de bu çarpışmadır. Çarpışmanın etkisiyle ekseni et- rafındaki dönüş hızı da artmıştır. Haumea’yı yakın- Kuiper Kuşağı Dünya’da ve uzayda görev yapan dan görme şansımız olsaydı, dönerken yalpaladığı- teleskoplarla ayrıntılı olarak gözlenemeyecek kadar nı fark ederdik. geniş bir alan. Bu alanda çok çeşitli asteroitler, kuy- rukluyıldızlar ve toz var. Gün geçtikçe yeni cisimler, Üç eksenli bir elipsoid şeklindeki Haumea’nın örneğin cüce gezegenler keşfedilebilir. Ancak bildi- boyutları 1000 km, 1600 km ve 2000 km’dir. Ha- ğimiz bir şey var: Bölgede gezegen olabilecek kadar umea Güneş’ten, bizim Güneş’e olan uzaklığımı- büyük bir gök cismi yok. Belki 2015’te Plüton’a ula- zın (1 astronomi birimi) 40 katından daha uzak. şacak olan Yeni Ufuklar (New Horizons) adlı uzay aracı, yeni keşifleri de beraberinde getirerek cüce ge- zegen sayısının artmasını sağlar. Zamanla göreceğiz. Khtatpyn://askollaarrsystem.nasa.gov/planets/profile. http://www.sciencedaily.com/ cfm?Object=Dwa_Haumea releases/2008/09/080918234427.htm http://www.astronomidiyari.com/?p=3951 http://derman.science.ankara.edu.tr/yazi/haumea.html http://web.gps.caltech.edu/~mbrown/2003EL61/ http://gokbilgi.blogspot.com/2009/09/haumeada- organik-bilesik-kuskusu.html 31

Alp Akoğlu Kıyamete Hazır mısınız? Okurlarımızı yaklaşık üç yıl önce bu konuda uyarmış, önümüzdeki üç yıl boyunca bu konu medyada çok tartışılacak demiştik. Şimdi beklenen gün geldi, çattı. 21 Aralık 2012’de kıyametin kopacağı ve Dünya’nın yok olacağı söylentileri had safhaya ulaştı. O nedenle biz de Ocak 2010 tarihli sayımızda yayımladığımız “Kıyamet Senaryoları”adlı yazımızda ele aldığımız bu konuyu yeniden gündeme getirelim istedik. Öncelikle belirtelim“söz meclisten dışarı”. Bilim ve Teknik okurlarının bu söylentilere kulak astığını düşünmüyoruz. O nedenle safsatalara kısaca değindikten sonra olası“kıyamet”senaryolarını, yani Dünya’nın gerçekten nasıl yok olabileceğini ele alacağız. 2009’da gösterime giren Geçmişte Güneş tutulması olacağı zaman, daki hizalanmaya, Güneş’in etkinliğinin artmasın- “2012”adlı film, gezegenler hizalandığı zaman, bir kuyruk- dan Marduk’un geleceğine kadar, tamamen safsa- kahramanların ölümden luyıldız geçtiğinde, bir gezegen Dünya’ya talardan oluşan birçok senaryo üretiliyor. Her şe- hep son anda kurtulduğu, en yakın konumuna geldiğinde felaket tellallığı ya- ye karşın bu senaryoları üretenler de temkinli. 21 Hollywood usulü, panlar oldu. Hiçbiri gerçekleşmedi. 21 Aralık 2012 Aralık’ın yaklaşmasıyla daha ileri tarihli yeni safsa- heyecanlı bir felaket filmi. için de Maya takviminin sona ermesinden gökada- talar üretilmeye çoktan başlandı bile. Filmin kahramanları Himalayalar’ı bile aşan bir tsunamiyle mücadele ediyor. 32

>>> Bilim ve Teknik Aralık 2012 2012’de kıyamet kopacağını öne sü- lüsü. Marduk’un Gezegen-X’le özdeşleş- met bu. Ancak bundan 4,5 milyar yıl son- renlerin çıkış noktası Maya takviminin mesi, Rus asıllı yazar Zecharia Sitchin’in ra olacak bu olay için şimdiden endişelen- 2012’de sona eriyor oluşu. Mayaların geri- “12. Gezegen” adlı kitabı sayesinde oldu. mek yersiz. Bizi asıl günümüzde ne gibi de bıraktıkları bize, bu uygarlığın dikkatli Kitapta Marduk’un otuz altı yüzyılda bir tehlikelerle karşı karşıya olduğumuz ilgi- gökyüzü gözlemleri yaparak gezegenlerin yeryüzünün yakınından geçtiği ve her ge- lendiriyor. hareketlerini hayli duyarlı bir şekilde he- çişinde büyük felaketlere yol açtığından saplayabildiğini gösteriyor. Karmaşık sa- bahsediliyor. Göktaşı çarpmaları en iyi bilinen ve yılabilecek bir takvimleri olması, matema- en gerçekçi olan tehlike. Göktaşları yü- tikte de o dönemde yaşayan diğer uygar- Böyle bir gök cismi var olsaydı diğer zünden canlılar dönem dönem kitlesel lıklara göre daha ileri düzeyde oldukları- gezegenler üzerindeki etkileri kolayca be- yok oluşlarla karşı karşıya kalmış. 10-15 nı gösteriyor. Ancak bu duyarlığı ve ma- lirlenir, modern görüntüleme teknikle- km çaplı cisimlerin yeryüzüne çarpma- tematik bilgisini günümüzdekiyle kıyas- ri sayesinde yıllar önce gözlenmiş olma- sıyla meydana gelen bu yıkımlar, jeolo- lamamak gerek. Ayrıca Mayaların takvi- sı gerekirdi. Böyle bir gök cisminin yalnız jik anlamda düşününce epeyce sık, orta- mi kehanetlerde bulunmak için değil, za- profesyonellerin değil, yüz binlerce ama- lama 100 milyon yılda bir gerçekleşmiş. man tutmak içindi. Mayaların böyle bir tör gökbilimcinin gözünden kaçması ola- Yaşam ortaya çıktığından bu yana yakla- takvim geliştirmiş olması özellikle tarih- naksız. Eğer var olsaydı, onu diğer bilim şık 45 toplu yok oluş meydana gelmiş ve çiler açısından ilgi çekici olabilir, çünkü insanlarından ve toplumdan saklamak bunların çoğunun göktaşı kaynaklı oldu- artık zamanı hesaplama konusunda geç- mümkün olmazdı. ğu sanılıyor. 65 milyon yıl önce gerçekleş- mişteki herhangi bir döneme göre çok ile- tiği düşünülen son çarpma, yeryüzündeki ri durumdayız. Olası Kıyamet Senaryoları çoğu türle birlikte dinozorların da yok ol- masına neden olan, yaklaşık 12 km çaplı Tarihçilere göre 21 Aralık 2012’de Ma- Bu safsatalar bir yana, bilimsel araş- bir asteroidin ürünü. ya takviminde bir dönem sona eriyor. tırmalar gezegenimizdeki yaşamın tarih- Bu, otomobilinizin kilometre sayacının te birçok kez yok olmanın eşiğine geldi- Günümüzde Güneş’in çevresinde dola- 999’dan sonra 000’ı göstermesi gibi bir ğini gösteriyor. Hatta kimi zaman yeryü- nan ve yörüngesi Dünya’nınkini kesen tüm durum. Zaten bilindiği kadarıyla Maya- zündeki tüm türlerin % 90’a varan oran- gök cisimlerinin saptanmasını ve izlenme- lar yazıtlarında “Baktun 13” adı verdikleri larda yok olduğu biliniyor. Ama kimse sini amaçlayan büyük bir çalışma yürütü- bu dönemin ardından kıyametin geleceği- böyle bir olayın bir daha ne zaman ger- lüyor. Araştırmacılar saptanan cisimleri iz- ne ilişkin bir şey belirtmiyor. Hatta kayıt- çekleşeceğini söyleyemez. Hemen belir- leyerek, gelecekte bizimle çarpışıp çarpış- larda bundan çok daha sonraki tarihlerde telim, amacımız felaket tellallarının yap- mayacaklarını çok küçük hata paylarıyla gerçekleşeceğini düşündükleri bazı olay- tığı gibi sizi korkutmak değil, yüreğini- hesaplayabiliyor. Henüz rahat bir nefes al- larla ilgili bilgiler var. ze su serpmek. Çünkü bu olayların her- mak için erken olsa da, şu ana kadar ça- hangi birinin bir insanın yaşamı boyun- pı 1 km ve üzerinde olan, Dünya’ya yakın Gelelim 21 Aralık 2012’deki kıyametin ca gerçekleşme olasılığı yok denebilecek asteroitlerin çoğu keşfedilmiş durumda ve nasıl olacağıyla ilgili varsayımlara. Felaket kadar düşük. bunların hiçbiri gelecek yüzyıl için önemli senaristleri, bilimsel gerçekleri saptırarak bir risk oluşturmuyor. 2012’deki kıyamet varsayımını destekleye- Gerçek bir “kıyamet” büyük olasılık- cek savlar öne sürüyor. Bunlardan biri, bu la gökyüzü kaynaklı olacaktır. Güneş’in Göktaşlarından sonra, bizim için en tarihte gökadamızın merkeziyle Güneş’in yaşamının sonlarında Dünya’yı yutacağı- büyük tehditlerden biri de gama ışını hizalanacağı ve bunun kaçınılmaz so- nı ve geriye bir şey bırakmayacağını bili- patlamaları. Gama ışını patlamaları gök- nu başlatacağı. Her yıl olduğu gibi Aralık yoruz. Belki de tek öngörebildiğimiz kıya- yüzündeki en güçlü patlamalar. Bu kadar 2012’de de Güneş Yay Takımyıldızı’nda, büyük bir patlama yakınlarda bir yerler- Samanyolu’nun merkezine yakın doğrul- de gerçekleşirse elbette gezegenimizdeki tuda görünecek. Yani gökadamızın merke- yaşam üzerinde birtakım etkileri olabi- zi-Güneş-Dünya dizilimi olacak. Gökada- lir. Patlamadan kaynaklanan gama ışın- mızın merkezinden 30.000 ışık yılı uzak- ları ve diğer yüksek enerjili ışınımın bü- ta olduğumuzu düşünürsek, zaten her yıl yük bölümü atmosferde soğurulacaktır. gerçekleşen böyle bir dizilimin üzerimizde Ne var ki bu sırada meydana gelen tepki- fark edilir herhangi bir etkisi olamaz. meler ozon tabakasının yok olmasına ne- den olabilir. Gökbilimciler, yaklaşık 3200 Bir başka senaryo, Marduk ya da ışık yılı ötede meydana gelen bir gama Gezegen-X olarak adlandırılan efsanevi ışını patlamasının ozon tabakasının ya- gezegenin bize çarpacağıyla ilgili. Babilli- rısını yok edebileceğini düşünüyor. Pat- lerin ve Asurluların yaratılış destanına gö- lamadan kaynaklanan ve Güneş’ten ge- re, Marduk tanrıların en bilgesi ve en güç- len morötesi ışınım, ozon tabakası zayıf- 33

