เครื่องมือทางภูมิศาสตร์

รายวิชา สังคมศกึ ษาฯ (ส33101) ภาคเรียนที่ 1 ปีการศกึ ษา 2563 ระดบั ช้นั มธั ยมศกึ ษาปีที่ 6 ครผู ู้สอน นางสาวดวงพร ครธุ สวา่ ง

หน่วยการเรียนรู้ท่ี 1 เครื่องมือทางภูมศิ าสตร์ และภูมศิ าสตร์สารสนเทศศาสตร์

เครอ่ื งมอื สำคญั ทำงภมู ศิ ำสตร์ ภมู สิ ำรสนเทศศำสตร์



เครื่ องมือทางภูมิศาสตร์ คือ วัสดุอุปกรณ์ในรู ปแบบต่างๆ ท่ีนามาใช้เป็ นส่ื อ เพ่ือการศึกษา การสารวจ การเก็บขอ้ มูล การบนั ทึก การวเิ คราะห์ขอ้ มูล ตลอดจนใชเ้ ป็ น สื่อในการเผยแพร่ขอ้ มลู ทางภูมศิ าสตร์

• เคร่ืองมือที่ทาหน้าทีเ่ ป็ นส่ือความรู้ เช่น รูปถ่ายทางอากาศ ลูกโลกจาลอง ภูมปิ ระเทศจาลอง รูปถ่าย บารอมิเตอร์ ทางอากาศ ภาพจากดาวเทียม เป็นตน้ • เคร่ืองมือทที่ าหน้าท่ีเป็ นส่ือเก็บรวบรวม ข้อมูลทางภูมิศาสตร์ เช่น เขม็ ทิศ เครื่องมือวดั ระยะทางในแผนท่ี เทอร์โมมเิ ตอร์ จีพีเอส เป็นตน้ จีพีเอส



แผนท่ี เป็ นเครื่องมือที่สร้างข้ึนเพอื่ แสดงลกั ษณะของพ้ืนผวิ โลก และสิ่งท่ีปรากฏ บนพ้ืนผิวโลกบนวสั ดุแบนราบดว้ ยการยอ่ ขนาดใหเ้ ลก็ ลงโดยใชม้ าตราส่วน และใช้ สญั ลกั ษณ์แทนส่ิงตา่ งๆ ที่มีอยจู่ ริงบนผวิ โลก

ความสาคญั และประโยชน์ของแผนท่ี ดา้ นการทหาร ดา้ นการเมืองการปกครอง ดา้ นเศรษฐกจิ และสงั คม ดา้ นสงั คม ดา้ นสง่ิ แวดลอ้ ม

ชนิดของแผนท่ี การจาแนกชนิดของแผนทต่ี ามลกั ษณะทป่ี รากฏบนแผนท่ี 1. แผนท่ลี ายเสน้ (Line Map) 2. แผนท่ีภาพถา่ ย (Photo Map) 3. แผนท่ีแบบผสม (Annotated Map)

แผนท่ลี ายเสน้ (LINE MAP) แผนท่ซี ่ึงรายละเอยี ดท่ีปรากฏอยูบ่ นแผ่นแผนท่ีน้นั เป็น ลายเสน้ อาจจะเป็ นเสน้ ตรง เสน้ โคง้ ท่อนเสน้ หรอื เสน้ ใด ๆ ท่ี ประกอบกนั ข้ึนเป็ นรูปแบบตา่ ง ๆ เช่น ถนนแสดงดว้ ยเสน้ เด่ียว เสน้ คูข่ นาน หรอื ท่อนเสน้ ตอ่ กนั เป็ นแนวยาวตามลกั ษณะความคด เค้ียวของเสน้ ทางน้ัน ๆ อาคารแสดงดว้ ยเสน้ ประกอบกนั เป็ นส่เี หล่ยี มตามลกั ษณะท่เี ป็ นจรงิ สญั ลกั ษณ์ท่ีใชท้ ดแทนรายละเอยี ด ในแผ่นแผนท่นี ้นั กเ็ ป็ นรูปแบบ ทMแ่บปี AบระPแก)บอในบนดแเมว้ล่ยือะรลแาาผยยนลเสะทนเ้่ีแอบยีแดบผททน่ีแรทวส่ลีดดาทงยรบเงสนน้(แPดผLงั่นกAแลSผา่ TวนIทหC่นีมR้านั ยEรปLวรมIะEทกอFง้ั แบผดนว้ ยท่ี ลายเสน้ แลว้ ถอื ว่า เป็ นแผนท่ีลายเสน้ ทง้ั ส้นิ

