การกลั่นแกล้งบนโลกไซเบอร์ (Cyberbullying)

2 l การกล่ันแกล้งบนโลกไซเบอร์

การกล่ันแกลง้ บนโลกไซเบอร์ (Cyberbullying) ในปัจจุบัน สอ่ื อนิ เทอร์เนต็ และอุปกรณ์ดจิ ทิ ัลทำ� ใหค้ วามนยิ มในการใช้สอื่ ออนไลนม์ มี ากขน้ึ เด็กๆ และเยาวชนทเ่ี ตบิ โตมากบั สอ่ื เหลา่ นใี้ ชเ้ วลาสว่ นใหญข่ องพวกเขาในโลกไซเบอร์ ผลสำ� รวจจากสำ� นกั งาน พัฒนาธรุ กรรมทางอเิ ล็กทรอนิกสพ์ บวา่ Gen Z คอื เยาวชนอายตุ ่�ำกว่า 17 ปี ใช้อินเทอรเ์ นต็ มาก ที่สุดถึง 7 ชม.ต่อวนั ในวนั หยุด และเกอื บ 6 ช่ัวโมงตอ่ วัน ในวนั เรยี นหนงั สอื อยา่ งไรก็ตาม เด็กๆ และเยาวชนควรไดร้ บั การศกึ ษาและคำ� แนะนำ� ใหร้ เู้ ทา่ ทนั สอื่ สารสนเทศและดจิ ทิ ลั ใหม้ ากขนึ้ เพราะ การสอื่ สารในโลกไซเบอรม์ คี วามแตกต่างจากการมีปฏิสมั พนั ธก์ ับผ้อู ื่นในชีวิตจริง การให้คำ� แนะนำ� เกย่ี วกับการใช้เทคโนโลยี ไมว่ ่าจะเป็นดา้ นความปลอดภยั ด้านสุขภาพ การจดั สรรเวลาหน้าจอ การเห็นอกเหน็ ใจผู้อ่นื ในโลกออนไลน์ การรเู้ ท่าทนั การกลน่ั แกลง้ บนโลกไซเบอร์ เป็นอีกเร่อื งหนึ่งทผี่ ูม้ ีสว่ นเกี่ยวขอ้ งควรให้ความส�ำคญั และใส่ใจไม่ว่าจะเป็น เด็กและเยาวชนท่ีควรได้รับการปลูกฝังให้รู้จักป้องกันตัวเอง พ่อแม่และ โรงเรยี นควรจะเข้าใจในการใหค้ �ำปรึกษา และภาคเอกชนผู้ให้บรกิ ารอินเทอรเ์ นต็ สอ่ื ดิจทิ ลั และ สอื่ สงั คมออนไลน์ ควรจะมคี วามรคู้ วามเขา้ ใจในเรอ่ื งกฎหมายและระเบยี บกตกิ าการใชส้ อ่ื คอมพวิ เตอร์ และสอื่ สงั คมออนไลน์ เพ่ือสามารถจัดการปญั หาเบือ้ งต้นไดห้ ากพบว่ามีการกระท�ำดังกลา่ วเกิดข้นึ มรี ายงานสำ� รวจหลายชนิ้ บง่ บอกวา่ ตงั้ แตป่ ี 2010 เปน็ ตน้ มา สถติ ขิ องการกลน่ั แกลง้ บนโลกไซเบอร์ มจี �ำนวนสงู ข้ึนเรือ่ ยๆ Cyberbullying l 3

การกลัน่ แกลง้ บนโลกไซเบอร์คอื อะไร การกลั่นแกลง้ บนโลกไซเบอร์คือ การกลนั่ แกลง้ รงั แก หรือคกุ คามโดยเจตนาผา่ นส่อื ดิจิทัลหรือ สอื่ ออนไลน์ เชน่ โทรศพั ทม์ อื ถอื คอมพวิ เตอร์ และแทบ็ เลต็ ผทู้ ก่ี ลน่ั แกลง้ จะสง่ ขอ้ ความหรอื รปู ภาพ ผา่ น SMS, กล่องขอ้ ความ และแอปพลเิ คช่ัน หรอื สง่ ผา่ นออนไลนใ์ นโซเชยี ลมีเดีย, กระดานสนทนา หรือเกมออนไลน์ที่ผู้ใช้สามารถเปิดดู มีส่วนร่วมหรือแบ่งปันเนื้อหาได้ การกล่ันแกล้งลักษณะนี้ มกั กระทำ� ซ้�ำๆ ไปยงั เหย่ือหรือผูท้ ่ถี กู กลนั่ แกล้ง โดยผูร้ งั แกจะเปิดเผย หรอื ปดิ บังตวั ตนก็ได้ วิธกี าร คอื สง่ โพสต์ หรอื แชรข์ อ้ มลู ดา้ นลบ เปน็ เทจ็ หยาบคาย และทำ� รา้ ยจติ ใจผอู้ น่ื บางกรณกี ารกลนั่ แกลง้ บนโลกไซเบอร์อาจรวมถึงการแชร์ข้อมูลส่วนตัวของผู้อื่นโดยมีเจตนาเพื่อท่ีจะท�ำให้เจ้าตัวอับอาย หรือท�ำลายช่ือเสียง บางคร้ังการกลั่นแกล้งบนโลกไซเบอร์เลยไปถึงระดับที่ผิดกฎหมายหรือเป็น อาชญากรรมได้ ประการสำ� คญั การปฏบิ ตั ติ อ่ ผอู้ น่ื โดยไมเ่ จตนา หรอื ไมส่ ภุ าพ เพยี งครง้ั เดยี ว ไมอ่ าจถอื วา่ เปน็ การกลนั่ แกลง้ ได้ คณุ ลกั ษณะประการสำ� คญั ของการกลน่ั แกลง้ บนโลกไซเบอรค์ อื เปน็ การกระทำ� ทจี่ งใจ และกระทำ� ตอ่ ผถู้ กู กระทำ� ซำ้� ๆ หลายครงั้ ขอ้ มลู จาก Office of the eSafety Commissioner ของออสเตรเลยี พบวา่ ในปี 2560 เดก็ ถงึ 1 ใน 5 คน ไดร้ บั ผลกระทบจากกลน่ั แกลง้ บนโลกไซเบอร์ ตัวอยา่ งของ การกลั่นแกล้งบนโลกไซเบอร์ สง่ ขอ้ ความขม่ ขหู่ รอื หยาบคาย ใชอ้ บุ ายใหผ้ อู้ น่ื เปดิ เผยขอ้ มลู แอบเขา้ ใชง้ านบญั ชสี อ่ื ออนไลน์ ทางอเี มลหรอื SMS หรอื สว่ นตวั หรอื ความลบั ทน่ี า่ อาย แลว้ ของผอู้ นื่ แลว้ แกลง้ โพสตข์ อ้ ความ กลอ่ งขอ้ ความ นำ� ไปเผยแพรต่ อ่ ในสงั คมออนไลน์ หรอื รปู ภาพทน่ี า่ อบั อาย ลงในสอื่ ออนไลน์ สรา้ งเวบ็ ไซตห์ รอื เพจตอ่ ตา้ น สรา้ งแฟนเพจเพอ่ื เปรยี บเทยี บวา่ โพสตข์ อ้ ความหรอื รปู ภาพเพอ่ื หรอื ลอ้ เลยี นเพอื่ นทชี่ น้ั เรยี น ใครสวยสดุ /หนา้ ตาแยท่ สี่ ดุ กลน่ั แกลง้ ผา่ นโซเชยี่ ลมเี ดยี อยา่ ง ในโรงเรยี น Facebook YouTube Twitter 4 l การกลน่ั แกลง้ บนโลกไซเบอร์ และ LINE