Kıyamete Hazır mısınız? SPL Yeryüzünde yaşam ortaya çıktığından bu yana yaklaşık 45 toplu yok oluş meydana geldiği düşünülüyor. Bunların çoğunun göktaşı kaynaklı olduğu sanılıyor. 65 milyon yıl önce gerçekleştiği düşünülen son çarpma, yeryüzündeki çoğu türle birlikte dinozorların da yok olmasına neden olan, yaklaşık 12 km çaplı bir asteroidin ürünü. lamış olan gezegenimizdeki besin zinci- asit yağışları olur. Güneş ışığından yete- Felakete yol açabileceği düşünü- rinin kırılmasına yol açarak kitlesel yok rince yararlanamayan ve sülfürik asit yağ- len yanardağlardan biri de Kanar- oluşları tetikleyebilir. Gökbilimciler “kı- muru altında kalan bitkiler ölür ve besin ya Adaları’ndan La Palma’da bulunan yamete” yol açabilecek bir gama ışınımı zinciri kırılır. Buna bağlı olarak da birçok Cumbre Vieja. En son 1971 yılında pat- patlamasının ortalama bir milyar yılda canlı türü yok olabilir. layan bu yanardağın olası yeni bir patla- bir gerçekleşebileceğini tahmin ediyor. masında dağın batı yarısının yaklaşık 500 Yaklaşık 75.000 yıl önce, Endonezya km3’lük bir bölümünün kayarak Atlantik Uzaydan gelebilecek bu felaketlerin ya- adalarından biri olan Sumatra’daki Toba Okyanusu’na gömüleceği öne sürülüyor. nı sıra, gezegenin kendinden kaynaklana- Yanardağı patladığında atalarımız muh- Bilgisayarla yapılan modellemeler, böyle bilecek birtakım doğal afetlerle de karşı- temelen en büyük yok oluşun eşiğine gel- bir durumda oluşacak muazzam tsunami- laşabiliriz. Yanardağ patlamaları genellik- mişti. Son 25 milyon yılın en büyük yanar- de ilk anda 600 metre yükseklikte dalga- le bölgesel felaketlere yol açmakla birlik- dağ patlaması olduğu düşünülen bu olay- lar oluşacağını gösteriyor. Saatte yaklaşık te, bazı büyük patlamaların küresel çapta da 2800 km3 madde püskürdüğü hesapla- 1000 km hızla ilerleyecek bu dalgalar 1 sa- etkileri olabiliyor. Bir yanardağ patlama- nıyor. Patlama sonrasında yaşanan ve yıl- atte Afrika’ya, 3,5 saatte İngiltere’ye, 6 sa- sı sırasında akan lavlardan ve etrafa saçı- lar süren volkanik kış sonucunda yeryü- atte Kuzey Amerika’ya ulaşacak. Bu dalga- lan kaya parçalarından başka su, karbon- zündeki bitki ve hayvan türlerinin çoğu- ların özellikle Amerika kıtasında kıyıdan dioksit, çeşitli zehirli gazlar ve kül atmos- nun yok olduğu sanılıyor. 25 km içeriye girebileceği ve kıyıdaki tüm fere karışır. Büyük yanardağ patlamala- kentleri yerle bir edebileceği düşünülüyor. rı sonucunda ortaya çıkan gazlar yeryü- İnsanın geçmişiyle ilgili yapılan ge- Milyonlarca kişinin ölümüne yol açabile- zünden 12 ila 32 km yükseklikteki stra- netik araştırmalar, günümüzden 70.000- cek kapasitede olsa da, bu olayın küresel tosfer katmanına yayılarak tüm gezegeni 80.000 yıl önce genetik çeşitliliğin cid- çapta bir “kıyamet” yaratmayacağı ortada. örtebilir. Tozlar Güneş ışınlarının yeryü- di anlamda azaldığını gösteriyor. Patla- züne ulaşmasını önlerken, kükürtlü gaz- madan sonra belki de yalnızca birkaç bin Felaket tellallarının üzerinde durduğu ların da yansıtıcı etkisiyle yeryüzü bir so- canlı birey kalmıştı. Toba’daki patlamay- başka bir konu da manyetik tersinme. Her ğuma dönemine girer. Bunun da ötesinde la genetik darboğaz arasında bir bağlan- birkaç yüz bin yılda bir Dünya’nın man- atmosfere yayılan kükürt dioksit sülfürik tı olduğu kanıtlanmamış olsa da, zaman- yetik alanı kutup değiştiriyor. Her değişim aside dönüşür ve Dünya çapında sülfürik lama bunun bir tesadüften öte olduğunu süreci birkaç bin yıl sürüyor. Önce man- düşündürüyor. 34

