A+301_NL_Light

BEL € 20 – INT € 25 Affordable Housing NL / FR  A+301 Afgiftekantoor Brugge  Tweemaandelijks tijdschrift 02760 Architecture  in  Belgium 51N4E, AgwA, Artau, Kempe Thill, Broekx-Schiepers, DBLVa, Ectv, Label, Metapolis, Robbrecht en Daem, Vers.a + interview Bruther

The VVD BISTRO Collection brings accessible, comfortable, modern and light designs. Created for homes, offices and your favorite meeting spaces with colors that give it a domestic and welcoming character. The multi-functional collection has soft, ergonomic shapes that are made with durable finishes that can withstand the test of time. discover more on bulo.com

+ A 301 Affordable Housing EDITO 5 Lisa De Visscher OPINIE 7 WoningenTeKort Theo Vaes 8 De woonmarkt verbreden  Peter Vanden Abeele UITGELICHT 10 Escher – Andere wereld  Eline Dehullu 13 Plants, Shadows and Models  Eline Dehullu AFFORDABLE 16 DBLV, Nekkersput, Gent  Arnaud De Sutter HOUSING 24 Broekx-Schiepers, Wooncollectief, Borgerhout  Bart Tritsmans 30 Betaalbaar wonen: een ontwerpopgave?  Edith Wouters 34 Vuistregels voor betaalbaarheid  Eline Dehullu 38 ectv, Cohousing Jean, Sint-Amandsberg  Paul Vermeulen 44 Zes standpunten over betaalbaar wonen  Eline Dehullu, Lisa De Visscher 55 Archief: 50 jaar sociaal wonen  Pieter T’Jonck 62 It’s the finance, stupid!  Kristiaan Borret, Ann De Cannière, Jean-Guy Pecher, Frederik Serroen 68 Vers.a, Biestebroek, Anderlecht  Tim Peeters 72 Artau, Logement Arc, Luik  Elodie Degavre 78 Wedstrijd: Metapolis, Mastervisie Kolderbos, Genk  Anne Malliet INTERVIEW 84 Bruther  Lisa De Visscher RECENTE 90 Label, Love pt. II, Charleroi  Carla Frick-Cloupet PROJECTEN 96 Robbrecht en Daem – VK, ZNA Cadix Ziekenhuis, Antwerpen  Emmanuel van der Beek 102 Baro – Sum – Kempe Thill – Anno, Wintercircus, Gent  Sara Vermeulen PRODUCT NEWS 108 Viviane Eeman STUDENT 114 Veerkrachtig  Eline Dehullu 116 Tiny City House  Riet Coosemans 119 Supersurface  Lisa De Visscher PORTRET 120 Linto  Lisa De Visscher 121 Pashenko Works  Eline Dehullu 122 Laboratoire  Lara Molino © Filip Dujardin ←  DBLVa, Nekkersput, Gent, 2020 (zie p. 16)

2 Colofon A+301 A+ ARCHITECTURE IN BELGIUM  Tweetalig tijdschrift (FR/NL), ISSN 1375–5072, Volume 50 (2023) N2 REDACTIE Hoofdredacteur Copy-writing Druk Véronique Patteeuw Hera Van Sande Lisa De Visscher Charlotte Bonduel (NL) Die Keure, Bruges Guillaume Vanneste Ward Verbakel Adjunct-hoofdredacteur Eindredactie Beeld cover en inhoudstafel Redactieadres Eline Dehullu controltaaldelete.be (NL) DBLV architects, Benoît Francès (FR) Nekkersput, Gent Ernest Allardstraat 21/3 Productie en IT © Filip Dujardin 1000 Brussel Vormgeving [email protected] Grégoire Maus Redactieraad www.a-plus.be Terry Kritis Vertalingen Gilles Debrun Typeface Pauline Fockedey Eva Van Walle (NL) Nicolas Hemeleers Alain Kinsella (FR) Rhymes Kelly Hendriks Antoon Wouters (ProductNews) TEAM A+ is een uitgave van Office management en abonnementen Communicatie en pers opgeslagen in een geautoma- ICASD Informatiecentrum tiseerd gegevensbestand of voor Architectuur, Steden- Deborah Schwarzbaum Louise Van Laethem openbaar worden gemaakt bouw en Design. [email protected] in enige vorm of op enige [email protected] Tentoonstellingen en lezingen wijze, zonder voorafgaande Verantwoordelijke uitgever schriftelijke toestemming Advertenties en sponsoring Lara Molino van de uitgever. Elke auteur Philémon Wachtelaer Mattijs Brands is verantwoordelijk voor zijn Ernest Allardstraat 21/3 Rita Minissi of haar bijdrage. 1000 Brussels [email protected] Copyrights www.a-plus.be +32 497 500 292 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, RAAD VAN Voorzitter Secretaris Leden Jo Huygh BESTUUR Anne Ledroit Philémon Wachtelaer Geert De Groote Petra Decouttere Isabelle Vanhoonacker Paul Dujardin Ondervoorzitter Penningmeester Ruben Goots Nicolas Hemeleers Anne Sophie Nottebaert Stéphanie Lorfèvre ADVERTEERDERS Bigmat Geberit Stûv CIVA Gira Viessmann Leefmilieu Brussel Gyproc Vola Bulo Jung Creaton Terreal Luminus Daw Neolith Erco Renson Febe Reynaers Finstral Schuco Frager – Harinck Simonswerk AUTEURS Kristiaan Borret Elodie Degavre Tim Peeters Paul Vermeulen is sinds 2015 bouwmeester is architect, docent, werkt voor ontwerpgroep is vennoot bij De Smet maître architecte (BMA) fotograaf en filmmaker. Ze Org als projectarchitect Vermeulen architecten in van het Brussels Hoofdste- studeerde af aan het Insti- en stedenbouwkundige. In Gent en hoogleraar Urban delijk Gewest. Van 2006 tot tut Supérieur d’Architec- 2022 was hij medeoprichter Architecture aan de TU 2014 was hij bouwmeester ture La Cambre (Brussel). van Falsework, een onder- Delft. van de stad Antwerpen. Momenteel doceert ze aan zoeks- en ontwerpbureau Sara Vermeulen Sinds 2005 is hij gastpro- de UCLouvain. gevestigd in Rotterdam en is burgerlijk ingenieur-ar- fessor stedenbouw aan de Carla Frick-Cloupet Brussel. chitect en heeft een licen- Universiteit Gent. is een architect. Ze geeft les Frederik Serroen tiaat kunstwetenschappen Riet Coosemans aan de ULB en begeleidt is historicus en steden- (KULeuven en La Sorbon- studeerde in 2022 af als masterscripties aan de bouwkundige. Hij werkt in ne, Parijs). Ze werkt voor architect (Sint-Lucas, KU ENSA Paris La Villette. het team van de bouw- de Vlaamse overheid als Leuven). Ze haalde eerder Ze is doctorandus aan de meester maitre architecte specialist herbestemming een bachelor Interieurar- ENSA Saint-Etienne en (BMA), waar hij ontwerp- en financiering van onroe- chitectuur (2020) en deed aan de Université Jean wedstrijden begeleidt rend erfgoed. Daarnaast is een Erasmusjaar in Rome Monet. met een sterke focus op zij met Caspar Consulting (2021). Anne Malliet collectieve huisvesting en actief als adviseur ont- Ann De Cannière is architect (Universiteit hergebruik. wikkeling van historische werkt sinds 2017 in het Antwerpen, 1981). Sinds Bart Tritsmans panden. team van de Brusselse 2001 maakt zij deel uit van doceert aan de Universiteit Edith Wouters bouwmeester maître ar- het Team Vlaams Bouw- Antwerpen. In 2014 be- is ingenieur-architect chitecte (BMA). Ze is ook meester, nadat zij eerder haalde hij een doctoraat in en Master in Bouwma- adjunct-directeur-generaal als adviseur monumen- geschiedenis (Universiteit nagement. Ze is artistiek van het Brussels Planbu- tenzorg voor de Vlaamse Antwerpen) en bouwkunde coördinator van Ar-tur reau, Perspective.brussels. Overheid werkte. (Vrije Universiteit Brussel). (Turnhout). Sinds 2016 Arnaud De Sutter Jean-Guy Pecher Zijn onderzoek richt zich leidt ze de culturele archi- is ingenieur-architect studeerde in 2009 af als op de historische evolutie tectuurpraktijk Capasitee. (Universiteit Gent, 2020). bouwkundig ingenieur aan van stedelijk groen. Emmanuel van der Beek Hij werkt als architect en de UCLouvain. Sinds 2016 Pieter T’Jonck is freelance journalist. schrijft regelmatig over werkt hij voor de bouw- is architect. Hij schrijft Hij schrijft over architec- architectuur. Teksten van meester maitre architecte over architectuur, beelden- tuur en muziek voor De hem verschenen in A+ en (BMA) van Brussel. de kunst en podiumkun- Standaard. Hij behaalde in De Witte Raaf. sten voor verschillende 2019 een masterdiploma Belgische en buitenlandse literatuur. Momenteel kranten en tijdschriften. studeert hij een master Hij werkt voor de radiozen- ingenieur-architect aan de der Klara en was in 2017 KU Leuven. hoofdredacteur van A+.