การกลน่ั แกลง้ บนโลกไซเบอรก์ ับการกล่นั แกล้งทางกายภาพ การเข้าใจความเหมือนและความแตกต่างของการกล่ันแกล้งบนโลกไซเบอร์และการกลั่นแกล้งทาง กายภาพชว่ ยทำ� ให้เขา้ ใจลักษณะของการกล่นั แกล้งทางไซเบอรไ์ ด้ชัดเจนยงิ่ ขน้ึ การกลน่ั แกลง้ (Bullying) ทางกายภาพ (Physical Term) • เปน็ การกระท�ำ โลกไซเบอร์ (Cyber Term) • เกดิ ขน้ึ ไดเ้ มอ่ื คกู่ รณเี ผชญิ หนา้ กนั ในเชิงก้าวรา้ วรุนแรง • เกดิ ขน้ึ ไดต้ ลอดเวลา • เหยอ่ื หลบหลกี ได้ • เหยอื่ หลบหลกี ไมไ่ ด้ • มผี รู้ ว่ มรบั รใู้ นวงจำ� กดั • เปน็ การกระท�ำที่ • มผี รู้ ว่ มรบั รใู้ นวงกวา้ งผา่ นโลกออนไลน์ • ระบตุ วั ตนผกู้ ลน่ั แกลง้ ได้ • ผกู้ ลนั่ แกลง้ ปกปดิ ตวั ตนทแี่ ทจ้ รงิ • รบั รถู้ งึ ผลกระทบทเี่ หยอื่ ไดร้ บั ท�ำซำ�้ ๆ หลายครัง้ • ผลกระทบทเี่ หยอ่ื ไดร้ บั ไมอ่ าจรไู้ ด้ • แกลง้ ไดใ้ นสถานทกี่ ายภาพ • ไมข่ อ้ จำ� กดั เงอ่ื นไขเชงิ พน้ื ที่ ผกู้ ลน่ั แกลง้ และเหยอ่ื อยใู่ นพนื้ ทแี่ ละ • มคี วามสัมพันธ์ คนถกู แกลง้ เปน็ เปา้ หมายของการรงั แก เวลาเดยี วกนั ไดง้ า่ ย เชงิ อ�ำนาจ Cyberbullying l 5

