หลักสูตรธรรมชั้นโท2557

หลักสูตรธรรมศกึ ษา ชัน้ โท ฉบับปรบั ปรงุ พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๗ คณะสงฆ์และรฐั บาล จัดพมิ พ์ เพ่อื เผยแผ่พระพุทธศาสนา หนงั สือยืมเรียน

หนงั สอื หลักสตู รธรรมศกึ ษาชน้ั โท ฉบบั ปรบั ปรุง พุทธศกั ราช ๒๕๕๗ พมิ พ์ครง้ั ที่ ๑ จานวน ๓๐๐,๐๐๐ เลม่ ISBN : 978-616-7788-23-4 พิมพท์ ี่ โรงพมิ พส์ านักงานพระพุทธศาสนาแหง่ ชาติ ๓๑๔-๓๑๖ ถนนบำรุงเมือง เขตป้อมปรำบศตั รพู ำ่ ย กทม. ๑๐๑๐๐ โทร. ๐ ๒๒๒๓ ๓๓๕๑, ๐ ๒๒๒๓ ๕๕๔๘ โทรสำร ๐ ๒๖๒๑ ๒๙๑๐ นำยสุรพล วริ ิยะบรรเจดิ ผพู้ มิ พ/์ โฆษณำ

§”ª√“√¿ ·¡°à Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ß“π¥â“π°“√»÷°…“‡ªìπß“π∑Ë’ ”§—≠Õ¬à“ßÀπË÷ߢÕß™“µ‘ ‡æ√“–§«“¡‡®√‘≠ À√◊Õ §«“¡‡ Ë◊Õ¡¢Õߪ√–™“™π„𙓵‘¢÷ÈπÕ¬Ÿà°—∫°“√»÷°…“‡ªì𠔧—≠ ªí®®ÿ∫—π¡’ —≠≠“≥∫“ß Õ¬“à ß∑‡’Ë ÀπÁ ‰¥™â ¥— «“à æ≈‡¡Õ◊ ߢÕ߉∑¬∫“ß «à π‡ ÕË◊ ¡‰ª®“°§≥ÿ ∏√√¡»≈’ ∏√√¡∑“ßæ√–»“ π“ ®÷ß∑”„À⧫“¡ª√–惵‘·≈–®‘µ„®≈ÿà¡À≈ß„πÕ∫“¬¡ÿ¢´Ë÷߇ªì𠓇Àµÿ·Ààߧ«“¡‡ Ë◊Õ¡∑—Èß∑“ß  ÿ¢¿“æ√“à ß°“¬·≈– à«π√«¡ Õ—π ßà º≈∂÷ߧ«“¡‡ ÕË◊ ¡¢Õߧ√Õ∫§√«—  ß— §¡ ª√–‡∑»™“µ‘ °“√»°÷ …“À≈—°∏√√¡·≈–πÕâ ¡π”‰ªªØ∫‘ µ— „‘ π√ªŸ ·∫∫¢Õß°“√»°÷ …“ ∏√√¡»°÷ …“§Õ◊ °“√ √â“ß √√§å§«“¡‡®√‘≠∑“ߪí≠≠“·≈–∑“ß®‘µ„® ´Ë÷߇ªìπµâπ‡Àµÿ¢Õߧ«“¡‡®√‘≠¥â“π Õ◊ËπÊ ∑È—ßÀ¡¥ °“√®—¥°‘®°√√¡°“√‡√’¬π°“√ Õπµ“¡À≈—° Ÿµ√∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ πÈ’∂◊Õ‡ªìπ°“√ª≈Ÿ°Ωíߧ«“¡§‘¥∑’Ë∂Ÿ°µâÕß ‡ªìπ —¡¡“∑‘Ø∞‘ ‡ªìπ°“√ à߇ √‘¡§«“¡ª√–惵‘ ¥’ß“¡µà“ßÊ ‚¥¬ Õ¥§≈âÕß°—∫§«“¡¡àÿßÀ¡“¬·≈–À≈—°°“√¢Õß°“√®—¥°“√»÷°…“µ“¡ æ√–√“™∫—≠≠—µ‘°“√»÷°…“·Ààß™“µ‘ ∑’Ë°”Àπ¥„À⇪ìπ‰ª‡æË◊Õæ—≤π“§π‰∑¬„À⇪ìπ¡πÿ…¬å∑’Ë  ¡∫Ÿ√≥å ∑È—ß√à“ß°“¬ ®‘µ„®  µ‘ªí≠≠“ §«“¡√⟠·≈–§ÿ≥∏√√¡ ¡’®√‘¬∏√√¡·≈–«—≤π∏√√¡ „π°“√¥”√ß™’«‘µ  “¡“√∂Õ¬àŸ√à«¡°—∫ºŸâÕ◊Ëπ‰¥âÕ¬à“ß¡’§«“¡ ÿ¢ ¥—ßπÈ—π®÷ߢՄÀâ∑ÿ°¿“§ à«π ∑‡’Ë °¬Ë’ «¢âÕß ‰¥™â ૬°—π‡æ◊ÕË „À∫â √√≈ÿ«—µ∂ªÿ √– ß§πå È„’ À‰â ¥âÕ¬“à ß ¡∫Ÿ√≥å ¢ÕÕπÿ‚¡∑π“µàÕ°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ °√–∑√«ß«—≤π∏√√¡  ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏ »“ π“·Ààß™“µ‘  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√»÷°…“¢È—πæÈ◊π∞“π  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√ °“√Õ“™’«»÷°…“  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√Õÿ¥¡»÷°…“ ∑Ë’‰¥â· ¥ß‡®µ®”πß∑Ë’®–√à«¡¡◊Õ °—π„π°“√®—¥„Àâ ¡’°“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ ¢ÕÕ”π«¬æ√„Àâ∑ÿ°Àπ૬ ß“π„π —ß°—¥‰¥â√«¡æ≈—ß·Ààߧ«“¡ “¡—§§’¥”‡π‘π°“√„Àâª√“°Ø‡ªìπ√Ÿª∏√√¡®–𔧫“¡ ÿ¢  ß∫  —𵑠·≈–§«“¡‡®√‘≠¡“ àªŸ √–‡∑»™“µ‘µàÕ‰ª

¢ÕÕ“πÿ¿“æ·Àßà §ÿ≥æ√–»√√’ µ— πµ√—¬ ·≈–°ÿ»≈‡®µπ“∑’Ë∑à“π∑—ßÈ À≈“¬‰¥µâ ßÈ— „®„π°“√  à߇ √‘¡§ÿ≥¿“ææ≈‡¡◊ÕߢÕß™“µ‘ „À⇪ìπºâŸ‡æ’¬∫æ√âÕ¡∑—Èߧ«“¡√âŸ§àŸ§ÿ≥∏√√¡„π§√—ÈßπÈ’ ®ßª√–¡«≈‡ªìπæ≈«ªí®®—¬∫—π¥“≈„Àâ∑ÿ°∑à“π ∂÷ߧ«“¡ßÕ°ß“¡‰æ∫Ÿ≈¬å„πæ√–∏√√¡§” Õπ ¢Õß ¡‡¥Á®æ√–º¡Ÿâ ’æ√–¿“§‡®“â ª√– ∫§«“¡‡®√≠‘ √ßàÿ ‡√◊Õßµ≈Õ¥°“≈π“π ‡∑Õ≠. ( ¡‡¥Á®æ√–«π— √µ— ) ·¡°à Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß

∫π— ∑°÷ ¢Õâ µ°≈ߧ«“¡√«à ¡¡◊Õ „π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ √–À«“à ß  ”π°— ß“π·¡°à Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß °√–∑√«ß»÷°…“∏°‘ “√  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√»÷°…“¢—πÈ æÈπ◊ ∞“π  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√Õ“™«’ »°÷ …“  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√Õÿ¥¡»°÷ …“ °√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ ·≈– ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Àßà ™“µ‘ «π— ∑Ë’ Ò¯ ‡¥◊Õπ  ‘ßÀ“§¡ æÿ∑∏»—°√“™ Úıı˜ ∫—π∑÷°¢âÕµ°≈ߧ«“¡√à«¡¡◊Õ©∫—∫πÈ’∑”¢÷Èπ ≥ ÀâÕߪ√–™ÿ¡√“™«—≈≈¿ Õ“§“√ √“™«—≈≈¿ ™πÈ— Ú °√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ ‡¡Õ◊Ë «π— ∑’Ë Ò¯  ß‘ À“§¡ Úıı˜ √–À«à“ß ”π°— ß“π ·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ‚¥¬ ¡‡¥Á®æ√–«—π√—µ ·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß °√–∑√«ß »÷°…“∏‘°“√ ‚¥¬π“ß ÿ∑∏»√’ «ß…å ¡“π ª≈—¥°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ªØ‘∫—µ‘√“™°“√·∑π √—∞¡πµ√’«à“°“√°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ °√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ ‚¥¬»“ µ√“®“√¬åÕ¿‘π—π∑å ‚ª…¬“ππ∑å ª≈—¥°√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ ªØ‘∫—µ‘√“™°“√·∑π√—∞¡πµ√’«à“°“√°√–∑√«ß «—≤π∏√√¡  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√»÷°…“¢È—πæ◊Èπ∞“π ‚¥¬π“¬°¡≈ √Õ¥§≈⓬ ‡≈¢“∏‘°“√§≥–°√√¡°“√°“√»÷°…“¢È—πæÈ◊π∞“π  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√Õ“™’«»÷°…“ ‚¥¬π“¬™—¬æƒ°…å ‡ √’√—°…å ‡≈¢“∏‘°“√§≥–°√√¡°“√°“√Õ“™’«»÷°…“ ·≈– ”π—°ß“π §≥–°√√¡°“√°“√Õÿ¥¡»÷°…“ ‚¥¬√Õß»“ µ√“®“√¬å𓬷æ∑¬å°”®√ µµ‘¬°«’ ‡≈¢“∏‘°“√ §≥–°√√¡°“√°“√Õÿ¥¡»÷°…“ ·≈– ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Ààß™“µ‘ ‚¥¬π“¬πæ√—µπå ‡∫≠®«—≤π“π—π∑å ºŸâÕ”π«¬°“√ ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Ààß™“µ‘ ¡’‡®µ®”πß√à«¡¡◊Õ°—π „π°“√®¥— „Àâ¡’°“√®¥— °“√‡√¬’ π°“√ Õπ∏√√¡»°÷ …“„π ∂“π»÷°…“ /§«“¡√à«¡¡◊Õ...

§«“¡√«à ¡¡Õ◊ ¡’«—µ∂ÿª√– ß§å Ù ª√–°“√ ¥—ßπ’È Ò. ‡æË◊Õ„ÀâºâŸ‡√’¬π‰¥â‡√’¬π√⟷≈–‡¢â“„®À≈—°æÿ∑∏∏√√¡∑’Ë∂Ÿ°µâÕß  “¡“√∂𔉪 ª√–¬ÿ°µ„å ™„â À⇰‘¥ª√–‚¬™πå„π™«’ µ‘ ª√–®”«—π Õπ— ¡’º≈µÕà §«“¡‡®√‘≠¡Ë—π§ß¢Õß ∂“∫—𙓵‘ »“ π“ ·≈–æ√–¡À“°…—µ√¬‘ å Ú. ‡æ◊ËÕ„À⺟â‡√’¬π¡’§«“¡√Ÿâ§Ÿà§ÿ≥∏√√¡·≈–‡ √‘¡ √â“ß»’≈∏√√¡ ‡ªìπæ≈‡¡◊Õߥ’·≈–¡’ §ÿ≥¿“æ Û. ‡æË◊Õ √â“ß¿Ÿ¡‘§ÿâ¡°—π„ÀâºâŸ‡√’¬πÀà“߉°≈Õ∫“¬¡ÿ¢  ‘Ë߇ æµ‘¥  Ë‘ߺ‘¥°ÆÀ¡“¬ ·≈– 𔉪 Ÿà§«“¡ ß∫‡√¬’ ∫√âÕ¬¢Õß —ߧ¡ Ù. ‡æ◊ËÕ„ÀâÀπ૬ߓπ√“™°“√∑’ˇ°Ë’¬«¢âÕß°—∫°“√®—¥°“√»÷°…“ ‡ªìπÀπ૬ߓπÀ≈—° √—∫º‘¥™Õ∫„π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ·≈–°“√ Õ∫∏√√¡»÷°…“ ‚¥¬„Àâ∂◊Õ‡ªìπ à«πÀπË÷ß ¢Õß°‘®°√√¡‡ √¡‘ À≈—° Ÿµ√·≈–°‘®°√√¡æ—≤π“ºâŸ‡√¬’ π ‡æ◊ËÕ„Àâ∫√√≈ÿ¢âÕµ°≈ߧ«“¡√à«¡¡◊Õ¥—ß°≈à“« Àπ૬ߓπ¢â“ßµâπ®÷ß¡’¢âÕµ°≈ß√à«¡°—π ¥”‡ππ‘ °“√ ¥ß— µÕà ‰ªπ’È Ò.„ÀÀâ π«à ¬ß“π„π ß— °¥— °√–∑√«ß»°÷ …“∏°‘ “√∑¡Ë’  ’ ∂“π»°÷ …“„π ß— °¥— ¥”‡ππ‘ °“√¥ß— π’È Ò.Ò „Àâ®—¥°‘®°√√¡°“√‡√’¬π°“√ ÕπÀ≈—° Ÿµ√∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“∑Ë’ ®—¥°“√»÷°…“∑È—ß„π·≈–πÕ°√–∫∫°“√»°÷ …“ „π —ß°¥— °√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ Ò.Ú Õߧå°√À≈—°√—∫º‘¥™Õ∫·≈–¥”‡π‘π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ·≈–®—¥ Õ∫ ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ √«¡∑—Èß π—∫ πÿπ  à߇ √‘¡„π à«π¢Õß∑√—欓°√∫ÿ§§≈  ∂“π∑’Ë Õÿª°√≥å°“√‡√’¬π°“√ Õπ °“√ Õ∫ ·≈–Õ◊ËπÊ ∑ˇ’ °¬’Ë «¢âÕß ‚¥¬¡ ’ ”π—°ß“π ßà ‡ √¡‘ °‘®°“√ °“√»÷°…“  ”π—°ß“πª≈—¥°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ ‡ªìπÀπ૬ߓπ°≈“ß„π°“√∫Ÿ√≥“°“√ ®¥— ∑”§”¢Õß∫ª√–¡“≥·≈–®—¥∑”·ºπªØ‘∫µ— °‘ “√„π¿“æ√«¡¢Õß°√–∑√«ß»÷°…“∏°‘ “√ Ò.Û ∫—π∑÷°º≈°“√ Õ∫∏√√¡»÷°…“‰«â„π·∫∫· ¥ßº≈°“√‡√’¬π¢Õß ∂“π »÷°…“ Ò.Ù ¥”‡π‘π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ √à«¡°—∫  ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Ààß™“µ‘ ‚¥¬§«“¡‡ÀÁπ™Õ∫®“° ”π—°ß“π·¡à°Õß∏√√¡  π“¡À≈«ß /∫—π∑÷°¢âÕµ°≈ß...