แผนท่รี ูปถา่ ย (PHOTO MAPS) แผนท่ซี ่ึงรายละเอยี ดท่ปี รากฏอยูบ่ นแผ่นแผนท่นี ้ัน เป็ นรายละเอยี ดท่ีไดจ้ ากการถา่ ยภาพภมู ิประเทศดว้ ยกลอ้ ง ถา่ ยรูป แผนท่รี ูปถา่ ยในปจั จุบนั ท่ผี ลติ จากรูปถา่ ยทางอากาศ มี ทง้ั เป็ นแผนท่แี บบแบน แผนท่ที รวดทรง (พมิ พด์ ุนนูน) และแผนท่แี บบแบนท่ีมองเหน็ เป็ นภาพสามมิติ (3D-Map) คลา้ ยภาพโปสการด์ แบบท่มี องเหน็ เป็ นภาพสาม มิติ

แผนท่แี บบผสม (ANNOTATED MAPS) เป็ นแผนท่ีแบบผสม ระหวา่ งแผนท่ีลายเสน้ กบั แผนท่ีรูปถา่ ย รายละเอยี ดท่ีปรากฏใหเ้ หน็ บนแผ่นแผนท่ีชนิดน้ี จงึ มีทง้ั รายละเอยี ดท่ีไดจ้ ากการถา่ ยภาพภมู ิประเทศดว้ ยกลอ้ งถา่ ยรูป และ รายละเอยี ดท่ถี กู วาด หรอื เขียนข้ึนเป็ นลายเสน้ ตามปกตแิ ลว้ แผน ท่ีดงั กลา่ วรายละเอยี ดท่ีเป็ นพ้นื ฐานสว่ นใหญจ่ ะเป็นรายละเอยี ด ท่ี ไดจ้ ากการถา่ ยภาพภมู ิประเทศดว้ ยกลอ้ งถา่ ยรูป สว่ นรายละเอยี ดท่ี สาคญั ๆ เช่น แม่น้า ลาคลอง ถนนหรอื เสน้ ทาง รวมทง้ั อาคารใด ๆ ท่ีตอ้ งการเนน้ ใหเ้ หน็ เด่นชดั กแ็ สดงดว้ ยลายเสน้ พมิ พแ์ ยกสใี หเ้ หน็ เด่นชดั กว่ารายละเอยี ดบรเิ วณรอบ ๆ แผนท่แี บบผสมในปจั จบุ นั นิยมใชก้ นั มาก เพราะสะดวกและงา่ ยแกก่ ารอา่ น ผูผ้ ลติ ไดผ้ ลติ ข้ึน หลายแบบ มีทง้ั แบบแบน และแบบพมิ พน์ ูน สว่ นใหญจ่ ะเป็นแผน ท่ีสมี ากกวา่ สองสขี ้ึนไป

องคป์ ระกอบท่สี าคญั ของแผนท่ี  เสน้ ขอบระวาง  สญั ลกั ษณ์ (Symbol)  ช่ือภมู ิศาสตร์ (Geographical Names)  มาตราสว่ นแผนท่ี (Map Scale)  ระบบอา้ งองิ ในการกาหนดตาแหน่ง (Position Reference Systems )

มาตราสว่ นแผนท่ี (MAP SCALE) อตั ราส่วนระหว่างระยะทางในแผนท่ี มาตราสว่ นแผนท่ี คอื กบั ระยะทางจริงในภูมปิ ระเทศ มาตราส่วนเศษส่วน (Representative Fraction) เช่น 1:1,000 หรือ 1/1000 มาตราส่วนคาพดู (Verbal Scale) เช่น 1 นิ้ว ตอ่ 1 ไมล์ หรือ 1 เซนติเมตร ตอ่ 5 กิโลเมตร มาตราส่วนรูปภาพ หรือมาตราส่วนบรรทดั (Graphic Scale or Bar Scale)