การกลน่ั แกลง้ บนโลกไซเบอร์ VS การกลนั่ แกล้งทางกายภาพ ความเหมอื น ความตา่ ง 1. เปน็ การกระท�ำในเชิงกา้ วรา้ วรนุ แรง 1. ตวั ตนทถี่ กู ปกปดิ ผถู้ กู กลนั่ แกลง้ บนโลกไซเบอรไ์ มส่ ามารถลว่ งรตู้ วั ตน โดยมเี จตนาทำ� รา้ ยผถู้ กู กระทำ� ใหร้ สู้ กึ เจบ็ ปวด ของผกู้ ลนั่ แกลง้ ทำ� ใหผ้ กู้ ลนั่ แกลง้ มกั รสู้ กึ ยา่ มใจในการกระทำ� เนอื่ งดว้ ย ซง่ึ การกล่ันแกลง้ ท้งั สองแบบสง่ ผลให้ผูถ้ ูก ลกั ษณะของสอื่ ใหมท่ ที่ ำ� ใหผ้ รู้ งั แกสามารถปกปดิ ตวั ตนได้ ดงั นน้ั ผกู้ ลน่ั แกลง้ กระทำ� โดดเดี่ยว กังวล และซมึ เศรา้ อันจะ จงึ มกั ไมเ่ ปดิ เผยตวั ตนทแ่ี ทจ้ รงิ ของตนเอง ผา่ นการสรา้ งชอ่ื บญั ชปี ลอมหรอื สง่ ผลไปยงั พฤตกิ รรมอนื่ ๆ เชน่ นอนไมห่ ลบั การสวมรอยบญั ชผี อู้ นื่ ซง่ึ ทำ� ใหผ้ ถู้ กู กลนั่ แกลง้ รสู้ กึ ไมป่ ลอดภยั และกงั วล ไม่อยากทานอาหาร ไมอ่ ยากมปี ฏิสัมพนั ธ์ เนื่องจากเหยือ่ ไมร่ วู้ า่ จะไวใ้ จใครได้ กับคนใกลช้ ิด 2. ขอบเขตของการกลนั่ แกลง้ ในขณะทก่ี ารกลนั่ แกลง้ ทางกายภาพเกดิ ขนึ้ 2. เป็นการกระท�ำทท่ี �ำซำ้� ๆ หลายครั้ง ในสถานที่จ�ำกดั เชน่ ในสนามเดก็ เลน่ หรอื ในห้องเรยี น ท่ีๆ ผูก้ ลั่นแกลง้ ผกู้ ลนั่ แกลง้ จะคกุ คามเหยอื่ ไมใ่ ชเ่ พยี งครงั้ เดยี ว และเหย่ืออยู่ดว้ ยกัน หรอื แค่บางชว่ งเวลาของวัน แตก่ ารกลัน่ แกล้งทาง ไซเบอรส์ ามารถเกดิ ข้ึนได้ในทกุ ท่ี ทกุ เวลา จึงทำ� ให้ผูถ้ ูกกลนั่ แกลง้ ยากท่ี 3. มคี วามสมั พนั ธเ์ ชงิ อำ� นาจ ในการกระทำ� จะหลบเลย่ี งหรือซอ่ นตัวได้ ยิ่งไปกวา่ น้ัน การกล่นั แกล้งบนโลกไซเบอรก์ ็ ผกู้ ล่ันแกลง้ มักจะคุกคามเหยอื่ ทอ่ี อ่ นแอ กระทำ� โดยผูถ้ กู กลัน่ แกล้งไมร่ ู้ตวั ผู้กลนั่ แกล้งสามารถโพสต์ข้อความหรอื และปกป้องตวั เองไมไ่ ด้ ดังนน้ั ผกู้ ลน่ั แกลง้ รปู ภาพเพือ่ สรา้ งความอบั อายให้แก่เหย่ือลงบนโลกออนไลน์ ได้ทกุ เวลา จงึ มักไมเ่ กรงกลัวการตอบโต้หรอื แกแ้ ค้น ที่เขาต้องการ จากเหย่ือ ผกู้ ลนั่ แกลง้ จะไมก่ ระทำ� นอกเสยี จากวา่ เขารสู้ กึ วา่ ตวั เองมอี ำ� นาจทเี่ หนอื กวา่ 3. ขอบเขตการรบั รู้ การกลน่ั แกลง้ ผา่ นโลกไซเบอรน์ นั้ สามารถแพรก่ ระจาย ไดอ้ ย่างรวดเรว็ จงึ อาจมผี ู้รับรเู้ ป็นจำ� นวนมาก ในขณะทีก่ ารกลัน่ แกล้ง ทางกายภาพมจี ำ� นวนผรู้ บั รจู้ ำ� กดั แตก่ ารกลน่ั แกลง้ บนโลกไซเบอรม์ จี ำ� นวน คนรับรู้ในระดบั ที่มากกว่า ในบางกรณีอาจมถี ึงลา้ นคน การกลน่ั แกลง้ บน โลกไซเบอรจ์ งึ สรา้ งความอบั อายให้แกผ่ ู้ถูกกระท�ำในระดบั ท่ีมากกว่า ยิง่ ไปกวา่ นนั้ บอ่ ยครง้ั ทผ่ี รู้ บั รไู้ มไ่ ดม้ บี ทบาทเพยี งแคก่ ารดหู รอื ชม แตอ่ าจจะ มีสว่ นร่วมในการกลนั่ แกล้งโดยการสง่ ต่อ หรอื แชร์เรอ่ื งทอ่ี ับอายนั้นไปสู่ วงกว้างยงิ่ ขึน้ ไปอีก 4. การรายงาน ผู้ทีถ่ ูกกลั่นแกลง้ บนโลกไซเบอรม์ ักจะไม่บอกผ้ปู กครอง หรอื ครู เพราะกลัวการถูกตำ� หนหิ รอื ลงโทษ หรือกลัวว่า พ่อแม่จะลว่ งรู้ ความลบั ส่วนตวั ท่ีนา่ อบั อายของตวั เองท่ีถูกส่งต่อทางโลกออนไลน์ ย่ิงไป กวา่ นน้ั ในบางครงั้ ผทู้ ถี่ กู กลน่ั แกลง้ ยงั เกรงวา่ ถา้ บอกผใู้ หญท่ เ่ี กยี่ วขอ้ งแลว้ อปุ กรณก์ ารสอื่ สารของตนเอง เชน่ คอมพวิ เตอรห์ รอื โทรศพั ทจ์ ะถกู รบิ ไป ในสว่ นของการรายงานตอ่ ผใู้ หบ้ รกิ ารสอ่ื ออนไลนห์ รอื อนิ เทอรเ์ นต็ กอ็ าจใช้ เวลานานในการติดตามผล 6 l การกลั่นแกล้งบนโลกไซเบอร์

ประเภทของ การกลั่นแกลง้ บนโลกไซเบอร์ การกลน่ั แกลง้ บนโลกไซเบอรน์ น้ั มรี ปู แบบแบง่ เปน็ ประเภทตา่ งๆ ไดแ้ ก่ การแกล้งแหย่ (Trolling) ผกู้ ลัน่ แกล้งจะ การแอบอา้ งชือ่ หรอื ตัวตนของ ผอู้ ่นื 1 รงั แกผอู้ นื่ ดว้ ยการใชถ้ อ้ ยคำ� ดถู กู เหยยี ดหยาม 6 (Impersonation/Fraping) ผกู้ ลน่ั แกลง้ ในหอ้ งสนทนา หรอื ในสงั คมออนไลน์ โดยมี จะแอบเขา้ ใชง้ านบญั ชสี อื่ ออนไลนข์ องผอู้ น่ื เจตนาแหยใ่ ห้เหยือ่ ตอบโตก้ ลับมาดว้ ย แล้วแกลง้ โพสต์ข้อความหรอื รปู ภาพท่ี ถ้อยคำ� รุนแรง น่าอับอายลงในสอ่ื ออนไลน์ การใส่ความ (Denigration/Dissing) การสรา้ งบญั ชใี ชง้ านปลอมเพอื่ รงั แกผอู้ นื่ 2 ผู้กลน่ั แกลง้ เผยแพรข่ ้อมูลเท็จ ทำ� ใหผ้ อู้ ืน่ 7 (Fake profiles) ผกู้ ลนั่ แกลง้ จะซอ่ นตวั ตน ไดร้ บั ความเสยี หาย อบั อาย หรอื กลายเปน็ ทแี่ ทจ้ รงิ ของตวั เองโดยการสรา้ งบญั ชสี อ่ื ตวั ตลก สงั คมออนไลนป์ ลอมขน้ึ มา แลว้ สง่ รปู ภาพ หรอื ขอ้ ความเพอื่ กลนั่ แกลง้ ผอู้ นื่ การกดี กนั ผอู้ น่ื ออกจากกลมุ่ (Exclusion) การขโมยอตั ลักษณ์ดจิ ทิ ัล (Catfish) 3 ผู้กลั่นแกล้ง ลบ บลอ็ กผูอ้ น่ื ไมใ่ หเ้ ขา้ กล่มุ 8 ผกู้ ล่นั แกล้งจะขโมยรูปภาพของผูอ้ ื่น ในสงั คมออนไลน์ โดยสรา้ งความหมางเมนิ แลว้ น�ำไปสร้างตวั ตนใหม่ เพื่อหวงั ผลใน หรอื อคตผิ า่ นขอ้ ความ หรอื กจิ กรรมกลุม่ การหลอกลวง ออนไลน์ เพ่อื กดี กันเหยื่อออกจากกลมุ่ 9 การกอ่ กวน คกุ คาม (Harassment) 4 การแพร่ความลบั (Outing) ผกู้ ลนั่ แกลง้ ผกู้ ลน่ั แกลง้ จะคกุ คามผู้ อน่ื ซำ�้ ๆ หลายครงั้ ลว่ งรแู้ ลว้ นำ� ขอ้ มลู สว่ นตวั หรอื ความลบั โดยส่งข้อความเชิง คุกคาม หรอื ข่มขใู่ ห้ ของผอู้ นื่ ไปเผยแพรใ่ นโลกออนไลน์ โดยมี หวาดกลวั เจตนาเพอื่ ใหอ้ บั อาย การลอ่ ลวง (Trickery) การใช้อบุ ายให้ การคกุ คามขม่ ขู่ อยา่ งจรงิ จงั และรนุ แรง 5 ผอู้ น่ื เปดิ เผยขอ้ มูลส่วนตัวหรือความลบั ที่ 10 ผา่ นสอื่ ดจิ ิทลั (Cyberstalking) น่าอาย แล้วนำ� ไปเผยแพรต่ อ่ ในสงั คม ผกู้ ลนั่ แกลง้ ขม่ ขวู่ า่ จะทำ� ใหเ้ หยอื่ เสยี ชอ่ื เสยี ง ออนไลน์ หรือจะท�ำรา้ ยร่างกาย รวมถึงการทผ่ี ู้ใหญ่ ส่งขอ้ ความติดต่อเยาวชนผา่ นสื่อออนไลน์ เพอ่ื หวงั ทจี่ ะท�ำอนาจาร Cyberbullying l 7