yetik alan şiddeti azalıyor, sonra yaklaşık yüz yıl sü- thinkstock <<< Bilim ve Teknik Aralık 2012 reyle alan tümüyle kaybolup yeniden beliriyor. Bu- yapma potansiyeli de var. Soğuk Savaş dönemi sona nun sonucunda manyetik kutuplar yer değiştiriyor. erdiğinde çoğu karşılıklı olarak imha edilmiş olsa da, Doğal felaketlerle kıyaslandığında En son manyetik tersinmenin 780.000 yıl önce mey- dünyada özellikle ABD’de ve Rusya’da olmak üzere insanın kendi türünü dana geldiğini biliyoruz. Dolayısıyla günümüzde ye- 20.000’in üzerinde nükleer savaş başlığı var, bunların yok etme potansiyeli daha ni bir tersinme sürecinin başlangıcında olabiliriz. 4400 kadarı hazır halde bekliyor. Her biri İkinci Dün- yüksek görünüyor. Nükleer silahlar Zaten elde edilen veriler yaklaşık 2000 yıldır man- ya Savaşı’nda Japonya’ya atılan bombalardan çok da- en büyük tehlikelerden biri. yetik alan şiddetinin yavaş yavaş azaldığını gösteri- ha güçlü. Günümüzde bir nükleer savaş beklenmese Nükleer silahsızlanmaya yor. Öngörüler doğruysa önümüzdeki 1000 yıl için- de, bu bombalar yok edici özelliklerini koruyor. karşın günümüzde kullanıma de manyetik alan yön değiştirebilir. Elbette bu ansı- hazır 4400 kadar nükleer zın değil yavaş yavaş gerçekleşecek bir süreç. Dolayı- Güncel tehditlerden biri de biyolojik silahlar. Bi- bomba bulunuyor. sıyla bugünle 21 Aralık 2012 arasında fark edilir bir yoteknoloji ve genetik mühendislikteki gelişmeler Soldaki fotoğrafta 1954 yılında değişim olmayacak. Ancak manyetik alanın en bü- yakın gelecekte genetik kusurlarımızın düzeltilme- Bikini mercan adasında yapılan bir yük özelliği, Güneş’ten ve yıldızlararası ortamdan ge- sini, bazı hastalıklara çare bulunmasını sağlayabi- nükleer bomba denemesi görülüyor. len yüklü parçacıklara karşı bir kalkan oluşturması. lir. Ancak bu alanda yapılan çalışmaların tartışma- Bu deneme Pasifik Okyanusu’nda Manyetik alan zayıfladığında ve kaybolduğunda bu lı yönleri de var. Örneğin genetiği değiştirilmiş orga- üzerinde yerleşim bulunan kalkandan mahrum kalacağız. Ancak ondan çok da- nizmaların güvenli olup olmadığı tartışmaları gün- birçok adada nükleer serpintiye ha etkili bir kalkan olan atmosfer, bizi bu parçacıkla- demde önemli bir yer tutuyor. Bunların etkilerini neden olmuştu. Denemede rın olumsuz etkilerinden büyük oranda koruyacak. uzun dönemde anlayacağız. Ancak laboratuvar or- kullanılan Castle Bravo adlı bomba Nitekim gezegenimizin tarihine baktığımızda, man- tamında üretilen ya da değiştirilen mikroorganiz- Hiroşima ve Nagasaki’yi yerle yetik alan tersinmesinin herhangi bir kitlesel yok maların biyolojik silah olarak kullanılma potansiye- bir eden bombaların her birinden oluşa neden olduğuna ilişkin bir kanıt göremiyoruz. li var. Tüm insanlığı yok edebilecek bir virüsün terö- yaklaşık 1000 kat daha güçlü. rist amaçlarla kullanılamayacağının garantisini kim- Manyetik alanın bir süre için kaybolması bizi kü- se veremez. resel çapta bir felakete sürüklemese de, özellikle yön- lerini manyetik alana göre belirleyen canlıları sıkın- Sonuçta 21 Aralık’ta gerçekleşeceği söylenen “kı- tıya sokacaktır. Ancak tarihte çok kez tekrarlanan bu yamet” bir dizi yalandan ibaret. Buna karşın, yukarı- olayın önemli bir etkisinin olmadığı açık. Biz insan- da sözünü ettiğimiz doğal afetlerin hepsi gerçek ola- lar, büyük olasılıkla diğer canlılardan daha fazla et- bilir. Ancak başta da söylediğimiz gibi, bunların bir kileneceğiz, çünkü yüklü parçacıklar yörüngedeki insanın yaşamı boyunca gerçekleşme olasılığı yok uyduların çoğunu etkileyecek. Bunun yanı sıra yer- denecek kadar düşük. Asıl ciddiye alınması gereken yüzündeki elektronik aygıtların da önemli bir bölü- küresel ısınma, ekosistemin çöküşü, nükleer ve biyo- mü bundan etkilenebilir. Güçlü Güneş rüzgârları sı- lojik savaş gibi insan kaynaklı potansiyel tehlikeler. rasında elektrik kesintileri yaşanabilir, özellikle hava Çünkü önlem almazsak, biz olmasak bile çocukları- ulaşımı aksayabilir. Ancak elbette manyetik alan bir mız bunların sonuçlarıyla karşı karşıya kalacak. İn- günde ortadan kalkmayacağı için bu olaya hazırlan- sanın kendi kendini yok etme olasılığı uykunuzu ka- mak için yeterince zaman bulacağız. çırmıyorsa, diğer senaryolar hiç kaçırmasın. Asıl korkmamız gereken böyle doğal felaketler- KGaöylbnaaşkı,lOar., “Marduk Gelecek Dertler Bitecek (mi?)”, http://astrobiology.nasa.gov/ den çok insanın kendi soyunu yok etme potansiye- BKirliumppv,eET.eCk.n,i“kT, hMeaGyırse2at020041. 2 Scare”, ask-an-astrobiologist/intro/nibiru-and-doomsday- li. Başka türlere yaşam hakkı tanımadığımız gibi, tü- SNkaye&ye,TEel.,es“cRoepael, Kasım 2009. 2012-questions-and-answers rümüzün varlığını sürdürebilmesi için gereken kay- Potential Disasters”, nakları hızla yok ediyor ve kirletiyoruz. Her yıl orta- PSkoyw&ellT, Cele.sSc.o, p“2e,0KWasaıyms T2h00e9W. orld Could End”, lama 30.000 canlı türü insan etkinlikleri yüzünden Discover, Ekim 2000. yok oluyor. Bu Dünya’nın tarihinde benzeri görül- memiş bir soykırım. Şimdilik bunun ağır sonuçları- nı hissetmiyor olabiliriz. Ancak çok da uzak olmayan gelecekte, ekosistemin bileşenleri domino taşları gi- bi birer birer devrilecek. İşte o zaman domino taşla- rından biri olduğumuzu anlayacağız ve ekosistemin hassas dengesini bozmanın belki de telafisi olmayan sonuçlarına katlanmak durumunda kalacağız. İnsanın ekosistemi bozarak dolaylı yoldan soyu- nu yok etme potansiyeli bir yana, bunu kasıtlı olarak 35

İlay Çelik Gizemli İlişkiZihinDağınıklığıileHücreselYaşlanmaArasındaki Bazen tüm dikkatimizi önümüzdeki işe ya da bulunduğumuz ana odaklarken bazen de aklımızı başka yerde buluruz. Bazılarımız dikkatini önündeki işe ya da duruma odaklamakta daha etkilidir. Bu yeteneği genellikle üstün başarıyla ilişkilendiririz.Yapılan araştırmalar zihni odaklamanın kolay kolay aklımıza gelemeyecek başka özelliklerimizle de ilişkili olduğunu ortaya koyuyor. Dağınık bir zihni mutsuzlukla, yaşanan ana odaklanan bir zihniyse sağlıklı bir psikolojiyle ilişkilendiren araştırmalar var. Ancak henüz başlangıç düzeyindeki yeni bir araştırma, zihin dağınıklığı ile yaşlanma arasında bir bağlantı olabileceği yönünde bulgular ortaya koydu. San Francisco California Üniversitesi’nde (UCSF) yapılan araştırmada, ana odaklanma eğilimi mesinde kromozomun ucu biraz kısalıyor. Dolayı- ile zihin dağınıklığı eğilimi, 50-65 yaş aralı- sıyla her hücre bölünmesiyle kromozomlar biraz kı- salmış oluyor. Telomer dizileri bir nevi tampon iş- ğındaki 239 sağlıklı kadın üzerinde, telomer uzun- levi görerek bu kısalmanın uçlara yakın genleri et- luğu ile bağlantılı olarak değerlendirildi. Telomer- kilemesini de engelliyor. Telomerlerin kısalmasıysa ler kromozomların her iki ucunda bulunan tekrarlı normal olarak hücrenin geçirebileceği bölünme sa- DNA dizileri. Telomerler kromozom uçlarının par- yısı için bir sınır oluşturuyor. Bu yüzden telomer- çalanmasını ve başka kromozomlarla birleşmesini lerin kısalmasının yaşlanmayla ilişkili olduğu dü- engelleyerek kromozomun bütünlüğünün korun- şünülüyor. Dolayısıyla telomer uzunluğu hücresel masına yardımcı oluyor. DNA eşlenmesinin mole- ve bedensel yaşlanmayla ilgili biyolojik bir gösterge küler işleyişinden kaynaklı olarak her DNA eşlen- olarak kabul ediliyor. Carol Del Angel/ Ikon Images / Getty Images Türkiye 36