Ú. „Àâ°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ °√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ √à«¡°—∫ ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏ »“ π“·Ààß™“µ‘  à߇ √‘¡ π—∫ πÿπ§√Ÿ Õπ∏√√¡»÷°…“  ◊ËÕÕÿª°√≥å°“√‡√’¬π°“√ Õπ ·≈–ß∫ª√–¡“≥„π°“√¥”‡π‘π°“√·≈–¥”‡π‘π°“√ª√– “πß“π¥â“πÕË◊πÊ ∑Ë’‡ªìπªí®®—¬ ‡°◊ÈÕÀπÿπ„Àâ°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ·≈–°“√ Õ∫∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“∫√√≈ÿµ“¡ «—µ∂ÿª√– ß§å ‚¥¬°“√·π–π”®“° ”π—°ß“π·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ∫—π∑÷°¢âÕµ°≈ߧ«“¡√à«¡¡◊Õ‰¥â®—¥∑”¢÷Èπ ˜ ©∫—∫ ¡’¢âÕ§«“¡µ√ß°—π·≈–‡ÀÁπ™Õ∫ ‡¡Ë◊Õ∑È—ß ˜ Àπà«¬ß“π ‰¥âÕà“π·≈–‡¢â“„®µ≈Õ¥·≈â« ®÷߉¥â≈ß≈“¬¡◊Õ™Ë◊Õ‰«â‡ªìπ≈“¬≈—°…≥å Õ—°…√ ∑ßÈ— π’È„Àâ∫π— ∑°÷ ¢âÕµ°≈ߧ«“¡√«à ¡¡◊Õπ’È¡º’ ≈∫ß— §∫— „™âµ—ßÈ ·µà«π— ∑≈Ë’ ßπ“¡‡ªπì µπâ ‰ª ≈ß™◊ËÕ....................................... ( ¡‡¥®Á æ√–«—π√µ— ) ·¡°à Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß (≈ß™◊ËÕ)................................... (≈ß™ÕË◊ )................................... (π“ß ÿ∑∏»√’ «ß… å ¡“π) (»“ µ√“®“√¬åÕ¿π‘ —π∑å ‚ª…¬“ππ∑å) ª≈—¥°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ ªØ∫‘ —µ√‘ “™°“√·∑π ª≈—¥°√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ ªØ‘∫—µ√‘ “™°“√·∑π √—∞¡πµ√’«“à °“√°√–∑√«ß»°÷ …“∏°‘ “√ √∞— ¡πµ√«’ à“°“√°√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ (≈ß™ËÕ◊ )................................... (≈ß™ÕË◊ )................................... (𓬰¡≈ √Õ¥§≈“â ¬) (𓬙¬— 惰…å ‡ √√’ °— …)å ‡≈¢“∏°‘ “√§≥–°√√¡°“√°“√»°÷ …“¢πÈ— æπÈ◊ ∞“π ‡≈¢“∏‘°“√§≥–°√√¡°“√°“√Õ“™’«»÷°…“ (≈ß™Ë◊Õ)................................... (≈ß™Õ◊Ë )................................... (√Õß»“ µ√“®“√¬å𓬷æ∑¬å°”®√ µµ‘¬°«’) (π“¬πæ√—µπå ‡∫≠®«—≤π“π—π∑å) ‡≈¢“∏°‘ “√§≥–°√√¡°“√°“√Õ¥ÿ ¡»°÷ …“ ºÕŸâ ”𫬰“√ ”π°— ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Àßà ™“µ‘

¡µ‘¡À“‡∂√ ¡“§¡ §√Èß— ∑’Ë Ú/Úıı˜  ”π—°‡≈¢“∏°‘ “√¡À“‡∂√ ¡“§¡ ¡µ‘ ...................... ‡√ÕË◊ ß ∫—π∑÷°¢âÕµ°≈ߧ«“¡√à«¡¡◊Õ„π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π »÷°…“ „π°“√ª√–™ÿ¡¡À“‡∂√ ¡“§¡§√È—ß∑’Ë Ú/Úıı˜ ‡¡◊ËÕ«—π∑Ë’ Ò˘ °—𬓬π Úıı˜ ‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡‡ πÕ«à“ °√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√‰¥¡â ’Àπ—ß ◊Õ ∑’Ë »∏ ÚÛı/ÚÙˆ˜ ≈ß«—π∑’Ë Ù °π— ¬“¬π Úıı˜ ·®ßâ «“à °√–∑√«ß»°÷ …“∏°‘ “√ √à«¡°∫—  ”π—°ß“π·¡à°Õß∏√√¡  π“¡À≈«ß °√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ ·≈– ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Ààß™“µ‘ ‰¥â≈ßπ“¡„π ∫π— ∑÷°¢Õâ µ°≈ߧ«“¡√à«¡¡◊Õ„π°“√®¥— °“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡»°÷ …“„π ∂“π»°÷ …“ ‡¡Ë◊Õ«—π ∑Ë’ Ú¯  ‘ßÀ“§¡ Úıı˜ ‚¥¬¡’«—µ∂ÿª√– ß§å‡æ◊ËÕ„À⺟â‡√’¬π‰¥â‡√’¬π√⟷≈–‡¢â“„®À≈—° æÿ∑∏∏√√¡∑’Ë∂Ÿ°µâÕß  “¡“√∂𔉪ª√–¬ÿ°µå„™â„À⇰‘¥ª√–‚¬™πå„π™’«‘µª√–®”«—π ·≈–‡æË◊Õ „ÀâÀπ૬ߓπ√“™°“√∑’ˇ°’ˬ«¢âÕß°—∫°“√®—¥°“√»÷°…“‡ªìπÀπ૬ߓπÀ≈—°√—∫º‘¥™Õ∫„π°“√ ®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ·≈–°“√ Õ∫∏√√¡»÷°…“ ‚¥¬„Àâ∂◊Õ‡ªìπ à«πÀπ÷ËߢÕß°‘®°√√¡‡ √‘¡ À≈—° Ÿµ√·≈–°‘®°√√¡°“√æ—≤π“ºŸâ‡√’¬π ·≈–„π°“√ª√–™ÿ¡Àπ૬ߓπ∑’ˇ°Ë’¬«¢âÕ߇¡Ë◊Õ «—π∑’Ë Ú °—𬓬π Úıı˜ ‚¥¬¡’æ√–æ√À¡¡ÿπ’ √Õß·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß‡ªìπª√–∏“π „π∑ª’Ë √–™¡ÿ ‰¥â¡’¡µ„‘ Àâ ”π°— ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Àßà ™“µ‘¥”‡π‘π°“√ ¥ß— π’È Ò. π”‡√◊ËÕß∫—π∑÷°¢âÕµ°≈ߧ«“¡√à«¡¡◊Õ„π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“„π  ∂“π»÷°…“‡ πÕµàÕ∑’˪√–™ÿ¡¡À“‡∂√ ¡“§¡‡æË◊Õ∑√“∫ ·≈– Ë—ß°“√„À⇮ⓧ≥–®—ßÀ«—¥ ¥”‡π‘π°“√ Ú. ®—¥∑”„∫ ¡—§√·≈–√—∫ ¡—§√æ√– Õπ∏√√¡»÷°…“∑ÿ°®—ßÀ«—¥∑Ë—«ª√–‡∑»„Àâ·≈â« ‡ √®Á ¿“¬„π‡¥Õ◊ πµ≈ÿ “§¡ Úıı˜

 ”π—°ß“πæ√–æ∑ÿ ∏»“ π“·Àßà ™“µ‘ ‚¥¬°Õßæÿ∑∏»“ π»÷°…“æ‘®“√≥“‡ÀπÁ «“à ‡æÕË◊ „Àâ°”Àπ¥¥”‡π‘π°“√µ“¡∫—π∑÷°¢âÕµ°≈ߧ«“¡√à«¡¡◊Õ„π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡ »°÷ …“„π ∂“π»÷°…“ ”‡√Á®µ“¡«—µ∂ÿª√– ß§å ®÷߇ÀπÁ §«√𔇠πÕ¡À“‡∂√ ¡“§¡‡æËÕ◊ ∑√“∫ ·≈–·®âß„À⇮ⓧ≥–®—ßÀ«—¥∑Ë—«ª√–‡∑»æ‘®“√≥“§—¥‡≈◊Õ°æ√–¿‘°…ÿ∑Ë’¡’§«“¡√Ÿâ§«“¡ “¡“√∂ „π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“·≈–„Àâ°“√ π—∫ πÿπ¥â“πÕË◊πÊ ∑’ˇ°Ë’¬«¢âÕß°—∫°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√  Õπ∏√√¡»÷°…“ √à«¡°—∫ ∂“π»÷°…“·≈–Àπ૬ߓπ√“™°“√„π®—ßÀ«—¥ √“¬≈–‡Õ’¬¥µ“¡  ”‡π“∫—π∑÷°¢âÕµ°≈ßœ ∑Ë·’ π∫∂«“¬„π∑’˪√–™¡ÿ (π“¬πæ√µ— πå ‡∫≠®«—≤π“π—π∑å) ‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡

¡µ¡‘ À“‡∂√ ¡“§¡ §√ßÈ— ∑’Ë Úˆ/Úıı˜  ”π°— ‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡ ¡µ‘ ...................... ‡√ÕË◊ ß °“√®—¥ª√–™ÿ¡ ¡— ¡π“‚§√ß°“√ à߇ √‘¡æ√–æÿ∑∏»“ π“„π ∂“π»°÷ …“ „π°“√ª√–™¡ÿ ¡À“‡∂√ ¡“§¡§√—Èß∑Ë’ Úˆ/Úıı˜ ‡¡ËÕ◊ «—π∑Ë’ Ú¯ 惻®°‘ “¬π Úıı˜ ‡≈¢“∏°‘ “√¡À“‡∂√ ¡“§¡‡ πÕ«“à „π°“√ª√–™¡ÿ §≥–∑”ß“π¥”‡ππ‘ ß“π°“√‡√’¬π°“√ Õπ ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ ‡¡◊ËÕ«—π∑’Ë Úı 惻®‘°“¬π Úıı˜ ≥ ÀâÕߪ√–™ÿ¡ ”π—°ß“π·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß «—¥∫«√𑇫»«‘À“√ °√ÿ߇∑æ¡À“π§√ ‚¥¬¡’æ√–æ√À¡¡ÿπ’ «—¥√“™∫æ‘∏ ∂‘µ¡À“ ’¡“√“¡ °√√¡°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡ √Õß ·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ‡ªìπª√–∏“π ∑’˪√–™ÿ¡¡’¡µ‘„Àâ®—¥ª√–™ÿ¡ —¡¡π“¿“¬„µâ™◊ËÕ ‚§√ß°“√ ç à߇ √‘¡æ√–æÿ∑∏»“ π“„π ∂“π»÷°…“é „π«—πæÿ∏ ∑Ë’ ÚÙ ∏—𫓧¡ Úıı˜ ≥ ÀÕª√–™ÿ¡„À≠àæÿ∑∏¡≥±≈ Õ”‡¿Õæÿ∑∏¡≥±≈ ®—ßÀ«—¥π§√ª∞¡ ºâŸ‡¢â“√à«¡ª√–™ÿ¡ ª√–°Õ∫¥â«¬ ‡®â“§≥–®—ßÀ«—¥∑ÿ°®—ßÀ«—¥ ‡®â“ ”π—°‡√’¬π„π à«π°≈“ß∑ÿ° ”π—° ºâŸ·∑π  ”π—°ß“π·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ºâŸ·∑π¡À“«‘∑¬“≈—¬ ß¶å∑È—ß Ú ·Ààß ºâŸÕ”𫬰“√  ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“®—ßÀ«—¥∑ÿ°®—ßÀ«—¥ ºâŸ∫√‘À“√°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ ºŸâÕ”π«¬°“√  ”π—°ß“π‡¢µæ◊Èπ∑’Ë°“√»÷°…“∑ÿ°‡¢µ ·≈–ºŸâ·∑π„π —ß°—¥°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√∑’Ë¡’ ∂“π »÷°…“„π —ß°—¥ √«¡∑—ÈßÀ¡¥ª√–¡“≥ Ò,ı √Ÿª/§π ‚¥¬¡’«—µ∂ÿª√– ß§å„ÀâºâŸ‡¢â“√à«¡ ª√–™ÿ¡ —¡¡π“‰¥â√—∫∑√“∫π‚¬∫“¬¢Õߧ≥– ß¶å·≈–√—∞∫“≈ „π°“√ à߇ √‘¡ π—∫ πÿπ„Àâ  ∂“π»÷°…“„π —ß°—¥°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√‰¥âπ”À≈—°∏√√¡∑“ßæ√–æÿ∑∏»“ π“‰ªæ—≤π“ ºâŸ‡√’¬π „À⇪ìπºâŸ¡’§«“¡√Ÿâ§àŸ§ÿ≥∏√√¡ ‡ªìπæ≈‡¡◊Õߥ’à¡’§ÿ≥¿“æ  √â“ß¿Ÿ¡‘§âÿ¡°—π„ÀâºâŸ‡√’¬π Àà“߉°≈Õ∫“¬¡ÿ¢  Ë‘߇ æµ‘¥·≈– Ë‘ߺ‘¥°ÆÀ¡“¬ ‚¥¬¡’Àπ૬ߓπ√“™°“√∑’ˇ°Ë’¬«¢âÕß°—∫ °“√®¥— °“√»°÷ …“‡ªìπÀπ«à ¬ß“πÀ≈°— „π°“√®¥— °“√‡√¬’ π°“√ Õπ·≈–°“√ Õ∫

∑Ë’ª√–™ÿ¡√—∫∑√“∫ ·≈–„Àâ ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Ààß™“µ‘·®â߇®â“§≥–¿“§ ∑ÿ°¿“§∑√“∫ ·®â߇®â“§≥–®—ßÀ«—¥∑ÿ°®—ßÀ«—¥ ∑È—ß Ú ΩÉ“¬ ∑√“∫·≈–‡¢â“√à«¡°“√ª√–™ÿ¡  ¡— ¡π“¥ß— °≈à“« (𓬰𰠷 πª√–‡ √‘∞) √ÕߺÕ⟠”𫬰“√ ”π°— ß“πæ√–æ∑ÿ ∏»“ π“·Àßà ™“µ‘ ªØ‘∫µ— À‘ π“â ∑Ë’·∑π ‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡

¡µ‘¡À“‡∂√ ¡“§¡ §√È—ß∑Ë’ ı/Úıı¯  ”π—°‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡ ¡µ‘ ...................... ‡√◊ÕË ß °“√ ßà ‡ √¡‘  π∫—  πÿπ°“√ªØ‘∫—µÀ‘ π“â ∑’Ë¢Õßæ√– Õπ»’≈∏√√¡„π‚√߇√¬’ π „π°“√ª√–™ÿ¡¡À“‡∂√ ¡“§¡§√È—ß∑Ë’ ı/Úıı¯ ‡¡◊ËÕ«—π∑Ë’ Ú °ÿ¡¿“æ—π∏å Úıı¯ ‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡‡ πÕ«à“ æ√–æ√À¡¡ÿπ’ °√√¡°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡ ·≈–√Õß ·¡°à Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ‰¥â¡≈’ ¢‘ ‘µ ∑Ë’ °∏ ÚÚ/Úıı˜ ≈ß«π— ∑’Ë Ú °¡ÿ ¿“æπ— ∏å Úıı¯ ·®ßâ «à“ „π°“√ª√–™ÿ¡§≥–∑”ß“π¥”‡π‘πß“π°“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ °√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ §√È—ß∑Ë’ Ù/Úıı¯ ‡¡Ë◊Õ«—π∑’Ë ÒÚ ¡°√“§¡ Úıı¯ ≥ ÀâÕߪ√–™ÿ¡  ”π—°ß“π·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ‚¥¬¡’ æ√–æ√À¡¡ÿπ’ °√√¡°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡ ·≈– √Õß·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ‡ªìπª√–∏“π∑ª’Ë √–™¡ÿ ºŸ‡â ¢“â ª√–™¡ÿ ª√–°Õ∫¥â«¬ º·Ÿâ ∑π¡À“ «‘∑¬“≈¬— ¡À“¡°Øÿ √“™«‘∑¬“≈¬— æ√–§√ªŸ ≈—¥ ÿ«≤— π∫—≥±‘µ§≥ÿ ºâŸÕ”𫬰“√ ”π°— ß“πæ√–  Õπ»’≈∏√√¡„π‚√߇√’¬π ¡À“«‘∑¬“≈—¬¡À“®ÿÓ≈ß°√≥√“™«‘∑¬“≈—¬ ºŸâ∫√‘À“√ ”π—°ß“π ·¡°à Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ®”π«π Û √ªŸ 𓬰¡≈ »√‘ ∫‘ √√≥ √Õߪ≈—¥°√–∑√«ß»°÷ …“∏°‘ “√ ·≈–§≥– π“¬∫ÿ≠‡≈‘» ‚ ¿“ ºŸâÕ”π«¬°“√°Õßæÿ∑∏»“ π»÷°…“ ·≈–§≥– ·≈–ºâŸ·∑π ®“°°√¡°“√»“ π“°√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ ∑’˪√–™ÿ¡æ‘®“√≥“‡ÀÁπ«à“ªí®®ÿ∫—π°“√ªØ‘∫—µ‘ Àπâ“∑’Ë¢Õßæ√– Õπ»’≈∏√√¡„π‚√߇√’¬π Õ¬àŸ„π°”°—∫¢Õß¡À“«‘∑¬“≈—¬ ß¶å∑È—ß Ú ·Ààß ‚¥¬∑Ë’‡®â“§≥–®—ßÀ«—¥‡®â“ —ß°—¥´÷Ë߇ªìπºŸâ∫—ߧ—∫∫—≠™“‚¥¬µ√ߢÕßæ√– Õπ»’≈∏√√¡„π ‚√߇√’¬π„π®—ßÀ«—¥π—ÈπÊ  ¡§«√¡’Àπâ“∑’Ë°”°—∫¥Ÿ·≈°“√ªØ‘∫—µ‘ß“π ·≈–‡æË◊Õ„Àâ°“√ªØ‘∫—µ‘ Àπâ“∑Ë’¢Õßæ√– Õπ»’≈∏√√¡„π‚√߇√’¬π‡ªìπ‰ª¥â«¬§«“¡‡√’¬∫√âÕ¬·≈–¡’ª√– ‘∑∏‘¿“æ ®ß÷ ¡’¡µ‘„Àπâ ”‡ πÕ¡À“‡∂√ ¡“§¡‡æËÕ◊ ‚ª√¥æ®‘ “√≥“ ¥ß— πÈ’ /∫—π∑÷°¢âÕµ°≈ß...

Ò. „À⇮ⓧ≥–®ß— À«—¥ ßË— °“√ „Àâ¢âÕ·π–π” ·≈–°”°∫— ¥·Ÿ ≈°“√ªØ∫‘ —µ‘ß“π¢Õßæ√–  Õπ»’≈∏√√¡„π‚√߇√’¬π¿“¬„π®—ßÀ«¥— „À⇪ìπ‰ª¥â«¬§«“¡‡√’¬∫√âÕ¬ Ú. „Àâ¡À“«‘∑¬“≈—¬¡À“®ÿÓ≈ß°√≥√“™«‘∑¬“≈—¬ ·≈–¡À“«‘∑¬“≈—¬¡À“¡°ÿØ√“™ «‘∑¬“≈—¬  àß∫—≠™’√“¬™◊ËÕæ√– Õπ»’≈∏√√¡„π‚√߇√’¬π¿“¬„π®—ßÀ«—¥π—ÈπÊ ·®â߇®â“§≥– ®—ßÀ«¥— ‡æÕ◊Ë ‚ª√¥∑√“∫ Û. „À â ”π°— ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Àßà ™“µ‘ ·®ßâ ‡®“â §≥–„À≠à ‡®â“§≥–¿“§ ∑°ÿ ¿“§ ‡æ◊ÕË ∑√“∫ Ù. „Àâ ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“®—ßÀ«—¥∑ÿ°®—ßÀ«—¥ª√– “πß“π Õ”π«¬§«“¡  –¥«°·≈–¥”‡π‘π°“√„π‡√◊ËÕߥ—ß°≈à“«„À⇪ìπ‰ªµ“¡¡µ‘¡À“‡∂√ ¡“§¡ æ√âÕ¡°—∫¡’∫—≠™“ „Àπâ ”‡ πÕ¡À“‡∂√ ¡“§¡‡æ◊ÕË ‚ª√¥æ®‘ “√≥“ ∑Ë’ª√–™ÿ¡æ‘®“√≥“·≈â«≈ß¡µ‘‡ÀÁπ™Õ∫µ“¡‡ πÕ ·≈–„À⥔‡π‘π°“√‰¥â∑—π∑’ ‚¥¬‰¡à µâÕß√Õ√∫— √Õß√“¬ß“π°“√ª√–™¡ÿ (𓬰𰠷 πª√–‡ √∞‘ ) √ÕߺŸâÕ”π«¬°“√ ªØ‘∫µ— ‘√“™°“√·∑π ºâÕŸ ”𫬰“√ ”π—°ß“πæ√–æ∑ÿ ∏»“ π“·Àßà ™“µ‘ ‡≈¢“∏°‘ “√¡À“‡∂√ ¡“§¡

¡µ‘¡À“‡∂√ ¡“§¡ §√Èß— ∑Ë’ ˘/Úıı¯  ”π—°‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡ ¡µ‘ ...................... ‡√ÕË◊ ß °“√ª√—∫ª√ßÿ À≈—° Ÿµ√∏√√¡»°÷ …“™πÈ— µ√’ ‚∑ ‡Õ° „π°“√ª√–™ÿ¡¡À“‡∂√ ¡“§¡§√È—ß∑’Ë ˘/Úıı¯ ‡¡◊ËÕ«—π∑’Ë Û ¡’π“§¡ Úıı¯ ‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡‡ πÕ«“à  ¡‡¥®Á æ√–«—π√—µ ·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ‰¥â¡≈’ ¢‘ µ‘ ∑Ë’ °∏ ÛÒ/Úıı¯ ≈ß«π— ∑’Ë Úı ¡’π“§¡ Úıı¯ ·®ßâ «“à µ“¡∑’ˉ¥¡â ’°“√∫π— ∑°÷ ¢âÕµ°≈ߧ«“¡ √à«¡¡◊Õ„π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ √–À«à“ß ”π—°ß“π·¡à°Õß ∏√√¡ π“¡À≈«ß °√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√»÷°…“¢—ÈπæÈ◊π∞“π  ”π°— ß“π§≥–°√√¡°“√°“√Õ“™«’ »°÷ …“  ”π°— ß“π§≥–°√√¡°“√°“√Õ¥ÿ ¡»°÷ …“ °√–∑√«ß «—≤π∏√√¡  ”π°— ß“πæ√–æ∑ÿ ∏»“ π“·Àßà ™“µ‘ ·≈–Àπ૬ߓπÕËπ◊ Ê ∑’ˇ°’¬Ë «¢Õâ ß ¥—ß∑’Ë∑√“∫ ·≈â«π—πÈ „π°“√π’È ‡æ◊ËÕ„Àâ¡’À≈—° Ÿµ√∏√√¡»÷°…“∑Ë’‡À¡“– ¡„π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ ·≈–Àπ૬ߓπÕ◊ËπÊ  ”π—°ß“π·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ®÷߉¥â ª√∫— ª√ßÿ À≈°—  Ÿµ√∏√√¡»°÷ …“™—πÈ µ√’ ‚∑ ‡Õ° ¥—ßπÈ’ Ò. ∏√√¡»°÷ …“™È—πµ√’ ª√–°Õ∫¥«â ¬ - «™‘ “‡√¬’ ߧ«“¡·°â°√–∑∏⟠√√¡ - «‘™“∏√√¡ - «‘™“æÿ∑∏ª√–«µ— ‘·≈–»“ πæ‘∏’ - «‘™“«‘π¬— (‡∫≠®»’≈ ‡∫≠®∏√√¡) Ú. ∏√√¡»÷°…“™π—È ‚∑ ª√–°Õ∫¥â«¬ - «™‘ “‡√¬’ ߧ«“¡·°°â √–∑Ÿâ∏√√¡

- «‘™“∏√√¡ - «‘™“Õπæÿ ÿ∑∏ª√–«µ— ‘·≈–»“ πæ‘∏’ - «‘™“«π‘ —¬ (Õ‚ÿ ∫ ∂»≈’ ) Û. ∏√√¡»÷°…“™—πÈ ‡Õ° ª√–°Õ∫¥â«¬ - «‘™“‡√¬’ ߧ«“¡·°â°√–∑â∏Ÿ √√¡ - «‘™“∏√√¡ - «‘™“æÿ∑∏“πÿæÿ∑∏ª√–«—µ‘·≈–»“ πæ∏‘ ’ - «™‘ “«‘π—¬ (°√√¡∫∂) √“¬≈–‡Õ’¬¥µ“¡Àπ—ß ◊ÕÀ≈—° Ÿµ√∏√√¡»÷°…“™È—πµ√’ ‚∑ ‡Õ° ©∫—∫ª√—∫ª√ÿß æ∑ÿ ∏»—°√“™ Úıı˜ ∑Ë’·π∫∂«“¬„π∑’˪√–™¡ÿ æ√âÕ¡°∫— ¡’∫≠— ™“„Àπâ ”‡ πÕ¡À“‡∂√ ¡“§¡ ‡æ◊ÕË ‚ª√¥æ‘®“√≥“ ∑’˪√–™ÿ¡æ‘®“√≥“·≈â«¡’¡µ‘‡ÀÁπ™Õ∫ ·≈–„À⥔‡π‘π°“√‰¥â∑—π∑’ ‚¥¬‰¡àµâÕß√Õ √—∫√Õß√“¬ß“π°“√ª√–™¡ÿ (𓬙¬æ≈ æß…å ¥’ “) √ÕߺâÕŸ ”𫬰“√ ªØ∫‘ —µ√‘ “™°“√·∑π ºŸÕâ ”π«¬°“√ ”π°— ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Ààß™“µ‘ ‡≈¢“∏°‘ “√¡À“‡∂√ ¡“§¡

คำอธิบำยสัญลักษณ์และคำยอ่ พระวนิ ยั ปิฎก วิ. มหา. = วนิ ัยปิฎก มหาวรรค (ภาษาไทย) ข.ุ จู. = พระสุตตนั ตปิฎก ท.ี มหา. = ส.ํ ส. = สุตตนั ตปิฎก ขุททกนิกาย จฬู นิทเทส (ภาษาไทย) องฺ.ติก. = สตุ ตนั ตปฎิ ก ทีฆนกิ าย มหาวรรค (ภาษาไทย) อง.ฺ ปญฺจก. = สุตตนั ตปฎิ ก สงั ยุตตนิกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย) สุตตนั ตปิฎก อังคุตตรนิกาย ตกิ นิบาต (ภาษาไทย) องฺ.อฏ.ฺ ก. = สุตตนั ตปฎิ ก องั คุตตรนิกาย ปญั จกนิบาต (ภาษาไทย) ขุ.ธ. = สุตตนั ตปิฎก องั คุตตรนิกาย อัฏฐกนิบาต (ภาษาไทย) สตุ ตันตปฎิ ก ขทุ ทกนิกาย ธัมมบท (ภาษาไทย) ข.ุ อ.ุ = สุตตนั ตปิฎก ขุททกนิกาย อทุ าน (ภาษาไทย) ข.ุ ชา.เอก. = สุตตนั ตปฎิ ก ขทุ ทกนิกาย เอกนบิ าต ชาดก (ภาษาไทย) ข.ุ ชา.สตตฺ ก. = สตุ ตันตปิฎก ขุททกนิกาย สัตตกนิบาต ชาดก (ภาษาไทย) ข.ุ ชา.อฏ.ฺ ก. = สุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย อัฏฐกนบิ าต ชาดก (ภาษาไทย) ข.ุ ชา.ทสก. = สตุ ตันตปิฎก ขุททกนิกาย ทสกนบิ าต ชาดก (ภาษาไทย) ข.ุ ชา.ปกิณฺณก. = สุตตันตปฎิ ก ขทุ ทกนิกาย ปกณิ ณกนบิ าต ชาด (ภาษาไทย) ขุ.ว.ิ = สุตตันตปิฎก ขทุ ทกนิกาย วิมานวตั ถุ (ภาษาไทย) ขุ.อติ ิ. = สตุ ตันตปิฎก ขทุ ทกนิกาย อติ ิวตุ ตกะ (ภาษาไทย) ขุ.เปต. = สตุ ตันตปิฎก ขทุ ทกนิกาย เปตวตั ถุ (ภาษาไทย) ม.มู. = สตุ ตนั ตปิฎก มชั ฌมิ นิกาย มลู ปณั ณาสก์ (ภาษาไทย) ข.ุ เถร. = สุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย เถรคาถา (ภาษาไทย) เคร่ืองหมาย เลม่ ขอ้ หน้า - เลขตัวแรก หมายถงึ เลม่ - เลขตวั ท่ีสอง หมายถงึ ขอ้ - เลขตัวท่ีสาม หมายถงึ หน้า ตัวอยา่ ง วินัย. ๔/๑-๗/๑-๘ หมายความวา่ พระวินยั ปิฎกเล่ม ๔ ขอ้ ๑-๗ หน้า ๑-๘