รูปทรงสณั ฐานของโลก โลกมดื โลกสดใส

รูปทรงสณั ฐานของโลก โลกจริง โลกแผนท่ี

รูปทรงสณั ฐานของโลก ทรงกลม หรอื สเฟี ยรอยด์ - แผนท่มี าตราสว่ นเลก็ ทม่ี ี ขอบเขตกวา้ งขวาง เช่น แผนท่โี ลก ทรงรี หรือ อลิ ปิ ซอยด์ -สาหรบั ใชเ้ ป็นพ้นื ผิวการรงั วดั และ การแผนท่ที ่ตี อ้ งการความละเอยี ด ถกู ตอ้ งสูง ยอี อยด์ - งานรงั วดั ชน้ั สูง (Geodesy)

ระบบอา้ งองิ ในการกาหนดตาแหน่ง (POSITION REFERENCE SYSTEMS )

พกิ ดั ภมู ิศาสตร์ (GEOGRAPHIC COORDINATES)



UNIVERSAL TRANSVERSE MERCATOR (UTM)

เสน้ โครงแผนท่ี

เสน้ โครงแผนท่ี

ละตจิ ูด(LATTUDE) 1. เสน้ รอยตดั บนพ้นื ผิวพภิ พท่เี กดิ จากการสมมตใิ ชพ้ ้นื ราบตดั พภิ พโดยใหพ้ ้นื ราบน้นั ตง้ั ไดฉ้ ากกบั แกนหมนุ ของพภิ พเสมอ เสน้ รอยตดั ดงั กลา่ วน้นั คอื เสน้ ละตจิ ูด นิยมเรียก สน้ั ๆ วา่ “ เสน้ ขนาน” 2. ละตจิ ูดศนู ยอ์ งศา คอื เสน้ รอยตดั บนพ้นื ผิวพภิ พ ท่เี กดิ จากพ้นื ราบทต่ี ง้ั ไดฉ้ ากกบั แกน หศนูมนุยสต์ ูตดั รผ”่าน(Eจqุดuศaูนtยorก์ )ลซาง่ึงขเปอ็นงพวงภิ ขพนาเนสนล้ ะรอตยจิ ูตดดวั งเใสหน้ ญน้ี่ทม่สีีชดุ่ือเรียกอกี อยา่ งหน่ึงวา่ “เสน้ 3. คา่ ละตจิ ูดของวงละตจิ ูดใด คอื คา่ มมุ ท่จี ดุ ศูนยก์ ลางของพภิ พนบั ไปตามพ้นื ราบท่บี รรจุ แกนหมนุ ของพภิ พ เร่ิมจากพ้นื ศูนยส์ ูตรถงึ แนวเสน้ ตรงท่ลี ากจากจดุ ศนู ยก์ ลางพภิ พ ไปยงั วงละตจิ ูตน้นั 4. ทจ่ี ดุ ขว้ั เหนือของพภิ พมีคา่ ละตจิ ูดเทา่ กบั 90 องศาเหนือ และทจ่ี ดุ ขว้ั ใตข้ องพภิ พมคี า่ ละตจิ ูดเทา่ กบั 90 องศาใต้ 5. เน่ืองจากพ้นื ของวงละตจิ ูดศนู ยอ์ งศา หรอื พ้นื ศูนยส์ ูตร เป็นพ้นื ทต่ี ดั ผ่านจดุ ศนู ยก์ ลาง ของพภิ พ วงศนู ยส์ ูตรจงึ ถกู เรยี กวา่ “วงกลมใหญ่” สว่ นละตจิ ูดอน่ื ๆ เป็นวงกลมเลก็ วง ละตจิ ูตจะมีขนาดเลก็ ลงๆ เม่ือหา่ งวงศูนยส์ ูตรออกไปจนกระทงั่ กลายเป็นจุดทข่ี ว้ั โลก เหนือและขว้ั โลกใต้