>< Bilim ve Teknik Aralık 2012 Bulguları 15 Kasım’da ABD’deki Psiko-alamy da düşüncelerimizin neye odaklandığı- Epel, bu araştırmanın dikkat durumu- lojik Bilimler Derneği’nin Clinical Psycho- nın, ilginç biçimde sağlık durumumu- nu telomer uzunluğuyla ilişkilendiren ve logical Science adlı dergisinde yayımlanan za yönelik bir bakış sunan bir pencere- bunu yaparken stres ve depresyonu he- araştırmaya göre, daha çok zihin dağınık- ye benzediğini, duygularımızdan etkile- saba katan ilk çalışma olduğunu söylü- lığı yaşadığını bildirenlerin telomerleri- nebileceği gibi duygularımızı şekillendi- yor. Daha önce yapılan çalışmalarda telo- nin daha kısa, daha çok ana odaklananla- re bileceğini de belirtiyor. Dr. Epel incele- mer uzunluğu ile belirli tiplerdeki stres ve rın ya da mevcut etkinliklerine daha fazla dikleri sağlıklı örneklem grubunda, o an- depresyon arasında bağlantı bulunduğu odaklanıp onlarla daha çok meşgul olan- ki etkinlikleriyle daha fazla meşgul olan gösterilmiş. Yeni çalışma bireylerin dik- ların telomerlerinin ise daha uzun olduğu insanların telomerlerinin daha uzun ol- kat durumlarıyla ilgili kendi bildirimleri- görüldü. Sonuçlar anlık stres düzeylerine duğunu, ancak bu ilişkinin ne kadar ge- ne dayandığı için, Epel yaşanan ana odak- dayanılarak yapılan istatistiksel düzeltme nellenebilir olduğunu henüz bilmedikle- lanmanın ve zihin dağınıklığının doğru- sonrasında bile aynıydı. Araştırmada ana rini ekliyor. dan ölçüldüğü başka çalışmalar yapılması odaklanmak kişinin o an önünde bulu- gerektiği görüşünde. nan işlere yoğunlaşma eğilimi, zihin da- Dr. Epel, UCSFPsikiyatriBölümü’nden ğınıklığı ise o anki işin ya da durumun psikolog Dr. Eli Putermen ve çalışma ar- Epel’e göre araştırma bir ilk adım nite- dışındaki şeylerle ilgili düşüncelere dal- kadaşları, buradan yola çıkarak ana odak- liğinde ve zihin dağınıklığı ile hücre sağ- ma eğilimi olarak tanımlandı. lanmayı destekleyen bir ders serisi gelişti- lığı arasındaki ilişkiyi anlayarak neden- riyor ve bu müdahalenin telomer uzun- sellik ya da karşılıklılık olup olmadığı- Telomerler yaş ilerledikçe ve psikolojik luğunun korunmasını, hatta telomerlerin nı ortaya çıkarmanın önemli olduğunu ve fizyolojik stres etmenleriyle karşılaşıl- uzamasını sağlayıp sağlamayacağını gör- gösteriyor. Örneğin zihin dağınıklığının dıkça kısalıyor. Yine UCSF araştırmacıla- mek istiyor. azaltılması hücre sağlığını iyileştirir mi? rının öncülük ettiği başka araştırma- larda telomerlerin kısalığının erken Yayımlanan araştırmada katılımcı- Ya da bu ilişkiler bireyde var olan gelen hastalıklarla ve erken ölümler- lar zihin dağınıklığı eğilimlerini kendile- başka bir karakteristik özelliğin bir le ilişkili olduğu keşfedilmiş. ri bildirdi. Katılımcıların psikolojik stres yansıması mı? ve sağlık durumları ölçüldü. Örneklem Araştırmacılar zihin dağınıklı- grubu yüksek düzeyde eğitimliydi, ayrıca Epel’e göre sonuçlar, olumsuz de- ğı ile telomerleri bir arada değerlen- grubun yaş ve stres düzeyi aralıkları dardı neyimleri kabullenme yaklaşımının, dirmiş olsa da, zihin dağınıklığının (çoğu bireyin stres düzeyi düşüktü). Epel, yani bireyin o anki deneyimi kabul- mı telomerlerin kısalığına yol açtı- tüm bunların söz konusu ilişkinin ortaya lenip günlük deneyimlerin rahatsız ğı, tersinin mi geçerli olduğu yoksa çıkarılmasına olumlu katkı yapmış olabi- edici yönlerinden kaçınmamasının, üçüncü bir ortak etmenin mi her iki- leceğini belirtiyor. yaşanan ana daha iyi odaklanma ye- sini etkilediği henüz bilinmiyor. teneğini güçlendiren bir etmen ola- bileceğini düşündürüyor. Kabullenici bir yaklaşım içinde, dikkati yaşanan ana vermeyi kolay- Makalenin yazarlarından, duy- laştıran bilinçli meditasyon tedavi- gular konusunda araştırmacı ve leri sağlık durumunda bazı açılar- UCSF’da yardımcı doçent olan Dr. dan iyileşme sağlıyor. Daha önce ya- Wendy Berry Mendes’in belirttiği- pılan bazı araştırmalar bu tür mü- ne göre birtakım duygu kuramları, dahalelerin telomeraz olarak bili- daha yüksek düzeyde dikkat kont- nen bir enzimin etkinliğindeki ar- rolünün olumsuz duyguların daha tışla ilişkili olduğunu ortaya koydu. az baskılanmasını ve böylece başarı- Telomerazlar, telomerleri korumak- sız baskılamanın yansımalarının da- tan ve bazı durumlarda yenilemek- ha az görülmesini sağladığı yönün- ten sorumlu enzimler. de önermeler içeriyor. Mendes al- ternatif olarak, dikkat kontrolünün pski- Araştırmacılar yeni yapılan araştırma- olojide “olumlu yeniden değerlendirme” nın sonuçlarıyla birlikte daha önceki bul- olarak adlandırılan süreç sayesinde duy- guların da ana odaklanmanın, hücresel gularımızı daha yapıcı biçimde yorum- düzeydeki sağlığı iyileştiren bir sürecin lamamıza yardımcı olabileceğini, bu tür parçası olabileceği ihtimalini destekledi- düşünme biçimlerinin sağlıklı fizyolojik ğini belirtiyor. durumlarla ilişkilendirildiğini belirtiyor. Psikiyatri dalında yardımcı doçent ve http://www.sciencedaily.com/ makalede başyazar olan Dr. Elissa Epel releases/2012/11/121117184551.htm dikkat durumumuzun, yani belirli bir an- 37

Efe Tuncel * Umut A. Yıldız ** * ODTÜ, Fizik Bölümü, Lisans Öğrencisi ** Leiden Üniversitesi, Leiden Gözlemevi, Doktora Öğrencisi APEX Teleskobu ALMA’nın İlk Öncüsü Şili’nin Llano de Chajnantor bölgesindeki Avrupa Güney Gözlemevi’ne (ESO) ait APEXTeleskobu, güney yarımküredeki en büyük tek çanak halinde çalışan, milimetre-altı dalga boyu teleskobudur.“Atacama Öncü DeneyTeleskobu”olarak çevirebileceğimiz adı“Atacama Pathfinder EXperiment”sözcüklerinin baş harflerinden meydana geliyor. APEX şu anda yepyeni keşiflere yol açan ALMA’daki teleskopların ilk örneği olarak tasarlanmıştır. Son teknoloji ürünü dedektörleriyle gökyüzündeki karanlık bölgeleri -çevrelerindeki gaz ve toz nedeniyle- gözlemleyebilen en ideal teleskoplardan biridir. 38

>>> Bilim ve Teknik Aralık 2012 sı çalışmaları sonucunda, 5100 metre’deki Chajnan- Milimetre-altı gökbilimi soğuk, tozlu ve tor Platosu’nun milimetre-altı gözlem için dünya- karanlık evrene açılan bir pencere, an- daki en iyi bölge olduğu belirlendi. Gözlem yerinin cak atmosferimizdeki su buharı evren- beklenenden daha iyi çıkması, ALMA’nın artık sa- den gelen milimetre-altı ışınımı (mikrodalga ara- dece milimetre değil milimetre-altı dalga boyların- lığında bulunan, dalga boyu 0,3-1 mm arasındaki da da çalışmasına olanak sağladığından projenin is- ışınım) büyük oranda engellediği için, bu bölge sa- mi “Atacama Geniş Milimetre/milimetre-altı Dizge- dece son 30 yıldır gözlemlenebiliyor. Bunun nede- si” olarak değiştirildi. Fakat ALMA’ya bir öncü teles- ni Dünya’da atmosferdeki büyük su kütlesinden et- kop gerekliydi. Bu yüzden ESO ve ortakları APEX kilenmeyecek kadar yüksekte sadece birkaç uygun için çalışmalara başladı. yer olmasıydı. APEX’in bulunduğu, çok nadir özel- liklere sahip Llano de Chajnantor bölgesi, gezegen- Tesisin İşleyişi deki en kuru yerlerden biri olması ve çok yüksek ol- ması sayesinde araştırmacılara milimetre-altı dalga APEX, Atacama Çölü’nde bulunan San Ped- boyundaki evreni gözlemlemek için büyük bir ka- ro isimli köyün birkaç kilometre kuzeyindeki pı açıyor. Sequitor’da bulunan üs ile arasındaki bir bağlantı hattıyla çalıştırılıyor. Üste laboratuvarlar ve ofislerin Deniz seviyesinden 5107 metre yüksekteki APEX yanı sıra gözlemcilerin kalabileceği bir misafirhane Teleskobu, 2005’in Eylül ayından bu yana aktif. Yer- ve yemekhane var. Ayrıca etkili bir uzaktan kontrol yüzünün en yüksek yerlerinden birinde kurulmuş için altyapı da sağlanıyor. Tesiste ESO’ya bağlı gök- olma özelliğine de sahip. Teleskop aslında Avrupa bilimcilerin, mühendislerin ve personelin de içinde Güney Gözlemevi’nin (ESO) ortaklarıyla birlikte in- bulunduğu yaklaşık 20 kişilik bir ekip çalışmaları- şa etmekte olduğu, dünyanın en büyük milimetre ve nı sürdürüyor. milimetre-altı bölge dizge teleskobu olacak olan AL- MA (Atacama Large Millimeter/Submillimeter Array Milimetre-altı bölge güneş ışığından etkilenme- - Atacama Geniş Milimetre/Milimetre-altı Dizgesi) diği için APEX günün 24 saati gözlem yapabiliyor. için inşa edilen ilk öncü teleskop. Yani bu teleskop Ancak uyulması gereken birkaç kural ve aşılmama- ile elde edilen deneyim ALMA’nın yapım aşamala- sı gereken bir sınır da var. Sağlık ve güvenlik gerek- rında kullanıldı ve hâlâ kullanılıyor. ALMA’nın ya- çeleriyle, 5100 metredeki gözlemler her zaman bir kın zamanda aktif hale gelmesiyle beraber çok da- APEX görevlisinin yanında bir ya da iki gözlemci ile ha detaylı bir şekilde inceleyeceği birçok hedefi de yapılıyor ve bir gözlemcinin günlük en fazla 8 saat keşfetmiş olan bu teleskop, Max Planck Radyo Ast- gözlem yapmasına dikkat ediliyor. Bunun yanında ronomi Enstitüsü (MPIfR), Onsala Uzay Gözleme- Sequitor’da her zaman gözlemcileri takip eden tek- vi (OSO) ve Avrupa Güney Gözlemevi’nin (ESO) nik elemanlar sürekli telsiz bağlantısı ile gözlemi de işbirliğiyle inşa edildi. Bulunduğu yükseklik nede- takip ediyor. Kontrol odasında yükseklik nedeniyle niyle atmosfer etkilerinden büyük ölçüde sıyrılma- seyrelen hava, bir oksijen tankından sürekli oksijen sı, sert çalışma koşullarına dayanıklı olması ve çok püskürtülerek takviye ediliyor. Elektrik ise 250 kVA düşük hata payı gibi özellikleri eklendiğinde APEX’i gücünde (jeneratörlerin deniz seviyesindeki güçle- astronominin vazgeçilmezi olarak nitelendirmek ri 400 kVA) iki dizel jeneratör tarafından sağlanıyor. herhalde yanlış olmaz. Projenin Öyküsü 1990’ların ortalarında, sayıları çok az olan mili- metre-altı teleskoplarla elde edilen başarı ve yapı- lan keşifler, gökbilimin milimetre-altı dalga boyuna yeterince yoğunlaşmadığının fark edilmesini sağla- dı. Bu gelişmeler ışığında ABD, Avrupa ve Japonya geniş bir milimetre/milimetre-altı girişimölçer diz- gesi (birbirinden bağımsız birkaç teleskobun aynı anda aynı yeri gözlemlemesi ve sonrasında bu ve- rilerin tek bir büyük teleskop tarafından gözlenmiş gibi bilgisayarda birleştirilmesi yöntemi) kurma- yı planladı. Teleskop için en uygun yerin aranma- 39