๑ วิชาเรียงความแก้กระทธู้ รรม ธรรมศึกษา ช้ันโท ฉบับปรับปรงุ พุทธศักราช ๒๕๕๗ หลกั สูตรธรรมศึกษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒ หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๓ วชิ าเรียงความแก้กระท้ธู รรม หลักสูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท ฉบับปรบั ปรุง พุทธศกั ราช ๒๕๕๗ ใชห้ นงั สอื พทุ ธศาสนสภุ าษติ เล่ม ๒ ในชั้นน้ี กำหนดขอบขำ่ ยไว้ ๕ หมวด คอื ๑. อตั ตวรรค ๒. กัมมวรรค ๓. ขันตวิ รรค ๔. ปญั ญำวรรค ๕. เสวนำวรรค ให้นักเรียนแต่งอธิบำยเป็นทำนองเทศนำโวหำร อ้ำงสุภำษิตอื่นมำประกอบไม่น้อยกว่ำ ๒ สุภำษติ และบอกช่ือคมั ภีร์ที่มำแห่งสุภำษิตน้ันด้วย ห้ำมอ้ำงสุภำษิตซ้ำข้อกันแต่จะอ้ำงซ้ำ คมั ภรี ์ได้ ไม่ห้ำม สุภำษิตท่ีอ้ำงมำน้ัน ต้องเรียงเชื่อมควำมให้ติดต่อสมเร่ืองกับกระทู้ตั้ง ชั้นน้ี กำหนดใหเ้ ขยี นลงในใบตอบ ต้งั แต่ ๓ หน้ำ (เว้นบรรทดั ) ขึ้นไป ๑. อัตตวรรค คอื หมวดตน ๑. อตตฺ ทตถฺ ํ ปรตเฺ ถน พหุนาปิ น หาปเย อตตฺ ทตฺถมภิญฺ าย สทตถฺ ปสโุ ต สิยา. บคุ คลไมค่ วรพล่ำประโยชน์ของตน เพรำะประโยชน์ผอู้ น่ื แม้มำก รู้จักประโยชนข์ อง ตนแล้ว พึงขวนขวำยในประโยชนข์ องตน. (พทุ ฺธ) ขุ. ธ. ๒๕/๓๗. หลกั สูตรธรรมศึกษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๔ ๒. อตฺตานญเฺ จ ตถา กยริ า ยถญฺ มนสุ าสติ สุทนโฺ ต วต ทเมถ อตตฺ า หิ กิร ททุ ทฺ โม. ถ้ำสอนผ้อู น่ื ฉันใด พึงทำตนฉันนัน้ ผู้ฝึกตนดีแล้ว ควรฝกึ ผู้อ่ืน ไดย้ นิ วำ่ ตนแลฝึกยำก. (พทุ ธฺ ) ข.ุ ธ. ๒๕/๓๖. ๓. อตฺตานเมว ป มํ ปฏิรูเป นิเวสเย อถญฺ มนุสาเสยฺย น กลิ สิ เฺ สยฺย ปณฑฺ ิโต. บัณฑิตพึงต้งั ตนไว้ในคณุ อันสมควรก่อน สอนผอู้ นื่ ภำยหลังจึงไม่มัวหมอง. (พทุ ธฺ ) ขุ. ธ. ๒๕/๓๖. ๒. กมั มวรรค คือ หมวดกรรม ๔. อติสีตํ อติอุณหฺ ํ อติสายมทิ ํ อหุ อติ ิ วิสสฺ ฏ.ฺ กมฺมนเฺ ต อตฺถา อจฺเจนตฺ ิ มาณเว. ประโยชน์ท้ังหลำยย่อมล่วงเลยคนผู้ทอดทิ้งกำรงำน ด้วยอ้ำงว่ำ หนำวนัก ร้อนนัก เยน็ เสยี แลว้ . (พทุ ฺธ) ท.ี ปำฏิ. ๑๑/๑๙๙. ๕. อถ ปาปานิ กมมฺ านิ กรํ พาโล น พุชฌฺ ติ เสหิ กมเฺ มหิ ทมุ เฺ มโธ อคฺคทิ ฑโฺ ฒว ตปปฺ ต.ิ เมื่อคนโง่มีปัญญำทรำม ทำกรรมช่ัวอยู่ก็ไม่รู้สึก เขำเดือดร้อนเพรำะกรรมของตน เหมือนถกู ไฟไหม.้ (พทุ ธฺ ) ข.ุ ธ. ๒๕/๓๓. ๖. ยาทิสํ วปเต พีชํ ตาทิสํ ลภเต ผลํ กลยฺ าณการี กลฺยาณํ ปาปการี จ ปาปก.ํ บคุ คลหว่ำนพืชเชน่ ใด ย่อมได้รบั ผลเช่นน้ัน ผู้ทำกรรมดี ยอ่ มไดผ้ ลดี ผู้ทำกรรมช่วั ยอ่ มได้ผลชว่ั . พระพทุ ธภำษติ ที่มำในสงั ยุตตนกิ ำย สคำถวรรค : ส. ส. ๑๕/๓๓๓. หลกั สูตรธรรมศึกษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๕ ๗. โย ปพุ ฺเพ กตกลฺยาโณ กตตฺโถ นาวพุชฌฺ ติ อตฺถา ตสฺส ปลุชฺชนตฺ ิ เย โหนฺติ อภิปตถฺ ติ า. ผู้ใด อันผู้อื่นทำควำมดี ทำประโยชน์ให้ในกำลก่อน แต่ไม่รู้สึก (คุณของเขำ) ประโยชน์ ทผี่ ู้นั้นปรำรถนำย่อมฉบิ หำย. (โพธสิ ตตฺ ) ขุ. ชำ. สตฺตก. ๒๗/๒๒๘. ๘. โย ปพุ ฺเพ กตกลยฺ าโณ กตตโฺ ถ อนุพชุ ฌฺ ติ อตถฺ า ตสฺส ปวฑฒฺ นฺติ เย โหนตฺ ิ อภปิ ตถฺ ติ า. ผู้ใด อันผู้อ่ืนทำควำมดี ทำประโยชน์ให้ในกำลกอ่ น ย่อมสำนึก (คุณของเขำ) ได้ ประโยชนท์ ีผ่ ู้น้นั ปรำรถนำยอ่ มเจรญิ . (โพธิสตฺต) ข.ุ ชำ. สตตฺ ก. ๒๗/๒๒๘. ๙. โย ปุพเฺ พ กรณียานิ ปจฉฺ า โส กาตุมิจฺฉติ วรณุ กฏ.ฐํ ภญโฺ ชว ส ปจฺฉา อนุตปฺปติ. ผใู้ ด ปรำรถนำทำกจิ ท่คี วรทำก่อน ในภำยหลัง ผนู้ ั้น ยอ่ มเดือดรอ้ นในภำยหลงั ดุจมำณพ (ผ้ปู ระมำทแลว้ รีบ) หักไมก้ ่มุ ฉะนัน้ . (โพธสิ ตตฺ ) ขุ. ชำ. เอก. ๒๗/๒๓. ๑๐. สเจ ปพุ ฺเพกตเหตุ สุขทกุ ฺขํ นิคจฺฉติ โปราณกํ กตํ ปาปํ ตเมโส มญุ จฺ เต อณิ ํ. ถ้ำประสบสุขทกุ ข์ เพรำะบุญบำปท่ีทำไว้กอ่ นเป็นเหตุ ชือ่ วำ่ เปลือ้ งบำปเก่ำท่ีทำไว้ ดจุ เปลอื้ งหนีฉ้ ะนน้ั . (โพธสิ ตตฺ ) ขุ. ชำ. ปญฺ ำส. ๒๘/๒๕ หลกั สูตรธรรมศึกษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๖ ๑๑. สขุ กามานิ ภูตานิ โย ทณเฺ ฑน วหิ สึ ติ อตตฺ โน สขุ เมสาโน เปจฺจ โส น ลภเต สขุ ํ. สัตว์ท้ังหลำยย่อมต้องกำรควำมสุข ผู้ใดแสวงหำสุขเพื่อตน เบียดเบียนเขำด้วยอำชญำ ผ้นู ัน้ ละไปแล้ว ย่อมไมไ่ ด้สุข. (พทุ ฺธ) ข.ุ ธ. ๒๕/๓๒. ๑๒. สขุ กามานิ ภูตานิ โย ทณฺเฑน น หึสติ อตตฺ โน สุขเมสาโน เปจฺจ โส ลภเต สขุ .ํ สัตว์ทั้งหลำยย่อมต้องกำรควำมสุข ผู้ใดแสวงหำสุขเพ่ือตน ไม่เบียดเบียนเขำด้วย อำชญำ ผูน้ น้ั ละไปแลว้ ย่อมได้สขุ . (พุทธฺ ) ขุ. ธ. ๒๕/๓๒. ๓. ขนั ตวิ รรค คอื หมวดอดทน ๑๓. อตฺตโนปิ ปเรสญฺจ อตถฺ าวโห ว ขนฺตโิ ก สคฺคโมกฺขคมํ มคฺคํ อารุฬโฺ ห โหติ ขนฺติโก. ผู้มีขันติ ชื่อว่ำนำประโยชน์มำให้ทั้งแก่ตนท้ังแก่ผู้อื่น ผู้มีขันติ ช่ือว่ำเป็นผู้ขึ้นสู่ ทำงไปสวรรคแ์ ละนพิ พำน. (พทุ ฺธ) ส. ม. ๒๒๒. ๑๔. เกวลานํปิ ปาปานํ ขนฺติ มูลํ นกิ นตฺ ติ ครหกลหาทีนํ มูลํ ขนติ ขนฺตโิ ก. ขันติ ย่อมตัดรำกแห่งบำปท้ังสิ้น ผู้มีขันติช่ือว่ำย่อมขุดรำกแห่งควำมติเตียนและ กำรทะเลำะกันเป็นต้นได้. (พุทฺธ) ส. ม. ๒๒๒. หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๗ ๑๕. ขนตฺ ิโก เมตตฺ วา ลาภี ยสสสฺ ี สุขสลี วา ปิโย เทวมนสุ ฺสานํ มนาโป โหติ ขนฺติโก. ผู้มีขันตินับว่ำมีเมตตำ มีลำภ มียศ และมีสุขเสมอ ผู้มีขันติเป็นที่รักที่ชอบใจของ เทวดำและมนษุ ยท์ ้งั หลำย. (พทุ ธฺ ) ส. ม. ๒๒๒. ๑๖. สตถฺ โุ น วจโนวาทํ กโรติเยว ขนฺติโก ปรมาย จ ปชู าย ชินํ ปูเชติ ขนตฺ ิโก. ผู้มีขันติ ชื่อว่ำทำตำมคำสอนของพระศำสดำ และผู้มีขันติชื่อว่ำบูชำพระชินเจ้ำ ด้วยบชู ำอยำ่ งย่ิง. (พุทฺธ) ส. ม. ๒๒๒. ๑๗. สลี สมาธคิ ณุ านํ ขนตฺ ิ ปธานการณํ สพเฺ พปิ กสุ ลา ธมฺมา ขนฺตฺยาเยว วฑฺฒนตฺ ิ เต. ขันติเป็นประธำน เป็นเหตุ แห่งคุณคือศีลและสมำธิ กุศลธรรมทั้งปวงย่อมเจริญ เพรำะขันตเิ ท่ำนัน้ . (พุทธฺ ) ส. ม. ๒๒๒. ๔. ปัญญาวรรค คือ หมวดปญั ญา ๑๘. อปปฺ สฺสุตายํ ปุรโิ ส พลพิ ทโฺ ทว ชรี ติ มสํ านิ ตสสฺ วฑฒฺ นฺติ ปญฺ า ตสฺส น วฑฺฒต.ิ คนผู้สดบั นอ้ ยน้ี ย่อมแกไ่ ป เหมือนววั แก่ อ้วนแตเ่ น้ือ แต่ปัญญำไม่เจรญิ . (พุทธฺ ) ข.ุ ธ. ๒๕/๓๕. หลกั สูตรธรรมศึกษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๘ ๑๙. ชวี เตวาปิ สปฺปญโฺ อปิ วติ ฺตปรกิ ฺขยา ปญฺ าย จ อลาเภน วิตฺตวาปิ น ชีวต.ิ ถงึ ส้นิ ทรพั ย์ ผมู้ ปี ญั ญำก็เป็นอยไู่ ด้ แตอ่ ับปญั ญำแมม้ ีทรพั ย์ กเ็ ปน็ อยไู่ มไ่ ด้. (มหำกปปฺ นิ เถร) ขุ. เถร. ๒๖/๓๕๐. ๒๐. ปญฺ วา พุทธฺ สิ มปฺ นฺโน วิธานวธิ ิโกวิโท กาลญฺญู สมยญฺญู จ ส ราชวสตึ วเส. ผู้มีปัญญำ ถงึ พรอ้ มด้วยควำมรู้ ฉลำดในวิธีจัดกำรงำน รกู้ ำลและร้สู มัย เขำพึงอยู่ ในรำชกำรได.้ (พทุ ธฺ ) ขุ. ชำ. มหำ. ๒๘/๓๓๙. ๒๑. ปญฺ า หิ เสฏ.ฺ า กุสลา วทนตฺ ิ นกขฺ ตตฺ ราชาริว ตารกานํ สีลํ สิรี จาปิ สตญจฺ ธมฺโม อนวฺ ายิกา ปญฺ วโต ภวนตฺ .ิ คนฉลำดกลำ่ ววำ่ ปญั ญำประเสรฐิ ท่สี ุด เหมือนพระจันทร์ประเสรฐิ กว่ำดำวทง้ั หลำย แม้ศีลสิริและธรรมของสัตบุรุษ ย่อมไปตำมผู้มีปัญญำ. (โพธิสตตฺ ) ขุ. ชำ.จตฺตำฬสี . ๒๗/๕๔๑. ๒๒. มตฺตาสขุ ปริจฺจาคา ปสเฺ ส เจ วิปุลํ สขุ ํ จเช มตตฺ าสขุ ํ ธโี ร สมฺปสฺสํ วปิ ลุ ํ สุขํ. ถ้ำพึงเห็นสุขอันไพบูลย์ เพรำะยอมเสียสละสุขส่วนน้อย ผู้มีปัญญำเล็งเห็นสุข อันไพบลู ย์ ก็ควรสละสขุ สว่ นน้อยเสยี . (พทุ ธฺ ) ขุ. ธ. ๒๕/๕๓. หลกั สูตรธรรมศึกษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๙ ๒๓. ยสํ ลทธฺ าน ทมุ ฺเมโธ อนตถฺ ํ จรติ อตฺตโน อตฺตโน จ ปเรสญจฺ หสึ าย ปฏิปชฺชต.