พืชสมุนไพร

พืชสมนุ ไพร ในสวนพฤกษศาสตรแ์ ละสวนรุกขชาตใิ นประเทศไทย เลม่ ๒ สว่ นพฒั นาและเผยแพรอ่ งค์ความรู้ สำ� นกั วจิ ัยการอนุรักษป์ า่ ไม้และพนั ธ์ุพชื กรมอุทยานแหง่ ชาติ สัตวป์ ่า และพนั ธ์พุ ชื



คำ� น�ำ กรมอทุ ยานแหง่ ชาติ สตั วป์ า่ และพนั ธพ์ุ ชื เปน็ หนว่ ยงานซง่ึ รบั ผดิ ชอบการบรหิ ารจดั การ สวนพฤกษศาสตร์ จำ� นวน 18 แหง่ และสวนรกุ ขชาติ จำ� นวน 55 แหง่ รวมทง้ั สนิ้ 73 แหง่ ซงึ่ สวน แต่ละแหง่ ไดร้ วบรวมพรรณพืชไว้หลากหลายชนิด ทั้งทเ่ี กิดข้นึ เองตามธรรมชาตแิ ละน�ำมาปลกู ไว้เป็น จ�ำนวนมาก โดยเฉพาะพืชสมุนไพรประกอบกับการจัดการสวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติ ของประเทศมีเป้าหมายท่ีส�ำคัญอีกประการหนึ่ง คือ เพ่ือเป็นแหล่งศึกษาเรียนรู้เก่ียวกับพรรณพืช และประโยชน์ที่พืชเหล่าน้ันมีต่อการด�ำรงชีวิตของมนุษย์ ซึ่งมีความจ�ำเป็นที่จะต้องมีการอนุรักษ์ ไว้ใชป้ ระโยชน์อย่างยง่ั ยนื กรมอุทยานแห่งชาติ สตั วป์ ่า และพันธพุ์ ืช จึงได้จัดท�ำหนังสอื พชื สมนุ ไพร ในสวนพฤกษศาสตร์และสวนรกุ ขชาติในประเทศไทย เล่ม 2 เป็นการตอ่ เนอื่ งกบั หนงั สอื พชื สมุนไพร ในสวนพฤกษศาสตร์และสวนรกุ ขชาติในประเทศไทย เล่ม 1 เพื่อเปน็ การเผยแพร่ข้อมลู เกย่ี วกับพืช สมุนไพรที่พบในสวนพฤกษศาตร์และสวนรุกขชาติ ให้ผู้สนใจได้ใช้เป็นข้อมูลพื้นฐานในการศึกษา หาความรเู้ กย่ี วกบั พชื สมนุ ไพร ไดร้ บั ทราบถงึ ความสำ� คญั ของพชื สมนุ ไพรแตล่ ะชนดิ และการใชป้ ระโยชน์ ในรูปแบบที่ยั่งยืน จึงหวังเป็นอย่างย่ิงว่าหนังสือเล่มนี้จะเป็นข้อมูลพื้นฐานในการให้ผู้อ่านได้เรียนรู้ และเห็นคณุ ค่าของพชื สมุนไพรต่อการด�ำรงชวี ติ มากขน้ึ อนั จะก่อให้เกดิ ความหวงแหนและมีสว่ นร่วม ในการอนุรกั ษ์ทรพั ยากรธรรมชาติ โดยเฉพาะพชื สมุนไพรให้คงอยูต่ ลอดไป (นายนพิ นธ์ โชติบาล) อธิบดีกรมอทุ ยานแหง่ ชาติ สตั วป์ า่ และพนั ธพ์ุ ืช

สารบญั 3 8 บทน�ำ 264 พชื สมุนไพรในสวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติในประเทศไทย 266 การท�ำปา้ ยชอ่ื พชื สมุนไพรพร้อมสรรพคณุ 271 การอบสมุนไพร 273 สมนุ ไพรในงานสาธารณสุขมลู ฐาน 277 บรรณานุกรม 286 ดชั นีช่อื พฤกษศาสตร์ 313 ดชั นีชอื่ พรรณไม้ ดชั นชี อ่ื อังกฤษ