ผลการสำ� รวจเรอื่ ง “การปรกึ ษาแบบกลุม่ ดว้ ยเทคนิคการสร้าง ความมนั่ คงทางจติ ใจเพอ่ื เสรมิ สรา้ งทกั ษะการเผชญิ ปญั หา ส�ำหรบั เยาวชนท่ีถูกรงั แกผ่านโลกไซเบอร”์ 73.2% 35.6% 11% 24.3% 22.2% 21.3% นินทา ด่าทอ ไดร้ บั ข้อความ กีดกันหรือ เผยแพร่ ตดั ต่อภาพ แอบอา้ งชื่อ ล้อเลยี น กอ่ กวนหรือ บล็อกออก ขอ้ มูลลับ หรือวีดโี อแลว้ ไปโพสตห์ รือ ขม่ ขู่ จากกลมุ่ เผยแพร่ต่อ เผยแพรข่ ้อมลู สาธารณะ ให้ร้าย 8 l การกลั่นแกลง้ บนโลกไซเบอร์

สาเหตขุ องปัญหา การกลน่ั แกลง้ บนโลกไซเบอร์ 1 ความเปน็ นิรนามของพนื้ ทไี่ ซเบอร์ ซ่ึงมีลกั ษณะท่ีปลอม แปลงตัวตนได้ โดยไมร่ ู้วา่ ใครทำ� 2 พน้ื ทีไ่ ซเบอรเ์ ปน็ พนื้ ที่ส�ำหรับระบายความรู้สึก เยาวชน ใชพ้ น้ื ทน่ี ใี้ นการระบายอารมณจ์ นกอ่ ใหเ้ กดิ การทำ� รา้ ยผอู้ นื่ 3 ความงา่ ยและสะดวกในการรงั แกกนั เพยี งแคพ่ มิ พข์ อ้ ความ ก็ทำ� รา้ ยกันได้แลว้ 4 พื้นทไ่ี ซเบอรส์ ามารถเรียกร้องความสนใจจากผ้คู นได้มาก 5 การรงั แกกนั ในพื้นทไ่ี ซเบอร์เปน็ ผลมาจากการกระท�ำใน ชีวิตจริง เช่น การหม่นั ไสส้ ว่ นบคุ คล จงึ ใช้พนื้ ที่ออนไลน์ ในการแกแ้ ค้น Cyberbullying l 9

ผลกระทบทเี่ กิดจาก การกลน่ั แกล้งบนโลกไซเบอร์ การกลนั่ แกลง้ ไมว่ า่ จะในโลกแหง่ ความจรงิ หรอื บนโลกไซเบอรล์ ว้ นมผี ลกระทบทงั้ ทางรา่ งกายและจติ ใจ ตอ่ ผูถ้ กู กระท�ำ หากแตว่ ่าการกลนั่ แกล้งบนโลกไซเบอร์มผี ลทางสภาพทางอารมณ์และจิตใจมากกวา่ ท่ีหลายคนคาดคิด อันเน่ืองมาจากคุณลักษณะที่แตกต่างของการกลั่นแกล้งบนโลกไซเบอร์ที่ไม่ได้ จบลงแคค่ รัง้ เดยี ว แตเ่ กดิ ขึน้ ซ�ำ้ ๆ กันในลกั ษณะท่ตี อ่ เน่ืองและเปน็ วงกวา้ ง ข่าวสารแพร่กระจายไป อย่างรวดเรว็ ยกตัวอยา่ งเช่น หากผกู้ ล่นั แกล้งโพสต์รปู หรือความลับส่วนตวั ท่นี ่าอบั อายของเหย่อื ลง ในสือ่ สังคมออนไลน์ทเ่ี ปิดสาธารณะ ถงึ แมว้ า่ ผกู้ ลั่นแกลง้ จะกระทำ� การเพยี งครั้งเดยี ว แต่คนอน่ื ๆ สามารถท�ำการแชร์ซ้ำ� ๆ หรือเซฟขอ้ ความหรอื รูปภาพจากหน้าจอน�ำไปโพสต์ใหมไ่ ด้อีกเรื่อยๆ ถึงแม้ ลง้ิ กต์ น้ ทางจะไดล้ บไปแลว้ กต็ าม นอกจากนนั้ คนอนื่ ๆยงั โพสตค์ วามเหน็ ในแงล่ บลงในชอ่ งทางสาธารณะ ทคี่ นอน่ื จะมาอา่ นหรอื ตอบกลบั ไดเ้ รอื่ ยๆ ซง่ึ ทำ� ใหค้ วามอบั อายและความเจบ็ ปวดเกดิ ขนึ้ กบั ผถู้ กู กลน่ั แกลง้ ซำ้� ไปซำ�้ มา การกลนั่ แกลง้ บนโลกไซเบอรจ์ งึ มคี วามเชอ่ื มโยงกบั ชวี ติ จรงิ ซง่ึ หากปลอ่ ยใหป้ ญั หาดงั กลา่ ว ลกุ ลาม อาจกอ่ ใหเ้ กดิ ผลกระทบในแงต่ า่ งๆ ผลกระทบจากการกลนั่ แกลง้ บนโลกไซเบอรม์ ี 2 ดา้ นหลกั คอื 1. ผลกระทบในระดับบุคคล โดยจะสง่ ผลกระทบด้านอารมณแ์ ละจิตใจ ท�ำให้รสู้ ึกแย่ เกดิ ความเครียดและอาจหาทางออกโดยการฆ่าตัวตาย เกิดจากถกู กระทำ� ซำ�้ แล้ว อับอาย โกรธ อาจจะเริม่ จินตนาการ ซ�้ำเลา่ ผา่ นการแชร์ และรู้สกึ ถกู และอยาก ถึงการแก้แคน้ คนท่มี า แก้แคน้ กลน่ั แกลง้ และน่ันเปน็ ยิ่งขอ้ ความหรือรปู ภาพที่ ลว่ งลำ้� สัญญาณอนั ตรายของ นำ� มากลน่ั แกล้งถกู ท�ำใหเ้ หน็ วงจรการกล่ันแกล้ง มากเทา่ ไร ยง่ิ เพมิ่ ความรสู้ กึ เจบ็ ปวดและอบั อาย กังวลและ ตกอยใู่ นภาวะเครียดกงั วล ซมึ เศร้า และซมึ เศรา้ เพราะวา่ การ กล่ันแกล้งน้ันไดก้ ัดกรอ่ น ไมป่ ลอดภัย ความเชอื่ มนั่ และการนบั ถอื ตวั เอง และอาจทำ� ใหเ้ กิด ภาวะเจบ็ ปว่ ยทางกายตามมา การกลนั่ แกล้งบนโลกไซเบอรส์ ามารถลกุ ลำ้� เขา้ มา ในทปี่ ลอดภยั ท่ีสดุ ผา่ นคอมพิวเตอรห์ รอื โทรศพั ท์ ได้ตลอดเวลา ไม่สามารถหลีกหนไี ด้ ยิ่งไมส่ ามารถ ระบตุ วั ตนผ้กู ระท�ำได้ยงิ่ เพ่ิมความหวาดกลวั 10 l การกล่นั แกลง้ บนโลกไซเบอร์