APEX Teleskobu: ALMA’nın İlk Öncüsü temin üzerinde bulunan ve 12 metre çapında bir anteni olan APEX’te Cassegrain tipi hareket me- Yerel geleneklere göre kanizması var. Teleskobun bu değiştirilmiş hali- inşa edilmiş olan Sequitor Üssü, nin toplam ağırlığı yaklaşık 125 ton. APEX’in kı- teleskop kontrol odası ve zılötesi dalgalar ve radyo dalgaları arasında kalan misafirhanelerin de bulunduğu milimetre-altı dalga boylarında gözlem yapma- çok amaçlı bir alan. sı için birçok farklı dedektör ve özel donanım ge- liştirildi. 295 piksel ile dünyadaki en büyük bolo- Tesiste güvenlik kuralları çok katı, bölgeye girmek metre kameralarından biri olan, Max Planck Ens- için tesis müdüründen özel izin almak gerekiyor. titüsü Bolometre Geliştirme Grubu tarafından ta- Yüksek rakımda çalışmak çok katı sağlık ve güven- sarlanan ve 2007’nin Mayıs ayından bu yana çalış- lik kurallarına uyulmasını gerektiriyor. makta olan Geniş APEX Bolometre Kamerası hay- li geniş bir görüş alanı sağlıyor. Bolometreler, bir Teleskop çeşit termometreye benzer. Geniş APEX Bolomet- re Kamerası’nın zayıf milimetre-altı ışınımın se- Vertex Antennentechnik tarafından Alman- bep olduğu en küçük sıcaklık değişimini algılama- ya’nın Duisburg kentinde tasarlanan, üretilen sını sağlayabilmek için, kameranın içindeki termo- APEX, ALMA projesinde kullanılacak olan teles- metrelerin her biri mutlak sıfırdan sadece 0,3 dere- kopların tek başına çalışabilmesi için değiştirilmiş ce (-272,85 0C) kadar yüksek bir sıcaklığa kadar so- bir örneği. Yatay ve dikey hareket sağlayan bir sis- ğutuluyor. Teleskop, bu kameranın yüksek hassasi- yeti ve geniş görüş alanı özelliğinin (Ay’ın 1/3’ü) bu sistemle birleşmesi sayesinde, milimetre-altı evreni gözlemleyebilmek için olanak sağlıyor. 40

>>> Bilim ve Teknik Aralık 2012 APEX ve Bilim Adı üstünde öncü bir teleskop olan APEX, he- koplar farklı dalgaboylarını algılayacak şekilde ta- nüz yeni yeni çalışmaya başlayan ALMA için çok sarlanmış olduklarından, veriler karşılaştırıldığında önemli. Tek çanak özelliği ile son birkaç yılda bi- gözlenen cisimler daha iyi anlaşılabiliyor. APEX’in le çok sayıda bilimsel çalışma yapılmasına yardım- frekans aralığı (250-850 GHz) diğer milimetre teles- cı oldu. APEX’le yapılan gözlemler, Herschel Uzay kobu olan İspanya’daki IRAM 30-m teleskobunun Gözlemevi’nden elde edilen verileri tamamlıyor. Yi- (100-250 GHz) hemen bittiği yerden başladığı için, ne APEX’in verileri henüz yeni çalışmaya başlayan IRAM teleskobundan 30 yıldır gelen verilerle bu ye- SOFIA Gözlemevi için de önemli olacak. Bu teles- ni verilerin karşılaştırılmasına yardımcı oluyor. 41

APEX Teleskobu: ALMA’nın İlk Öncüsü <<< Oluşmakta olan bir ilkel yıldızdan püsküren jetler (NGC 1333-IRAS 4A/4B), APEX teleskobu ile yapılan CO molekülü gözlemleriyle açığa çıkarılıyor (Yıldız ve ark. 2012). Fonda Spitzer Uzay Teleskobu ile aynı bölgenin kızılötesi bölgeden alınan görüntüsü yer alıyor (Üstte) (NASA/JPL/R. Gutermuth). Peki, APEX ile ne gözlemleyebiliriz? Milimetre- alışılmadık bir dalga boyunda gözlemlenebilmesini altı dalga boyundaki evreni gözlemlemek demek so- sağlar. Geniş frekans aralığına sahip tayfçeker alıcı- ğuk ve büyük bulutsulardan yansıyan bu ışımayı öl- lar ile gökadalararası özellikleri çok daha derinleme- çebilmek ve daha önce ulaşılmamış bir gökyüzü res- sine araştırmayı mümkün kılıyor. APEX gözlemle- mine ulaşabilmek demek. Aynı zamanda molekülle- ri ile bugüne kadar uzayda birkaç yeni molekül de ri gözlemlemek ve toz bulutlarının içine bakabilmek keşfedildi. Bunlar arasında CF+ (fluoromethylidyni- demek. Milimetre-altı dalga boyu bölgesi, aslında um) ve geçen yıl keşfedilen H2O2 (hidrojen peroksit, milimetre bölgesinden daha sıcak bölgeleri gözlem- Bergman ve ark. 2011) ayrı bir öneme sahip. Yaşam lemek için daha uygun. Burada sıcak derken mutla- ile ilişkilendirilen su (H2O) ile yakın kimyasal özel- ka bir karşılaştırma yapmak gerekiyor. Çünkü mili- likleri olduğundan Dünyamızdaki suyun nasıl oluş- metre ve milimetre-altı çalışan gökbilimcilere göre tuğuna ve nereden geldiğine dair ipuçları bulmamı- 10 Kelvin (-263 0C) soğuk, 150 Kelvin (-123 0C) sı- za yardımcı olabilecek bir keşif. cak ve 1000 Kelvin (727 0C) çok çok sıcak demektir. Optik astronomlarına göre ise 1000 Kelvin çok so- Her ne kadar ALMA yakın zamanda tam kapasi- ğuk demektir. te devreye girecek olsa da APEX teleskobu, çalışma- ya devam edecek. ALMA, çok geniş olan anten diz- Yıldızların doğum yeri olan soğuk ve karanlık geleriyle gözlem yaptığında gökyüzündeki cisimle- bulutsular, diğer dalga boylarında bakıldığında içle- ri en ince detaylarına kadar inerek inceleyebilecek. rindeki toz nedeniyle karanlık ve örtülü görünür, fa- Ancak ALMA ile gökyüzünde geniş bir bölgenin kat milimetre-altı tayfında bu bölgelerdeki cisimler gözleminin yapılması çok fazla gözlem zamanı ge- parlar. Bu karanlık bulutsuların içinde yeni yıldızlar rektirdiğinden, bu bölgelerin haritalandırılması için oluşur ve oluşum aşamalarını milimetre-altı bölge- APEX’e hâlâ ihtiyaç var. Çünkü ALMA gökyüzünde deki farklı molekülleri inceleyerek ortaya çıkarabili- çok dar bir alanı görebilirken APEX geniş bir alanı riz. Örneğin karbon monoksit molekülü (CO) göz- görüyor. APEX’te, ikinci nesil aletler zaten kullanılı- lemleri, yıldız oluşum aşamalarındaki madde püs- yor. Üzerindeki çok gelişmiş melez ve bolometre alı- kürme jetlerini açığa çıkarmada çok önemli bir yön- cılar APEX’in gelecekte de gözlemler ve keşifler yap- temdir. maya devam edeceğini kanıtlıyor. Evrendeki en uzak gökadalardan bazılarını göz- Fotoğraflar: Umut Yıldız lemlemek için de milimetre-altı dalga boyu ideal- dir. Evrenin sıcak olan yerlerinin yanı sıra soğuk wKawywn.aeskolaturrkiye.org yerlerinden de veri alabilmek astronomlar için çok www.eso.org önemlidir. Ayrıca APEX’in antenindeki kimyasal www.apex-telescope.org kaplı paneller Güneş’ten gelen görünür ışığı ve kı- Guesten ve ark., “The Atacama Pathfinder Experiment”, zılötesi ışınımı dağıtarak, teleskopu Güneş gözle- GESuOterMmeusstehnvgeera,rCki.,lt“1S2p4it,zse.r1O2,b2s0e0rv6a.tions of NGC mi için de elverişli kılar ve Güneş’in daha önce gör- 1333: A Study of Structure and Evolution in a düğümüz fotoğraflarında olduğundan farklı olarak BNeeragrmbyaEnmvebaerdkd.,e“dDCeltuesctteior”n, AosftirnotpehrystseicllaalrJhouydrnroagl,eCnilpte6r7o4x,ids.e3”,36-356, 2008. YAısltdrıoznvoemayrk&., “AAsPtrEoXph-yCsHicsA, CMilPt+53h1i,gMh-aJkCaOle L8, 2011. observations of low-mass young stellar objects. III. NGC 1333 IRAS 4A/4B envelope, outflow, and ultraviolet heating”, Astronomy & Astrophysics, Cilt 542, Makale 86, 2012. 42