Efficiënte en krachtige armaturen als stijlvolle blikvanger: deze STUDIO LINE pendelarmaturen richten hun LED-licht naar boven en beneden – voor een bijzonder hoog en aangenaam lichtcomfort. Elegante fluweelzwarte of witte metalen afscher- mingen in combinatie met een binnenafwerking in drie mogelijke metallic kleuren messing, koper en aluminium zijn kenmerkend voor deze DALI-regelbare armaturen. bega.com Das gute Licht. Voor een stijlvolle sfeer.

4 A+301

A+301 5 Al jaren kampt de sociale woningsector met lange wachtlijs- munity Landtrust-model ook alternatieve woonmodellen ten die maar niet weggewerkt raken. Nu door de verhoogde steeds meer onder de aandacht komen. We gingen met een rente en stijgende materiaalprijzen het bouwen steeds duur- aantal van deze spelers in gesprek en verzamelden in zes lan- der wordt en ook de middenklasse zich geen koopwoning ge interviews de inzichten van zowel architecten en private meer kan veroorloven, lijken we op een algehele wooncrisis en publieke ontwikkelaars, als organisaties zoals Wooncoop af te stevenen. Toch zijn er studies genoeg over wat betaal- en CLT Brussels. Verschillende onder hen breken een lans baar wonen precies is en hoe je het kunt realiseren. Filip voor betaalbare koopwoningen en de ondersteuning van Canfyn wijdde er zijn nieuwste boek aan, Woon(on)betaal- eigenaarschap. Geert De Pauw van CLT Brussels: “Een baarheid, een leidraad voor Edith Wouters (Ar-tur) die in Be- eigen woning betekent woonzekerheid, kapitaalopbouw, taalbaar wonen: een ontwerpopgave? (p.30) een kritisch beeld onafhankelijkheid en ook een nalatenschap voor je kinde- schetst van de complexiteit van de woonproblematiek en ren, waardoor je uit de spiraal van generatiearmoede kunt pistes aandraagt die de markt zouden moeten doen afkoelen. stappen.” (p.51) Maar betekent goedkoper wonen niet gewoon goedkoper “Onzin!”, schrijft Björn Mallants, Algemeen Directeur bouwen? We polsten verschillende architecten naar hun sociale huisvestingsmaatschappij Elk Zijn Huis in De Stan- manieren om de bouwkost te drukken en verzamelden elf daard van 14 maart. “In andere, even ontwikkelde regio’s tips voor een goedkoper product, gaande van een pleidooi blijkt eigenaarschap helemaal geen noodzakelijke voorwaar- voor ‘goedkopere stedenbouw’ en meer circulariteit tot het de te zijn voor een welvarende bevolking.” Op een moment terugschroeven van de comforteisen en zelfbouw. Kelly Hen- waar Matthias Diependaele, Vlaams minister van Wonen (N- driks (B-ild) ziet nog speelruimte dankzij de juiste hantering VA) net een half miljard uit de budgetten voor sociaal wonen van standaardmaten van bouwmaterialen. “We zouden veel had doorgeschoven naar de privésector, met als argument goedkoper kunnen bouwen door die maximaal toe te passen, dat de wooncrisis niet alleen de allerarmsten treft, pleit hij en niet over de maximale maten te gaan.” (p.35) voor meer sociale woningen en een sterkere huurmarkt. “Zand in de ogen!”, stelt Brussels Bouwmeester Kristiaan Huren versus kopen, de discussie is nog niet afgesloten, Borret. “De échte kwestie ligt in het feit dat woonvastgoed maar wat in wezen telt is de woonzekerheid. Het gebrek aan een financieel product geworden is dat steunt op grondspe- de stabiele woonsituatie is een armoedeval. Omgekeerd, zo culatie. Zelfs als architecten, ontwikkelaars en aannemers stelt Theo Vaes van ArmenTeKort in zijn opiniebijdrage op erin slagen goedkoper te ontwerpen en te bouwen, dreigt p.7, is woonzekerheid een belangrijk wapen in de strijd tegen deze besparing te verdwijnen in de financialisering van de kansarmoede. Laten we dus bouwen, bouwen, bouwen, en woningmarkt.” (p.62) de markt beteugelen met de middelen van de markt, met een De kern van het probleem zit dus niet in de kostprijs van aanbod dat eindelijk aan de vraag beantwoordt. het gebouw, maar wel in de vermarkting van de grond. Dit gebeurt in België hoofdzakelijk door traditionele vastgoed- Lisa De Visscher bedrijven of sociale ontwikkelaars, hoewel onder invloed van Hoofdredacteur Zwitserse coöperatieve modellen of het Amerikaanse Com- © Stijn Bollaert ←  DBLVa, Nekkersput, Gent (zie p.16)

6 A+301

A+301 7 Opinie Kansarmoede valt te overwinnen: dat is de overtuiging en Gemakkelijke oplossingen voor deze wooncrisis zijn er de missie van ArmenTeKort. Onderzoek toont aan dat arme niet. Daarom dat ik me bij deze richt tot architecten en mensen op eigen kracht hun situatie kunnen verbeteren. stedenbouwkundigen, de laatsten der homines universales. Maar dan moet de maatschappij wel de juiste condities Kwaliteitsbewakers ook van de bebouwde en de publieke scheppen. Woonzekerheid is een cruciale voorwaarde. Sla- ruimte. Woononzekerheid heeft een belangrijke kwaliteits- pen, eten, spelen, studeren, (tele)werken, ontspannen … het component: slecht geïsoleerde, onaangepaste en/of te krappe gebeurt allemaal onder het veilige dak van onze woning. Het woningen zijn nefast voor de gezondheid, het mentaal wel- is ook de plek waar we onszelf en een gezin kunnen zijn, waar zijn en de gezinsfinanciën van de bewoners. we ons kunnen ontplooien. Maar meer nog dan het kwaliteitsprobleem teistert het Omgekeerd is woononzekerheid een armoedeval. Als het kwantiteitsprobleem onze woningmarkt. En dan vooral de krappe gezinsbudget weinig buffer biedt, wordt het betalen onderkant van de markt. Het aanbod sociale woningen in van de huur een maandelijkse financiële strijd. Woononze- Vlaanderen bedraagt slechts een schamele 6 procent. Dat kerheid leidt ook tot een gebrek aan perspectief, en wonen is weinig in vergelijking met onze buurlanden. En het is ge- wordt een bron van chronische stress. Er valt niet aan te woon te weinig voor de noden die er zijn. Met als gevolg een ontsnappen. Je staat ermee op en je gaat ermee slapen. Als wachtlijst van 182.000 gezinnen en 143.000 schoolgaande je er al niet wakker van ligt. kinderen. Dit leidt dan weer tot schrijnende toestanden aan Woononzekerheid omzetten in woonzekerheid biedt grote de onderkant van de private huurmarkt, waar kwaliteits- en kansen. In de eerste plaats in het onderwijs. Schoolprestaties kwantiteitsproblemen samenkomen in laakbare huisjesmel- worden in de school gemeten, maar een belangrijk deel van kerij. de prestaties moet thuis geleverd worden. Woonzekerheid Hoe kunnen we op een snelle, kostenefficiënte manier stelt mensen ook in staat om werk te maken van het zoeken ons (sociaal) woningbestand opkrikken? Ik leg deze vraag naar werk. En wie al aan de slag is, zal productiever werken. graag voor aan de lezers van A+, aan de ontwerpers van Kortom, woonzekerheid is een hefboom naar een diploma onze woningen en woonomgevingen. Leidt standaardisering en een job! onvermijdelijk tot eenheidsworst? Kan verdichting zonder Het slechte nieuws is dat woononzekerheid toeneemt. In versmachting? Kan compactering zonder kwaliteitsverlies? zijn nieuwste boek Woon(on)betaalbaarheid toont architect En helpt het om wonen betaalbaarder te maken? Hoe pakken Filip Canfyn aan dat woononzekerheid een steeds groter we de hoogdringende energetische renovatiegolf aan zonder deel van de middenklasse bedreigt. Het goede nieuws is dat een sociaal bloedbad te creëren? Laat van jullie horen, niet daardoor ook het urgentiebesef groeit. alleen in de eigen beroepskring, maar zeker ook in het pu- blieke debat! Theo Vaes ArmenTeKort vzw Woningen-

8 A+301 Na jaren van stadsvlucht groeien onze steden opnieuw snel, Mirakeloplossingen bieden geen antwoord: verlaag de btw, of en dat veroorzaakt groeipijnen op de woonmarkt. De prijzen zorg voor een fiscale aftrek van de woonlening (de woonbo- voor kopen, huren, bouwen en verbouwen stijgen sterk. Re- nus)! Dat zorgde vooral voor prijsstijgingen omdat gezinnen cente evoluties zoals inflatie van materiaal- en loonkosten wat meer budget beschikbaar hadden. Verhoog het aanbod! en stijging van de rente, versterken het effect. Eén cijfer vat Bouw meer, hoger en vooral kleiner. Dat zorgde er vooral de complexe stedelijke wooncrisis gebald samen: 50 procent. voor dat vastgoed een aantrekkelijk financieel beleggings- De helft van de stadsbewoners huurt een woning, terwijl product werd in plaats van een antwoord te bieden op de het stedelijk woonbeleid het moet stellen met regionale en wooncrisis. Geen van deze oplossingen bracht een kentering, federale kaders die op eigenaarschap zijn gericht. De helft juist omdat ze de complexiteit niet vatten. Wat zijn dan wel van de huurwoningen is in slechte staat. De helft van de goede voorzetten? Een poging: huurders moet rondkomen met één inkomen en spendeert te Breng het aanbod in overeenstemming met de noden, veel aan de woonkost in verhouding tot het inkomen. Nood- wensen én mogelijkheden van de bewoners. Wonen moet gedwongen welteverstaan, omdat de stedelijke woonmarkt bereikbaar zijn voor iedere doelgroep op de inkomensladder. in de laatste tien jaar de helft duurder is geworden. Kortom, Laten we de woonmarkt verbreden! Zet in op huuraanbod. de helft van de stadsbewoners vindt geen betaalbare woonst, Durf ook in de stadsrand te verdichten. Realiseer nieuwe terwijl wonen een basisrecht is. Komt nog bij dat de helft van woonvormen die compacter en collectiever zijn. Stimuleer de gezinnen bestaat uit alleenstaanden, eenoudergezinnen een ander opdrachtgeverschap, eigenaarschap en beheers- of grote en/of nieuw samengestelde gezinnen terwijl het vormen zoals CLT, coöperatieven en huurintermediairen.* ruimtelijk beleid afgestemd blijft op het klassieke model. Een tweede voorzet: zet in op grondposities. Stedelijke Dat alles samen – krapte in aanbod, onaangepaste wo- overheden hebben dan wel weinig eigendom, maar maak ningtypes, te dure huur- en koopprijzen en ondermaat- er een hefboom van. Door de grondkost te laten vallen, ver- se kwaliteit – maken van de betaalbaarheid een complexe andert niet alleen het kostenplaatje van wat erop gebouwd opgave, terwijl de woonmarkt maar zeer traag evolueert. wordt, maar er kunnen ook eisen worden gekoppeld aan mogelijke zakelijke rechten. Zo wordt stadsgrond vruchtbare Opinie bodem voor betaalbaar wonen. Haal als overheid ook de residuele grondwaarde van private gronden naar beneden.* De laatste voorzet zit in het opschalen. In onze steden werd de afgelopen jaren al veel geëxperimenteerd, maar kleinscha- lig. Nu de nood zo hoog is én numeriek groot (kijk maar naar de ellenlange wachtlijsten voor sociale woningen) hebben we nood aan een groot wervend project. Ik pleit voor het bundelen van de kennis en kunde in een Bouwmanifestatie Betaalbaar Wonen, zoals in Duitsland een IBA (Internationa- le Bauausstellung) bestaat. Het zorgt voor een partnerschap tussen overheden, ontwikkelaars en eigenaars. En de ont- werper wordt de spilfiguur om de puzzel te doen passen. Dit door ontwerpkracht toe te voegen aan regels, marktconforme bouwprincipes, verdichtingskansen en verbeelding! * De stadsessays #01 Breed Wonen en #05 Vasthoudgoed zijn te vinden op de website van Stadsbouwmeester Gent: stad.gent/nl/wonen-bou- wen/stadsbouwmeester. Peter Vanden Abeele DeStadsbouwmeester Gent woonmarkt

Perfectly formed LS 990 – THE DESIGN CLASSIC AMONG LIGHT SWITCHES JUNG partner for Belgium: JUNG.DE Stagobel STAGOBEL.BE

10 A+301 ↘  Possible Architecture Het oneindige spel Inverse Landscape  ↓ In het Kunstmuseum in Den Haag loopt tot het najaar de tentoonstel- ling Escher – Andere wereld. Ze toont niet alleen het werk van de beroemde Nederlandse graficus M.C. Escher, maar ook enkele kunstinstallaties van de architecten Gijs Van Vaeren- bergh. Eline Dehullu – Foto Johnny Umans

A+301 Escher – Andere wereld 11 De klinkende naam Maurits Corne- ma’s uit zijn werk: lichtheid en zwaarte, In de andere zalen dragen de al even lis Escher (1898–1972) behoeft haast tijdelijkheid en eeuwigheid, onmogelijke impressionante werken van Gijs Van geen verdere uitleg. De Nederlandse architectuur en oneindigheid, symmetrie Vaerenbergh kenmerkende titels als kunstenaar is wereldberoemd om zijn en optische illusie, spiegeling en reflectie. Two Curved Mirrors, Endless Line en houtsneden, houtgravures en lithogra- De tentoonstelling bestaat voorna- Impossible Architecture. Maar ook In- fieën, waarin hij speelt met wiskundige melijk uit zeven grote, lichte zalen die verse Landscape, want ook de natuur principes. Zijn gravures verbeelden op thematisch zijn ingedeeld en waarin het was een centraal thema bij Escher. In het eerste gezicht volstrekt juiste, ma- werk van Escher en de ruimtevullende een poging om de diepte en de weids- thematisch objecten, maar de vlakver- installaties van Gijs Van Vaerenbergh heid van zijn landschapsprenten te delingen ervan blijken bij nader inzien elkaar versterken. Zo is er de zaal spe- vatten, hing Gijs Van Vaerenbergh te evolueren tot een onmogelijke vorm cifiek over architectuur, waarin gefo- honderden handgesneden vellen papier of een oneindig meetkundig patroon. cust wordt op de prenten die Escher onder een enorme lichtkoepel. Het is In de tentoonstelling in Den Haag maakte van de vele steden en gebouwen een machtige installatie, die doet den- worden de tekeningen van Escher samen die hij in zijn leven bezocht. Daarin is ken en dromen van bergen, duinen, met grote ruimtelijke werken van Gijs zijn fascinatie voor architectonische wolken of golven. Van Vaerenbergh getoond. De Belgische elementen te zien, zoals nissen, gewel- Op zoek gaan naar de grenzen van architecten staan bekend om hun kun- ven, kolommen, trappen en steegjes. ruimte, landschap, perspectief en illu- stinstallaties, vaak in de publieke ruimte Hier bouwde Gijs Van Vaerenbergh de sie: dat deed Escher op papier, en doet en spelend met het perspectief van de installatie Possible Architecture: een grid Gijs Van Vaerenbergh aan de hand van toeschouwer. Hun installaties in de Es- van dertig zuilen en rondbogen. Een ruimtelijke installaties. In de expo in het cher-tentoonstelling creëren niet alleen ruimte waarin de bezoeker kan rond- Kunstmuseum komen de twee werelden een achtergrond of drager voor de pren- dwalen, om telkens opnieuw een prent perfect samen. ten, maar vormen ook een gebeeldhouw- te ontdekken die eerst verscholen lag de interpretatie van de belangrijke the- achter een van de vele zuilen. Impossible Architecture  ↓ Escher – Other World Where When Info and tickets Kunstmuseum Den Haag until 10 September 2023 kunstmuseum.nl

12 A+301 Eén solide partner voor alle hellende daken. Gedreven door een gezamenlijke passie, gesterkt door complementaire vaardigheden besloten we onze krachten te bundelen: vanaf nu zijn we CREATON TERREAL Benelux. Samen reiken we u een totaalpakket aan hoogwaardige en innovatieve producten voor hellende daken aan, gaande van dakpannen met hun accessoires tot gevelelementen en geïntegreerde PV-panelen. Even tijdloos authentiek als stijlvol eigentijds, met oog voor de planeet van morgen. Bovendien kunt u écht op ons bouwen: ondersteuning van a tot z – van aanvraag tot (dak) zet – is het fundament van onze duurzame partnerschappen. creatonterrealbenelux.be

A+301 Plants, Shadows and Models 13 Kunstschilder Koen van den Broek Koen van den Broek is een heden- De basis van het werk werd gelegd tij- bracht begin dit jaar een muur- daagse kunstenaar die sinds eind ja- dens een reis naar Zuid-Frankrijk, waar schildering aan in het Vandenhove ren 1990 een praktijk heeft ontwikkeld Van den Broek een bezoek bracht aan Centrum voor Architectuur en Kunst waarin fotografie, schilderkunst en ar- de Chapelle du Rosaire in Vence. Deze in Gent. Dit kunstwerk, gemaakt op chitectuur samenkomen. Op basis van kleine kapel werd in de late jaren 1940 maat van het gebouw en geïnspireerd foto’s die hij maakt op reizen in binnen- ontworpen door kunstschilder Henri op de Chapelle du Rosaire van Henri en buitenland, schildert hij fragmenten Matisse (1869–1954). Van den Broek werd Matisse, voltooit een van de laatste van stedelijke en suburbane plekken, getroffen door het licht-, kleur- en scha- ontwerpen van architect Charles details van gebouwen en straten, maar duwspel in en rond de kapel, en maakte Vandenhove. ook weidse landschappen. In de voor- een uitvoerige fotoreeks van zowel het ex- bije jaren deed hij ook steeds vaker in- terieur als het interieur. Plants, Shadows Eline Dehullu – Foto Jan Kempenaers terventies in gebouwen. and Models (mural) bestaat uit verschil- De muurschildering van Van den lende beeldcomposities, respectievelijk Het paviljoen naast de Boekentoren van Broek in het auditorium op de beneden- van de route naar, de ruimte rond en de Henry Van de Velde, op de hoek van verdieping van het Vandenhove-pavil- ruimte in de kapel. Met houtskool, pot- Rozier en Sint-Pietersnieuwstraat, is een joen is op maat van het gebouw gemaakt. lood, olieverf en oliekrijt schilderde hij ontwerp van de Luikse architect Charles Charles Vandenhove had een project fragmenten en veelkleurige sequenties Vandenhove (1927–2019), die in 2012 zijn voor ogen gelijkaardig aan dat van de van de schaduwen van planten op de kunstcollectie aan de Universiteit Gent zittingzalen van het justitiepaleis van buitenwanden van de kapel, en een rit- schonk. Hij was een van de belangrijkste Den Bosch, die afgewerkt zijn met wand- mische reeks gebaseerd op de bestaande en invloedrijkste Belgische architecten tapijten van Marlene Dumas, Jeff Wall glasramen en op maquettes van ongere- uit de naoorlogse periode. Hij ontwierp en Luc Tuymans. Voor het resterende aliseerde ontwerpen van Matisse. talrijke opmerkelijke publieke gebouwen wandoppervlak boven de lambrisering Met de muurschildering van Koen en realiseerde renovatie- en woningpro- in het auditorium in Gent wilde de ar- van den Broek maakt het Vandenhove jecten in België, Frankrijk en Nederland, chitect een samenwerking met Van den Centrum zijn ambities om een interfa- waaronder het Universitair Ziekenhuis Broek opzetten, maar door het overlij- cultair studiecentrum te zijn helemaal (CHU) en de wijk Hors-Château in Luik, den van Vandenhove in 2019 ging het waar, op het raakvlak van architectuur en het jusititiepaleis in het Nederlandse project niet door. Het zou tot begin 2023 en kunst, met bijzondere aandacht voor Den Bosch. duren voordat Van den Broek de wand- de tentoonstelling als kennis- en pre- schildering Plants, Shadows and Models sentatievorm. (mural) eindelijk kon realiseren. Rappel aan Matisse Koen van den Broek: Where Info Plants, Shadows and Models Vandenhove Centrum voor ugent.be/vandenhove Architectuur & Kunst, Universiteit Gent



Een goede partner voor je energie, da’s essentieel. Zowel om je bureau als je mobiliteit vlot te doen draaien. Al 20 jaar is Luminus je partner voor alles wat met energie te maken hee bij jou op kantoor. En vanaf nu ook voor je mobiliteit. Onze experts adviseren je – rekening houdend met je elektrische installatie en voertuig – inzake laadoplossingen en plaatsing. Daarnaast stellen ze je intelligente oplossingen voor om controle te houden over je verbruikspieken en zorgen ze voor een gesplitste facturatie. Je krijgt toegang tot een uitgebreid netwerk van laadpalen in heel Europa om je wagen op te laden. Zo kan je telkens met een gerust hart de weg op. En bovendien ben je ook zeker dat je de juiste keuzes maakt voor de toekomst, zowel voor jezelf als voor je klanten. Meer info op elektrische-mobiliteit.luminus.be Samen maken we het verschil.

Affordable 16 A+301 housing

A+301 17

18 DBLV, Nekkersput, Gent A+301 ↘  DBLV architecten vormt de bestaande monogeoriënteerde appartementen om tot ideale doorzonwoningen. De architecten creëren een centrale gang op elk van drie verdiepingen, waarrond de transversale duplexappartementen zijn geplooid. ovtemErraessnlanaslge- ↙  Aan de rand van het Gentse stadscentrum stond een aftandse woontoren uit de jaren 1970, in beheer van de sociale huisvestings- maatschappij. DBLVa voert een grondige renovatie en uitbreiding door van het appartementsgebouw.

A+301 19 ↓  Om het complex te laten aansluiten op de rooilijn van de buren, introduceren de architecten twee aansluitende volumes. De aparte volumes vormen een stapeling van twee sets rijhuizen, de onderste hebben een ingang aan de straat, de bovenste op een dakterras. In de Nekkersputstraat, aan de rand van het Gentse Het originele, lange en smalle, gebouw van acht bouwlagen stadscentrum, staat een aftandse woontoren. Het ge- bouw uit de jaren 1970 is in beheer van sociale huisves- hoog bestaat uit twee kernen met vier monogeoriënteerde tingsmaatschappij De Gentse Haard – onlangs opgegaan in Thuispunt Gent – die het liever wil slopen. Ze stelt appartementen errond. Dragende wanden van baksteen, Dierendonck-Blancke-Lust-Van De Ginste architecten (DBLVa) aan om de toekomst van de site te onderzoeken, op regelmatige tussenafstand van 360 cm, staan haaks op met het oog op de bouw van meerdere eengezinswonin- gen. Aangezien de structuur van de woontoren in goede de lange gevels en de planindeling. Die gevels zijn perfect staat is, gaat het bureau daar niet mee akkoord. Initieel tegen de opdracht in, bereidt het een grondige renovatie op het westen en oosten gericht, met gevarieerd uitzicht op en uitbreiding van het appartementsgebouw voor. respectievelijk het natuurgebied Bourgoyen-Ossemeersen en het stadscentrum. Deze troeven speelt DBLVa uit: het vormt de wooneenheden om tot ideale doorzonwoningen. Het be- lemmert het uitzicht niet met buitencirculatie en maakt elke drie verdiepingen een centrale gang in het gebouw, waarrond de transversale duplexappartementen zijn geplooid.  → Arnaud De Sutter – Foto’s Filip Dujardin

+20 DBLV, Nekkersput, Gent A 301 Typologische reconversie karakteristieke relatie tot het exterieur. De keuken zorgt er Het is duidelijk dat de renovatie een verregaande typolo- echter niet voor dat de doorzonleefruimte haar transversale gische en structurele reconversie behelst. Binnen de 360 kwaliteiten verliest. Een belangrijk focuspunt voor de archi- cm vrije ruimte lopen de leefruimtes van gevel tot gevel. tecten: “Hoewel de leefruimtes behoorlijk kleine ruimtes zijn, Erboven of eronder ligt de inkomhal, met de slaapkamers voelen ze toch ruim aan doordat de diepte van het gebouw en natte ruimtes. Grotere appartementen worden uitgebreid op elke plek erin voelbaar is.” naar een travee links of rechts. Zo ontstaat een ingewikkelde puzzel in drie dimensies. Stedenbouwkundige herbronning Het woonaanbod in het gebouw wordt drastisch gediver- De toren valt uit de toon als enig appartementsblok in de sifieerd. De oorspronkelijke 68 identieke appartementen straat. Hij staat bovendien niet op de rooilijn. DBLVa geeft worden ingeruild voor 46 units van divers allooi. In Ar- de strook tussen pand en voetpad een statuut, ze overwint chitectuurboek Vlaanderen N°15 prijst Martino Tattara het er het hoogteverschil tussen de straat en ingang en biedt gebouw voor deze tweeledige reconversie: “Het voorstel lijkt plaats aan de helling naar de fiets- en reguliere berging. Om een antwoord te bieden op tal van uitdagingen: de renovatie het complex aan te sluiten op de buren op de rooilijn, intro- van bestaande sociale woonblokken die in de tweede helft duceert het team twee aansluitende volumes. Ze staan los van de vorige eeuw zijn gebouwd, de noodzaak om het wo- van het hoofdgebouw, maar zijn er deels op aangewezen voor ningaanbod om te vormen van middelgrote tot heel grote of circulatie. De twee gebouwen zijn een gemiddelde van de heel kleine eenheden en het vermogen van de woningen om duplexappartementen in de toren en de huizen in de straat. beter in te spelen op de levensstijl van grote gezinnen.” DBLVa: “We zien de aparte volumes als een stapeling van Tattara doelt op de tweedeling van de leefruimtes in de twee sets rijhuizen, de onderste hebben een ingang aan de woningen door de centrale plaatsing van de keuken. “Door straat, de bovenste op een dakterras.” Dat terras is verbonden de keuken centraal in de flat te situeren in plaats van in een met de centrale woontoren via een passerelle, een verlengde ‘verborgen’ hoek” versterkt DBLVa volgens hem het idee dat van de middelste gang. De buitengang kan worden bereikt via “het huis een plek van productieve en reproductieve arbeid de liften binnen, of via de monumentale trapkokers buiten. is en dat de erkenning hiervan de voorwaarde is voor sociale Aan de westzijde van het gebouw staat een prominente transformatie.” De doorloopkeuken scheidt de leef- van de staalstructuur, die de buitenterrassen van de units herbergt. eetruimte logistiek, maar nooit visueel. De plaatsing in het Ze vormt een grafische toevoeging aan de achtergevel en midden genereert een sequens van ruimtes, met elk een geeft uiting aan het interne programma. Doordat de appar- → ↘  Aan de westzijde van het gebouw staat een prominente staalstructuur, die de buitenterrassen van de units herbergt. Ze vormt een grafische toevoe- ging aan de achtergevel en geeft uiting aan het interne programma.

A+301 DBLV, Nekkersput, Gent 21 ↑   Doordat de appartementen uit meerdere verdiepingen bestaan, hebben ze ook toegang tot meerdere lagen terras, zowel aan de leefruimtes als de slaapkamers. Ze vormen een bonte verzameling van gebruiken en stockage.

+22 DBLV, Nekkersput, Gent A 301 tementen uit meerdere verdiepingen bestaan, hebben ze ook het aluminium schrijnwerk in gegalvaniseerd stalen kader toegang tot meerdere lagen terras, zowel aan de leefruimtes verlicht de gevelbekleding de hele straat. als de slaapkamers. De stelling is een bonte verzameling van Van een beklemmende toren weet DBLVa een frivool gebruiken en stockage, zoals voorzien door DBLVa. maar toch bescheiden gebouw te maken. Met zijn ruime Wat een verbetering is de frisse gevel in vergelijking met woningen stelt het gebouw de leefbaarheid voor zijn bewo- het grauwe origineel. Hij is bekleed met witte steenstrips ners voorop. De reconversie integreert het complex in en toont door subtiele wijzigingen in het verband de ach- de straat – een voorbeeld dat helaas niet werd gevolgd terliggende structuur van het gebouw. Elk type opening door latere aanpalende ontwikkelingen. De buren halen correspondeert met een specifieke ruimte binnen, de karak- de sterkte van Nekkersput niet onderuit, wel integendeel, teristieke planindeling laat zich daardoor duidelijk aflezen het blijft een inspirerend voorbeeld voor hergebruik van op de gevel. Samen met de groene externe structuren en sociale woningbouw. Snede Aa 01 10 m Snede Bb 01 10 m Niveau 1 01 niv. +1 B 10 m Aa Niveau 0 01 niv. 0 b 10 m Architect Programme Structural engineering 0 2 10 20m DBLV architects Collective residential building of Sileghem & Partners Completion 56 living units within an existing Website structure Service engineering May 2020 dblvarchitecten.eu Procedure Tech3 Total floor area Project name Private Competition Building physics 11,235 m2 Nekkersput Client V.E.T.O. & Partners Budget Location SHM De Gentse Haard Lead contractor € 8,192,000 (excl. VAT and fees) Ghent Landscape architect BBC Bekaert Product/Supplier Lieve Van De Ginste Aliplast (aluminium windows and doors)

A+301 23 partner.gira.be Voelen. Een schakelaar? Of volmaakt met slechts één aanraking? De Gira tastsensor 4 is meer dan alleen aan of uit. Hij is veelzij- dig qua design. Pure intuïtie. En comfor- tabel configureerbaar voor KNX functies zoals entertainment, jaloezie, tempera- tuur of licht. Een schakelaar die oriëntatie biedt en waarmee we niet alleen het Smart Home, maar ook heel eenvoudig ons gevoel Sturen. Gira tastsensor 4Gira / Smart Home /

+24 Broekx-Schiepers, Wooncollectief, Borgerhout A 301 ↓ →  Het blok aan de Gravinstraat. De traphal naar de appartementen werd niet verwerkt in de kern van het gebouw, maar is opgevat als een buitentrap die vanuit de tuin toegang biedt tot de galerijterrassen van de appartementen.

A+301 Broekx-Schiepers, Wooncollectief, Borgerhout 25 In het drukke, dichtbebouwde stedelijke weefsel van Jo Broekx staat me op te wachten onder de grote luifel in Borgerhout ontwierp Broekx-Schiepers architecten een de besneeuwde binnentuin. De tuin ligt er wat verlaten bij wooncollectief met zes appartementen, vier rijwoningen nu de woningen nog op hun eerste bewoners wachten. Het en een ondergrondse parkeergarage rondom een ge- drukke verkeer dat de stad via de Turnhoutsebaan in- en meenschappelijke binnentuin. Opdrachtgever AG Vespa uitrijdt is erg aanwezig. Een deel van het bouwblok tussen de beoogde met dit project om betaalbare en kwalitatieve Gijselsstraat en de Gravinstraat is immers nog onbebouwd, woningen te realiseren die aangepast zijn aan de diverse waardoor de binnentuin langs de zijde van de verkeersas gezinssamenstellingen van de groeiende stadsbevolking. nog niet ingesloten is. Toch kun je je als bezoeker meteen Broekx-Schiepers gaf het project achter zijn herkenbare inbeelden dat deze gemeenschappelijk tuin een rustpunt zal stedelijk gelaat een opmerkelijke eigenheid. vormen in de levendige omgeving. Rond de binnentuin (met tuinberging en toilet), die het hart vormt van het woonpro- Bart Tritsmans – Foto’s Tim Van de Velde ject, werden de zes appartementen in de Gravinstraat en de vier rijwoningen in de Gijselsstraat geschikt.  → Eigen heid in collectiviteit ↘  De voorgevel van het blok aan de Gijselsstraat. Met de stenen plint, het lichte pleisterwerk en de verticale betonsteenstroken, waarmee het gebouw de schaal van de aanpalende rijwoningen volgt, past de façade zich harmonisch in de gevelrij.

+26 Broekx-Schiepers, Wooncollectief, Borgerhout A 301 Snede Aa Niveau 1 a A Niveau 0 02 5 10m Architect Programme Service engineering Budget Architecten Broekx-Schiepers 6 apartments, 4 houses, AE+ € 2,694,912 underground parking, (excl. VAT and fees) Website communal courtyard Acoustics Product/Supplier broekx-schiepers.be Procedure PS-Acoustics Soprema (roofing), Project name Raamcontract Grond- en Lead contractor Reynaers Aluminium Pandenbeleid (window frame), Wooncollectief Gravinstraat Dhulst’ Bolidt (floor finishing), Client Niko (electric equipment) Location Completion AG Vespa Gravinstraat – Gijselsstraat, June 2021 Borgerhout Structural engineering Total floor area AB Associates 2,259 m2

A+301 Broekx-Schiepers, Wooncollectief, Borgerhout 27 Broekx-Schiepers architecten streefde ernaar om “een een voor- en een achterdeur hebben, maar dat ook de appar- plaats voor toevallige ontmoetingen te creëren, door het tementen zowel via de liftkoker (de voordeur) als via de open collectieve karakter van de buitenruimte te versterken”, zegt traphal aan de tuinzijde (de achterdeur) te bereiken zijn. De Jo Broekx. Zo zijn alle private terrassen op de tuin gericht en terrassen van de wooneenheden kijken allemaal op de tuin kreeg de binnentuin een cruciale plaats in de interne circula- uit (en dus ook op elkaar), en de toevallige ontmoetingen tie van het gebouw. De wenteltrappen van de ondergrondse in de gemeenschappelijke ruimtes krijgen een belangrijke parkeergarage komen uit in de tuin (een lift leidt rechtstreeks betekenis in het project. Je moet dus een beetje geluk hebben naar de wooneenheden), terwijl een onderdoorgang de bin- met de buren. nentuin met de straat verbindt. De fietsenstalling kreeg Een wooncollectief met een gedeelde binnentuin is in- een plaats onder de luifel, die ook gebruikt kan worden om tussen een bekende en gegeerde typologie, en ook in de gemeenschappelijke activiteiten te organiseren. projecten van AG Vespa is het een terugkerende formule. Bovendien werd de traphal naar de appartementen niet De gevels, die de architecten geënt hebben op de alledaagse verwerkt in de kern van het gebouw, maar is ze opgevat stedelijke gevels in de directe omgeving, vormen een herken- als een buitentrap die vanuit de tuin toegang biedt tot de baar beeld. Met de stenen plint, het lichte pleisterwerk en de galerijterrassen van de appartementen. Deze ontwerpkeuze verticale betonsteenstroken, waarmee het gebouw de schaal zorgde ervoor dat niet alleen de grondgebonden woningen van de aanpalende rijwoningen volgt (een idee dat de archi- → ↓  Alle private terrassen zijn op de tuin gericht die een cruciale plaats kreeg in de interne circulatie van het gebouw. De wenteltrappen van de onder- grondse parkeergarage komen uit in de tuin, terwijl een onderdoorgang de binnentuin met de straat verbindt.

+28 Broekx-Schiepers, Wooncollectief, Borgerhout A 301 tecten ontleenden aan Bruno Tauts ‘Onkel Toms Hütte’), uit betonnen balken en kolommen. En ook in de toekomst past de façade zich harmonisch in de gevelrij. De eigenheid blijven de woningen aanpasbaar: technieken die verdeeld van het project, en een element waarmee het stadsontwik- worden via de plafonds, zoals ventilatie en elektriciteit, zijn kelingsbedrijf vaak verrast, is de ruimte die aan de ontwer- verwerkt in de draagvloeren “zodat wanneer een bewoner pers wordt geboden om met grondplannen en indelingen te binnen vijftig jaar besluit om de vloer uit te breken hij geen experimenteren. AG Vespa stelt als doel om proefprojecten technieken van de onderbuur tegenkomt”, vertelt Jo Broekx. op te zetten met alternatieve plannen en typologieën om Doorgaans verkoopt AG Vespa cascowoningen met af- een plaats te bieden aan diverse gezinssamenstellingen. In gewerkte badkamers. Broekx-Schiepers architecten en AG de zoektocht naar een manier om betaalbare en verscheiden Vespa kozen er in dit project voor om twee woningen (een stedelijke woningen te ontwikkelen in Antwerpen-Noord, rijwoning en een appartement) volledig instapklaar op te werkte AG Vespa eerder al verscheidene typologieën uit in leveren, en de andere wooneenheden als casco’s te verkopen. samenwerking met jonge architectenbureaus. Zo krijgen potentiële kopers een idee van hoe de indeling In dit wooncollectief hield Broekx-Schiepers architec- van een woning er kan uitzien, zonder bepaalde keuzes voor ten de plattegronden van de woningen zo vrij mogelijk. De alle kopers vast te leggen. De inrichting van het gelijkvloerse rijwoningen zijn opgebouwd uit een stapeling van drie of appartement toont de mogelijkheden van het doordachte vier bouwlagen met telkens twee of drie identieke ruimtes, ontwerp van Broekx-Schiepers architecten. De vier identieke, verbonden met een open trap. Ook de doorzonappartemen- lichtrijke kamers worden gespiegeld rond de badkamer en de ten zijn zo flexibel mogelijk opgevat, zodat de eigenaars ze keuken. Mat beglaasde houten deuren scheiden de kamers volgens hun eigen noden kunnen invullen. Vier identieke van elkaar af, maar schuiven en draaien ook naadloos in de kamers liggen hier aan weerszijden van de dienende ruimtes muren weg, zodat er zichtlijnen ontstaan en het appartement (sanitair en technieken), die op vraag van Vespa wel vastge- geen gangen of verloren hoekjes heeft. Broekx-Schiepers legd werden in de plannen. De eigenaars beslissen zelf of ze slaagde erin om het woonproject een opmerkelijke eigen- aan de straat- of de tuinzijde wonen, hoeveel slaapkamers ze heid te geven, zowel met (het uitlokken van interacties in) creëren, en waar de keuken een plek krijgt. Binnen de woon- de gemeenschappelijke binnentuin, als met de flexibele, eenheden zijn er geen dragende muren; de structuur bestaat ingenieuze indeling van de wooneenheden. ↓  De architecten hielden de plattegronden van de woningen zo vrij mogelijk. Ook de doorzonappartementen zijn zo flexibel mogelijk opgevat.

LTehefeeusseesnsteianltfiierel De Stûv 6-in inbouwhaard valt op door zijn breed zicht op het vuur en past gemakkelijk in bestaande open haarden, zelfs in een nis met beperkte diepte. De inbouwhaard is beschikbaar in 7 formaten, is compact en heeft een aantrekkelijke prijs waardoor iedereen toegang krijgt tot een kwalitatieve haard. Deze ecologische, zuinige en esthetische haard zal elke liefhebber van een authentiek vuur zeker bekoren. Getoond model : Stûv 6-in Volg ons op www.stuv.com

Betaalbaar30 A+301 wonen: oonptegweanevrep?- ↑  Studio Thomas Willemse, sociale woonwijk Egelsvennen, Mol Wonen is een grondwettelijk recht. Hoe komt het dan Het loont om aan een groep van architecten en ontwikke- dat in Vlaanderen 180.000 gezinnen op de wachtlijst laars eens de vraag te stellen naar de betekenis van betaal- staan voor een sociale woning? Dat 47 procent van de baar wonen. De kans is groot dat er verhalen volgen over private huurwoningen ontoereikend is qua kwaliteit? de strengere eisen en complexe ontstaansprocessen voor En dat 52 procent van de private huurders meer dan een de nieuwbouwproductie, die een schamele 1 procent van derde van zijn inkomen aan huur besteedt? Of dat drie de woonmarkt omvat. Breng een aantal actoren die zich op de tien private huurders na het betalen van de huur bezighouden met huurders of mensen in armoede bij elkaar onvoldoende overhouden om menswaardig te leven? En en je krijgt een heel ander perspectief over schrijnende in hoeverre kunnen ontwerpers en opdrachtgevers hier woontoestanden, door het gebrek aan sociale woningen en invloed op uitoefenen? de schaarste op de private huurmarkt. In zijn nieuwste boek3 argumenteert Filip Canfyn dat huis- Edith Wouters vesting vroeger een grondrecht was en vandaag een markt-

A+301 Betaalbaar wonen 31 goed, een vastgoed. De excessen van de financiering van de per te houden. Hier is een belangrijke taak weggelegd voor woningmarkt in de grote steden zijn genoegzaam bekend4. de lokale overheden in het regisseren van het lokale woon- Daarnaast is het woonbeleid van de voorbije decennia gericht beleid.7 In de praktijk blijkt echter nog te vaak dat zowel de op de middenklasse, waarbij de 40 procent hoogste inkomens overheid als de marktpartijen het selectiecriterium ‘betaal- in Vlaanderen – de zogenoemde inkomenskwintielen Q4 en bare woningen’, dat wel eens figureert in overheidsbestekken Q5 – en vooral de eigenaar-bewoners de meeste stimulerings- voor projectontwikkelingen, al te nonchalant toepassen. Een maatregelen van de overheid verwerven. De belangrijkste derde aanbeveling is om de uitdovende woonbonus voor groep van private huurders binnen de laagste en modale Q4–5 aan te wenden voor haalbare huisvesting van Q1–3. inkomens – de inkomenskwintielen Q1, Q2 en Q3 – wordt niet Het is duidelijk dat de bovenlokale overheid een grote of bijna niet ondersteund bij het verwerven van een woonst. verantwoordelijkheid draagt als het gaat om woningen voor Ze worden bovendien geconfronteerd met kwalitatieve en de lagere inkomens en het drukken van de grondprijzen. kwantitatieve schaarste op de huurmarkt. Dat betekent dat er, Daarbij is het van belang om alert te blijven voor de op- zeker met de schokken op de energiemarkt, een betaalbaar- portuniteitskosten die lintbebouwing en woningen buiten heidsprobleem optreedt voor de kwintielen Q1, 2 en 3. Voor dorps- en stadskernen met zich blijven meebrengen een goed begrip: dat is meer dan de helft van de bevolking. Als we het over betaalbaarheid hebben, is het van belang de Alternatieve ontwikkelingsmodellen hele woonmarkt en haar dynamieken te overschouwen – van de private huur- en koopmarkt en de sociale huurmarkt tot de Bij gebrek aan beter zetten actoren zoals Saamo, al dan nieuwbouwproductie. Onderzoek toont aan dat er een duidelij- ke correlatie bestaat tussen de toename van de biedingskracht niet in samenwerking met de lokale overheid, in op het van huishoudens op de woningmarkt en de toename van de vastgoed- en grondprijzen.5 6 Of nog: wat huishoudens kunnen ontzorgen en ondersteunen van energetische renovaties bieden, bepaalt de woningprijzen. Mede door de overheidsin- centives en lage hypotheekrentes gingen de prijzen de voorbije van huurwoningen. De bouwblokrenovaties met rollen- decennia in stijgende lijn. Door de overdruk vanuit de steden is dat niet alleen het geval in de grootstad, maar leidt dat ook de fondsen in Kortrijk8 en Dampoort-knapt-op!9 in Gent in de periferie en het buitengebied tot hogere woningprijzen, waardoor mensen nauwelijks iets van een resterend inkomen richten zich op kwetsbare doelgroepen en kunnen dienen overhouden. Ondertussen kampt de middenklasse met dalen- de restwaarden van vrijstaande villa’s en oude appartementen als inspiratie voor integrale wijkrenovaties elders. Het met lage plafonds en betonrot, en haalt die de premisse van de afbetaalde woning als pensioenpijler onderuit. masterplan voor de sociale woonwijk Egelsvennen in Mol ↗  Een prijsstijging die overeenkomt met een geleidelijke daling van de dat Studio Thomas Willemse opmaakt is veelbelovend als hypotheekrentes. het gaat over het ondersteunen van private eigenaars en Canfyn geeft enkele aanbevelingen mee voor de oplossing hen te laten meeprofiteren van het schaalvoordeel van de van de huidige onbetaalbaarheid van het wonen. Met stip op één moet de overheid 150.000 sociale woningen bouwen. renovatie van de naburige sociale huurwoningen.10 Wetende dat de sociale woningbouwproductie in Vlaanderen tot op heden zo’n 2.000 woningen per jaar bedraagt, is dat Projectontwikkelaars experimenteren ondertussen met een schier onmogelijke opgave. Het goede nieuws is dat elke kwaliteitsvolle sociale woning die gebouwd wordt, betaalbaar concepten om de betaalbaarheid te verhogen. Modulaire en wonen voor een huishouden mogelijk maakt. Ten tweede moet de overheid eigen gronden voor betaalbare huisvesting compacte woningen vormen de basis voor een betaalbaar reserveren en een voorbeeldrol spelen om gronden goedko- product, vaak als huurvastgoed voor inkomensgroepen Q2 en Q3 met een beperkt maar stabiel inkomen. Het splitsen van aankoop van woning en grond11 gaat een stap verder en biedt een betaalbare formule. Het grondaandeel wordt dan opgenomen in een grondenbank en pas in een latere fase verworven wanneer de financiële draagkracht van het huishouden dit toelaat. Deze formule is veeleer een aanbod voor Q3 en Q4 die omwille van een beperkt startkapitaal geen eigenaar kunnen worden. Andere actoren werken samen met © Nationale Bank van België sociale investeerders zoals Inclusio, dat als missie heeft om kwaliteitswoningen op langere termijn tegen een betaalbare prijs aan kwetsbare bevolkingsgroepen aan te bieden. Het grootste potentieel ligt in het neutraliseren van het speculatieve karakter van het wonen, onder meer door mengvormen van eigendomsrecht en gebruiksrecht, zoals wooncoöperaties in Zweden en Zwitserland dat al lange tijd doen, en recenter ook coöperaties zoals Wooncoop in Vlaanderen (zie p. 50). Hier en daar ontstaan experimenten met Community Land Trusts die de grond in eigendom houdt en waarbij bewoners zakelijke gebruiksrechten zoals erfpacht of recht van opstal krijgen voor de woningen (zie p. 51). In Amsterdam experimenteert men dan weer met alternatieve ontwikkelmodellen om betaalbare gezinsap- partementen te realiseren zoals de mengvorm huur-koop. Bewoners huren de kale vierkante meters van hun woning en investeren daarna zelf in de inbouw.12 Ook hier blijkt dat de ontwerpoplossingen in de vorm van nieuwe hardware niet zonder nieuwe orgware kan.  →

+32 Betaalbaar wonen A 301 ↘  In de huidige huizenmarkt vormt de woning het onderpand voor de individuele hypotheek. Bij een parapluhypotheek gaat de coöperatie als geheel een hypotheek aan, met het hele gebouw als onderpand. © Eengezinsappartement, Stadsontwikkeling Gemeente Rotterdam, 2017 de nieuwe bouwcode niet mee in het discours van de pro- jectontwikkelaars om steeds kleiner te bouwen, maar wor- den minimumoppervlaktes voor appartementen behouden. Marktprijzen worden gedrukt door vooraf duidelijke kaders te scheppen voor het gewenste aandeel sociale woningen. En door publieke gronden in eigendom te houden en eigendom van grond en woning te splitsen is de lokale overheid in staat om blijvend invloed uit te oefenen op de woningprijzen. Bovenlokale overheden moeten ondersteuning bieden door kennisoverdracht en een doordacht subsidiebeleid. Ver- spreid over het land worden de stemmen voor het uitrollen van coöperatief wonen als derde pijler naast het sociale en private wonen steeds luider. Meer nog dan op ruimtelijk ont- werpgebied situeert de ontwerpopgave zich immers vooral op het niveau van organisatie- en systeemontwerp. Werk aan de winkel 1 Art. 23 van de Belgische grondwet stipuleert dat ieder mens het recht In een verhelderende rekenoefening waarbij een hypothetische heeft een menswaardig leven te leiden. Die rechten omvatten - na het nieuwbouwwoning voor 250.000 euro wordt verkocht, schetst recht op arbeid en sociale zekerheid - het recht op een behoorlijke Canfyn welke impact de verschillende innovatieve formules huisvesting. hebben op de betaalbaarheid van de woning. Met formules als gesplitst kopen, huursparen of een wooncoöperatie lijkt de toe- 2 https://www.woonzaak.be gankelijkheid voor Q3 alvast verbeterd, maar voor Q2 en zeker 3 Canfyn, F., Woon(on)betaalbaarheid. Over problemen, randfenome- voor eeninkomenhuishoudens blijft de betaalbaarheid van die nieuwbouwwoning vooralsnog hypothetisch. Op het einde van nen en oplossingen, Gompel & Svacina bv, 2023 de rit – in casu 30 jaar – is elke hybride formule duurder – tot 4 Zie onder meer de documentaire Push uit 2019. zelfs dubbel zo duur – dan de rechttoe rechtaan koopformule. 5 De Decker, P., Meeus, B., Pannecoucke, I. e.a., Woonnood in Vlaan- Hoewel de oplossingen die de marktpartijen en maatschap- pelijke actoren aanbieden voor een klein aantal gelukkigen een deren – Feiten/mythen/voorstellen. Garant, 2015 hemelsbreed verschil kunnen maken, blijft een grote groep 6 Zo kan worden gestaafd dat wanneer het consumptiebudget een van de bevolking in de kou staan. Enkel een meerlagige aanpak door lokale en bovenlokale overheden, woonmaatschappijen, derde van het inkomen bedraagt, zodat een derde overblijft voor ontwerpers én projectontwikkelaars kan soelaas bieden. de woonkosten en een derde voor de andere kosten, de haalbare Sociale woningen vormen een belangrijke plannings-, ont- kostprijs van een woning zesmaal het besteedbaar jaarinkomen is. werp- en bouwopgave om betaalbaar wonen voor de laagste Elke inkomensstijging vermenigvuldigt zich daarom met zes in een inkomensgroepen te garanderen. Vanuit ontwerpstandpunt stijging van de biedingskracht én van de mogelijke verkoopprijs. betekent een efficiënte aanpak vaak ook ‘reculer pour mieux De intrestvoet bepaalt uiteraard prioritair de ontleningscapaciteit sauter’. In plaats van ad-hocwoningen te renoveren of bij te en werkt zo prijs- en marktregulerend. De lage intrestvoeten van bouwen is het vaak aangewezen om meer tijd te nemen voor de voorbije jaren doen de prijzen op de vastgoedmarkt stijgen. een integraal gebiedsgericht onderzoek. Dat betekent niet Langer lenen genereert meer ontleningscapaciteit voor dezelfde alleen ruimtelijk onderzoek op het vlak van woningtypes maandelijkse afbetalingssom en een hoge inflatie vermindert het en plattegronden, maar ook het uitzoomen over buurten, gewicht van een vaste afbetaling voor een aan de index gekoppeld bouwblokken, wijken en gemeentes door ruimtelijke visie- inkomen. Daarnaast verhogen fiscale incentives, zoals de aftrekbare ontwikkeling op grotere schaal. interest of de woonbonus, het besteedbaar inkomen en dus ook de Het formuleren van duidelijke ambities waarbij betaalbaar biedingskracht met een equivalente som, zodat de woningprijzen al en kwaliteitsvol wonen in fijne leefomgevingen centraal even equivalent kunnen stijgen. staat, vormt een stevige opdracht voor de lokale besturen 7 https://www.vvsg.be/kennisitem/vvsg/betaalbaar-wonen en de nieuwe woonmaatschappijen. In Brussel, waar zo’n 8 https://www.complexestadsprojecten.be/Documents/Kortrijk_K/ 45.000 huishoudens op een sociale woning wachten, gaat Boekje%20Bouwblokrenovatie%20Kortrijk.pdf 9 https://degroteverbouwing.eu/nl/bouwstenen/dampoort+knapt+op/ bouwblokrenovatie kortrijk 10 https://vlaamsbouwmeester.be/nl/instrumenten/oag2214-master- plan-integrale-wijkrenovatie-egelsvennen-mol en https://ar-tur.be/ dossiers/wijkmotor-egelsvennen-in-magazine-woonwoord 11 Bijvoorbeeld: www.split-it.be 12 https://issuu.com/stadsontwikkeling/docs/woonlab010_eengezin- sappartement_iss Woon(on) Author Publisher ISBN Info betaalbaarheid: Over problemen, Filip Canfyn Gompel & Svacina, 9789463714235 gompel-svacina.eu randfenomenen en 2023 oplossingen Price Language € 29,90 Dutch

DE MEEST VERFRISSENDE EAU DE TOILETTE. GEBERIT AQUACLEAN. DE DOUCHE-WC. Niets is zo zuiver als water. Gun jezelf dit frisse, zachte gevoel ook op het toilet: Geberit AquaClean reinigt je met een aangename waterstraal op lichaamstemperatuur. Ervaar een nieuwe dimensie van persoonlijke hygiëne op geberit-aquaclean.be.

