Rene Margritte

บทนำ� “เมือ่ ใครสกั คนได้เหน็ รปู ภาพของผม เขาตอ้ งตง้ั ค�ำถามง่ายๆกับตนเองว่า ‘มันมีความหมายว่าอะไร’ มนั ไม่ได้หมายถงึ อะไร เพราะว่าความลกึ ลบั นนั้ ไมไ่ ด้มีความหมายอะไรเลย มันเป็นสิง่ ท่ีไม่สามารถจะล่วงรู้ได้” กลา่ วโดยเรเน่ มากรติ ต์ ศลิ ปนิ ลทั ธิเหนอื จรงิ ชาวเบลเยีย่ ม และเปน็ หน่ึงในผ้นู �ำขบวนการของลัทธเิ ซอร์เรยี ลลิสม์ ผสู้ รา้ งสรรค์ผลงานท่โี ดดเดน่ เตม็ ไปด้วยความลึกลบั และปรศิ นามากมาย ให้เราได้ค้นหา โดยจัดใสส่ ง่ิ ท่คี นุ้ เคยมาอยใู่ นบริบททผ่ี ิดแปลกออกไป เพราะสง่ิ ทเ่ี ขาตอ้ งการจะสร้างก็คอื ความสมั พนั ธ์อันน่าสบั สนระหว่างโลกกบั วตั ถุ เพือ่ กระตนุ้ ทา้ ทาย จินตนาการของมนษุ ย์ ที่ความคดิ มักถกู ตีกรอบล้อมรอบดว้ ยความจริง หนงั สอื เล่มน้ไี ดร้ วบรวมทุกย่างกา้ วแห่งความเหนอื จริง ของเรเน่ มากรติ ตเ์ อาไว้ ทุกปรศิ นาล้วนมคี วามหมายทแ่ี ทจ้ ริงซ้อนอยู่ มันรอคอยเวลาทีท่ ุกคนจะหยบิ กุญแจมาไขประตูแห่งความเป็นจริง ที่ปดิ กนั้ ความคดิ และจนิ ตนาการเอาไว้ แล้วร่วมออกเดินทางไปสูเ่ สน้ ทางแห่งความเหนือจรงิ ด้วยกนั ทอแสง ขนุ ทองจันทร์

01 01 ศลิ ปินเซอรเ์ รยี ลลิสต์ชาวเบลเย่ยี ม Synopsis 2 Childhood 5 Early Training 8 Mature Period 9 02 LatePeriod 12 02 สวยงามในความชัดเจน Key Ideas13

03 04 03 ส้ินสุดกอ่ ใหเ้ กิดจุดเร่มิ ตน้ Legacy 16 04 ผลงาน ตัวอยา่ งผลงานส�ำคญั The Lovers II 22 The False Mirror 24 Treachery of Images 26 Not to be Reproduced 28 Personal Vaolues 30 Golconda 32 The son of Man 34 บรรณานกุ รม 38



01เซอรเ์ รศียลลิ ลปสิ ินต์ ชาวเบลเยย่ี ม ‘เรเน่ มากรติ ต’์ (René François Ghislain Magritte) จิตรกรชาวเบลเย่ยี ม มชี ื่อเสยี งจากการวาดภาพแนวเหนอื จริง (Surrealism) จากผลงานท่ีชาญฉลาด แฝงไปด้วยไหวพรบิ และชวนใหข้ บคิด ผา่ นเทคนิคการวาดที่ดเู รยี บงา่ ย โดยจดั ใสส่ ิ่งของทคี่ ้นุ เคย มาให้ความหมายใหม่ ท้าทายความคิดของมนุษย์ ท่ีมกั ถกู ตกี รอบดว้ ยความจรงิ 2