ิ คนมปี ญั ญำทรำม ไดย้ ศแลว้ ย่อมประพฤติส่ิงที่ไม่เป็นประโยชน์แก่ตน ย่อมปฏิบัติ เพ่ือเบยี ดเบียนท้ังตนและผอู้ นื่ . (โพธิสตฺต) ขุ. ชำ. เอก. ๒๗/๔๐. ๒๔. ยาวเทว อนตฺถาย ตฺตํ พาลสสฺ ชายติ หนฺติ พาลสฺส สุกกฺ สํ ํ มุทธฺ ํ อสสฺ วิปาตยํ. ควำมรู้เกิดแก่คนพำล ก็เพียงเพื่อควำมฉิบหำย มันทำสมองของเขำให้เขว ย่อมฆ่ำ ส่วนท่ีขำวของคนพำลเสยี . (พุทธฺ ) ขุ. ธ. ๒๕/๒๔. ๒๕. โย จ วสสฺ สตํ ชเี ว ทปุ ฺปญโฺ อสมาหิโต เอกาหํ ชวี ติ ํ เสยโฺ ย ปญฺ วนฺตสสฺ ฌายโิ น. ผู้ใดมีปัญญำทรำม มีใจไม่ม่ันคง พึงเป็นอยู่ต้ังร้อยปี ส่วนผู้มีปัญญำเพ่งพินิจ มีชีวิต อยูเ่ พยี งวนั เดยี ว ดีกวำ่ . (พุทธฺ ) ขุ. ธ. ๒๕/๒๙. ๕. เสวนาวรรค คือ หมวดคบหา ๒๖. อสนเฺ ต นปู เสเวยฺย สนฺเต เสเวยฺย ปณฑฺ โิ ต อสนโฺ ต นริ ยํ เนนฺติ สนโฺ ต ปาเปนฺติ สุคตึ. บัณฑิตไม่พึงคบอสัตบุรุษ พึงคบสัตบุรุษ เพรำะอสัตบุรุษย่อมนำไปสู่นรก สัตบุรุษ ย่อมให้ถึงสุคต.ิ (โพธิสตฺต) ขุ. ชำ. วสี ติ. ๒๗/๔๓๗. หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๐ ๒๗. ตครํ ว ปลาเสน โย นโร อุปนยฺหติ ปตตฺ าปิ สุรภี วายนตฺ ิ เอวํ ธีรปู เสวนา. คนหอ่ กฤษณำดว้ ยใบไม้ แมใ้ บไม้กห็ อมไปดว้ ยฉนั ใด กำรคบกับนักปรำชญ์ก็ฉันน้นั . (โพธิสตตฺ ) ขุ. ชำ.วีสติ. ๒๗/๔๓๗. ๒๘. น ปาปชนสํเสวี อจจฺ นตฺ สขุ เมธติ โคธากลุ ํ กกณฺฏาว กลึ ปาเปติ อตตฺ น.ํ ผ้คู บคนชว่ั ย่อมถึงควำมสขุ โดยสว่ นเดียวไม่ได้ เขำย่อมยังตน ให้ประสบโทษ เหมือน กง้ิ กำ่ เขำ้ ฝูงเหี้ยฉะนัน้ . (โพธิสตฺต) ขุ. ชำ. เอก. ๒๗/๔๖. ๒๙. ปาปมิตฺเต ววิ ชเฺ ชตฺวา ภเชยฺยตุ ฺตมปุคคฺ เล โอวาเท จสสฺ ตฏิ .ฺเฐยยฺ ปตฺเถนโฺ ต อจลํ สขุ ํ. ผู้ปรำรถนำควำมสุขท่ีมั่นคง พึงเว้นมิตรช่ัวเสีย คบแต่บุคคลสูงสุด และพึงต้ังอยู่ใน โอวำทของท่ำน. (วิมลเถร) ข.ุ เถร. ๒๖/๓๐๙. ๓๐. ปูติมจฉฺ ํ กสุ คฺเคน โย นโร อปุ นยฺหติ กสุ าปิ ปูติ วายนตฺ ิ เอวํ พาลูปเสวนา. คนห่อปลำเน่ำด้วยใบหญ้ำคำ แม้หญ้ำคำก็พลอยเหม็นเน่ำไปด้วยฉันใด กำรคบกับ คนพำลก็ฉันน้ัน. (พุทธฺ ) ข.ุ ชำ. มหำ. ๒๘/๓๐๓. หลกั สูตรธรรมศึกษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๑ ๓๑. ยาทสิ ํ กรุ เุ ต มติ ตฺ ํ ยาทิสญจฺ ูปเสวต,ิ โสปิ ตาทสิ โก โหติ สหวาโส หิ ตาทโิ ส. คบคนเช่นใดเป็นมิตร และสมคบคนเช่นใด เขำก็เป็นคนเช่นน้ัน เพรำะกำรอยู่ รว่ มกัน ยอ่ มเปน็ เช่นน้นั . (โพธสิ ตฺต) ข.ุ ชำ. วีสต.ิ ๒๗/๔๓๗. ๓๒. สทฺเธน จ เปสเลน จ ปญฺ วตา พหุสสฺ ุเตน จ สขิตํ หิ กเรยฺย ปณฑฺ โิ ต ภทฺโท สปปฺ ุริเสหิ สงคฺ โม. บัณฑิต พึงทำควำมเป็นเพ่ือนกับคนมีศรัทธำ มีศีลเป็นที่รัก มีปัญญำและเป็นพหูสูต เพรำะกำรสมำคมกับคนดี เป็นควำมเจรญิ . (อำนนทฺ เถร) ข.ุ เถร. ๒๖/๔๐๕. หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๒ หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๓ วชิ าธรรม ธรรมศึกษา ชั้นโท ฉบบั ปรับปรุง พุทธศกั ราช ๒๕๕๗ หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๔ หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๕ วชิ าธรรม หลกั สตู รธรรมศกึ ษา ช้ันโท ฉบับปรับปรุง พุทธศกั ราช ๒๕๕๗ ทกุ ะ หมวด ๒ กมั มฏั ฐาน ๒ ๑. สมถกัมมัฏฐาน กัมมฏั ฐานเปน็ อุบายสงบใจ ๒. วปิ สั สนากมั มัฏฐาน กัมมฏั ฐานเป็นอุบายเรืองปญั ญา อธิบาย กมั มัฏฐาน แปลว่ำ ท่ตี ้ังแห่งกำรงำน หรืออำรมณ์อันเป็นที่ต้ังแห่งกำรงำน อีกอย่ำงหน่ึง เรียกว่ำ \"ภำวนำ\" แปลว่ำทำให้มีให้เป็นขึ้น หรือกำรเจริญ ท้ัง ๒ อย่ำงนี้ มีควำมหมำย เดียวกนั คอื กำรบำเพญ็ เพียรทำงจติ เพื่อให้จิตสงบระงับจำกนิวรณ์ธรรมทั้งหลำย สำมำรถรู้แจ้ง สภำวธรรม ตำมควำมเป็นจริง และละกิเลสท่ีมีอยู่ภำยในได้เด็ดขำด เรียกว่ำกัมมัฏฐำน หรือ ภำวนำ มี ๒ อยำ่ ง คือ ๑. สมถกัมมัฏฐาน กัมมัฏฐานเป็นอุบายสงบใจ คือกำรเจริญกัมมัฏฐำนที่เน่ืองด้วย บริกรรมอย่ำงเดียวเป็นกำรบำเพ็ญเพียรทำงจิตโดยใช้สติเป็นหลัก ไม่เกี่ยวกับกำรใช้ปัญญำ ตำมธรรมดำจิตของบุคคล ย่อมฟุ้งซ่ำนไปในอำรมณ์ต่ำงๆ ท้ังท่ีเป็นอิฏฐำรมณ์ คืออำรมณ์ท่ี น่ำปรำรถนำน่ำชอบใจ ท้ังท่ีเป็นอนิฏฐำรมณ์ คือ อำรมณ์ที่ไม่ปรำรถนำไม่น่ำชอบใจ เมื่อจิต ฟุ้งซ่ำนไปในอำรมณ์ต่ำงๆ จะไม่สำมำรถสงบลงได้ อุบำยอย่ำงหนึ่งอันเป็นเครื่องสงบระงับจิต ไม่ให้ฟุ้งซ่ำนไปในอำรมณ์ต่ำงๆ ก็คือกำรใช้สติยึดเอำอำรมณ์อย่ำงใดอย่ำงหนึ่งแล้วบริกรรม โดยทำไว้ในใจจนจิตแนบแน่นในอำรมณ์เดียวสำมำรถระงับนิวรณ์ได้ เป็นจิตมีอำรมณ์เลิศ เปน็ หน่งึ เรยี กวำ่ \" เอกัคคตา\" ในคัมภีร์วิสุทธิมรรคจำแนกอำรมณ์สมถกัมมัฏฐำนไว้ ๔๐ คือ กสิณ ๑๐ อสุภะ ๑๐ อนุสสติ ๑๐ อำหำเรปฏิกลู สญั ญำ ๑ จตธุ ำตวุ วตั ถำน ๑ พรหมวหิ ำร ๔ อรูป ๔ หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๖ ๒. วิปัสสนากัมมฏั ฐาน กมั มฏั ฐานเป็นอุบายเรอื งปัญญา คือกำรบำเพ็ญกัมมัฏฐำน ทใี่ ช้ปญั ญำพจิ ำรณำอย่ำงเดยี ว โดยกำรพิจำรณำปรำรภสภำวธรรมคือ ขันธ์ ๕ อำยตนะ ๑๒ ธำตุ ๑๘ อินทรีย์ ๒๒ แยกออกพิจำรณำให้รู้ตำมสภำพควำมเป็นจริง โดยยกขึ้นสู่ไตรลักษณ์ หรือสำมัญญลักษณะว่ำ เป็นอนิจจัง คือ ควำมไม่เที่ยง มีกำรเปลี่ยนแปรไปเป็นธรรมดำ เป็นทุกข์ คือ เป็นส่ิงที่ทนได้ยำกบีบคั้นอยู่เป็นนิจ เป็นอนัตตำ หำตัวตนมิได้ เป็นเพียงธำตุ ทั้ง ๔ มำรวมกันเท่ำน้ัน กำรใช้ปัญญำพิจำรณำสภำวธรรมให้เห็นตำมควำมเป็นจริงอย่ำงน้ี แลว้ ปล่อยวำงควำมยดึ มัน่ ถือมั่นในส่ิงทง้ั ปวงได้ก็จะละกิเลสไดใ้ นทีส่ ุด ผูเ้ จรญิ กมั มฏั ฐำน ๒ อย่ำงนี้ มผี ลแตกตำ่ งกัน คือ ผเู้ จริญสมถกมั มัฎฐำน ระงับนิวรณ์ ๕ ได้ ทำให้จิตสงบเป็นสมำธิ ได้สมำบัติ ๘ คือ รูปฌำน ๔ และอรูปฌำน ๔ แต่ไม่สำมำรถ บรรลมุ รรคผลได้ ส่วนผู้เจริญวิปัสสนำกัมมัฎฐำน โดยใช้ปัญญำพิจำรณำสภำวธรรม ยกขึ้นสู่ ไตรลักษณ์ จนรู้แจ้งเห็นจริง ไม่ยึดมั่นถือมั่นในส่ิงทั้งปวง สำมำรถละกิเลสได้เด็ดขำด และบรรลุ เป็นพระอรหนั ต์ในทส่ี ุด กาม ๒ ๑. กเิ ลสกาม กิเลสเป็นเหตใุ คร่ ๒. วตั ถุกาม พสั ดอุ นั นา่ ใคร่ อธิบาย กาม แปลว่ำ ควำมใคร่ หมำยถึงควำมอยำก ควำมปรำรถนำสิ่งท่ีน่ำใคร่น่ำชอบใจ เป็นสิง่ ที่ทำให้บคุ คลหลงติดข้องอยู่ในโลก ไม่สำมำรถหลุดพ้นไปจำกทุกข์ได้เพรำะกำรเวียน ตำยเวียนเกิดอย่ำงไมร่ จู้ กั จบส้นิ แบ่งเป็น ๒ อย่ำง คือ ๑. กิเลสกาม กิเลสเป็นเหตุใคร่ ได้แก่ กิเลส แปลว่ำควำมเศร้ำหมอง กิเลสกำม หมำยถึง ควำมใคร่ที่ทำให้จิตขุ่นมัวหรือหมกมุ่นอยู่ในส่ิงนั้นๆ เรียกว่ำ ปริยุฏฐำนกิเลส คือ กิเลสท่ีกลุ้มรุมจิตให้เกิดควำมเร่ำร้อนทะยำนอยำกในอำรมณ์ต่ำงๆ ได้แก่ รำคะ ควำมกำหนัด ยนิ ดี โลภะ ควำมโลภ อยำกได้ย่ิงๆข้ึนไป อิจฉำ ควำมปรำรถนำ อยำกจะได้ เช่น เห็นคนอื่น ได้ส่ิงใดก็อยำกจะได้บ้ำง เป็นต้น อิสสำ ควำมริษยำ หรือ ควำมหึงหวง คือ ไม่อยำกเห็นคน หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๗ อ่ืนมำเสมอตัว อรติ ควำมไม่ยินดี คือไม่อยำกเห็นคนอื่น ได้ดีเกินกว่ำตัว อสันตุฏฐิ ควำมไม่ สันโดษ คือ ควำมไม่รู้จักพอดี พอใจในสงิ่ ท่ตี นมีอยู่ ๒. วัตถุกาม พสั ดอุ นั นา่ ใคร่ หมำยถึง ส่ิงท่ีทำให้จิตใคร่หรือปรำรถนำ ได้แก่ กำมคุณ ๕ คือ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ในส่วนที่เป็นอิฏฐำรมณ์ คือ อำรมณ์อันน่ำใคร่น่ำปรำรถนำ เช่น เม่ือตำเห็นรูปท่ีสวยงำม หูได้ฟังเสียงที่ไพเรำะ จมูกได้สูดกล่ินหอม ลิ้นได้สัมผัสรสที่น่ำ ล้ิม และร่ำงกำยได้ถูกต้องสัมผัสส่ิงที่น่ำใคร่ น่ำชอบใจ ก็ทำให้จิตมีควำมยินดีขึ้น จำกน้ันก็ ด้ินรนปรำรถนำอยำกจะได้ เม่ือได้สมควำมปรำรถนำก็เพลิดเพลินลุ่มหลงหมกมุ่นอยู่ใน