POPÜLER BİLİM KİTAPLARI Halkın Bilim Tarihi Madenciler, Ebeler ve “Basit Tamirciler” Clifford D. Conner Çeviri: Zeynep Çiftçi Kanburoğlu “Cliff Conner’ın Halkın Bilim Tarihi, bilim tarihine fikir tazeleyen, keyifli, yeni bir bakış sunuyor. Böyle bir eserle daha önce hiç karşılaşmadım; bu kitap tarihe seçkinci önyargılardan arınmış bir bakış açısıyla yaklaşıyor ve yaratıcı bir üslupla sıradan insanların, çalışan insanların bilimin gelişiminde oynadığı rolü anlatıyor. Yeni tarihsel verileri, bizleri şaşırtarak, gelenekselliğin saraylarında bir heyecan dalgası yaratarak sunuyor.” Howard Zinn hepİmİz okul kİtaplarindan öğrendiğimiz bilim tarihine aşinayız: Galileo’nun dünyanın evrenin merkezi olmadığını kanıtlamak için teleskopu nasıl kullandığını, Newton’un ağaçtan düşen elma sayesinde yer çekiminini nasıl keşfettiğini, Einstein’ın basit bir denklemle zaman ve uzamın gizemlerini nasıl çözdüğünü biliyoruz. Bu geleneksel cesaret öyküsü, Büyük Fikirleri olan birkaç Büyük Adamı tüm insanlığın karşısında öne çıkarır ve bilimi tamamıyla bunlara borçlu olduğumuzu salıklar. Oysa Bilim her zaman kolektif bir çabanın ürünü olmuştur. Halkın Bilim Tarihi’nde ise dikkatler, sonunda, avcı- toplayıcılara, köylü çiftçilere, denizcilere, madencilere, demircilere, halk şifacılarına ve günlük yaşam mücadelesinde var olma çabası içerisinde sürekli doğa ile yüzleşen sıradan insanlara yönelmiştir. Tıp bilimi, okuryazar olmayan antik çağ insanının bitkilerin iyileştirici özelliklerini keşfetmesiyle başlamıştır. Kimya ve metalurji antik çağlarda yaşamış madencilerin, demircilerin ve çömlekçilerin çalışmalarıyla ortaya çıkmış; jeoloji ve arkeoloji de yine madenlerde doğ- muştur. Matematik varoluşunu ve, büyük ölçüde, gelişimini binlerce yıl boyunca arazi etütçülerine, tüccarlara, muhase- becilere ve tamircilere borçlu olmuştur. Bilimsel Devrime damgasını vuran ampirik (deneysel) yöntem de, bu yöntemin faydalandığı çok sayıdaki bilimsel veriler de Avrupalı zanaatkârların atölyelerinden doğmuştur.

thinkstockBayram Tekin ODTÜ Fizik Bölümü Var Olabilen Şeyler ve Var Olması Gereken Şeyler İki soru ile başlayalım: Evrende var olabilen şeyler nelerdir, var olması gereken şeyler nelerdir? Hayli zor, biraz da kapalı olan bu soruları, daha açık ve anlamlı hale getirmeye çalışalım. 44

>>> Bilim ve Teknik Aralık 2012 2012 yılında CERN’de Higgs parçacığının büyük thinkstockmızı etkilemez). Dolayısıyla sadece Newton kanun- bir ihtimalle bulunmuş olması, bilimle ilgili haber- larını kullanarak muazzam bir çıkarımda bulunabi- ler arasında şüphesiz en önemli olandı. Bütün ömrü liriz: Üzerindeki toplam torkun ve toplam kuvvetin yaklaşık saniyenin trilyon çarpı trilyonda biri kadar sıfır olmadığı hiç bir yapı uzun süre var olamaz. İn- olan, varlığını adeta sadece hissettiren, kütlesi hid- şaat mühendisleri bunu bildiklerinden var olabile- rojen atomunun 130 katı kadar olan bu parçacığın cek yapıları kâğıt üzerinde planlayabilir. niçin söylendiği kadar “değerli” olduğunu ilk başta anlamak çok da kolay olmayabilir. Anında var olup Kara delikte dağ olamaz yok oluyor, yakalayıp ilaç yapmamız veya uzay ge- mileri için yakıt olarak kullanmamız mümkün de- İkinci örneğimizi verelim: Dünya dâhil, gökyü- ğil! Higgs parçacığının önemini bu yazıda izah et- zündeki bütün büyük cisimler neden yuvarlaktır ve meye çalışacağız, fakat belki bütün bu Higgs parça- üzerlerinde çok büyük dağlar ve çukurlar (mese- cığı tartışmalarında gözden kaçan daha önemli bir la 1000 km’lik) yoktur? Yarıçapı yaklaşık 6500 km nokta var: Kuramsal fizikçiler 1960’ların başından olan Dünya’nın üzerindeki en derin çukur ile en beri bu temel parçacığın var olması gerektiğini id- yüksek dağ arasındaki mesafenin 20 km kadar oldu- dia ediyor. Böyle bir iddia nasıl mümkün olabilir? ğunu hatırlarsak, Dünya’nın yüzeyinin pürüzsüz ol- Şöyle düşünelim: Dört duvar arasında yaşamış, hiç duğunu söyleyebiliriz! Yuvarlaklığın ve pürüzsüzlü- dışarıya çıkmamış bir insanın kitaplarda görmediği ğün sebebi yerçekimi kuvvetidir. Büyük gök cisimle- ve hiç kimseden duymadığı halde, tamamen kendi ri kendi çekimleri altında yuvarlak bir şekil alır, gök mantıksal çıkarımlarıyla yeryüzünde balıkların var cismi ne kadar büyükse çukurları ve dağları da o ka- olması gerektiği sonucuna ulaşması ne kadar hay- dar az olur. Örneğin yine kuramsal fiziği kullanarak ret verici olurdu? Kuramsal fizikçiler büyük ölçüde şunu rahatlıkla söyleyebiliriz: Kütleleri Güneş’ten kâğıt kalem yardımıyla evrende nelerin var olabile- daha büyük yıldızlar nötron yıldızlarına, daha da ceğini, temel parçacıklar söz konusu olunca da nele- büyük yıldızlar kara deliklere dönüşünce üzerlerin- rin var olması gerektiğini söyleyebiliyor. de en küçük bir çıkıntı ve girinti kalmaz. Yani bir kara delikte dağ olamaz. Bu iki örnekten çıkarma- İlk sorumuza dönelim: Bu evrende var olabilen mız gereken sonuç sudur: Fizik maddenin hareke- şeyler nelerdir? Evren atomaltı hatta çekirdekaltı tinin yanı sıra çok daha ilginç bir soru ile de ilgile- mesafelerden çevremize, Güneş sistemine, galaksi- nir, o da ne tür nesnelerin var olabileceği sorusudur. lere ve 15 milyar ışık yılı uzaklığa kadar her şeyi kap- sadığından, böyle bir sorunun anlamlı olup olmadı- ğını ve soruya cevap aramak için hangi bilim dalla- rını kullanmamız gerektiğini düşünmeliyiz. Kuram- sal fizik bize çekirdekaltı mesafelerden görünür ev- renin sınırlarına kadar geniş bir ölçekte düşünme ve hesap yapabilme zemini sağlıyor, dolayısıyla kuram- sal fiziği kullanarak var olabilecek şeylerin sağlama- sı gereken asgari şartları bulabiliriz. Şöyle basit bir örnek verebiliriz: Yeryüzünde sa- dece kibrit çöplerinden oluşan, içinde insanların da oturabileceği 10 katlı bir bina var olabilir mi? Ola- maz! Binayı yapmaya çalışmadan bu sonuca nasıl ulaştık? Tabii ki tecrübemizle. Peki olamayacağını nasıl ispat edebiliriz? Newton’un hareket kanunları, mesela ikinci kanunu F=ma, kuvvet varsa hareketin nasıl olacağını gösterir. Bu yaygın olarak bilinir, an- cak bu kanun en az hareket kadar önemli olan denge (hareketsizlik) durumu için de geçerlidir. Bir cismin üstüne etki eden kuvvetlerin toplamı sıfırsa, cismin ivmesi de sıfırdır. Kararlı yapılarda, mesela bir bi- nada, bir köprüde toplam kuvvetler ve kuvvetlerin oluşturduğu toplam tork sıfır olmalıdır (denge ko- numundan hafif esnemeler buradaki ana tartışma- 45