มากรติ ต์ เกิดวันท่ี 21 พฤศจิกายน ค.ศ. 1898 (พ.ศ. 2441) ที่เมอื ง Lessines ประเทศเบลเยียม และเสียชีวติ ในวนั ท่ี 15 สงิ หาคม ค.ศ. 1967 (พ.ศ. 2510) รวมอายุได้ 68 ปี ทเ่ี มอื ง Brussels เมอื งหลวงของประเทศเบลเยียม

44

Childhood มากรติ ตเ์ ปน็ ลกู ชายคนโตในพน่ี อ้ งทง้ั 3 คน เกดิ มาในครอบครัวท่คี อ่ นขา้ งมฐี านะ การพัฒนาของ เขาในฐานะศิลปินได้รับอิทธิพลจากเหตุการณ์ส�ำคัญ สองเหตกุ ารณใ์ นวยั เด็ก เหตุการณ์แรกคือการเผชิญหน้ากับภาพวาด ของศลิ ปนิ ในสุสานเกา่ ทถ่ี ูกทงิ้ ร้างในชนบททเ่ี คยอาศยั อยู่ เขาเห็นความสวยงามท่ามกลางซากหนิ ท่ปี รกั หักพัง และใบไมท้ ี่กองทับถมกนั งานศิลปะของศิลปนิ ผ้นู น้ั ท�ำให้เขามีความรสู้ ึกเหมือนตกอยู่ในเวทมนต์ สองคือเหตุการณ์การฆ่าตัวตายของแม่ของ เขา ด้วยวิธีการกระโดดสะพานข้ามแม่น�้ำ ในปีค.ศ. 1912 ขณะทีเ่ ขาอายไุ ดเ้ พยี ง 14 ปี ภาพรา่ งไร้วิญญาณ ของแมท่ มี่ ผี า้ จากบดบังใบหนา้ มีอิทธพิ ลต่อภาพวาด ของเขาในเวลาต่อมา

The Lovers I , 1928 Oil on canvas The Australian National Gallery 6

Bather,1925 oil on canvas Palais des beaux-arts de Charleroi

Early Training มากรติ ตเ์ ริ่มวาดภาพเมอื่ ปี ค.ศ.1915 และลงทะเบียนเรียนในเอกอลเดโบซาร์ (Académie des Beaux-Arts) โรงเรียนวิจิตรศลิ ปแ์ ห่งฝรั่งเศส ทนี่ ่นั ท�ำให้เขากลายเปน็ เพื่อนสนิทกบั Victor Servranckx ผแู้ นะนำ� เขาเข้าสู่ ลัทธฟิ วิ เจอรร์ ิสม์ (Futurism), ลัทธคิ ิวบิสม์ (Cubism) โดยเฉพาะอยา่ งย่งิ มากริตตไ์ ด้รับแรงบนั ดาลใจ จากการท�ำงานของ Jean Metzinger และ Fernand Leger ซ่งึ ทง้ั สองคนมอี ทิ ธิพลอย่างมาก ตอ่ การทำ� งานในชว่ งตน้ ของเขา เช่นภาพ Bather,1925 8

Mature Period ปคี .ศ.1921 มากรติ ต์ปฏบิ ตั หิ น้าท่รี บั ราชการทหาร และได้กลับบา้ นในปี 1922 เพื่อแตง่ งาน กับ Georgette Berger รักแรกของเขา เขายงั เริม่ ท�ำงานภายใตก้ ารดูแลของ Servranckx ในฐานะนกั วาดแบบในโรงงานผลิตวอลลเ์ ปเปอร์ เป็นระยะเวลาหน่งึ ปี หลังจากนัน้ มากรติ ต์ออกมาทำ� อาชีพอิสระ โดยการรับจ้างออกแบบโปสเตอรแ์ ละสรา้ งสรรค์สอ่ื โฆษณา ในปคี .ศ. 1926 เขาเซน็ สัญญากับ Galerie Le Centaure ในกรงุ บรัสเซลส์ ภายในช่วงเวลาไม่นาน เขาสามารถกลายเป็นศลิ ปินท่โี ดง่ ดังได้ ประมาณปี ค.ศ.1925 มากรติ ต์ได้มีโอกาสเหน็ ภาพ The song of love ของ Giorgio de Chirico มันท�ำให้เขารสู้ ึกว่ากำ� ลังล่องลอยอยู่ในโลกแห่งจนิ ตนาการ และเพราะภาพเขียนนเี่ อง ทีท่ ำ� ใหเ้ ขาเรม่ิ สรา้ งสรรคผ์ ลงานศลิ ปะ แบบเซอร์เรยี ลลสิ มอ์ ย่างชดั เจนมากยงิ่ ขนึ้