อำรมณ์น้ัน ไม่คิดที่จะถอนตนออกให้พ้น คร้ันไม่ได้ดังที่ตั้งใจไว้ก็ด้ินรนขวนขวำยเพื่อจะให้ ได้มำ โดยไม่คำนึงถึงผิดชอบช่วั ดี กำมท้ัง ๒ อย่ำงนี้ กิเลสกำม จัดเป็นมำร เพรำะเป็นโทษล้ำงผลำญคุณควำมดี และ ทำให้จิตตกต่ำจนเสียคนได้ ส่วนวัตถุกำม จัดเป็นบ่วงแห่งมำร เพรำะเป็นสิ่งท่ีน่ำใคร่น่ำปรำรถนำ น่ำชอบใจ สำมำรถผูกจิตของบุคคลผู้ไม่รู้เท่ำทันให้ติดอยู่ ไม่สำมำรถหลุดพ้นไปจำกทุกข์ ในวัฎสงสำรได้ บชู า ๒ ๑. อามสิ บชู า บชู าดว้ ยอามิส (คอื ส่งิ ของ) ๒. ปฏปิ ตั ติบชู า บูชาดว้ ยปฏบิ ัตติ าม อธบิ าย บูชา แปลว่ำ กำรเคำรพยกย่อง หมำยถึง กำรแสดงควำมเคำรพนับถือบุคคลหรือ วัตถุอย่ำงใดอย่ำงหน่ึงที่ตนนับถือ เช่น พุทธศำสนิกชนบูชำพระรัตนตรัย หรือแสดงควำม เคำรพผ้มู อี ปุ กำรคุณ มีบิดำ มำรดำ ครู อำจำรย์ เปน็ ตน้ กำรบูชำมี ๒ อย่ำง คอื ๑. อามิสบูชา บูชาด้วยอามิส (คือส่ิงของ) ได้แก่กำรบูชำด้วยเครื่องสักกำระที่เป็น วัตถุสิ่งของ มีดอกไม้ ธูป เทียน เป็นต้น กำรบูชำด้วยเครื่องอุปโภคและบริโภคมี ผ้ำ อำหำร ท่ีนั่ง ท่ีนอน ยำรักษำโรคหรือกำรที่พุทธศำสนิกชน จัดสร้ำงถำวรวัตถุ มี โบสถ์ วิหำร ศำลำ กำรเปรียญ กุฏิสงฆ์ เป็นต้น ไว้ในพระพุทธศำสนำ เพ่ือเป็นพุทธบูชำ จัดเป็นกำรบูชำด้วย อำมิสเช่นเดียวกัน หลกั สูตรธรรมศึกษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๘ ๒. ปฏิปัตติบูชา บูชาด้วยปฏิบัติตาม ได้แก่ กำรบูชำด้วยกำรประพฤติตนโดยเอื้อเฟื้อ ในคำสั่งสอนของท่ำน และปฏิบัติตำมโดยเคำรพ ไม่แสดงอำกำรด้ือร้ัน เช่น พุทธศำสนิกชน ได้ฟังคำสั่งสอนในทำงพุทธศำสนำแล้ว ประพฤติปฏิบัติตำมพระธรรมคำส่ังสอน และเป็น ผูป้ ฏบิ ัตธิ รรมสมควรแก่ธรรม ก็จะไดร้ ับผลสมควรแกก่ ำรปฏิบตั ิของตน บชู ำ ๒ อย่ำงนี้ อำมสิ บชู ำทำใหเ้ กิดในสคุ ติโลกสวรรค์ ปฏิปัตติบูชำทำให้ได้ผลสูงสุด คือมรรค ผล นิพพำน พระพุทธเจ้ำจึงตรัสสรรเสริญปฏิบัติบูชำว่ำประเสริฐ เพรำะสำมำรถ รกั ษำพระสัทธรรมคำส่งั สอนไว้ไดน้ ำนและถือวำ่ เปน็ กำรบชู ำพระพุทธองคโ์ ดยตรง ปฏิสนั ถาร ๒ ๑. อามิสปฏสิ นั ถาร ปฏสิ นั ถารดว้ ยอามิส (คือส่ิงของ) ๒. ธัมมปฏิสนั ถาร ปฏสิ ันถารโดยธรรม อธบิ าย ปฏสิ นั ถาร แปลว่ำ กำรต้อนรับ หมำยถึง กำรรับรอง กำรทักทำยปรำศรัยผู้มำถึงถ่ิน กำรทำปฏิสันถำร เป็นสิ่งสำคัญประกำรหน่ึงของผู้เป็นเจ้ำถิ่น เป็นหน้ำที่ของผู้เป็นเจ้ำถิ่น ที่ต้องทำต่อแขกผู้มำเยือน ไม่ว่ำผู้น้ันจะเป็นผู้ที่รู้จักคุ้นเคยกันมำก่อนหรือไม่ก็ตำม ตลอดถึง ผทู้ สี่ ญั จรผ่ำนไปมำ เม่อื ได้ประสบพบเห็นเขำ้ ต้องทำปฏิสันถำรทั้งน้นั มี ๒ อยำ่ ง คือ ๑. อามสิ ปฏิสันถาร การตอ้ นรับดว้ ยวตั ถุส่ิงของ คือกำรจัดหำวัตถุท่ีเป็นส่ิงของเป็น เครอื่ งตอ้ นรับ เช่น ขำ้ ว น้ำ หรอื ท่ีพกั อำศัย เปน็ ตน้ เท่ำท่ีผู้เป็นเจ้ำถ่ินจะสำมำรถจัดหำได้มำ ต้อนรับแขกผู้มำเยือนตำมสมควร หำกผู้มำเยือนหิวกระหำย ก็ควรจัดข้ำวปลำอำหำรให้ หำกเขำมีควำมประสงคห์ รอื จำเป็นจะอยู่พักแรม ก็จัดหำเครื่องนุ่งห่มสำหรับผลัดเปล่ียนและ จดั หำท่ีพกั ให้ หรือถ้ำสำมำรถทำได้ เมอ่ื เขำจะจำกไปกจ็ ดั หำพำหนะให้ ๒. ธัมมปฏิสันถาร การปฏิสันถารโดยธรรม หมำยถึงกำรต้อนรับด้วยสนทนำ ปรำศรัยโดยธรรม คือ ตำมควำมเหมำะสมแก่แขกผู้มำเยือน หรือสมควรแก่ฐำนะของแขก เชน่ ถำ้ แขกผู้มำเยอื นเป็นผู้มีฐำนะตำ่ กวำ่ หรือเสมอกับตน ก็ต้อนรับด้วยกำรทักทำยปรำศรัย เชิญให้นั่งในท่ีเสมอกัน ไม่แสดงกิริยำเย่อหย่ิง ถือตัวด้วยประกำรใดๆ สนทนำถึงสุขทุกข์ โดยอำกำรฉันมิตร หรือสนทนำในเร่ืองอ่ืนๆ ตำมสมควร ถ้ำแขกผู้มำเยือนเป็นผู้มีฐำนะ ตำแหนง่ สงู กว่ำตน ดำรงอยใู่ นฐำนะที่ควรเคำรพนับถือ เป็นผู้เจริญกว่ำตนโดยชำติ คุณ และ หลกั สูตรธรรมศึกษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๙ วัย กแ็ สดงกำรตอ้ นรับดว้ ยกำรอ่อนน้อมถ่อมตนมีกำรกรำบไหว้ ลุกข้ึนต้อนรับเป็นต้นพร้อม จัดหำอำสนะใหน้ ่งั ในที่สมควรให้สมกับฐำนะตำแหนง่ น้ันๆ ปฏิสันถำร ๒ อย่ำงนี้ มีควำมสำคัญอย่ำงยิ่งสำหรับสังคมมนุษย์ เพรำะมนุษย์จะต้อง มีกำรคบหำสมำคมพบปะ ทักทำย พูดจำปรำศรัยกันด้วยปฏิสันถำรอย่ำงใดอย่ำงหนึ่ง เพื่อกำรอยู่ร่วมกันในโลกอย่ำงมีควำมสุข ถ้ำปรำศจำกปฏิสันถำรทั้ง ๒ อย่ำงน้ี ก็จะทำให้ สงั คมมนุษย์ขำดควำมเออ้ื เฟื้อเผื่อแผเ่ กื้อกูลซึ่งกนั และกัน สุข ๒ ๑. กายิกสุข สขุ ทางกาย ๒. เจตสกิ สุข สุขทางใจ อธิบาย สุข แปลว่ำ สภำพทท่ี นไดง้ ำ่ ย หรอื สภำพท่ีกดั กินเสียซึ่งทุกข์ หมำยถึง ควำมสบำย ควำมสำรำญควำมปลอดโปรง่ แชม่ ชน่ื ควำมไมเ่ ดือดรอ้ นโดยประกำรต่ำง ๆ มี ๒ อยำ่ ง คอื ๑. กายิกสุข สขุ ทางกาย หมำยถงึ กำรที่กำยมภี ำวะเป็นปกติ ไม่มีโรคภัยเบียดเบียน และไม่ได้รับควำมเจ็บปวดจำกกำรกระทบกระท่ังกับสิ่งอื่นๆ มีทรัพย์สมบัติพร้อมท้ัง เคร่ืองอุปโภคบริโภคใช้สอยอย่ำงพร้อมมูล ตลอดถึงกำรที่กำยไม่ได้รับควำมเหน็ดเหน่ือย ด้วยกจิ กำรที่จะตอ้ งทำตำ่ งๆเป็นต้น ๒. เจตสิกสุข สุขทางใจ หมำยถึงกำรท่ีใจมีควำมสำรำญแช่มชื่น ไม่ขุ่นมัวด้วย อำนำจกิเลสคือ โลภะ โทสะ โมหะ อันเป็นเหตุทำให้จิตเศร้ำหมองหรือกำรท่ีจิตมีปกติผ่องใส ไม่ข่นุ มัวดว้ ยอำรมณ์ทม่ี ำกระทบ มีปกตเิ ย็นและแช่มชน่ื อยเู่ ปน็ นิจ เปน็ ตน้ สขุ ๒ อย่ำงนี้ สุขทำงใจนบั ว่ำเปน็ ส่งิ สำคัญ เพรำะบคุ คลแมก้ ำยจะได้รับควำมลำบำก เดอื ดร้อน เพียงใดก็ตำม ถำ้ ใจเป็นสุขไม่ขุ่นมัวแล้ว ย่อมทนต่อควำมทุกข์ท่ีเกิดข้ึนทำงกำยได้ ทง้ั ยังสำมำรถหำอุบำยหลกี เลีย่ งควำมทกุ ขน์ ัน้ ๆ ไดด้ ้วย หลกั สูตรธรรมศึกษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒๐ ติกะ หมวด ๓ อกุศลวิตก ๓ ๑. กามวิตก ความตรใิ นทางกาม ๒. พยาบาทวติ ก ความตรใิ นทางพยาบาท ๓. วิหงิ สาวิตก ความตรใิ นทางเบียดเบยี น อธิบาย อกุศลวิตก แปลว่ำ ควำมตริในทำงอกุศล หมำยถึงควำมนึกคิดไปในทำงท่ีไม่ดี เป็น อำกำรที่เกดิ ขึ้นกับจิต โดยปกติจิตของมนุษย์ผู้เป็นปุถุชนย่อมมีกำรนึกคิดไปในอำรมณ์ต่ำงๆ บำงคร้ังก็นึกคิดไปในทำงที่ดี คือคิดท่ีจะทำตนให้เป็นประโยชน์เกื้อกูลแก่ผู้อ่ืน บำงครั้งก็คิด ไปในทำงไมด่ ี คอื คดิ แตใ่ นทำงทจ่ี ะทำใหผ้ ้อู ืน่ เดอื ดร้อน ในทนี่ ้หี มำยถงึ ควำมนึกคิดในทำงไม่ดี มี ๓ อยำ่ ง คอื ๑. กามวิตก ความตริในทางกาม หมำยถึงควำมนึกคิดของบุคคลผู้หนักไปทำงกำม หรือในทำงลำภผล เช่น ควำมคิดที่มุ่งไปในทำงประพฤติผิดในสำมีภรรยำของผู้อื่น เมื่อเห็น สำมีภรรยำของผู้อ่ืนแล้วก็อดใจไว้ไม่ได้ เก็บเอำควำมคิดปรำรถนำที่จะทำกำรล่วงละเมิดไว้ ในใจ ควำมคิดเชน่ น้มี รี ำคะเปน็ สมุฏฐำน ๒. พยาบาทวิตก ความตริในทางพยาบาท หมำยถึงควำมนึกคิดของผู้ที่หนักไป ในทำงโทสะขำดควำมเมตตำ มุ่งแต่จะให้เกิดควำมทุกข์แก่ผู้อื่น เช่น คิดจะประทุษร้ำย ร่ำงกำยเขำบ้ำง คิดจะทำลำยทรัพย์สินของเขำบ้ำง คิดจะทำลำยคุณควำมดีของเขำบ้ำง ควำมคิดเช่นน้ีมโี ทสะเป็นสมฏุ ฐำน ๓. วิหิงสาวิตก ความตริในทางเบียดเบียน หมำยถึงควำมนึกคิดของบุคคลผู้ขำด ควำมสงสำร และขำดควำมพลอยยินดี มีควำมริษยำไม่อยำกเห็นใครดีกว่ำตน เช่น คิดหำทำง กลั่นแกล้งผู้อื่นให้ได้รับควำมเดือดร้อนบ้ำง ทำงำนด้วยกันก็คิดเอำเปรียบเขำ เพ่ือตัวเองจะ ได้ทำงำนน้อยบ้ำง หรือแสวงหำควำมสุขเพ่ือตัวเองในทำงท่ีจะทำให้ผู้อ่ืนได้รับควำมลำบำก บ้ำง ควำมคิดเช่นนม้ี โี มหะเปน็ สมุฏฐำน อกุศลวติ กทง้ั ๓ อยำ่ งน้ี บุคคลควรระวงั ไม่ใหเ้ กิดขึน้ ในจิตสันดำน เพรำะเม่ือเกิดขึ้น แล้วก็จะทำให้ตรึกนึกคิดไปในทำงกำม ในทำงพยำบำท และในทำงเบียดเบียน จึงควร หำทำงระงับเสีย