2. ระดับปฏสิ ัมพันธ์ทางสงั คม การรังแกในพนื้ ทไ่ี ซเบอร์ ท�ำให้เหยอื่ ดไู มด่ ีในสายตา คนอนื่ และอาจท�ำให้พวกเขาไมก่ ลา้ ออกไปเจอผูค้ น โดดเดย่ี วและ ไมอ่ ยากไปโรงเรยี น แยกตวั ออกหา่ ง เดก็ ทถ่ี กู กลนั่ แกลง้ มแี นวโนม้ ทจ่ี ะหยดุ เรยี นมากกวา่ การกลน่ั แกลง้ บนโลกไซเบอรอ์ าจสง่ ผล เดก็ ปกติ การทเ่ี ดก็ ไมอ่ ยากไปโรงเรยี นอาจมสี าเหตมุ า ท�ำให้เด็กแยกตวั ออกหา่ งจากเพ่ือน จากพวกเขาไมอ่ ยากเจอหนา้ คนทแ่ี กลง้ พวกเขาใน และคนทร่ี จู้ กั ซง่ึ สง่ ผลเสยี ตอ่ พฒั นาการ โลกไซเบอรห์ รอื เดก็ รสู้ กึ อบั อายเพราะขอ้ ความและ ในวยั น้ี เน่ืองจากเพอื่ นเปน็ กลุ่มท่มี ี อทิ ธพิ ลมากทส่ี ุดต่อเด็กวัยรนุ่ ตอนต้น รปู ภาพทถี่ กู สง่ ตอ่ ในโลกออนไลน์ โดยเฉพาะเด็กนกั เรยี นชั้น ม.ตน้ ท่ี ต้องการการยอมรับจากกลมุ่ เพ่อื น และเริม่ ออกหา่ งจากพอ่ แม่ เมื่อขาด เพือ่ นเสียแลว้ เดก็ กม็ โี อกาสมากขึน้ ท่ี จะโดนคนอน่ื กล่นั แกลง้ มากข้ึนอกี อยากฆ่าตัวตาย การถกู กระทำ� ซำ�้ ๆ และตอ่ เนอ่ื งจากการโพสตแ์ ละ แชรข์ อ้ ความหรอื รปู ภาพในสงั คมออนไลนท์ ำ� ใหเ้ ดก็ รสู้ กึ สนิ้ หวงั หากไมส่ ามารถจดั การกบั ความรสู้ กึ ได้ เดก็ จะรสู้ กึ วา่ หนทางเดยี วทจี่ ะหลดุ พน้ จาก ความเจบ็ ปวดนค้ี อื การฆา่ ตวั ตาย Cyberbullying l 11

การกล่นั แกลง้ บนโลกไซเบอร์ มักเกดิ ขนึ้ ท่ีไหน ในประเทศไทย สอื่ สงั คมออนไลนค์ อื ชอ่ งทางทเ่ี หยอื่ ไดร้ บั การกลนั่ แกลง้ มากทสี่ ดุ ขอ้ มลู จากหนงั สอื พมิ พ์ หอขา่ ว พบวา่ มกี ารกลน่ั แกลง้ บนโลกไซเบอรผ์ า่ น Facebook มากทส่ี ดุ รองลงมาคอื Line, Instagram และ Twitter โดยมีรายละเอียดดงั นี้ • ในชัน้ ประถมศึกษาตอนปลายทเี่ ป็นเพศหญิง พบในเฟซบ๊กุ 60% ไลน์ 28% และ อินสตาแกรม 12% • ชนั้ ประถมศกึ ษาตอนปลายทเ่ี ปน็ เพศชาย พบในเฟซบกุ๊ 50% ไลน์ 27% ทวติ เตอร์ 19% และอนิ สตาแกรม 4% • ช้นั มัธยมศึกษาตอนต้นทเ่ี ป็นเพศหญิง พบในเฟซบุ๊ก 75% ไลน์ 20% และทวิตเตอร์ 5% • ชนั้ มธั ยมศกึ ษาตอนตน้ ทเี่ ปน็ เพศชาย พบในเฟซบกุ๊ 70% ไลน์ 20% และอนิ สตาแกรม 10% 12 l การกล่นั แกลง้ บนโลกไซเบอร์