บทน�ำ สวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติของกรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช เป็นแหล่ง อนรุ กั ษแ์ ละปลกู รวบรวมพรรณไม้เพ่อื การศึกษา ให้ความรู้ และเปน็ แหล่งพกั ผ่อนหย่อนใจที่สำ� คัญของ ประเทศ แตล่ ะสวนได้รวบรวมพรรณพชื รวมทงั้ พชื สมุนไพรไวเ้ ปน็ จ�ำนวนมาก ทัง้ ท่ีน�ำเข้าไปปลกู และ ข้ึนเองตามธรรมชาติ เพ่ือเผยแพร่ข้อมูลเก่ียวกับพืชสมุนไพรในสวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติ จึงได้จัดพิมพ์หนังสือพืชสมุนไพรในสวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติในประเทศไทย เล่ม 2 น้ีขึ้น โดยได้รวบรวมและเรียบเรียงข้อมูลพืชสมุนไพรบางชนิดท่ีพบในสวนพฤกษศาสตรแ์ ละสวนรุกขชาติ จ�ำนวน 529 ชนดิ ผเู้ ขยี นไดต้ รวจสอบชอื่ พฤกษศาสตร์ จากเวบ็ ไซต์ the plant list (http: www.theplantlist.org) เป็นหลัก เพ่ือให้ได้ชื่อที่ถูกต้องและเป็นปัจจุบันมากที่สุด ช่ือพื้นเมืองหลักของพืช ส่วนใหญ่ถือตาม หนงั สอื ชอ่ื พรรณไมแ้ หง่ ประเทศไทย เตม็ สมติ นิ นั ทน์ ฉบบั แกไ้ ขเพม่ิ เตมิ พ.ศ. 2557 ชอื่ วงศข์ องพชื ถือ ตามการจัดหน่วยทางอนุกรมวิธานใหม่ของ Angiosperm Phylogeny Group (APG III) ซ่ึงท�ำให้ ช่ือวงศข์ องพชื บางชนิดไม่ตรงกับชอ่ื วงศ์ทเ่ี คยรบั ทราบกันโดยทวั่ ไป สว่ นสรรพคณุ ไดค้ น้ ควา้ และเปรยี บเทยี บจากเอกสารทางดา้ นสมนุ ไพรและพฤกษศาสตรห์ ลายเลม่ แลว้ นำ� มาคดั ยอ่ ใหเ้ หมาะสมกบั ขนาดและรปู เลม่ ของหนงั สอื ทำ� ใหส้ ะดวกทจ่ี ะศกึ ษาหาความรเู้ บอื้ งตน้ เกยี่ วกบั พืชสมุนไพร รวมทั้งน�ำข้อมูลไปใช้ในการเขียนป้ายชื่อพร้อมสรรพคุณของพืชสมุนไพรที่ปลูก ไว้ในทต่ี า่ ง ๆ ฉะนน้ั สรรพคณุ ที่ปรากฏในหนงั สือเล่มนี้ จึงเปน็ ข้อมลู เพยี งบางส่วนของสรรพคณุ ของ พืชสมุนไพรชนิดนั้น ๆ หากต้องการทราบรายละเอียดเพิ่มเติม ท้ังด้านสรรพคุณและวิธีการน�ำมาใช้ ประโยชน์ ใหศ้ กึ ษาเพ่ิมเตมิ จากหนังสอื หรือเอกสารทางวิชาการทไ่ี ด้ระบไุ ว้ในบรรณานุกรมและขอ้ มลู จากแหล่งต่าง ๆ ท่ีเก่ียวขอ้ ง การบรรยายสรรพคณุ ได้บรรยายเรียงตามลำ� ดับจากราก เหง้าหรอื ลำ� ต้น เปลอื ก เนอื้ ไม้ ใบ ดอก ผล เมล็ด ไปส้นิ สดุ ทีท่ งั้ 5 ซ่งึ ค�ำว่า \"ท้งั 5\" เปน็ ค�ำไทยโบราณ หมายถึง ราก ลำ� ตน้ ใบ ดอก และผล เนอ่ื งจากมีพชื สมนุ ไพรหลายชนดิ มชี อื่ พื้นเมืองท่ซี �้ำกนั หรอื ใกลเ้ คียงกนั ผเู้ ขยี นจงึ ไดบ้ รรยาย ลกั ษณะทางพฤกษศาสตรโ์ ดยยอ่ และเนน้ ลกั ษณะทางอนกุ รมวธิ าน (taxomic character) เพอ่ื ใหผ้ อู้ า่ น ได้เหน็ ความแตกต่างของพชื สมนุ ไพรแต่ละชนดิ เช่น - ขมิ้นต้น Hedyotis corymbiformis Geddes จะบรรยายว่า ไม้พุ่ม เปลือกในสีเหลือง ใบเด่ียว เรียงตรงข้าม ดอกช่อเชิงหลั่น ออกที่ปลายยอด สีขาว ผลแห้ง รูปทรงรี - ขมิ้นต้น Mahonia siamensis Takeda ex Craib จะบรรยายว่า ไม้พุ่ม เปลือกต้น แตกเป็นร่อง ใบประกอบแบบขนนกปลายคี่ ขอบใบย่อยจักเป็นหนาม ดอกช่อ ออกที่ปลายยอด และซอกใบ สีเหลือง ผลสด รูปทรงกลม เม่ือสุกสีม่วงเข้ม