Var Olabilen Şeyler ve Var Olması Gereken Şeyler sek hızlarda bir hız sınırının olması ya da olmaması “küçük” bir tartışma gibi görünse de, sonuçları çok Klasik fizikte atoma yer yok çarpıcıdır. Örneğin klasik fizikte bütün evrende aynı hızla akan bir zamandan söz edilebilir, ama deney- Gelelim esas konumuz olan temel parçacıklar fi- lerle uyumlu özel görelilik kuramına göre farklı hız- ziğine. 20. yüzyılın başında klasik Newton fiziği çok larda giden cisimler için zaman farklı akar, yani ev- küçük olayları ve varlıkları (mesela atomun varlığı- rende tek bir saat olamaz. nı) açıklamakta yetersiz kalınca, ilkeleri tamamen farklı olan kuantum fiziği ortaya atılmıştır. Önceki Klasik fizikte gerçekleşen bu iki paradigma de- örnekler çerçevesinde düşündüğümüzde klasik fizi- ğişimi -biri küçük ölçekte diğeri yüksek hızda- bir- ğe göre atom var olamaz, dolayısıyla evrende hiç bir birlerini nasıl etkiler? Daha açık olarak şöyle sora- yapı var olamaz. Etrafımızda gördüğümüz cisimle- lım: En basit atom olan hidrojen atomunu anlamak rin hareketlerini son derece doğru ve hassas bir şe- için kuantum fiziğini kullanıyoruz, ama özel göre- kilde hesaplamamıza yardımcı olan klasik fizik, bu liliğin de bu ölçekte hiç bir katkısı, etkisi yok mu? cisimlerin varlığını açıklayamaz. Kaba bir yaklaşımla, hidrojen atomunda elektronun sabit protonun etrafında 2000 km/sn gibi ışığa göre Kuantum fiziği çok önemli bir paradigma deği- hayli düşük bir hızda döndüğünü düşünürsek, özel şimi önermiştir. Mikroskobik cisimlerin hızları ve görelilik kuramının atomu anlamak için gerekli ol- bulundukları yer aynı anda bilinemez. Newton fi- madığı kanısına varabiliriz. Fakat bu doğru değil- ziğine göre ise bir cismin zaman içinde nasıl hare- dir. Atomlarla ilgili bildiklerimizin önemli bir kıs- ket edeceğini önceden bilmek için, o cismin herhan- mı, atom spektrumlarının, yani atomun yaydığı ışık gi bir andaki hızını ve yerini bilmek gerekir. Dola- tayfının detaylı olarak incelenmesiyle elde edilmiş- yısıyla Newton denklemi mikroskobik ölçekteki ci- tir. Atomlar değişik dış etkenlerden dolayı geçici simler için geçerli değildir. Newton denkleminin olarak kararsız duruma geçer. Örneğin ince bir ki- yerini hız ve yer bilgilerini aynı anda kullanmayan tap bir masanın üstüne, ince kenarı üzerinde dura- Schrödinger’in dalga denklemi alır. Bu denklem, cak şekilde koyulduğunda bir süre sonra masa ha- atom ve molekül ölçeğindeki varlıkların bulunabi- fifçe sallandığında devrilerek “normal” yani “karar- leceği halleri hesap etmek için kullandığımız temel lı” haline geri dönecektir. Atomlar da geçici kararsız denklemdir. Daha da önemlisi, bir atomun kararlı hallerinden, en düşük enerjili normal hallerine ge- bir şekilde dağılmadan nasıl var olabildiğini kuan- ri döner ve bu esnada (gözle görülebilen ya da gö- tum fiziği ile anlıyoruz. rülemeyen) ışık yayarlar. Sadece kuantum fiziği ile bu ışıma tam olarak açıklanamaz. Atomun herhangi bir şekilde ışımasını açıklamak için kuantum fiziği ve özel görelilik kuramlarının birleştirilmesi ve her iki kuramı doğru olarak içeren ortak bir kuram elde edilmesi gerekiyor. Stegerphoto/ Peter Arnold / Getty Images Türkiye Kuantum fiziği + özel görelilik kuramı = Var olabilen temel parçacıklar 20. yüzyılın başında fizikteki diğer büyük para- digma değişimi, klasik fiziğin yüksek hızlarda doğ- Bu konuda ilk çalışmaları 1928’de P. A. M. Dirac ru sonuçlar vermediğinin anlaşılması üzerine, özel isimli fizikçi yapmış ve şu sonucu elde etmiştir: Özel görelilik kuramının ortaya atılması oldu. Özel gö- görelilik kuramı ile kuantum fiziğinin birleşebilme- relilik kuramı evrendeki aşılamayacak hız sınırının si için, elektronla aynı kütleye sahip ama elektrik ışık hızı (yaklaşık 300 bin km/sn) olduğunu söyler. yükü zıt olan başka bir parçacığın var olması gere- Klasik fizikteki Galileo-Newton görelilik kuramı ise kir. Anti-parçacık (yani zıt-parçacık) dediğimiz bu böyle bir üst sınır olmadığını kabul eder. Çok yük- temel parçacık Dirac’ın makalelerinde kendine yer bulduktan bir kaç yıl sonra C. D. Anderson’un labo- ratuvarında 1932’de bulundu. Bugün pozitron (yani pozitif yüklü elektron) dediğimiz bu temel parçacık bazı hastanelerde rutin olarak “üretiliyor” ve kafata- sına zarar vermeden beyinde tümör teşhisi yapabi- len PET tarama teknolojisinin esasını oluşturuyor. 46