ลองจิจูด (Longitude)

ลองจจิ ูด (Longitude) 1. เสน้ รอยตดั บนพ้นื ผิวพภิ พทเ่ี กดิ จากการสมมตใิ ชพ้ ้นื ราบตดั พภิ พ โดยให้ พ้นื ราบผ่านแนวแกนหมนุ ของพภิ พ เสน้ รอยตดั บนพ้นื ผิวพภิ พดงั กล่าว เรยี กว่า เสน้ ลองจจิ ูดหรอื เสน้ เมรเิ ดียน (Meridian) 2. ลองจจิ ูดศนู ยอ์ งศา คอื เสน้ ลองจจิ ูดท่ผี ่านหอสง่ ดาว ณ เมืองกรนี ิส (Greenwich) ในประเทศองั กฤษ มีช่ือเรยี กอกี ช่ือหน่ึงว่า เมรเิ ดียนหลกั (Prime Meridian) 3. การกาหนดค่าลองจจิ ูด คอื ค่างา่ มมมุ ทจ่ี ุดศูนยก์ ลางพภิ พบนพ้นื ศนู ยส์ ูตร โดยใชแ้ นวเสน้ ตรงทล่ี ากจากจุดศนู ยก์ ลางพภิ พมายงั เมรเิ ดียนหลกั เป็นแนว เร่มิ นบั ค่างา่ มมมุ ไปทางตะวนั ออก 180 องศา เรยี กวา่ ลองจจิ ูดตะวนั ออก และนบั คา่ งา่ มมมุ ไปทางตะวนั ตก 180 องศา เรยี กวา่ ลองจจิ ูดตะวนั ตก เสน้ ลองจจิ ูดท่ี 180 องศาตะวนั ออกและตะวนั ตกเป็นเสน้ เดียวกนั 4. ลองจจิ ูดทกุ เสน้ เป็นสว่ นโคง้ ของวงกลมใหญ่ (Great Circle)

• แผนทภี่ ูมิประเทศ แสดงขอ้ มลู • แผนท่เี ฉพาะเร่ือง แสดงขอ้ มลู หลกั เฉพาะ รายละเอียดของผวิ โลกท่ีเกี่ยวกบั เรื่องใดเร่ืองหน่ึง เช่น แผนท่ีประชากร ภูมิลกั ษณ์แบบต่างๆ ที่เกิดข้ึนเองตาม แผนท่ีป่ าไม้ แผนที่ท่องเท่ียว เป็นตน้ ธรรมชาติ แผนที่แสดงภูมิประเทศบนเกาะสุมาตรา แผนท่ีแสดงเขตชีวภาพภมู ิศาสตร์ของโลก





• ใชแ้ สดงเส้นทางคมนาคมในการเดินทาง • ใชใ้ นการส่งเสริมการท่องเที่ยว • ใชใ้ นการรายงานปรากฏการณ์ธรรมชาติ • ใชเ้ ป็นขอ้ มลู ในการวางแผนสร้างระบบสาธารณูปโภค แผนที่แสดงเสน้ ทางเดินพายไุ ตฝ้ ่นุ ไห่เยยี นในทะเลจีนใต้

• ใชเ้ ป็นขอ้ มลู พ้ืนฐานในการพฒั นาเศรษฐกิจและสังคม • ใชใ้ นกิจการทหาร • ใชใ้ นดา้ นความสัมพนั ธ์ระหวา่ งประเทศใชศ้ ึกษาวจิ ยั เกี่ยวกบั พ้นื ท่ี • ใชศ้ ึกษาวจิ ยั เก่ียวกบั พ้นื ท่ี



ลูกโลกจาลอง เป็นหุ่นจาลองของโลก เพ่อื ใชแ้ สดงแทนสณั ฐานของโลกซ่ึงมี ลกั ษณะกลม สามารถแสดงการหมุนรอบตวั ของโลก เพื่อประกอบการอธิบาย การเกิดกลางวนั -กลางคืนไดเ้ ป็นอยา่ งดี