The Window, 1925 oil on canvas 10

The Clearing, 1944

Late Period ในปี1930ขณะท่ีมากริตต์ “ตอนน้ีผมสามารถเสนอการค้นหา ก�ำลังประสบความส�ำเร็จและได้รับการ ความสุข และความสนกุ ที่พอจะค้นหา ยอมรับสงครามโลกครั้งที่สองก็ก�ำลัง ได้” เขากลา่ ว ท�ำให้เขาต้องเปลย่ี นแปลง ปะทุข้นึ การเร่มิ ต้นของสงครามก�ำลังจะ บนจานสีของเขา เพื่อตอบสนองความ เปล่ียนวิถีชีวิตและศิลปะของเขาในไม่ช้า เยอื กเย็นของสงคราม ผลงานในช่วงนน้ั เกิดความรูส้ กึ สับสน วุ่นวายวิตกกังวล จึงเป็นผลงานท่ีแสดงให้เห็นถึงความ สงครามน�ำพาเขาออกห่างไปจากศิลปะ เปลีย่ นแปลง ด้วยโทนสีสว่าง สด ฉดู ฉาด แบบเซอร์เรยี ลลสิ ม์ เพือ่ ต่อตา้ นสิ่งรา้ ยๆ และมีเทคนิคแบบอิมเพลสชั่นนิสม์มาก ที่จะก่อให้เกิดการแพร่ขยายความคิด ขน้ึ ผลงานเช่น The Return of the การมองโลกในแงร่ า้ ย Flame , The Clearing 12

02 สชใวนัดคยเวงจาามนม มากริตต์ปรารถนาที่จะปลูกฝังวิธีการ หลกี เลี่ยง การสร้างสรรคผ์ ลงานในรปู แบบของ ภาพวาดท่ีทันสมยั ในขณะท่ีศิลปนิ เซอรเ์ รียลลสิ ต์ ชาวฝร่งั เศสบางคนให้ความสนใจกับเทคนิคใหมๆ่ การทำ� ซำ้� เป็นกลยุทธท์ ีส่ ำ� คัญของเขา ไมเ่ พยี งแต่ เป็นรูปแบบส�ำคัญในการจัดวางองค์ประกอบ ภายในรปู ภาพ แตย่ ังสง่ ผลให้มันเป็นเอกลกั ษณ์ท่ี โดดเดน่ ในผลงานของเขา ความสนใจในแนวคิดน้ี อาจมาจากทฤษฎีจติ วิเคราะห์ของซกิ มนุ ด์ ฟรอยด์ เพราะการท�ำซ�้ำถือกลไกการป้องกันตัวของ บาดแผลในจติ ใจ

The Victory, 1939 oil on canvas ผลงานของมากริตต์มักส่งผลให้เกิดความขัดแย้งท่ีมี ประสทิ ธิภาพ เกดิ เป็นภาพที่สวยงามในความชัดเจน และเรียบงา่ ย แต่ยังกระตุ้นใหเ้ กิดความคดิ ท่ไี มส่ งบ เขาหลงใหลในปฏสิ มั พนั ธ์ ของการมองเห็นรูปภาพท่ีมีช่ือเสียงที่สุดของเขาใช้ทั้งค�ำและภาพ ในการสรา้ งสรรค์ ในขณะทผ่ี ลงานเกอื บทัง้ หมดมักจะมีส่วนทเี่ ป็น อากาศลึกลบั ซึ่งสามารถอธบิ ายถงึ ลักษณะของศิลปะแบบเซอร์ เรียลลิสม์ได้เป็นอย่างดี 14

The Return Of The Flame, 1943 Oil on canvas Private Collection

03 (สน้ิ สดุ ) จกดุ ่อเรใหม่ิ เ้ตก้นดิ การท�ำงานของมากริตตใ์ นชว่ งเวลาของผลงาน The Return of the Flame and The Clearing แสดงให้เหน็ วา่ ผล งานของเขามีผลต่อการเคล่ือนไหว ที่เกดิ ขึน้ หลังเขาเสียชีวติ ซง่ึ รวมถึง Pop, Conceptualism และภาพวาดของยุค 80 โดยเฉพาะผลงาน ของเขา ถกู ยกยอ่ งวา่ เป็นจุดเริ่มตน้ ของแนวโน้มศิลปะเพื่อเน้นแนวคิด เรอื่ งการประดษิ ฐค์ วามสมั พนั ธ์ใกลช้ ดิ กับงานศิลปะเชิงพาณิชย์ และ การมงุ่ เน้นวตั ถุประจำ� วันท่มี ักท�ำซ้�ำในพนื้ ทีภ่ าพ เป็นเรอ่ื งงา่ ยทจี่ ะเห็น ว่าเหตุใดศลิ ปินเชน่ Andy Warhol, Martin Kippenberger และ Robert Gober กลา่ วว่ามากริตต์คืออธิ พิ ลทลี่ กึ ซง้่ึ 16

04 ผลงาน

18

My painting is visible images which conceal nothing... they evoke mystery and indeed when one sees one of my pictures, one asks oneself this simple question ‘What does that mean’? It does not mean anything, because mystery means nothing either, it is unknowable. Rene Magritte

Faraway Looks, 1927 Medium Oil on canvas Dimensions 65 cm × 50 cm 20

Medium Oil on canvas Dimensions 73.4 cm × 54 cm Location Museum of Modern Art (MoMA), New York City, NY, US

TH1E92L8OVERS II เป็นภาพวาดของชายหญิงก�ำลังจบู กนั โดยทีมีผ้าคลุมศีรษะเอาไว้ท้ังคู่ ด้านขวาเห็นผนังสนี ้�ำตาลอิฐและเพดานเพียงเลก็ น้อย ฉากหลังมดื คร้มึ ใหค้ วามรสู้ ึกอึมครึมในภาพ ความผดิ หวังในความปรารถนา มกั ปรากฏเป็นเร่อื งราวในภาพวาดของมากรติ ต์ ผา้ ม่านชว่ ยป้องกันไมใ่ หเ้ กิดการเผชิญหนา้ ท่ีใกล้ชิด ระหว่างคนสองคน เปลีย่ นฉากรกั ให้เปน็ ฉากแห่งความไมพ่ อใจ ก่อให้เกดิ คำ� ถามว่าเรารจู้ ักคนอ่นื มากแคไ่ หน แม้แต่คนท่ีใกลช้ ิดกับเรามากท่สี ดุ การตั้งชอื่ ภาพวา่ ค่รู กั กไ็ มส่ ามารถทำ� ให้ร้ไู ด้เลยว่าทั้งสองเป็นค่รู ักกนั จรงิ ๆหรือเปน็ เพียงการประชดประชัน ทง้ั หมดขนึ้ อยู่กบั การตคี วามของผูท้ ่ีได้รับชม ความลึกลับซ่อนเรน้ ที่ต้องตคี วามเป็นเสน่ห์ของภาพน้ี ศิลปะเป็นเร่อื งของการตีความหมาย ภาพน้ีเปน็ ภาพหนง่ึ ท่กี อ่ ให้เกิดการกระตนุ้ ทางความคดิ 22

Medium Oil on canvas Dimensions 54 x 80.9 cm

THE FALSE MIRROR 1928 ภาพ The False Mirror แสดงใหเ้ ห็นถงึ ความจงใจ ท่ีจะลดทอนการท�ำงานตามธรรมชาตขิ องลกู ตา จดุ ทีน่ า่ สังเกตกค็ ือ ลกู ตาน้นั ไมไ่ ด้มองมาท่ผี ้ชู ม แตน่ เี่ ป็นเพราะมากริตต์หลีกเลย่ี งการท�ำงานทีแ่ ท้จรงิ ของลกู ตา ซงึ่ ก็คอื การมองเห็น แตก่ ลบั แสดงแคก่ ารสะท้อนกลับของมันเท่าน้นั คอื การสะทอ้ นกลบั ของทอ้ งฟา้ และก้อนเมฆทอี่ ยูใ่ นสว่ นกระจกตา การใช้ส่วนใดสว่ นหน่ึงโดยเฉพาะนี้ ดูเหมือนวา่ จะเป็นการทา้ ทายใหผ้ ู้ชมตัง้ ค�ำถาม วา่ สงิ่ ทพ่ี วกเขาเหน็ สอดคลอ้ งกบั สง่ิ ที่พวกเขาคดิ และรจู้ ักหรอื ไม่ 24

Medium Oil on canvas Dimensions 63.5 cm × 93.98 cm Location Los Angeles County Museum of Art

TREACHERY 1O9F29IMAGES “จินตภาพทรยศ” (Treachery of Images) ภาพวาดนแี้ สดงกลอ้ งยาสูบอนั หน่ึง ขา้ งใตม้ อี กั ษรเขียนแบบคัดเปน็ ข้อความท่เี ลือ่ งช่ือว่า “นีไ่ มใ่ ช่ไปป์ (กล้องยาสบู )” มากริตต์กลา่ ววา่ ภาพวาดของเขานไี้ ม่ใชก่ ล้องยาสบู แต่เปน็ เพยี งจินตภาพของกลอ้ งยาสูบอันหนึ่ง กลอ้ งยาสูบในภาพเขยี น เป็นเพียงตวั แทนชนิ้ หนึ่ง เขากล่าวอกี ว่าหากเขาเขยี นหัวข้อว่า“นค่ี ือกลอ้ งยาสบู ” เขาก็จะกลายเป็นคนไมซ่ อ่ื สัตย์ เพราะมนั ไม่สามารถใส่ใบยาสูบลงไปในภาพได้ ภาพเขยี นของเขามากมายท่แี สดงใหเ้ ห็นถงึ การแบ่งแยกข้อต่อ ระหวา่ งความจรงิ และภาพลวงตา ซง่ึ สะทอ้ นถึงความหลงใหลที่เขามตี อ่ หัวขอ้ ‘การเป็นตวั แทน’ น้นั คือการขยบั ตัวระหว่างส่ิงทีร่ สู้ สู่ ่ิงท่คี าดหวงั 26

Medium Oil on canvas Dimensions 81.3 x 65 cm Location Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam.

RNEOPTRTOODBUECED 1937 เปน็ ภาพชายคนหนึง่ ยนื สอ่ งกระจก ทางดา้ นขวามหี นังสือวางอยู่ ฉากหลงั เป็นสีน้�ำตาล สิ่งผิดปกติอยา่ งเห็นได้ชดั คอื ภาพชายที่สะทอ้ นอยูใ่ นกระจก มากริตตไ์ ด้ใชก้ ระจกเปน็ แนวความคิดในการท�ำงาน เล่นกบั ความสามารถในการซอ่ นตัวผ่านการสะทอ้ น การสะทอ้ นในกระจกอยา่ งผิดธรรมชาติ ตามความเปน็ จริงควรจะเปน็ ใบหนา้ แต่กลบั เปน็ ดา้ นหลงั ของเขาแทน เพือ่ ให้เกิดความสับสน มากรติ ตไ์ ดว้ างหนังสอื Edgar Allan Poe เร่ืองเลา่ ของ Arthur Golden Pym ท่ีอยู่ทางขวาน้ันสะทอ้ นกลบั มาอยา่ งถูกตอ้ ง หากคุณต้องการ หนงั สือเล่มน้เี ปน็ เบาะแสเลก็ ๆ ตามความตั้งใจของเขา มากริตตม์ กั ตอ้ งการเหน็ ส่ิงท่อี ย่เู บ้อื งหลงั สง่ิ ท่พี วกเขาสามารถมองเห็นไดจ้ รงิ พยายามท่ีจะคน้ พบความเปน็ จรงิ ทีไ่ มอ่ าจเปดิ เผยหรือปกปดิ ได้ โลกท่สี ามารถเปน็ จรงิ ตามทเ่ี ราเหน็ แล้ว ภาพวาดดเู หมอื นจะบอกว่าวสิ ัย ทศั น์ของแต่ละคนเป็นสง่ิ ท่ีสำ� คัญ “ทุกอย่างข้นึ อยกู่ บั ว่าเรามองสงิ่ ตา่ งๆ อย่างไรและไมไ่ ดห้ มายความวา่ สง่ิ นัน้ จะเปน็ อย่างน้ัน” 28

Medium oil, canvas Dimensions 100 x 80 cm Location San Francisco Museum of Modern Art (SFMOMA)

1PV9AE50R2LSUOENSAL เป็นภาพวาดทอ่ี ดุ มไปดว้ ยสที ส่ี ดและชดั เจนสวยงาม เพ่มิ ความรูส้ ึกทีเ่ บิกบานและสนกุ สนานเข้าไปในภาพ อารมณ์โดยรวมของภาพค่อนข้างปลอดโปร่ง แจม่ ใส โดยเฉพาะอย่างยง่ิ กบั เมฆที่ถูกวาดอยู่บนผนังห้อง ความกลมกลืนของภาพ ถกู สร้างขึน้ ด้วยความร้สู ึกสมดุลท่ีน่ามหศั จรรย์ แม้บางอารมณท์ ่ีเห็นภาพนจ้ี ะท�ำใหร้ ู้สกึ สกึ สับสน วุ่นวาย อันเกดิ ข้นึ จากสัดสว่ นท่ีแปลกไปจากเดิมของวัตถุ แตน่ ัน้ คอื สิง่ ทีด่ ึงดดู ความสนใจของผชู้ มได้เป็นอยา่ งดี ทา้ ทายความรูส้ กึ ของผู้พบเหน็ จากลักษณะทผี่ ดิ แปลกของวตั ถุ ทำ� ให้เราเกดิ ความอยากรูใ้ นความหมายใหม่ ของวัตถุทศ่ี ลิ ปินตอ้ งการจะสอื่ อกมา 30

Medium Oil on canvas Dimensions 81 x 100 cm Location Menil Collection, Houston, TX, US

GOLCONDA 1953 ในปี 1953 มากริตต์ได้สรา้ งผลงานชิน้ เอกช้นิ แรกของเขา คอื Golconda ซ่ึงหมายถึงเมืองที่ร�ำ่ รวยในประเทศอินเดีย ชือ่ และภาพวาดวาดได้รับแรงบนั ดาลใจมาจากความมั่งคัง่ เขาใช้ภาพลกั ษณ์ธรรมดาๆ ของผชู้ ายท่เี กอื บเหมอื นกนั ในชุดเสอ้ื คลมุ สเี ขม้ และหมวกทรงสงู คนเหล่านี้ดเู หมือนจะลอยอยใู่ นอากาศ ไปกบั พ้นื หลังของอาคารและทอ้ งฟ้าสีคราม การวาดภาพเหนอื จรงิ น้ี นำ� ผู้ชมเข้าสบู่ รรยากาศแห่งความไม่แนน่ อน ในขณะที่เขาแสดงภาพของผู้ชายท่ีผิดปกติ โดย Magritte ไดก้ ล่าวถงึ ภาพน้วี ่า “ภาพของผมเป็นภาพท่ีมองเหน็ ได้ ซึ่งไม่ไดป้ กปิดอะไร เก่ียวกับความลึกลับ ซึ่งไมไ่ ด้หมายถึงอะไร เพราะความลกึ ลบั กค็ อื ความลกึ ลบั ไม่รู้วา่ ภาพหมายถึงอะไร ก็คือความลึกลับของภาพน่ันเอง” 32

Medium Oil on canvas Dimensions 116 cm × 89 cm Location Private collection

OT1H9F6EM4 SAONN “เหมือนกบั หลายๆส่ิงท่เี กดิ ขึน้ กับเราตลอดเวลา ทุกสง่ิ ทีเ่ ราเหน็ ซอ่ นสิ่งบางอย่างไวอ้ ยเู่ สมอ และเราก็มกั อยากเห็นสงิ่ ที่ถูกซ่อนอยู่ ความอยากรู้อยากเหน็ นเ้ี ป็นความรสู้ ึกท่รี ุนแรง แฝงความขัดแยง้ ในตวั ระหวา่ งส่ิงทีเ่ หน็ กบั สิง่ ทถี่ กู ซอ่ น” มากริตต์วาดภาพนเี้ ป็นภาพ Self-Portriat ใส่เสอ้ื โค้ทสีด�ำ ผกู เนคไทสแี ดง สวมหมวกทรงสูงที่เปน็ สัญลกั ษณ์ของเขา ยนื อย่รู มิ ทะเลทม่ี องเห็นท้องฟ้าและก้อนเมฆ มีก�ำแพงกน้ั ส่ิงท่โี ดดเด่นคอื มผี ลแอปเป้ิลบดบงั ใบหนา้ ของเขาอยู่ สาระสำ� คัญของภาพ คือการท�ำให้เราตระหนักถงึ ความจรงิ ว่าส่งิ ที่เห็นมักไมใ่ ช่ท้งั หมดของสง่ิ ท่ีเป็น เพราะส่งิ ที่เห็นได้ชัดและสงิ่ ทซ่ี อ่ นไวถ้ ูกจ�ำกดั ไว้ โดยความเชอ่ื และความคดิ ของตนเอง 34



“The purpose of art is mystery.” 36



บรรณานุกรม adything.blogspot.com [homepage on the Internet]. René Magritte. (ระบบออนไลน์). แหลง่ ท่มี า : http://adything.blogspot.com/2008/11/ren-magritte. html. 20 เมษายน 2560 art-manman.blogspot.com [homepage on the Internet]. René Mag- ritte1898–1967. (ระบบออนไลน์). แหลง่ ทีม่ า : https://art-manman.blogspot. com/2012/09/rene-magritte-18981967.html. 16 เมษายน 2560 mattesonart.com [homepage on the Internet]. Magritte and Poe: Strange Brew. (ระบบออนไลน์). แหล่งที่มา : http://www.mattesonart.com/ magritte-and-poe-strange-brew.aspx. 23 เมษายน 2560 moma.org [homepage on the Internet]. René Magritte. (ระบบออนไลน)์ . แหลง่ ทมี่ า : https://www.moma.org/collection/works/78938. 23 เมษายน 2560 renemagritte.org [homepage on the Internet]. René Magritte. (ระบบ ออนไลน)์ . แหล่งที่มา : www.renemagritte.org/personal-values.jsp. 20 เมษายน 2560 Shahid Mahmood [homepage on the Internet]. This Is NOT Septem- ber 11th. (ระบบออนไลน์). แหลง่ ทมี่ า : https://www.commondreams.org/ views/2011/09/09/ not-september-11th. 18 เมษายน 2560 theartstory.org [homepage on the Internet]. Rene Magritte. (ระบบ ออนไลน์). แหลง่ ทีม่ า : http://www.theartstory.org/artist-magritte-rene.htm. 16 เมษายน 2560 38