4 พชื สมุนไพรในสวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติ ชื่อย่อของหนังสือใน \"อ้างอิง\" ท้ายค�ำบรรยายสรรพคุณของพืชสมุนไพรแต่ละชนิด เป็นการ ยกตัวอย่างหนังสือบางเล่มท่ีใช้อ้างอิงสรรพคุณของพืชสมุนไพรชนิดนั้น ๆ ท่านสามารถตรวจสอบ ชื่อเต็มของหนงั สอื ท่อี า้ งถงึ ไดใ้ นบรรณานุกรม หนา้ 273–276 ตัวอย่างเช่น - สมนุ ไพรพน้ื บา้ นลา้ นนา หมายถงึ หนงั สอื สมนุ ไพรพนื้ บา้ นลา้ นนา ทแ่ี ตง่ โดยวงศส์ ถติ ย์ ฉวั่ กลุ , พร้อมจิต ศรลมั พ์, วชิ ิต เปานิล และ ร่งุ ระวี เต็มศิริฤกษก์ ลุ ตีพิมพใ์ นปี พ.ศ. 2539 - สมนุ ไพรไทย ตอนที่ 5 หมายถึง หนงั สือสมนุ ไพรไทย ตอนที่ 5 ทแี่ ตง่ โดยลีนา ผพู้ ัฒนพงศ์ และ ธวชั ชยั วงศ์ประเสริฐ ตีพมิ พใ์ นปี พ.ศ. 2530 - สมุนไพรในประเทศไทย ตอนท่ี 1 หมายถึง หนังสือพืชสมุนไพรในประเทศไทย ตอนท่ี 1 ทแ่ี ตง่ โดยดรณุ เพช็ รพลาย, ณฉุ ตั รา จนั ทรส์ วุ านชิ ย์ และ ชาตรี ชาญประเสรฐิ ตพี มิ พใ์ นปี พ.ศ. 2541 - พืชสมุนไพรเขาหินซ้อน หมายถึง หนังสือพืชสมุนไพรในสวนป่าสมุนไพรเขาหินซ้อน ฉบับสมบูรณ์ ที่แต่งโดยพงษ์ศักด์ิ พลเสนา ตีพิมพ์ในปี พ.ศ. 2550 - สยามไภษัชยพฤกษ์ หมายถึง หนังสือสยามไภษัชยพฤกษ์ : ภูมิปัญญาของชาติ ที่แต่งโดย วงศส์ ถิตย์ ฉว่ั กุล, รงุ่ ระวี เต็มศริ ฤิ กษก์ ุล, พร้อมจติ ศรลัมพ์ และ วิชติ เปานลิ ตพี มิ พใ์ นปี พ.ศ. 2538 - การใชป้ ระโยชนพ์ รรณพชื ของชาวกะหวา่ ง หมายถงึ หนงั สอื การใชป้ ระโยชนพ์ รรณพชื ของชาว กะหรา่ ง บรเิ วณเเนวเชอ่ื มต่อระบบนเิ วศผืนปา่ ตะนาวศรตี อนล่าง ทแี่ ตง่ โดยสถาบนั นวัตกรรมอทุ ยาน แห่งชาติและพ้นื ทีค่ มุ้ ครอง กรมอุทยานแห่งชาติ สตั ว์ปา่ และพันธพุ์ ชื ตีพมิ พใ์ นปี พ.ศ. 2556 - องคค์ วามรเู้ รอื่ งพชิ ปา่ ทใ่ี ชป้ ระโยชนท์ างภาคเหนอื ของไทย (1) ทแ่ี ตง่ โดยมลู นธิ โิ ครงการหลวง ตพี มิ พใ์ นปี พ.ศ. 2552 กองบรรณาธกิ ารหวงั วา่ หนงั สอื เลม่ นจี้ ะเปน็ ประโยชนต์ อ่ ผทู้ ส่ี นใจ โดยเฉพาะนกั เรยี น นกั ศกึ ษา นกั วิชาการ หมอยาพืน้ บา้ น และผู้ทตี่ ้องการปลูกรวบรวมพชื สมนุ ไพรหรือจัดสวนสมนุ ไพร กองบรรณาธิการขอขอบคุณที่ปรึกษา ผู้ให้ข้อมูล ผู้ให้ภาพประกอบเพ่ิมเติม และผู้ที่ช่วย ตรวจสอบแก้ไขต้นฉบับ จนท�ำให้การจัดพิมพ์หนังสือเล่มน้ีส�ำเร็จลุล่วงด้วยดี กองบรรณาธิการ

พชื สมุนไพรในสวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติ 5 สวนพฤกษศาสตร์ เป็นสถาบันทางวิชาการที่เป็นแหล่งรวบรวมพรรณพืชต่าง ๆ เอาไว้เพ่อื ทำ� การอนรุ กั ษ์ ศกึ ษา วจิ ยั ทางวทิ ยาศาสตรโ์ ดยเฉพาะทางดา้ นพฤกษศาสตรห์ รอื วทิ ยาศาสตรว์ า่ ดว้ ยพชื โดยมากจะมีการปลูกรวบรวมไว้เป็นหมวดหมู่ ตามแต่ละนโยบาย ลักษณะพื้นท่ี และงบประมาณของ สวนพฤกษศาสตร์นั้น ๆ เช่น สวนกล้วยไม้ สวนสมุนไพร สวนพืชให้สี สวนพืชมีพิษ หรือ ตามการ จัดจ�ำแนกพืชเป็นวงศ์ต่าง ๆ ดังเช่น สวนพฤกษศาสตร์ภาคตะวันตกเฉียงเหนือ (ดงฟ้าห่วน) ตั้งขึ้น ในปี พ.ศ. 2527 ในท้องที่ต�ำบลขามใหญ่ อ�ำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี ซ่ึงเป็นเขตป่าสงวน แห่งชาติป่าดงฟ้าห่วน มีพื้นท่ีประมาณ 2,200 ไร่ ลักษณะภูมิประเทศ พื้นที่เป็นที่ราบและท่ีราบลุ่ม ริมล�ำห้วย ดินเป็นดินทรายสภาพป่าเป็นป่าดิบแล้ง ผสมป่าเต็งรังบางส่วน เป็นต้น

6 พชื สมุนไพรในสวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติ สวนสมุนไพรในสวนรุกขชาติสกุโณทยาน สวนสมุนไพรในสวนรุกขชาติเมืองราด สวนสมุนไพรในสวนรุกขชาติหนองตาอยู่ สวนสมุนไพรในสวนรุกขชาติบ้านแพะ สวนสมนุ ไพรในสวนรุกขชาตทิ ุ่งขนาย

พืชสมุนไพรในสวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติ 7 กระเจียวส้ม Curcuma roscoena Wall หญา้ จมิ้ ฟันควาย Arundina graminifilia (D.Don) Hochr. นำ�้ เตา้ พระฤาษี Smilesii Hemsll รางจืด Thunbergia laurifolia Lindl. ทะโล้ Schima wallichii (DC.) Korth สารภีป่า Anneslea fragrans Wall.

พืชสมุนไพร ในสวนพฤกษศาสตร์และสวนรุกขชาติในประเทศไทย เล่ม ๒