ทำ� ไมต้องใหค้ วามสำ� คัญต่อ การกลน่ั แกล้งบนโลกไซเบอร์ มคี วามชกุ ของการกลนั่ แกลง้ ทม่ี ากขนึ้ การกลน่ั แกลง้ บนโลกไซเบอรท์ ำ� ไดง้ า่ ย และไมต่ อ้ งใชท้ กั ษะ และเวลามาก การกลนั่ แกลง้ รปู แบบใหมจ่ งึ มคี วามแตกตา่ งจากเดมิ ผกู้ ลนั่ แกลง้ สามารถการสง่ ขอ้ ความ หรอื รปู ภาพผา่ นสอ่ื ดจิ ทิ ลั ในสถานทไ่ี ดเ้ วลาใดกไ็ ด้ ดว้ ยความกา้ วหนา้ ของเทคโนโลยี ทำ� ใหก้ ารตดั ตอ่ ภาพถา่ ยทำ� ไดง้ า่ ยและมคี วามสมจรงิ มากข้นึ การทีผ่ กู้ ลั่นแกล้งสามารถปกปิดตวั ตน ยง่ิ ทำ� ให้ไม่ต้อง เกรงกลัวการตอบโต้หรอื สถานภาพในชวี ติ จรงิ ของค่กู รณี ยากแกก่ ารปอ้ งกนั การทผี่ กู้ ลน่ั แกลง้ และเหยอื่ ไมต่ อ้ งอยใู่ นสถานทหี่ รอื เวลาเดยี วกนั ทง้ั ผกู้ ลน่ั แกลง้ ยังปกปิดตัวตนที่แท้จริง การกระท�ำจึงไม่ต้องเลือกเวลาหรือสถานที่ เหยื่อไม่สามารถหลบเล่ียง การกลั่นแกลง้ ได้ แม้แต่ทีป่ ลอดภยั ที่สุด เช่น ในบา้ นหรอื ในห้องนอนก็ถูกคุกคามได้ นอกจากน้ี การไม่ต้องเผชิญหน้ากันระหว่างคู่กรณี ท�ำให้การกล่ันแกล้งผ่านโลกไซเบอร์ยากแก่การป้องกัน เพราะผู้กลั่นแกลง้ อาจจะมากจากสว่ นไหนของมมุ โลกกไ็ ด้ มผี ลกระทบตอ่ กระบวนการเรยี นรแู้ ละเตบิ โต การถกู รงั แกผา่ นโลกไซเบอรม์ ผี ลกระทบดา้ นลบตอ่ ความรสู้ กึ และสภาพจติ ใจของเดก็ ทำ� ใหร้ สู้ กึ อบั อาย เครยี ดและกงั วลใจ ทำ� ใหส้ ง่ ผลกระทบตอ่ การเรยี น มีสมาธิส้ันและขาดสัมพันธภาพระหว่างบุคคล เด็กๆ อาจจะไม่อยากไปโรงเรียนและขาดเพ่ือน ท�ำใหม้ ผี ลตอ่ การเรยี นรแู้ ละเตบิ โต เทคโนโลยีสมัยใหม่เขา้ ถงึ ไดง้ า่ ย สมาชิกในครอบครวั เกอื บทุกคนรวมทัง้ เดก็ มีอุปกรณด์ ิจทิ ัลและ สามารถเขา้ ถงึ สอ่ื ออนไลนไ์ ดง้ า่ ย การตดั ตอ่ ภาพถา่ ยทำ� ไดง้ า่ ยและเหมอื นจรงิ ขนึ้ ทำ� ใหเ้ ดก็ และเยาวชน มโี อกาสอาจตกเปน็ เหยือ่ ของการกล่ันแกล้งบนโลกไซเบอร์ทมี่ ากขน้ึ การให้ความรคู้ วามเข้าใจชว่ ยปอ้ งกนั และแก้ไขปญั หา ปญั หาส่วนหน่ึงของการกล่นั แกลง้ บนโลก ไซเบอร์คอื การขาดความรูเ้ ท่าทันส่ือ สารสนเทศ และดจิ ทิ ัล เด็กๆ ขาดทกั ษะในการใชส้ ่ืออยา่ ง สรา้ งสรรค์ และไมร่ จู้ ักปอ้ งกันภยั คุกคามจากโลกไซเบอร์ ผปู้ กครองและโรงเรยี นจึงควรมบี ทบาท สนับสนนุ ให้เดก็ สามารถใชส้ อื่ สงั คมออนไลนไ์ ด้อย่างเหมาะสม ไมก่ ่อพฤติกรรมในทางลบ เห็นอก เห็นใจผอู้ ่นื เมือ่ ใชส้ อ่ื ออนไลน์ มีวจิ ารณญานไตร่ตรองข้อเทจ็ จริง มีทักษะร้เู ทา่ ทนั ส่อื และมที ักษะ ความฉลาดทางดิจิทลั (DQ: Digital Intelligence) เพือ่ ทีจ่ ะบริหารจัดการปอ้ งกนั ตัวเองไมว่ า่ จาก การเป็นผ้กู ระทำ� หรือเปน็ เหยอื่ ของการกล่นั แกลง้ บนโลกไซเบอร์ Cyberbullying l 13