เพรำะเป็นเหตุขดั ขวำงกำรบำเพ็ญควำมดีของตนและเป็นเหตุทำให้ใจคิดไป ในทำงอกศุ ลอยเู่ นืองๆ จึงควรละเสยี หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒๑ กศุ ลวิตก ๓ ๑. เนกขัมมวิตก ความตริในทางพรากจากกาม ๒. อพยาบาทวิตก ความตรใิ นทางไมพ่ ยาบาท ๓. อวิหิงสาวติ ก ความตริในทางไมเ่ บยี ดเบยี น อธบิ าย กุศลวิตก แปลว่ำ ควำมตริในทำงกุศล หมำยถึง ควำมตรึกนึกคิดในฝ่ำยท่ีดีตรงกัน ข้ำมกับอกศุ ลวิตกดงั กล่ำว มี ๓ อย่ำง คือ ๑. เนกขัมมวิตก ความตริในทางพรากจากกาม หมำยถึง ควำมตรึกนึกคิดของผู้หวัง ควำมสงบในกำรที่จะพรำกตนออกจำกกำม ไมต่ กอยู่ในอำนำจของกิเลสกำม มีรำคะ ควำม กำหนดั โลภะ ควำมโลภเปน็ ตน้ ท้งั ไมป่ ลอ่ ยใจใหล้ ุ่มหลงอยใู่ นวัตถุกำมอนั เป็นเคร่ืองย่ัวยวน จิต คอื กำมคุณ ๕ ได้แก่ รปู เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ทีน่ ำ่ รักใครพ่ ำใจให้กำหนัด โดยคำนึง ถงึ โทษของกเิ ลสเหลำ่ นี้ว่ำ เป็นเหตุให้จิตฟุ้งซ่ำน และมีควำมคิดท่ีจะพรำกจำกกิเลสเหล่ำนั้น ดว้ ยกำรออกบวช เนกขมั มวติ กนี้มอี โลภะเป็นสมุฏฐำน ๒. อพยาบาทวติ ก ความตริในทางไม่พยาบาท หมำยถงึ ควำมตรกึ นึกคดิ ของบุคคล ผหู้ วังใหค้ นอน่ื มีควำมสุข ไมค่ ดิ ถึงควำมสขุ ของตนฝ่ำยเดยี ว คิดทจี่ ะแบง่ ปนั ประโยชน์ของตน แก่ผู้อื่น ได้แก่ ควำมคิดของผู้ประกอบด้วยเมตตำกรุณำ เม่ือตนมีควำมสุขก็ปรำรถนำจะให้ ผู้อื่นมีควำมสุขด้วย เห็นผู้อ่ืนมีควำมทุกข์ก็คิดช่วยให้พ้นทุกข์ เป็นต้น อพยำบำทวิตกน้ีมี อโทสะเปน็ สมุฏฐำน ๓. อวหิ ิงสาวติ ก ความตริในทางไมเ่ บยี ดเบยี น หมำยถงึ ควำมตรกึ นึกคิดของบุคคล ผู้มุ่งให้ผู้อ่ืนมีควำมสบำย ไม่คิดซ้ำเติมเมื่อเห็นผู้อ่ืนมีทุกข์ จะทำส่ิงใดก็นึกถึงประโยชน์ของ ผู้อ่ืนอยู่เสมอ เช่น จะใช้คนหรือสัตว์ก็นึกถึงควำมเหนื่อยยำกของคนหรือสัตว์น้ัน ไม่ใช้ให้ ลำบำกตรำกตรำจนเกินไป หรือคิดจะทำสิ่งใด ถ้ำทำให้ผู้อื่นเดือดร้อนก็งดเว้นเสีย เป็นต้น อวหิ ิงสำวติ กนมี้ ีอโมหะเปน็ สมฏุ ฐำน กุศลวิตก ๓ อย่ำงนี้ บุคคลควรบำเพ็ญให้เกิดขึ้นในจิตสันดำน เพรำะเมื่อตรึกนึกคิด ในทำงพรำกจำกกำม ในทำงไม่พยำบำท และในทำงไม่เบียดเบียน ก็จะทำให้ได้รับประโยชน์ สุข สำมำรถบำเพญ็ คุณควำมดแี ละเพ่มิ พนู กศุ ลใหเ้ กิดมำกย่ิงข้ึน หลกั สูตรธรรมศึกษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒๒ อัคคิ (ไฟ) ๓ ๑. ราคัคคิ ไฟคอื ราคะ ๒. โทสัคคิ ไฟคอื โทสะ ๓. โมหัคคิ ไฟคอื โมหะ อธบิ าย อคั คิ แปลว่ำ ไฟ โดยปกติไฟเปน็ ของรอ้ น เม่ือบคุ คลไปถกู ต้องเขำ้ กจ็ ะทำให้เจ็บปวด เพรำะถูกพลงั แห่งควำมร้อนแผดเผำ ถ้ำเอำวตั ถไุ ปถกู ต้องเข้ำก็อำจเผำวตั ถุนนั้ ให้เป็นเถ้ำถ่ำน ไปได้ น้ีหมำยถึงไฟภำยนอกที่มีอยู่ตำมธรรมชำติ แต่ในที่น้ีหมำยถึงกิเลสท่ีเปรียบเหมือนไฟ เพรำะเผำลนจิตใจให้เร่ำร้อน คือกิเลสที่มีลักษณะร้อนเหมือนไฟ ซ่ึงเม่ือเกิดข้ึนภำยในจิตใจ แล้วก็จะทำให้รุ่มร้อนกระวนกระวำยไม่อำจคงอยู่ในคุณควำมดีได้ เพรำะเป็นสิ่งท่ีจะเผำ บคุ คลเสยี จำกคุณควำมดี มี ๓ อยำ่ ง คอื ๑. ราคัคคิ ไฟคือราคะ หมำยถึง ควำมกำหนัดยินดีหรือควำมทะยำนอยำกในอำรมณ์ ต่ำงๆ ตำมท่ีตนปรำรถนำ ซึ่งมีมำจำกควำมโลภ ตำมปกติบุคคลผู้ประกอบด้วยรำคะแล้ว จิตจะฟงุ้ ซำ่ นไม่สงบลงได้ เช่น เม่ือได้เห็นรูปท่ีสวยงำม ฟังเสียงท่ีไพเรำะ เป็นต้น จิตก็จะติด อยู่ในรูปและเสียงนั้น เกิดควำมร้อนรุ่มกระวนกระวำยใจพยำยำมเพ่ือจะให้ได้มำตำมที่ปรำรถนำ โดยสำมำรถทำได้ทุกอย่ำงไม่ว่ำถูกหรือผิด เช่น ฆ่ำคนหรือทำอนำจำรต่ำงๆ เป็นต้น เพื่อให้ ได้สิง่ ทปี่ รำรถนำซง่ึ เกิดข้ึนด้วยอำนำจไฟรำคะทเี่ ผำลนจติ ใหร้ มุ่ รอ้ นนน่ั เอง ๒. โทสัคคิ ไฟคือโทสะ หมำยถึง ควำมขัดเคือง ไม่พอใจ คิดประทุษร้ำยผู้อื่น เป็น ธรรมชำติของจิตที่ถูกอนิฏฐำรมณ์มำกระทบมีลักษณะทำให้จิตหงุดหงิดฉุนเฉียว เป็นต้น โทสะนี้เมื่อเกิดขึ้นแล้ว ถ้ำไม่รู้จักยับย้ังช่ังใจ ย่อมเป็นเหตุให้แสดงอำกำรวิปริตต่ำงๆ เม่ือมี กำลังแก่กล้ำมำกขึ้นก็ทำให้ปรำศจำกควำมเมตตำกรุณำ อำจประทุษร้ำยผู้อ่ืนท่ีตนโกรธได้ โดยวิธีกำรต่ำงๆ ดังนั้นโทสะจึงเปรียบเหมือนไฟ เพรำะเผำลนจิตให้ร้อนรุ่มด้วยกำรคิด ประทุษรำ้ ยผอู้ ่ืน ๓. โมหัคคิ ไฟคือโมหะ หมำยถึง ควำมหลงไม่รู้สภำพตำมเป็นจริง จิตท่ีถูกโมหะ ครอบงำย่อมลุ่มหลงมัวเมำไปตำมควำมเช่ือของตนหรือตำมคำชักนำของผู้อ่ืน โดยไม่ได้ใช้ ปัญญำของตนพิจำรณำหำเหตุผล เช่น มีผู้มำแนะนำว่ำ ถ้ำอยำกมีควำมสุข ควำมเจริญจะต้อง หลกั สูตรธรรมศึกษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒๓ ทำกำรบูชำหรือบวงสรวงสิ่งศักดิ์สิทธ์ิด้วยส่ิงน้ีๆ ก็ทำตำม แม้ตนเองจะไม่มีทรัพย์สินสิ่งของ ก็ไปยืมผู้อื่นมำ โดยไม่คำนึงว่ำทำไปแล้วจะเกิดผลหรือไม่ เม่ือไม่เกิดผลตำมคำแนะนำ กเ็ ดอื ดรอ้ นใจเพรำะหมดทรัพย์สินและเป็นหนี้ผู้อ่ืน เป็นต้น ดังนั้น โมหะจึงเปรียบเหมือนไฟ เพรำะเผำลนจิตใจใหล้ มุ่ หลง ไฟท้ัง ๓ กองน้ี บุคคลควรระวังไม่ให้เกิดขึ้น เพรำะเมื่อไฟคือรำคะ โทสะ โมหะ เกิดขึ้น แล้วจะเผำลนจิตใจให้เร่ำร้อนกระวนกระวำย ดิ้นรนกระสับกระส่ำย หลงมัวเมำตกอยู่ใน อำนำจตลอดไป ไม่สำมำรถถอนตนให้พ้นไปได้ เหมือนถูกไฟเผำให้รุ่มร้อนอยู่ตลอดเวลำ ดงั นั้น ควรระวังไม่ให้เกดิ ขึ้นในจิตใจ เม่ือเกดิ ขนึ้ แล้วควรละเสยี อธปิ เตยยะ ๓ ๑. อัตตาธิปเตยยะ ความมตี นเปน็ ใหญ่ ๒. โลกาธปิ เตยยะ ความมีโลกเปน็ ใหญ่ ๓. ธมั มาธิปเตยยะ ความมธี รรมเปน็ ใหญ่ อธบิ าย อธิปเตยยะ แปลว่ำ ควำมเป็นใหญ่ หมำยถึง ควำมเป็นใหญ่ของบุคคลท่ีจะทำกำร อย่ำงใดอยำ่ งหน่ึง ก็หวังผลท่ีจะได้เป็นสำคัญ เช่น ทำเพื่อตนเอง ทำเพื่อประเทศชำติบ้ำนเมือง ทำเพอื่ ควำมถูกตอ้ งชอบธรรม เปน็ ตน้ มี ๓ อย่ำง คอื ๑. อัตตาธิปเตยยะ ความมีตนเป็นใหญ่ (อัตตาธิปไตย) หมำยถึง บุคคลผู้ยึดอัตตำ คือถือตนเป็นประมำณจะกระทำสิ่งใดก็นึกถึงประโยชน์ตนเป็นสำคัญ โดยไม่นึกถึงควำม เสียหำยของผู้อ่ืน แม้จะทำสิ่งท่ีแสดงว่ำตนเป็นผู้เสียสละเพื่อส่วนรวมก็ตำม จะทำก็เม่ือมี ควำมจำเป็นเท่ำนนั้ แตจ่ ุดมุง่ หมำยกค็ ือควำมเป็นใหญข่ องตนเปน็ สำคญั ๒. โลกาธิปเตยยะ ความมีโลกเป็นใหญ่ (โลกาธิปไตย) โลกในท่ีน้ีหมำยถึง ประชำชน ผู้อยู่ในโลก ดังน้ัน โลกำธิปเตยยะในท่ีน้ี จึงหมำยถึงมีประชำชนเป็นใหญ่ หรือที่เรียกกันใน สมัยนี้ว่ำ ประชาธิปไตย ซ่ึงนับว่ำอำนวยประโยชน์ดีกว่ำอัตตำธิปเตยยะ เพรำะทำให้เป็นไป ในทำงที่ถูกท่ีชอบได้มำกกว่ำ คือจะทำส่ิงใดก็ยังยึดถือประชำชนเป็นใหญ่ โดยมุ่งถึงประชำชน หลกั สูตรธรรมศึกษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒๔ เช่น จะทำทำนคิดว่ำ ถ้ำเรำไม่ทำคนอ่ืนก็จะติเตียนว่ำเรำตระหน่ีถี่เหนียว เขำทำกันทำไม ไมท่ ำ จงึ ตอ้ งพยำยำมทำบ้ำงพอเป็นเครอ่ื งป้องกนั กำรติเตียนของผู้อ่นื เป็นตน้ ๓. ธัมมาธิปเตยยะ ความมีธรรมเป็นใหญ่ (ธัมมาธิปไตย) ธรรมในที่น้ีหมำยถึง ควำมถูกตอ้ งชอบธรรมในกำรกระทำของบคุ คลเปน็ สำคญั ไม่ทำเพรำะกลัวคนอ่ืนติเตียนหรือ เพรำะหวังคำสรรเสริญของคนอื่น แต่ทำเพรำะคิดว่ำเป็นสิ่งที่ควรทำถูกต้องชอบธรรม เช่น เมื่อจะทำบุญกุศล ก็คิดว่ำกำรให้ทำน รักษำศีล เจริญภำวนำ เป็นหลักปฏิบัติท่ีถูกต้องชอบ ธรรม จึงให้ทำนเพ่ือให้จิตปรำศจำกควำมตระหน่ีและเป็นเคร่ืองเก้ือกูลกันและกัน รักษำศีล เพื่อรักษำ กำย วำจำ ของตนให้สงบเรียบร้อย ไม่เบียดเบียนผู้อ่ืนให้เดือดร้อน และเจริญ ภำวนำ เพือ่ ใหใ้ จสงบระงับ ไมใ่ ห้ฟุ้งซำ่ น เปน็ ต้น อธิปเตยยะ ๓ อย่ำงน้ี บุคคลควรยึดถือธัมมำธิปเตยยะ เป็นหลักสำคัญในกำรดำรงชีวิต