>>> Bilim ve Teknik Aralık 2012 Var olması gerektiği kuramsal fizikçiler tarafın- dan yine çok önceden bilinen anti-proton da (eksi elektrik yüklü proton) 1954’te bir parçacık hızlandı- rıcıda bulundu (yani hareket enerjisi maddeye dö- nüştürülerek üretildi). Günümüzde anti-proton ile pozitron aynı ortamda üretilip birbirleri ile etkileş- tiriliyor ve anti-hidrojen atomu üretiliyor. Fizik açı- sından anti-hidrojen atomu sadece var olabilen de- ğil var olması gereken bir anti-madde. Anti-hidro- jen atomu yeterli teknoloji olduğunda bile oluşturu- lamasaydı, temel fizik kuramlarımızda tamiri belki de mümkün olmayan çok ciddi bir delik oluşur, özel görelilik ile kuantum fiziği üzerine inşa edilen ku- antum elektrodinamik kuramını sorgulamaya baş- lardık. Spin ve kütle: SCIENCE SOURCE/ Photo Researchers / Getty Images Türkiye Paul A.M. Dirac Temel parçacıkların etiketleri spin etiketi ise 0, 1/2 , 1, 3/2 , 2, … şeklinde, ya tam sa- Temel parçacıklardan hangileri bu evrende var yı ya da yarım sayı değerler alabilir. (Spin etiketinin olabilir ve hangilerinin var olması gerekli? Özel gö- bir birimi de var, ama buradaki tartışma açısından relilik kuramı ve kuantum fiziği birlikte bir sisteme bu çok önemli değil.) Özel görelilik ve kuantum fi- uygulandığında karşımıza gerçekten muazzam bir ziğine göre kütlesi pozitif ve spin değeri de örneğin yapı çıkıyor. Öncelikle bu iki kuram bize var ola- 7,1 olan bir parçacık var olamaz. Nitekim şu ana ka- bilecek temel parçacıkların ne tür özelliklere sahip dar bulunan bütün temel parçacıkların spin değer- olabileceğini söylüyor. Temel parçacıklar noktasal leri ya 1/2 ya da 1’dir. Mesela elektronun ve kuark- olmak zorunda, yani bir hacimleri olamaz. Bu ger- ların spini 1/2 , fotonun spini 1’dir. İlginç olan baş- çekten önemli bir sonuç, çünkü içyapısı olmayan ka bir nokta da proton, nötron gibi hacmi olan do- bir varlıktan bahsediyoruz. Diğer bir sonuç da te- layısıyla temel olmayan parçacıkların ve atomların mel parçacıkların kimliğini belirleyen, etkileşimler -temel parçacıklardan oluştukları için- spinlerinin sonucunda değişmeyen bazı özelliklerinin olma- yine ya yarım ya da tam değerler almasıdır. Nite- sı gerektiği. Bu özelliklerden en önemli ikisi parça- kim atomların spektrumlarını anlarken, elektronla- cığın kütlesi ve spinidir. Kütleyi bu aşamada bildi- rın ve atom çekirdeğinin spini olduğunu göz önün- ğimiz anlamda, klasik olarak anlamamız mümkün de bulundurmamız gerekir. (birazdan bu konuya tekrar döneceğiz ve bu klasik anlamın çok da doğru olmadığını göreceğiz). Problemin belki daha da ilginç bir yanı var: Ku- antum fiziği ile özel görelilik kuramlarını birleştire- Spin dönme değildir! rek elde ettiğimiz kuram (veya kuramlar) hayal ede- bileceğimiz en yüksek enerjilerde veya hayal edebi- Spin klasik bir karşılığı olmayan bir büyüklük- leceğimiz en küçük ölçeklerde de geçerli olacaksa, tür. Kelime anlamı itibari ile parçacığın kendi ekse- evrende sadece spini 0, 1/2 , 1 ve 3/2 olan temel par- ni etrafında dönmesini çağrıştırsa da bu doğru de- çacıklar var olabilir. Yüksek spinli başka parçacıkla- ğildir. Çünkü parçacığın ekseni yoktur, hacmi yok- rın anlamlı, yani her türlü enerji düzeyinde geçerli tur ve dönecek bir materyal yoktur. Peki spinin ne olan kuramlarını oluşturmak matematiksel olarak olduğunu nasıl anlayabiliriz? Spin bir parçacığın mümkün değil. Bu, temel parçacık fiziğinin ulaşa- belki de en önemli özelliğidir, diğer parçacıklarla bildiği gerçekten etkileyici bir sonuç. nasıl etkileşeceğini büyük ölçüde bu özelliği belir- ler. Özel görelilik ve kuantum fiziğinin birlikte uy- gulanması, parçacıkları spin ve kütle ile etiketleme- miz gerektiğini söylemenin de ötesinde, bu etiket- lerin alabileceği değerleri de öğretir. Örneğin par- çacığın kütlesi pozitif ya da sıfır olabilir. Parçacığın 47

Var Olabilen Şeyler ve Var Olması Gereken Şeyler rına dönüşür. Bu dönüşümün kuantum ve görelilik fiziği ile uyumlu kuramı Glashow, Weinberg ve Ab- Var olabilen temel parçacıklarla ilgili elde ettiği- dus Salam isimli fizikçiler tarafından 1960’ların so- miz bilgiye yeniden bakalım: Evrendeki bütün temel nunda bulundu. Kuram evrende üç tane, o güne ka- parçacıklar sadece birkaç etiket taşıyor. Mesela ev- dar hiç gözlemlenmemiş, kısa süre yaşayan parçacık rendeki bütün elektronlar, enerjileri hariç aynı; biraz var olması gerektiğini söyler. Nitekim bu parçacık- büyük ya da biraz küçük bir elektrondan bahsedile- lar (W+, W- ve Z bozonları) 1983’te kinetik enerji- mez. Ayrıca sadece 0, 1/2 , 1, 3/2 spin değerine sahip nin maddeye dönüştürüldüğü CERN’deki hızlandı- temel parçacıklar var olabiliyor, diğer bütün kompo- rıcıda üretildi. Kuram neredeyse mükemmel çalışı- zit parçacıklar ve atomlar bu temel parçacıklardan yor, fakat çok temel bir eksiği var: Bozonlar kütlele- oluşmak zorunda. Bu noktada bir detay var: Henüz ri hidrojen atomumun kütlesinin yaklaşık 80-90 ka- spin değeri 3/2 olan bir temel parçacık bulunmadı. tı kadar olan noktasal temel parçacıklar. Oysa ku- Kuramsal olarak var olabilen bu parçacığın, gerçek- ramın istediğimiz kadar yüksek enerji düzeylerin- ten var olması gerektiğine dair çok kuvvetli bir ka- de geçerli ve tutarlı olabilmesi için, bu bozonların nıt yok. Diğer taraftan 2012 yılında Higgs parçacı- aynı foton (ışık) gibi kütlesiz olması gerekir. Kura- ğı bulunana kadar spin değeri 0 olan bir temel par- mı sadece düşük enerjilerde geçerli olan bir kuram çacık da gözlemlenmemişti. Ancak Higgs parçacığı- olmaktan kurtarmanın tek yolu 1964’te ortaya atı- nın var olması gerektiği yönünde çok kuvvetli sav- lan ve Higgs mekanizması diye bilinen mekanizma- lar vardı. Bunu anlamak için bir adım geriye gidelim yı kullanmak. ve parçacıkların kütle etiketini anlamaya çalışalım. Higgs mekanizmasına göre bir temel parçacı- Peter W. Higgs Kütle etkileşimdir! ğın kütle diye nitelendirdiğimiz özelliği, o parça- cıkla evrenin tamamını dolduran bir alanın etkile- Klasik anlamda kütle, üzerine kuvvet uygulanan şiminin kaba bir tasviridir. Yani “kütle etkileşimdir”. bir parçacığın harekete, ivmelenmeye karşı göster- Daha iyi anlaşılması için şöyle bir örnek de verebili- diği direnç olarak anlaşılabilir. Aynı kuvvetin uygu- riz: Siz bu yazıyı okurken içinde bulunduğunuz oda- landığı iki ayrı cismin zamana göre yol değişimleri- nın sıcaklığı 25 °C olsun. Bu 25 °C neyi ifade ediyor? ne bakarak kütlelerinin birbirlerine oranını söyleye- Odanın içindeki havanın moleküllerinin hızları çok biliriz. Mikroskobik dünyada Newton’un kuramının farklıdır, ama ortalama hızları 500 m/sn civarında- geçerli olmadığını bildiğimize göre, kütle kavramı- dır. Moleküller size ortalama olarak bu hızla çarpar. nı nasıl anlayabiliriz? Ayrıca elektron gibi hacimsiz Bütün bu çarpmalar son derece karışıktır, dolayısıy- bir varlığın kütle özelliği tam olarak ne anlama ge- la hava ile etkileşiminizi tek tek çarpmaların verdiği lir? Bu soruların cevabı, proton ile birlikte atom çe- etkiyi inceleyerek anlamamız çok zor ve gereksizdir. kirdeğini oluşturan nötronun serbest haldeyken ka- Bu yüzden, bu çarpmaları unutup belli bir ortalama rarsız olmasında, yani kimliğini koruyamamasında alıp odanın havası ile etkileşiminizi tek bir paramet- gizli. Nötron serbest haldeyken (yani çekirdeğin dı- reye göre, yani sıcaklık cinsinden ifade ediyoruz. Bu şındayken) yaklaşık 14 dakikalık ortalama ömrü so- anlamda, yukarıdaki ifadeye paralel olarak “sıcaklık nunda proton, elektron ve anti-nötrino parçacıkla- etkileşimdir” diyebiliriz. Sonuç olarak temel parçacıklar kütlelerini evre- ni dolduran Higgs alanı ile etkileşerek elde ediyor ve bu etkileşim her an devam ediyor. Proton gibi te- mel olmayan, parçalardan oluşan parçacıklar için durum böyle değil. Protonun içindeki kuarklar küt- lelerini Higgs alanı ile etkileşerek alıyor, ancak pro- tonu oluşturan 3 kuarkın toplam kütlesi protonun kütlesinin sadece % 1’i kadar. Protonun kütlesinin önemli bir kısmı bu kuarkların kinetik enerjilerin- den ve bağlanma enerjilerinden geliyor. (Kuarklar arasındaki bağlanmayı gluon isimli ve kütlesiz 8 te- mel parçacık sağlıyor) Atomun diğer önemli parça- sı olan elektron, kütlesini Higgs alanı ile etkileşerek elde ediyor. Elektron kütlesiz olsaydı ne atom ne de gözle görünür herhangi bir madde oluşurdu. 48