ผู้มบี ทบาทในการชว่ ยเหลือเด็ก จากกลั่นแกลง้ บนโลกไซเบอร์ จากผลการสำ� รวจพบวา่ เดก็ และเยาวชนไทยยงั มที กั ษะในการจดั การกบั การกลน่ั แกลง้ บนโลกไซเบอร์ ในระดับที่ต�่ำอยู่ และเมื่อถูกกลั่นแกล้งมักจะเข้าปรึกษาเพ่ือนมากกว่าแจ้งให้ผู้ใหญ่ทราบ ดังน้ัน ทุกภาคส่วนควรมีบทบาทในการหยุดยง้ั และป้องกนั การกลนั่ แกลง้ บนโลกไซเบอรด์ ังน้ี บทบาทของพอ่ แม่ พอ่ แมค่ วรมสี ว่ นรว่ มและแนะนำ� เนอ้ื หาและวธี กี ารใชส้ อ่ื บนโลกออนไลนใ์ หเ้ ดก็ เพอ่ื ทเี่ ดก็ จะได้ ไมซ่ ึมซับความรนุ แรงหรอื มีโอกาสถูกกล่ันแกล้งบนโลกไซเบอรไ์ ด้ สมั พนั ธภาพระหวา่ งผใู้ หญ่ กับเด็กเป็นสว่ นหนึง่ ทมี่ บี ทบาทส�ำคญั หากทำ� ใหเ้ ด็กรูส้ กึ สนทิ ใจมอี ะไรบอกได้เสมอ เดก็ ย่อมมี ความเช่อื ใจและกล้าบอก การพดู คยุ กับลกู จะชว่ ยให้พอ่ แมเ่ ข้าใจวา่ เดก็ ใช้ สื่อออนไลน์อยา่ งไร สิ่งท่ีสำ� คัญทส่ี ุดคือ พอ่ แม่ควรให้ลูกเชื่อใจว่า หากถูก กลนั่ แกลง้ บนโลกออนไลน์ เด็กจะไม่ถกู ตำ� หนิ และจะไดร้ บั คำ� ปรึกษาและ ความชว่ ยเหลือทีด่ ี จากการวิจยั พบว่าเยาวชนไทยมกั ไมบ่ อกพ่อแม่เพราะ กลวั การถกู จำ� กดั สทิ ธใิ นการใชอ้ ปุ กรณส์ อ่ื สารและอนิ เทอรเ์ นต็ และกลวั วา่ ผู้ใหญ่จะแนะนำ� ว่าไมต่ ้องสนใจเหตุการณห์ รอื ปญั หาท่ีเกดิ ขึ้น บทบาทของครู ถงึ แมว้ า่ การกลนั่ แกลง้ บนโลกไซเบอรจ์ ะไมไ่ ดเ้ กดิ ขนึ้ ในโรงเรยี นโดยตรง แตผ่ ลกกระทบทเ่ี กดิ กบั เดก็ ทถี่ กู กลน่ั แกลง้ อาจสง่ ผลตอ่ พฤตกิ รรมในโรงเรยี นไดเ้ ชน่ เครยี ดกงั วล สมาธสิ น้ั ไมส่ งุ สงิ กบั เพอ่ื นหรอื ไมอ่ ยากไปโรงเรยี น ยงิ่ ไปกวา่ นนั้ การรบั รกู้ ารกลนั่ แกลง้ บนโลกไซเบอรโ์ ดยปราศจาก ความเขา้ ใจทีถ่ ูกตอ้ ง อาจท�ำให้เด็กเห็นเป็นเรอ่ื งปกติธรรมดาจนอาจซมึ ซบั ความรนุ แรงมาใชใ้ นชวี ติ จรงิ ได้ ครแู ละโรงเรยี นควรมสี ว่ นรว่ มในลกั ษณะตา่ งๆ เชน่ คอยสงั เกตพฤตกิ รรมทผี่ ดิ ปกตขิ องเดก็ จดั การอบรมหรอื สอนเรอ่ื งการรู้ เทา่ ทนั สอ่ื และการรงั แกผา่ นโลกไซเบอร์ โดยสอดแทรกในเนอื้ หาของรายวชิ า หรอื หลกั สตู ร เพอื่ ปอ้ งกนั ไมใ่ หเ้ ยาวชนใชอ้ ปุ กรณส์ อ่ื สารในทางทไี่ มส่ รา้ งสรรค์ ครูแนะแนวควรมีบทบาทในด้านการให้ค�ำปรึกษาและช่วยเหลือเม่ือนักเรียน ถกู กลัน่ แกล้งผา่ นโลกไซเบอร์ และคอยประสานระหวา่ งบา้ นกบั โรงเรียน 14 l การกลั่นแกลง้ บนโลกไซเบอร์

บทบาทของภาคสว่ นตา่ งๆ ผทู้ ม่ี สี ว่ นเกยี่ วขอ้ งในสงั คมทกุ ภาคสว่ นควรสรา้ งความรคู้ วามเขา้ ใจใหก้ บั สงั คม ด้านการรเู้ ทา่ ทนั สอื่ สารสนเทศ และดจิ ิทลั และทักษะในการใช้สอื่ อยา่ ง สรา้ งสรรค์ รวมถึงกฎหมายทเ่ี ก่ยี วขอ้ ง เช่น พ.ร.บ.การกระทำ� ความผดิ ทาง คอมพิวเตอร์ มกี ารรณรงค์หรือสร้างแคมเปญให้ความรู้เรือ่ งนอี้ ยา่ งจริงจงั ท้ังแก่ ผู้ปกครองโรงเรยี น แอดมนิ เพจในสงั คมออนไลน์ ส่ือมวลชน และ แกเ่ ยาวชน เด็กควรรวู้ า่ การการกลนั่ แกล้งบนโลกไซเบอร์คืออะไร ควรใช้ เทคโนโลยีและส่ืออย่างไรควรป้องกันตัวเองจากภัยบนโลกไซเบอร์อย่างไร บทบาทของเดก็ เดก็ ๆ อาจจะเปน็ ไดท้ ง้ั เหยอ่ื และเปน็ ผทู้ กี่ ลน่ั แกลง้ เสยี เอง เมอื่ เกดิ ปญั หาการรงั แกผา่ นโลกไซเบอร์ พบวา่ เดก็ มกั เลอื กทจี่ ะแกไ้ ขปญั หาดว้ ยดา้ นวธิ กี าร 4 วธิ ี การจัดการกับ การจดั การกับ การจัดการกบั การจดั การโดย ความคดิ ของ เทคโนโลยี ผทู้ ่ีรังแก คือ ปรกึ ษาเพอ่ื น ตัวเอง โดยการ โดยการลบ การรงั แกกลบั เพ่อื ใหไ้ ด้กำ� ลังใจ มสี ตแิ ละเงยี บเฉย ขอ้ ความทง้ิ ท�ำใหส้ บายใจขน้ึ จนเรอ่ื งหายไปเอง หยดุ เลน่ หรือ รายงานระบบ Cyberbullying l 15