• ลกั ษณะผวิ โลก แบ่งออกเป็น 2 ส่วน คือ ส่วนท่ีเป็นพ้ืนน้าและส่วนท่ีเป็นแผน่ ดิน • ส่วนทสี่ มมตขิ นึ้ ไดแ้ ก่ เส้นเมริเดียนและเส้นขนาน

• ใชศ้ ึกษาขอ้ มูลท่ีต้งั รูปร่าง ขนาด และลกั ษณะทางกายภาพของประเทศ ทวปี ทะเล และ มหาสมทุ รตา่ งๆ • ใชศ้ ึกษาเสน้ เมริเดียน และเสน้ ขนาน • ใชศ้ ึกษาการหมุนของโลกและการโคจรของโลกรอบดวงอาทิตย์



รูปถ่ายทางอากาศ เป็ นรูปที่ไดจ้ ากการถ่ายทางอากาศ โดยใชก้ ลอ้ งถ่ายรูปติด ไวก้ บั อากาศยาน เช่น เครื่องบิน บอลลูน เป็ นตน้ รูปถ่ายทางอากาศจะให้ขอ้ มูล ค่อนขา้ งละเอียด ควรศึกษาควบคูก่ บั แผนท่ี เพือ่ ใหเ้ ขา้ ใจง่ายข้ึน

• รูปถ่ายทางอากาศแนวด่ิง เป็ นรูป • รูปถ่ายทางอากาศแนวเฉียง เป็ น ท่ีถ่าย ในแนวต้ังฉากกับผิวโลก รูปถ่ายท่ี เกิดจากการกาหนดแกน และไมเ่ ห็นแนว ขอบฟ้า ของกลอ้ งใน ลกั ษณะเฉียง

• ความแตกต่างของความเขม้ ของสี เช่น ป่ าไมแ้ น่นทึบจะมีสีเขม้ กวา่ ป่ าถูกทาลาย • ขนาดและรูปร่าง เช่น สนามฟุตบอลมลี กั ษณะเป็นสี่เหล่ียมผนื ผา้ ขนาดใหญ่ • เน้ือภาพและรูปแบบ เช่น ป่ าไมธ้ รรมชาติจะมีความสูงต่าไม่สมา่ เสมอเหมือนป่ าปลูก • ความสูงและเงา เช่น ตน้ ไมส้ ูงหรือตึกสูงเมอ่ื ถ่ายในช่วงเชา้ หรือบ่ายจะมีเงา ทาใหแ้ ปล ความหมายไดด้ ี • ตาแหน่งและความสัมพนั ธ์ เช่น เรือในแมน่ ้า รถยนตบ์ นถนน • ขอ้ มูลประกอบ เช่น แผนที่การใชท้ ่ีดิน แผนที่ป่ าไม้ • การตรวจสอบขอ้ มลู โดยการตรวจสอบขอ้ มลู ภาคสนามจะช่วยใหแ้ ปลความหมายถูกตอ้ ง มากข้ึน กรุงพนมเปญ ประเทศกมั พชู า

• ใชส้ ารวจและทาแผนที่ภูมิประเทศ • ใชใ้ นกิจการทางทหารและความมนั่ คงของประเทศ • ใชส้ ารวจและติดตามการเปลี่ยนแปลงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอ้ ม • ใชส้ ารวจและติดตามการเปลี่ยนแปลงพ้นื ท่ีการใชท้ ี่ดิน • ใชใ้ นการวางผงั เมือง และการสารวจแหล่งโบราณคดี • ใชใ้ นการสารวจและติดตามดา้ นยทุ ธศาสตร์ ภาพถ่ายทางอากาศแสดง การบกุ รุกพ้นื ท่ีป่ าในจงั หวดั พงั งา



ภาพจากดาวเทียม เป็ นภาพท่ีไดจ้ ากเคร่ืองถ่ายภาพท่ีติดต้ังไวก้ ับดาวเทียม ซ่ึงสามารถ จาแนกความแตกต่างของสิ่งต่างๆ ที่ปรากฏบนผวิ โลก โดยอาศยั การสะทอ้ นรังสีความร้อนของ สิ่งต่างๆ บนผวิ โลก ซ่ึงขอ้ มลู จากดาวเทียมจะถูกส่งมายงั สถานีบนพ้นื โลกในรูปของตวั เลข แลว้ จึงใชค้ อมพวิ เตอร์ในการแปลงค่าตวั เลขเป็นภาพ ภาพจากดาวเทียม MTSAT-1R

• ดำวเทยี มอตุ ุนิยมวทิ ยำ ใชบ้ นั ทกึ ขอ้ มลู ดำ้ นอตุ ุนยิ มวทิ ยำ ดาวเทียม GOES • ดำวเทยี มสมทุ รศำสตร์ ใชบ้ นั ทกึ ขอ้ มลู ดำ้ นสมทุ รศำสตร์ ดาวเทียม THEOS • ดำวเทยี มสำรวจแผน่ ดนิ ใชบ้ นั ทกึ ขอ้ มลู ของผวิ โลก • ดำวเทยี มสอ่ื สำร ใชเ้พอ่ื กำรตดิ ต่อสอ่ื สำรและคมนำคม • ดำวเทยี มเพอ่ื กำหนดตำแหน่งบนพ้นื โลก ใชส้ ำรวจ หำตำแหน่งวตั ถบุ นพ้นื โลก • ดำวเทยี มเพอ่ื กิจกำรทหำร ใชใ้ นกิจกำรทหำร เช่น กำรศึกษำ แนวพรมแดน ดาวเทียมไทยคม 4

• กรณีท่ีพมิ พ์ข้อมูลเป็ นภาพพมิ พ์ • กรณีท่เี ป็ นข้อมูลตัวเลข แปลความหมายแบบเดียวกบั การแปล ขอ้ มูลจะถูกแปลงเป็นภาพผา่ น ความหมายรูปถ่ายทางอากาศ โดยการ โปรแกรมคอมพิวเตอร์ และจึงกาหนด สังเกตจากความเขม้ ของสี ขนาดและ ขอ้ มูลตามวตั ถุประสงคก์ ารใชต้ ่อไป รูปร่าง ความสูงและเงาของวตั ถุ เป็นตน้

• ใชใ้ นดา้ นการจดั การ ทรัพยากรสิ่งแวดลอ้ ม • ใชใ้ นดา้ นการทาแผนที่ • ใชใ้ นดา้ นอุตุนิยมวิทยา ภาพจากดาวเทียมแสดงการเคล่ือนตวั ของพายไุ ตฝ้ ่นุ ไห่เยยี น



ภูมิสารสนเทศศาสตร์ (Geoinformation) คือ ศาสตร์สารสนเทศที่เน้น การบูรณาการเทคโนโลยีทางดา้ นการสารวจ การทาแผนท่ี และการวิเคราะห์ ขอ้ มูลเชิงพ้ืนท่ีเข้าด้วยกัน เพื่อศึกษาเกี่ยวกบั พ้ืนท่ีบนโลก ซ่ึงประกอบด้วย ระบบสารสนเทศภูมิศาสตร์ (GIS) การรับรู้จากระยะไกล (RS) และระบบ กาหนดตาแหน่งบนพ้นื โลก (GPS)



ระบบสารสนเทศภูมิศาสตร์ (Geographic Information System) เป็นระบบที่สามารถเก็บรวบรวม และ บนั ทึกขอ้ มูลทางภูมิศาสตร์ ดว้ ยระบบ คอมพิวเตอร์ เพือ่ การนาเขา้ จดั เก็บ ปรับปรุง แกไ้ ขขอ้ มูล ใหท้ นั สมยั และ แสดงผลลพั ธ์ในรูปแบบตา่ งๆ เช่น แผนที่ ภาพสามมิติ สถิติตาราง สามารถพิมพอ์ อกมาไดเ้ ป็นเอกสาร เพื่อเผยแพร่ขอ้ มูลได้