เพรำะกำรจะยึดเอำประโยชนข์ องตนเองหรือประโยชนข์ องส่วนรวมเป็นใหญ่ จะต้องคำนึงถึง ควำมถูกต้องชอบธรรม ดังน้ัน อัตตำธิปเตยยะ และโลกำธิปเตยยะ ต้องมีธัมมำธิปเตยยะ เปน็ หลกั ควบคูไ่ ปด้วยเสมอ ญาณ ๓ ๑. สัจจญาณ ปรชี าหยง่ั รู้อริยสจั ๒. กิจจญาณ ปรชี าหย่ังรูก้ จิ อนั ควรทํา ๓. กตญาณ ปรีชาหยัง่ รู้กจิ อนั ทาํ แลว้ อธิบาย ญาณ แปลว่ำ ควำมรู้ หรือควำมหยั่งรู้ หมำยถึงปัญญำหย่ังรู้เหตุและผลอันแจ่มแจ้ง ตำมสภำพควำมเป็นจริง โดยไม่มีสิ่งใดขัดขวำงหรือปิดบังมิให้รู้ ในที่น้ีได้แก่ ควำมรู้แจ้งเห็น จรงิ ในอริยสัจ ๔ มี ๓ อย่ำง คอื ๑. สัจจญาณ ปรีชาหย่ังรู้อริยสัจ หมำยถึง ควำมรู้แจ้งในอริยสัจ ๔ แต่ละอย่ำง ตำมที่เป็นจรงิ ว่ำ นี้ทุกข์ นที้ กุ ขสมุทัย (เหตเุ กดิ ทุกข์) นีท้ ุกขนิโรธ (ควำมดบั ทุกข์) น้ีทุกขนิโรธ คำมินีปฏปิ ทำ (ขอ้ ปฏบิ ัติให้ถึงควำมดับทุกข์) หรือปัญญำหย่ังรู้ว่ำ กำรเกิด แก่ เจ็บ ตำยเป็น หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒๕ ทุกข์, ตัณหำ ๓ มีกำมตัณหำ เป็นต้น เป็นเหตุให้เกิดทุกข์, ควำมดับตัณหำเสียได้เป็นควำม ดบั ทกุ ข์, อรยิ มรรคมอี งค์ ๘ เปน็ ข้อปฏิบัตทิ น่ี ำไปสู่ควำมดับทุกข์ อริยมรรคมีองค์ ๘ คอื ๑) สัมมำทิฏฐิ ควำมเห็นชอบ ควำมเห็นท่ีถูกต้อง ได้แก่ ปัญญำรู้แจ้งในอริยสัจ ๔ คอื ทกุ ข์ สมทุ ัย นิโรธ มรรค หรือปญั ญำรแู้ จ้งไตรลกั ษณ์ และปฏจิ จสมุปบำท ๒) สัมมำสังกัปปะ ควำมดำริชอบ ควำมดำริที่ถูกต้อง ได้แก่ ควำมดำริในกำรออก จำกกำม กำรไมผ่ กู พยำบำท และกำรไมเ่ บียดเบียนผอู้ น่ื ๓) สัมมำวำจำ เจรจำชอบ เจรจำท่ีถูกต้อง ได้แก่ กำรพูดจำท่ีปรำศจำกวจีทุจริต ๔ อย่ำง คอื พูดเท็จ พดู ส่อเสียด พูดคำหยำบ และพูดเพ้อเจอ้ ๔) สมั มำกมั มันตะ กำรงำนชอบ กำรงำนที่ถกู ตอ้ ง ได้แก่ ประกอบกำรงำนที่ไม่มีโทษ เว้นจำกกำยทจุ รติ ๓ อยำ่ ง คือ ฆ่ำสตั ว์ ลกั ทรัพย์ ประพฤตผิ ิดในกำม ๕) สัมมำอำชีวะ กำรเลยี้ งชีพชอบ กำรเล้ียงชพี ทีถ่ กู ตอ้ ง ได้แก่ ประกอบแตส่ ัมมำชพี งดเวน้ จำกมิจฉำชีพ อำชีพท่ีผิดศีลธรรม ผิดกฎหมำย มีโทษทั้งทำงโลกและทำงธรรม ๖) สัมมำวำยำมะ ควำมพยำยำมชอบ ควำมเพียรพยำยำมที่ถูกต้อง ได้แก่ ควำมเพียร พยำยำมในสัมมัปปธำน ๔ คือ เพียรระวังไม่ให้บำปอกุศลเกิดข้ึน เพียรละบำปอกุศลที่เกิด ข้นึ แล้ว เพยี รให้บญุ กุศลเกดิ ข้นึ และเพียรรักษำบญุ กุศลทเ่ี กิดข้นึ แล้ว ๗) สมั มำสติ ควำมระลึกชอบ ควำมระลกึ ท่ีถกู ตอ้ ง ได้แก่ ควำมระลกึ ไปในสตปิ ัฏฐำน ๔ คือ กำย เวทนำ จติ ธรรม ๘) สัมมำสมำธิ ควำมต้ังใจชอบ ควำมต้ังใจที่ถูกต้อง ได้แก่ ควำมต้ังใจม่ันในกำร เจรญิ ฌำน ๔ คือ ปฐมฌำน ทตุ ยิ ฌำน ตติยฌำน และจตุตถฌำน ๒. กิจจญาณ ปรีชาหย่ังรู้กิจที่ควรทํา หมำยถึง ควำมหยั่งรู้กิจอันจะต้องทำในอริยสัจ ๔ แต่ละอยำ่ งว่ำ ทกุ ข์ เป็นสภำพทีค่ วรกำหนดร,ู้ ทุกขสมทุ ัย เป็นสภำพท่ีควรละเสีย, ทุกขนิโรธ เป็นสภำพที่ควรทำให้แจ้ง, ทุกขนิโรธคำมินีปฏิปทำ เป็นสภำพท่ีควรทำให้เกิดข้ึนหรือควร เจรญิ ใหเ้ กดิ มขี ึน้ ๓. กตญาณ ปรีชาหยั่งรู้กิจอันทําแล้ว หมำยถึงควำมหย่ังรู้ว่ำกิจอันจะต้องทำ ในอริยสัจ ๔ แต่ละอย่ำงนั้นได้ทำเสร็จแล้ว กล่ำวคือปัญญำอันหย่ังรู้ว่ำ ทุกข์ เป็นสภำพ ทีค่ วรกำหนดรู้ เรำได้กำหนดรู้แล้ว, ทกุ ขสมุทัย เป็นสภำพที่ควรละ เรำละได้แล้ว, ทุกขนิโรธ หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒๖ เป็นสภำพควรทำให้แจ้ง เรำได้ทำให้แจ้งแลว้ , ทุกขนิโรธคำมินีปฏิปทำ เป็นสภำพท่ีควรทำให้ เกิดขึ้น เรำได้ทำใหเ้ กิดข้ึนแล้ว ญำณทั้ง ๓ อย่ำงนี้ เป็นไปในอริยสัจ ๔ อย่ำงละ ๓ คือ ทุกข์ สมุทัย นิโรธ มรรค มีสัจจญำณ กิจจญำณ กตญำณ จึงเป็น ๑๒ พระพุทธองค์ทรงมีพระปัญญำหยั่งรู้แจ่มแจ้งใน ญำณ ๓ ดังกลำ่ ว จึงทรงปฏญิ ำณพระองคว์ ่ำ ทรงบรรลุพระอนตุ รสมั มำสมั โพธิญำณแลว้ ตณั หา ๓ ๑. กามตณั หา ตณั หาในกาม ๒. ภวตณั หา ตณั หาในภพ ๓. วภิ วตัณหา ตัณหาในปราศจากภพ อธบิ าย ตณั หา แปลวำ่ ควำมอยำก หมำยถึงควำมทะยำนอยำก อันเป็นอำกำรที่มีอยู่ในจิตใจ ของปถุ ชุ นทัว่ ไป หรอื ภำวะจิตท่ีดิ้นรนไปในอำรมณม์ ีรูปเปน็ ตน้ มี ๓ อยำ่ ง คือ ๑. กามตัณหา ตัณหาในกาม หมำยถึงควำมทะยำนอยำกได้ในวัตถุกำมหรือกำมคุณ อันได้แก่รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ อันน่ำใคร่ น่ำปรำรถนำ น่ำชอบใจ ท่ีเรียกว่ำอิฏฐำรมณ์ ที่ตนยังไม่ได้และหมกมุ่นอยู่ในวัตถุกำมที่ได้แล้วจนไม่สำมำรถสละได้ ได้แก่ควำมอยำกในอำรมณ์ มรี ูปเปน็ ต้นทเ่ี กิดขึน้ ด้วยอำนำจควำมอยำกไดก้ ำมคุณคือสิ่งสนองควำมต้องกำรทำงประสำท สัมผัสท้ัง ๕ คือ ตำอยำกเห็นรูปสวย หูอยำกได้ยินเสียงไพเรำะ จมูกอยำกดมกล่ินหอม ลน้ิ อยำกลม้ิ ลองของอรอ่ ย กำยอยำกสัมผัสท่นี ่มุ สบำย ๒. ภวตัณหา ตัณหาในภพ หมำยถึงควำมทะยำนอยำกเป็นอยู่ในภพท่ีตนเกิดแล้ว ด้วยอำนำจควำมห่วงอำลัย เช่น ผู้ที่มีควำมห่วงอำลัยในทรัพย์สมบัติ ลำภ ยศ หรือญำติมิตร ไม่อยำกจะจำกไป และควำมอยำกเกิดในภพท่ีปรำรถนำต่อไป รวมถึงควำมอยำกเป็นน่ัน เป็นนี่ อยำกเป็นอยำกคงอยู่ตลอดไป รวมถึงควำมติดใจในรูปภพ อรูปภพหรือติดใจในฌำน สมำบตั ิ ควำมเหน็ ติดแนน่ ในภพ และควำมเหน็ วำ่ เป็นอัตตำและโลกเที่ยง เป็นต้น ๓. วภิ วตัณหา ตัณหาในปราศจากภพ หมำยถึงควำมทะยำนอยำกพ้นจำกภพท่ีเกิด คือควำมอยำกตำยไปเสียด้วยอำนำจควำมเบื่อหน่ำยและควำมอยำกดับสูญไม่เกิดในภพ หลกั สูตรธรรมศึกษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒๗ นนั้ ๆ อกี ไดแ้ กค่ วำมอยำกในควำมพรำกพ้นไปแห่งตัวตนจำกควำมเป็นอย่ำงใดอย่ำงหนึ่งอัน ไม่น่ำปรำรถนำ ไม่น่ำชอบใจ เช่น อยำกฆ่ำตัวตำยเพรำะควำมผิดหวังอกหัก อยำกทำลำย อยำกให้ดับสูญ ควำมเห็นติดแน่นในสภำวะที่ปรำศจำกภพ และควำมเห็นว่ำโลกขำดสูญ เป็นตน้ ตัณหำ ๓ นี้ เม่ือบุคคลได้ศึกษำเรียนรู้แล้วจะได้นำมำพิจำรณำ บรรเทำควำมอยำก ควำมด้ินรน ทะเยอทะยำนในกำม ในภพ และในควำมปรำศจำกภพที่มีอยู่ในจิตใจอย่ำงไม่มี ท่ีสน้ิ สุดใหเ้ บำบำงลง เพอื่ จะไดด้ ำรงตนอยู่ในโลกอย่ำงมคี วำมสุขตำมสมควร ปฎิ ก ๓ ๑. พระวินยั ปิฎก หมวดพระวินัย ๒. พระสุตตันตปิฎก หมวดพระสุตตันตะ (หรอื พระสูตร) ๓. พระอภิธรรมปิฎก หมวดพระอภิธรรม อธิบาย ปฎิ ก แปลว่ำกระจำดหรอื ตะกรำ้ อันเปน็ ภำชนะสำหรับใส่สิ่งของต่ำงๆ ในท่ีนี้หมำยถึง คมั ภรี ์เป็นทรี่ วบรวมคำส่งั สอนในทำงพระพุทธศำสนำ ที่จัดเป็นหมวดหมแู่ ลว้ มี ๓ อย่ำง คอื ๑. พระวินัยปิฎก หมวดพระวินัย ได้แก่คำสั่งสอนท่ีใช้ในลักษณะข้อบังคับอันเป็นกฎ หรือระเบียบสำหรับปฏิบัติ เพ่ืออยู่รวมกันอย่ำงเป็นสุขของหมู่คณะ แบ่งเป็น ๒ อย่ำง คือ (๑) อำคำริยวินัย วินัยของคฤหัสถ์ คือผู้อยู่ครองเรือน ได้แก่ ศีล ๕ ศีล ๘ และ (๒) อนำคำริยวินัย วินัยของบรรพชิต คือพระภิกษุสำมเณร และพระภิกษุณี ได้แก่ ศีล ๑๐ ของสำมเณร ศีล ๒๒๗ ของพระภกิ ษุ และศีล ๓๑๑ ของพระภิกษณุ ี ๒. พระสตุ ตนั ตปิฎก หมวดพระสตุ ตนั ตะ (หรอื พระสูตร) ไดแ้ ก่ พระสตู รท่ีประมวล พระธรรมเทศนำซ่ึงแสดงแก่บุคคล ตำมสถำนที่และโอกำสต่ำงๆ โดยยกบุคคลข้ึนแสดงเป็น ตัวอย่ำงเพ่ือให้เข้ำใจได้ง่ำย เช่น กล่ำวถึง ทำน ศีล ภำวนำ เป็นต้น ว่ำเป็นอย่ำงไรแล้วยกบุคคล ผปู้ ฏิบตั มิ ำเป็นตัวอยำ่ งเพื่อใหเ้ กดิ ควำมเข้ำใจและนำไปปฏบิ ตั ิได้ เป็นต้น ๓. พระอภิธรรมปิฎก หมวดพระอภิธรรม ได้แก่ ธรรมที่แสดงเฉพำะหัวข้อท่ีเป็น หลกั วชิ ำกำรล้วนๆ ไม่เก่ียวด้วยบุคคลหรือเหตุกำรณ์ จัดเป็นปรมัตถ์ (ธรรมชั้นสูง) ท่ีมีเน้ือควำม หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม