ความตาย พูดได้ พูดถึงความตายอย่างไรดี

ความตาย พูดได้ พูดถงึ ความตายอย่างไรดี บรรณาธกิ าร : เปตอม็ งศกกั มดลิ์ พสึ่งรุ รัตัศนม ี บทเรียนชมุ ชนคนทาํ งาน โครงการจัดการความรู้ สุขภาวะระยะท้าย เลม่ 8

ความตาย พูดได้ พดู ถงึ ความตายอยา่ งไรดี บรรณาธกิ าร เตม็ ศักด์ิ พงึ่ รศั มี ปองกมล สรุ ัตน์ จดั พมิ พ์โดย โครงการจัดการความรู้ สุขภาวะระยะท้าย Pal2Know ร่วมกบั สมาคมบรบิ าลผปู้ ว่ ยระยะทา้ ย THAPS สนบั สนุนโดย สำ�นกั งานกองทนุ สนบั สนุนการสรา้ งเสริมสุขภาพ (สสส.) ภาพปก เอกภพ สิทธิวรรณธนะ รปู เล่ม พชั รินทร์ โพธ์ิทอง หนว่ ยผลิตตำ�ราคณะแพทยศาสตร์ มหาวทิ ยาลัยสงขลานครินทร์ (สงวนลิขสิทธ์ติ ามพระราชบญั ญัติลขิ สิทธ์ิ พ.ศ. 2537)

คาํ นํา Pal2Know โครงการจดั การความรสู้ ขุ ภาวะระยะทา้ ย ภายใตช้ ดุ โครงการสรา้ งเสรมิ สขุ ภาวะในช่วงท้ายของชีวิตของสมาคมบริบาลผู้ป่วยระยะท้าย (THAPS) โดยการสนับสนุน ของสำานักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) มีเปาประสงค์สนับสนุนให้เกิด ชมุ ชนคนทาำ งานหรอื นกั ปฏบิ ัติ (CoP) ประกอบดว้ ย ผู้ดแู ลผูป้ ่วยระยะท้าย บคุ ลากรสุขภาพ และภาคประชาชน มาร่วมแลกเปล่ียนเรียนรู้ประสบการณ์ต่างๆ เก่ียวกับการเสริมสร้างสุข ภาวะระยะทา้ ยผา่ นการเขยี นบันทกึ บนพ้นื ท่สี งั คมออนไลน์ Facebook และ GotoKnow.org โดยมีผู้ประสานงาน (CoP facilitator) เปนผู้นาำ ในการแลกเปลีย่ นเรยี นร้ตู ามหัวขอ้ ตา่ งๆ กอ่ น สรปุ เปนชุดความรู้เพ�อเผยแพร่แก่สาธารณะตอ่ ไป ความตาย พดู ได : พดู ถงึ ความตาย อยา่ งไรดี เปน ประเดน็ สดุ ทา้ ยท่ี Pal2Know เลือกมาแลกเปลี่ยนในชุมชนคนทำางาน เน�องจากส่วนหนึ่งของสังคมมองว่า ความตายเปน เร�องไม่เปนมงคล และพยายามหลีกเล่ียงไม่พูดถึง แต่ในขณะเดียวกันก็ปฏิเสธความจริง ไม่ได้ว่า ความตายก็เปนธรรมชาติของทุกชีวิต การเตรียมตัวตายที่ดีมีความสำาคัญไม่น้อยไป กว่าการใช้ชีวิตที่ดี และการพูดถึงความตายก็เปนก้าวแรกท่ีพึงกระทำาของการเตรียมตัวตาย มุมมองจากผู้มีประสบการณ์ในเร�องนี้ จึงมีคุณค่าท่ีสมควรถ่ายทอดสู่สังคมตามวัตถุประสงค์ ของโครงการ และยังเปนประเด็นท่ีสอดคล้องกับโครงการสร้างความตระหนักเร�องวิถีสู่การ ตายอย่างสงบ ในชดุ โครงการเดยี วกัน

คณะทาำ งานไดถ้ อดบทเรียนจากบันทกึ 18 เรอ� ง ของผูเ้ ขียนทีเ่ ปน แพทย์ และบคุ คล ท่ัวไป จาำ นวน 8 ท่าน ที่เขียนถึงหวั ขอ้ ดงั กลา่ วในชุมชนออนไลน์ Pal2Know ระหว่างเดอื น มนี าคม - มถิ นุ ายน 2559 และรวบรวมกจิ กรรมทเ่ี กยี่ วขอ้ งของโครงการสรา้ งความตระหนกั เรอ� งวถิ สี ู่การตายอยา่ งสงบไว้ในหนังสอื เลม่ นี้ หวังอย่างย่ิงว่าหนังสือเล่มน้ีจะเปนประโยชน์ต่อท่านและสังคมการบริบาลผู้ป่วย ระยะทา้ ย หากสนใจข้อมลู เพ่ิมเตมิ ท่านสามารถติดตามกจิ กรรมของ Pal2Know และเปน สว่ นหนง่ึ ในการแลกเปลยี่ นเรยี นรเู้ พอ� สงั คมไดท้ ี่ https://www.facebook.com/pal2know หรอื http://www.gotoknow.org/posts/554364 คณะทำางาน สงิ หาคม 2559

สารบญั ความตาย พดู ได : พดู ถึงความตาย อย่างไรดี อภิชญา วรพันธ์ หนา อภชิ ญา วรพนั ธ์ 1 บนั ทึกตนเร�อง อภชิ ญา วรพันธ์ คณุ ตาคงไปสวรรค์แล้ว อภิชญา วรพันธ์ 11 ขอแสดงความเสยี ใจดว้ ยครบั อภชิ ญา วรพนั ธ์ 11 ถ้าแม่ตาย อภชิ ญา วรพันธ์ 13 ธรรศจะตายแบบไหนดี อภชิ ญา วรพันธ์ 14 3 ขอ้ ถา้ ธรรศจะตาย อภชิ ญา วรพันธ์ 16 ทำา ‘เร�องใหญ่’ ใหเ้ ปน ‘เร�องเลก็ ’ อภิชญา วรพนั ธ์ 17 อาจารย์ใหญ่ อภชิ ญา วรพันธ์ 19 รบั อัฐคิ ุณตา@โรงพยาบาลศริ ริ าช สุภาพนั ธ์ุ บุนนาค 22 เรอ� งเยอะๆ ท่ีเปน ปกติ เอกภพ สิทธวิ รรณธนะ 24 ตายแบบขำาๆ …แบบของครอบครวั เรา ประสิทธ์ิ บุญหลา้ 26 ชวี ิตงาม นพ.ปกปอง เชือ้ สุวรรณ 28 พดู เร�องชีวิตและความตายในวันรวมญาติ 31 วนั สดุ ท้าย 32 มรณสติ 33 39

ความตายพูดได้ ผ่านเคร�องแตง่ กาย นพ.เต็มศกั ดิ์ พึ่งรศั มี หนา พดู เร�องความตาย ผ่านการ์ตนู นพ.เต็มศักด์ิ พ่งึ รศั มี 40 พูดถึงความตายและความเศรา้ ผา่ นเพลง นพ.เต็มศักด์ิ พึ่งรศั มี 41 ความตาย...พูดได้ ผา่ นหนงั ปองกมล สรุ ัตน์ 41 42 กิจกรรมของโครงการสรางความตระหนักเรอ� งวิถีสู่การตายอยา่ งสงบ Life Countdown 43 เกมไพ่ ไขชวี ิต 43 สมดุ เบาใจ 44 เพลงเบาใจ 45 9 วิธีพดู เรอ� งความตายกับแมว 46 47 คนตนเร�อง โครงการจดั การความรูสขุ ภาวะระยะทา ย 49 51

พควูดาถมึงตคาวยามพตูดาไยด้ อยา่ งไรดี ความตาย ถกู มองเปน เรอ� งอวมงคล ..ไมเปน มงคล ไมควรพดู ถึง แตค วามตาย ก็เปนธรรมชาตขิ องชวี ติ ทที่ ุกชีวิตตองประสบ เมอ� ไมพ ูดถึง จงึ ไมไดท บทวนตนเอง ไมไ ดเตรยี มตวั อาจเรยี กไดวา ประมาท ทําอยา งไรใหเรอ� งความตาย เปน ส่งิ ทพี่ ดู ถึงกันไดอยา งมกี าลเทศะ จากบันทึกท้ังหมดที่มีผู้เขียนแลกเปล่ียนประสบการณ์ ในชุมชน คนทำางาน สามารถสรปุ เปนแนวทางการพดู ถงึ เร�องความตายไดส้ ้ันๆ ดงั น้ี อย่าเปลี่ยนเร�อง - หาจังหวะ - ร่วมกจิ กรรม อย่าเปล่ยี นเร�อง “ปากเสีย คุยแตเ ร�องไมด ี คนยงั ไมต ายมาคยุ เร�องการจดั งานศพได อยา งไง”

ในวงสนทนา หากมคี นใดคนหนึ่งเอย่ ถงึ เรอ� งความตาย ปฏกิ ริ ยิ าอยา่ งหน่ึงของผู้ร่วมสนทนา คอื การทักท้วงให้หยดุ พูดเสยี โดยใหเ้ หตุผลตามความเช�อว่าเปนเร�องไมด่ ี ไม่เปนมงคล เชน่ ประสบการณ์ ของคณุ ประสทิ ธ์ิ บญุ หลา้ ในบันทึกเร�อง วันสุดทา ย หนา 33 ซึ่งถกู มารดาทกั ดว้ ยประโยคข้างบน เม�อ พูดคยุ เร�องความตายและการเตรียมงานศพกับบิดาท่ีป่วยเปน มะเรง็ ระยะสดุ ทา้ ย การท่ีใครสักคนพูดถึงเร�องความตาย ซ่ึงไม่ค่อยมีคนพูดถึงกัน ย่อมแสดงว่า บุคคลน้ันกำาลังคิด หรอื มีเร�องอะไรบางอยา่ งอยู่ในใจ หากคสู่ นทนามองว่า น่ันคอื ประโยคเปดประเดน็ หรือเชือ้ เชญิ ย่อมไม่ พลาดทจ่ี ะฉวยจังหวะนั้นคว้า ‘โอกาสทอง’ ที่จะไดส้ อบถามและรบั รู้ความคดิ ความรู้สกึ ทซ่ี ่อนเรน้ อยู่ใน ใจของคู่สนทนาตรงหน้า ไมว่ า่ บคุ คลนนั้ จะเปนผู้ป่วยระยะท้าย ญาตผิ สู้ งู อายุ หรือแมแ้ ตเ่ ด็กนอ้ ย แม่แปว หรอื คุณอภชิ ญา วรพนั ธ์ มลี ูกชายนา่ รักสองคน ธรรศ..ซ่งึ ป่วยเปนมะเรง็ ในเด็กต้ังแต่อายุ ไม่ถงึ 4 ขวบ กับ ธรณ์..ท่สี ุขภาพดี คณุ อภชิ ญาเลือกทจ่ี ะสอบถามความคิด ความรสู้ กึ ของลกู ชายเพ่ิมเติม เมอ� ธรณพ์ ดู ถึงเรอ� งนีข้ ณะอยทู่ ่ีโรงพยาบาล จากบันทกึ เรอ� ง ถา แมต่ าย หนา 14 ธรณ : แมครบั ถา แมต าย ธรณอยากใหแ มข ึน้ สวรรคนะ แมก ง็ งๆ กอ นเลก็ นอ ย เพราะธรณพ ดู ขนึ้ มาแบบไมม เี รอ� งอะไรนาํ มากอ น แลว แมก ถ็ าม ธรณว า แม : ทําไมละ ครบั ธรณ : กธ็ รณร ักแมไง ถา แมต ายกอ็ ยากใหข ้ึนสวรรค แตแ มก ต็ องทําความดีนะครับถงึ จะไดข น้ึ สวรรค และอกี เหตกุ ารณห์ นง่ึ กบั คาำ พดู ของธรณ์ ขณะครอบครวั นง่ั รถไปดว้ ยกนั จากบนั ทกึ เรอ� ง ตายแบบ ขาํ ๆ …แบบของครอบครัวเรา หนา 28 ธรณ : คุณแมครับ ธรณอยากไดรถ แตก็ตองรอใหพอแมตายกอน แตธรณก็ไมไดอยากให พอ แมตายนะครับ แม : (555 เอาละ ส)ิ ทาํ ไมตองรอใหพอแมตายกอ นละคะ ธรณ : จรงิ ๆ แลว ธรณไมไ ดอยากใหพอแมตายนะครบั แม : คะ แมไ มไดวา อะไร แมถามดูวาที่ธรณพ ดู หมายถงึ อะไร เราคยุ กันไดน ่คี ะ 2 โครงการจดั การความรู สุขภาวะระยะทา ย เลม 8

























อาจเปน เพราะทั้งบ้านคุณปคู่ ณุ ย่า และคุณตาคณุ ยายจะใหค้ วามสำาคัญกับงานศพ เพราะเปนงาน สดุ ท้ายของคนนน้ั ๆ การไปงานศพ จงึ เปนเร�องท่เี ราจะให้ความสำาคญั กอ่ นงานอ�นๆ พ่อและแม่มักจะพดู คยุ กบั ธรรศและธรณเ์ สมอๆ ว่า การตาย เปน ‘เร�องปกต’ิ ทุกคนกต็ ้องตาย พอ่ แม่กต็ ้องตาย ไมม่ ีใครท่ีไมต่ าย ตั้งแต่ลกู เลก็ ๆ ถา้ มงี านศพ กม็ ักจะพาลูกไปเสมอ ให้ลูกรู้สึกว่างาน แบบน้กี เ็ ปน งาน ‘ปกต’ิ ของสังคมทีล่ ูกอยู่ ซึ่งลูกกค็ วรจะต้องเรียนรู้สังคมรอบตัวด้วย แมม่ ักจะสอนลูกในลกั ษณะ learning by doing ใหล้ ูกได้สัมผัสดว้ ยตัวเอง ไม่ใชก่ ารบอกใหจ้ ำา หากลกู เขา้ ใจสิง่ นน้ั มนั จะอยู่ในจติ วญิ ญาณของลูกไปเลย และแม่จะบอกลกู ชดั เจนวา่ ตายคือไมไ่ ด้กลบั มาอีก จะไปอยทู่ ่ีไหนก็ไมท่ ราบ แต่ถา้ ทาำ ดีก็คงไปอยู่ท่ีดๆี ถ้าทำาไมด่ กี ็ไปอยทู่ ่ีไม่ดี และการตายไม่ใชก่ าร นอนหลับ ท่ีจะตน� มาอีกได้ ตายกับนอนหลบั ไมเ่ หมือนกัน 15 เม.ย. 55 วนั ท่ีคุณตาเสยี ชวี ิต เปน วนั ทแี่ มเ่ หน็ ว่า ท้ังธรรศและธรณก์ ค็ งรสู้ กึ วา่ การตายของคุณตาเปน เรอ� ง ปกติ ลกู จงึ ปฏบิ ตั กิ บั คณุ ตาแบบไม่รสู้ กึ แตกต่างวา่ คนตายกับคนเปนตา่ งกันเชน่ ไร ลกู รู้ว่าสภาพ ‘ทางกายภาพ’ ของคุณตาวันนี้ กบั คณุ ตาวนั กอ่ นแตกต่างกนั แต่ ‘ความรสู้ กึ ’ ทีล่ ูก มีต่อคุณตาในวนั นก้ี บั วนั กอ่ นไมแ่ ตกตา่ งกันเลย เดย๋ี วลูกกจ็ ะขอลองเรียกว่า ได้ยนิ มั้ย ไปขอจบั ตัววา่ เย็น แคไ่ หน ขนึ้ ไปนอนเลน่ บนเตยี งขา้ งๆ คณุ ตา ชว่ ยใสถ่ งุ เทา้ ใหค้ ณุ ตา …. ความรสู้ กึ กลวั ‘คนตาย’ ไมป่ รากฏ ให้เห็น วันนีล้ กู พดู ว่า ถา้ แม่ตาย .... โดยไม่มีการอุทธรณ์ตอ่ วา่ ไม่อยากใหแ้ มต่ าย ก็เหมอื นลูกยอมรบั อีก เช่นกันว่า แมก่ ็ตายได้ ซึง่ ถ้าแม่ตาย ก็คงเปนเร�องปกตแิ บบท่ีใครๆ ตายเช่นกนั 12 พ.ค. 55 ความตาย พูดได พดู ถงึ ความตายอยา งไรดี 15

ธรรศจะตายแบบไหนดี อภิชญา วรพนั ธ์ https://www.gotoknow.org/posts/603560 เม�อวานตอนเย็นขณะท่ีเด็กๆ นั่งกินข้าวโดยท่ีคุณหมอน่ังกินอยู่ด้วย ระหว่างท่ีกินไปคุยไปน้ัน ธรรศกพ็ ูดเร�องการตายข้นึ มา โดยทเี่ นอ้ื หากาำ ลงั คุยๆ กันอยู่นนั้ ไมไ่ ด้เกีย่ วข้องกบั เร�องตายเลย ธรรศบอกวา่ \"ธรรศกาํ ลงั คดิ วา ธรรศจะตายแบบไหนดี\" แม่แปลกใจในประโยคที่ธรรศพูดข้นึ มามาก เลยถามว่า \"นนั่ สิคะ แมก อ็ ยากรวู าธรรศคดิ ยังไงคะ\" ธรรศตอบวา่ \"ธรรศคดิ วา ถา ธรรศตายแบบคณุ ตากค็ งจะดนี ะครบั เพราะดสู บายๆ ดี เหมอื นนอน หลับแลวก็ตายไปเลย ไมท รมาน\" ส่งิ ทีธ่ รรศพูดทำาใหแ้ มร่ ู้สกึ ว่า - ธรรศแยกแยะได้วา่ ‘ตาย’ กบั ‘นอนหลับ’ ไม่เหมอื นกัน - ถา้ ธรรศเลือกได้ คงเลือกแนวทางแบบน้ี เปน การ ‘แสดงความต้องการ’ ใหแ้ มท่ ราบ ซึ่งถ้าแม่ ยังอยู่ ณ เวลานน้ั แม่ก็สนบั สนนุ ความตอ้ งการของลกู ในหลายๆ เรอ� งธรรศก็สมชอ� ธรรศจรงิ ๆ ... ธรรศแปลว่า กล้าหาญ 16 โครงการจัดการความรู สขุ ภาวะระยะทา ย เลม 8





































ตี 4:40 พอ่ ผมขาดใจน่งิ อยูบ่ นกอดผม ตี 4:50 หมอและพยาบาลเร่มิ ออกมา ถามผมว่า “ช็อตไหม ปมไหม ใชห ลอดสวนคอไหม” ผมบอก “ถา ฟน ก็ทําสิครบั ” หมอเรมิ่ เตรียมอปุ กรณ์ ตี 5 หมอเร่มิ ปม หน้าอกพ่อดว้ ยมอื เปลา่ พยาบาลผู้หญงิ ตวั เล็ก ปมอกได้ สองนาที เปล่ียนเปนพยาบาลผู้หญิงอ้วนๆ ขึ้นปมหน้าอกพ่อ ผมเห็นหน้าอกพ่อยุบลงไปเสียงดังกรอบ บุม ลงไม่อยูท่ รง ผมเดนิ เขา้ ไปบอกทกุ คน “หยุด หยุดเถอะ พอผมเสยี แลว ฟนมากค็ งไมมีซี่โครงแลวละ หยุดเถอะ” 6:00 ผมโทรเรยี กแมม่ าอาบนา้ำ ศพ แตง่ ตวั ให้พ่อ และรับศพกลบั ทำาพธิ ตี ามท่ีพ่อบอกไวท้ ุกประการ ครับ งานศพจบ คนหาว่าผมบา้ จดั งานศพแปลกๆ เหล้าก็ไม่ไดก้ นิ ไฮโลก็ไม่ไดเ้ ลน่ แต่เปนงานศพที่พอ่ ผมต้องการ เร�องความตาย ผมคุยกนั ท้ังบ้านครับ บรรยากาศสนกุ เฮฮา ลูกหลานก็หวั เราะ การตายเปนเรอ� ง ที่ต้องคุยไว้ก่อนตาย จะได้ไม่วุ่นวาย ผมเร่ิมคุยเร�องจัดงานศพ ตอนท่ีพ่อยังอารมณ์ดีพูดคุยรู้เร�อง ผมคยุ ไปในทางสนุก ถามพ่อตลอด “กลัวไหม” พอ่ ตอบ “ไมเ คยกลัวตาย” เราคุยแบบเพ�อนด้วยซำา้ พอ่ ไมถ่ อื ลกู จะไมค่ ยุ เร�องแยๆ่ เครยี ดๆ อดตี ก็ต้องคยุ แตเ่ ร�องทพ่ี ่อชอบ จะไดส้ บายใจพอ่ ตอนแรกๆ แมก่ ็บอก “ปากเสยี คยุ แตเร�องไมด ี คนยังไมตายมาคยุ เร�องการจัดงานศพไดอยา งไง” ผมบอก “เมอ� ถึงเวลาแม แมก็ตอ งบอกไวเ หมอื นพอ ทกุ อยา งกจ็ ะเรียบงาย” คนป่วยต้องคุยให้หัวเราะ พ่อหัวเราะแล้วดูสดช�น ดูเหมือนมีกำาลัง ผมเลยเลือกท่ีจะคุยแต่เร�อง ทพ่ี ่อหัวเราะ และลกู หลานกห็ ัวเราะตามๆ กันไป บรรยากาศสนุกเฮฮาไม่เครียด ไม่เงยี บ คุยกันถามกนั เล่นไป คยุ แบบขำาๆ แตท่ กุ อย่างที่พ่อสั่งไว้ ผมทาำ ให้ทกุ อยา่ งครบั ความตาย พูดได พูดถึงความตายอยางไรดี 35

ชว่ งที่นั่งคยุ กนั ครบั ต้องคอยหาโอกาส ช่วงพอ่ นง่ั เหมอ่ ใหเ้ ข้าไปชว่ ยคยุ ผมคยุ เรมิ่ กอ่ น แล้วก็ปล่อยใหพ้ ่อพูด พ่อก็จะเลา่ อดีตท่เี คยผา่ นๆ มาใหผ้ มฟง ยิง่ ทาำ ใหเ้ ราเข้าใจพ่อมากขึน้ ครบั 36 โครงการจดั การความรู สขุ ภาวะระยะทาย เลม 8