ควรท�ำอยา่ งไร เมอ่ื ถกู กล่นั แกล้งบนโลกไซเบอร์ เยาวชนควรได้รบั การฝึกทกั ษะเพื่อรบั มอื กับการกลั่นแกล้งในโลกออนไลน์อย่างถูกตอ้ ง ทกั ษะอย่าง ความฉลาดทางดจิ ิทลั (DQ) หรอื ทักษะการรู้เท่าทันสื่อ สารสนเทศ และดจิ ทิ ลั (MIDL) ซึ่งจะชว่ ยให้ เดก็ ไดเ้ รยี นรกู้ ารใชเ้ ทคโนโลยอี ยา่ งสรา้ งสรรค์ เชน่ การรกั ษาขอ้ มลู ความเปน็ สว่ นตวั การเหน็ อกเหน็ ใจ ผูอ้ ื่นในสังคมออนไลน์ การรับมอื ภัยคกุ คามบนโลกไซเบอร์ และการจัดการการกลั่นแกล้งบนโลก ไซเบอร์ได้ 123 จ�ำไวว้ า่ ไม่ใชค่ วามผดิ อยา่ คดิ ตอบโตห้ รอื แกแ้ คน้ เก็บบนั ทกึ หลกั ฐาน ของเรา อยา่ ต�ำหนติ วั เอง การตอบโต้จะท�ำให้เกิด บนั ทกึ หนา้ จอหรือ เม่อื ถกู ผ้อู น่ื กลัน่ แกลง้ ความรนุ แรงมากยง่ิ ขนึ้ ขอ้ ความไว้เปน็ หลกั ฐาน บนโลกไซเบอร์ 4 5 6 บอกผู้กลั่นแกลง้ ใหห้ ยุดการ ขอความช่วยเหลือ ไมบ่ อกรหสั ผา่ นใหก้ บั ใคร กระท�ำ แสดงเจตนาให้ผู้กล่นั ปรกึ ษาเพื่อนสนทิ หรอื เพือ่ ปอ้ งกนั การแอบอา้ ง แกล้งทราบวา่ เราไม่ยินดที จ่ี ะ อยู่ในสถานการณท์ ่ถี ูกแกล้ง คนท่ไี วใ้ จ เพือ่ เลา่ ตวั ตน ไมค่ วรบอก เหตุการณ์ทีเ่ กดิ ขน้ึ รหสั ผ่านแกใ่ คร 7 8 CYBERBULLYING บลอ็ กผูก้ ลนั่ แกลง้ เพ่อื ไมใ่ หถ้ ูก บอกผปู้ กครองหรอื ครู กระท�ำซ�้ำๆ ควรบลอ็ กบุคคลที่ หากไดร้ บั การข่มขู่คกุ คาม ด้วยความรุนแรงควรแจง้ ส่งข้อความกล่นั แกล้งและ รายงานผู้ใหบ้ รกิ ารส่ือสังคม ให้ผู้มหี น้าทเ่ี ก่ยี วข้อง จัดการ ออนไลน์ 16 l การกลน่ั แกลง้ บนโลกไซเบอร์

เอกสารอ้างอิง จติ ติพันธ์ ความคนึง, มฤษฎ์ แกว้ จินดา. การปรกึ ษาแบบกลุ่มด้วยเทคนคิ การสร้างความม่ันคง ทางจิตใจเพือ่ เสรมิ สร้างทกั ษะการเผชญิ ปัญหา ส�ำหรับเยาวชนที่ถกู รังแกผา่ นโลกไซเบอร์ [Online]. แหล่งท่มี าhttp://grad.vru.ac.th/pdf-journal/Journal%2010_2/ 4%20จิตตพิ ันธ์ %20ความคำ� นงึ %2040-52.pdf [22 ธันวาคม 2560] นภาวรรณ อาชาเพช็ ร. การรังแกผ่านโลกไซเบอร์ความรุนแรงที่ตอ้ งแกไ้ ข และนวัตกรรม การ จดั การปญั หา [Online]. แหล่งที่มา https://www.tci-thaijo.org/index.php/jcosci/article/ view/94972/74203 [21 ธันวาคม 2560] พลินี เสริมสนิ สิริ (2561). ข้อมูลและงานวจิ ัยเกย่ี วกบั การกล่นั แกล้งบนโลกไซเบอร.์ สถาบัน สื่อเดก็ และเยาวชน Cyberbullying Information You Need To Know [Online]. แหล่งที่มา http://www. amazinginfographics.com/cyberbullying-information-you-need-to-know/ [19 ธนั วาคม 2560] Cyberbullying Triples According to New McAfee “2014 Teens and the Screen study” [Online]. แหล่งทีม่ า https://www.mcafee.com/us/about/news/2014/ q2/20140603-01.aspx [24 ธันวาคม 2560] Dr. Mana. กลัน่ แกลง้ ออนไลน์วอ่ นอนิ เตอรเ์ นต็ จติ แพทยแ์ นะสอนรเู้ ทา่ ทนั สอื่ เดก็ เล็ก [On- line].แหลง่ ท่มี า https://drmana.wordpress.com/2017/02/09/กลน่ั แกล้งออนไลนว์ อ่ นอ/ [12 ธนั วาคม 2560] dtac Parent Guide คู่มอื พอ่ แม่ยคุ ดิจิทัล - Unicef [Online]. แหล่งท่ีมา https://www. unicef.org/thailand/tha/Parent_Guide_Book_Full_version.pdf [24 ธนั วาคม 2560] ETDA เผยผลสำ� รวจพฤตกิ รรมใช้อนิ เทอรเ์ น็ตและมลู คา่ อคี อมเมริ ์ซ โชว์ความพรอ้ มไทยก้าว ขนึ้ เปน็ เจา้ อีคอมเมิรซ์ อาเซยี น [Online]. แหลง่ ทีม่ า https://www.etda.or.th/content/ thailand-internet-user-profile-2017-and-value-of-e-commerce-survey-in-thailand- 2017l-press-conference.html [14 ธนั วาคม 2560] Cyberbullying l 17

การกลั่นแกล้งบนโลกไซเบอร์ (Cyberbullying) พิมพ์ครั้งท่ี 1 : สิงหาคม 2561 จ�ำนวนการพิมพ์ : 500 เล่ม เขียนและเรียบเรียง : ดร.สรานนท์ อินทนนท์ บรรณาธิการ : เข็มพร วิรุณราพันธ์, ลักษมี คงลาภ ฝ่ายศิลป์/ออกแบบรูปเล่ม : อรสุมน ศานติวงศ์สกุล จัดพิมพ์และเผยแพร่ : มูลนิธิส่งเสริมสื่อเด็กและเยาวชน (สสย.) 6/5 ซอยอารีย์ 5 พหลโยธิน แขวงสามเสนใน เขตพญาไท กรุงเทพฯ โทรศัพท์ 02-617-1919 E-mail : [email protected] Website : www.childmedia.net พิมพ์ที่ : บริษัท นชั ชาวัตน์ จำ� กัด 42/19 หมู่ 5 ต.คูคต อ.ล�ำลกู กา จ.ปทมุ ธานี 12130 โทรศัพท์ 02-193-2549 แฟกซ์ 02-193-2550 E-mail : [email protected] Website : www.natchawatprinting.com