Vuistregels34 A+301 A+ vroeg aan drie bouwende architecten om enkele con- 2(GD) crete tips te formuleren die het idee ‘betaalbaar wonen begint bij betaalbaar bouwen’ staven. Hieronder vind je Verminder het individuele 11 vuistregels van Gilles Debrun (UCLouvain), Kelly en verhoog het collectieve. Hendriks (B-ild) en Lieven Nijs (Blaf). Om beter te wonen moet het aantal m2/persoon niet hoger maar juist lager. Daarom zouden Eline Dehullu 1(GD) de stedenbouwkundige voorschriften moeten toelaten om veel kleinere woningen te bouwen Haal het wonen uit elke vorm van speculatie. (bijvoorbeeld: een tweeslaapkamer-apparte- ment van 70 m2 bruto in plaats van 95 m2). Dat De hoofdreden waarom regulier wonen zo ontzettend duur kan, maar alleen als deze wooneenheden over meer gemeenschappelijke ruimte beschikken, is geworden, is omdat een woning een vorm van beleg- zoals een gedeelde keuken of wasplaats, een coworkingplek of gastenkamer, een collectieve ging is. Er is een algemene shift nodig, zowel binnen tuin of moestuin, of een gedeeld werkatelier. de administratie als in de hoofden van de mensen, vo die het wonen uit de speculatieve markt haalt. Er moeten wettelijke grenzen gesteld worden aan projectontwikkeling, en er moeten andere vormen van eigenaarschap gecreëerd worden, zoals bijvoorbeeld het coöpe- ratief woonmodel (zoals in Zwitser- land), waar je geen woning bezit, maar aandelen in de coöpera- tie, waarvan de waarde aan de consumentenprijsin- 3(GD) dex is gekoppeld. Doorbreek het taboe van onderbezette sociale woningen. Te veel sociale woningen met twee of drie slaapkamers zijn bewoond door alleenstaanden. Die onderbezetting ontstaat bijvoorbeeld wanneer de kinderen het huis ver- laten en alleen de ouder(s) er blijven wonen. Deze woningen zouden opnieuw toegewezen moeten worden aan gezinnen op de wachtlijst, terwijl de alleen- staanden de mogelijkheid moet worden geboden om in dezelfde buurt te blijven, weliswaar in een kleine woning. Daarin is een nieuwe rol voor de sociale-huis- vestingsmaatschappijen weggelegd. 4(KH) Versnel de bouw van sociale woningen. De snelheid waarmee sociale woningen worden ge- of verbouwd, moet opgevoerd worden. Niet alleen het budget voor sociale woningen moet omhoog, ook het proces moet versneld worden. In casus in Brussel verloopt de gunning veel te traag. De werf van een gewonnen wedstrijd voor sociale woningen start gemiddeld pas zes jaar later.

A+301 5(KH) Vuistregels voor betaalbaarheid 35 Ga tot het uiterste, 6(LN) maar ga er niet over. De bouwende architecten zouden veel meer ken-   Internaliseer alle nis moeten hebben en veel meer gebruik moeten kosten en bouw circulair. maken van standaardmaten van bouwmateria- Het idee dat betaalbaar wonen begint bij betaalbaar len. We zouden veel goedkoper kunnen bouwen door die maximaal toe te passen, en niet over de bouwen, is een omstreden standpunt. Zeker als je alle maximale maten te gaan. Details moeten goed doordacht zijn, maar nooit te complex. Anders (ook maatschappelijke) kosten meetelt: materiaalkosten wordt het te tijdrovend en te duur om die uit te voeren. En maak ramingen, ramingen, ramin- (inclusief grondstoffenextractie, productieproces, trans- gen… net tot je team er niet helemaal bij neervalt. port), bouwkosten (arbeid, grondgebruik, infrastructuur), gebruikskosten (energie, water, onderhoud), en sloop- of renovatiekosten (afval en milieu-impact, robuustheid, aanpasbaarheid). Als je al deze kosten in rekening brengt, wordt snel duidelijk dat wat eerst goedkoop lijkt ei- 7 (LN) genlijk vaak heel duur is. De grote omwenteling die we nodig hebben is met andere woorden het internaliseren van de kosten die nu buiten beeld blijven. Alleen dan kunnen we het gesprek over ‘betaalbaar- Vermijd heid’ herijken. ‘dure stedenbouw’. or Stedenbouwkundige plannen en rand- voorwaarden werken vaak contraproduc- tief voor economisch bouwen. Daarom ver- mijd je in opdrachten voor masterplanning het best onregelmatige, grillige bouwvormen die resulteren in relatief veel materiaalgebruik en schiloppervlak in verhouding tot het volume dat ze vertegenwoordigen. Zorg ook dat er geen onderbenut- ting is van de stapeling: gebouwen tussen de 10 en 25 m hoog (middelhoogbouw) beschikken vaak over ongeveer dezelfde funderingstechniek, dezelfde circulatiesystemen, dezelfde technieken. Dat betekent dat elke extra bouwlaag binnen dit hoogtesegment potentieel kan leiden tot een reductie van de gemiddelde bouwkost. Dat geldt niet alleen in de hoogte, maar voor de bouwkorrel tout court. Kleinschaligheid en diversiteit worden in Vlaanderen vaak als kwaliteitscriteria genoemd, maar dat maakt de bouwoperatie duurder. Wees dus niet bang voor schaalver- groting. Behandel verschillende woningen als één groot woongebouw. De winst van dergelijke operaties zit niet alleen in de bouwkost, maar ook in de hoeveelheid open ruimte die overblijft voor water, groen, spel en voedsel.  → betahaelibdaar-

+36 Vuistregels voor betaalbaarheid A 301 8(LN)   Bouw passief en verlaag de comforteisen. Naast de huurprijs of afbetalingskost worstelen we allemaal met onze energiefactuur. En zij die het meeste nood hebben aan een betaalbare woning komen vaak terecht in gebouwen met de hoogste energiefactuur. De Vlaamse EPB stimuleert het nastreven van de passiefhuis-energiebehoefte niet. Die keuze wordt gemotiveerd door de bouwkost (berekend onder andere op basis van projecties van de evolutie van de prijs van aardgas). Toch kan het compenseren van die energiemeerkost perfect door middel van het ontwerp. Er zou dus steeds een verplicht aandeel betaalbare woningen opgeleverd moeten worden aan de passiefhuisstandaard, waardoor de woningen ook in de gebruiksfase betaalbaar blijven. Ook de comforteisen 9(LN) die gehanteerd worden voor de EPB-verslaggeving leiden   de facto tot systematische overdimensionering van vaak erg dure gebouwtechnieken. Het kan met minder. Het is niet nodig om in elke hoek van elke kamer op eender welk moment van het jaar een constante temperatuur Verwar compact te garanderen. niet met klein, en ontwerp slim. Tracht als architect je opdracht- 10(LN) gevers te overtuigen van een kleinere woning dan ze initieel voor ogen hadden. Maar vergeet niet dat compact niet hetzelfde is als klein. Een groot gebouw is meestal compacter dan een klein gebouw. Het gaat niet om de schaal, Steek zelf de handen maar om de compactheid of de ratio volume-gebouw- uit de mouwen schil. Schaaf daarom aan de hoeveelheid vloeropper- en werk minder af. In private woningbouw (indi- vlakte die je binnen een gebouwenveloppe kunt vidueel of collectief) is zelf- bouw een belangrijke manier genereren. Dienende ruimtes (bergingen) kun je om bouwkosten te reduceren zonder aan kwaliteit in te bijvoorbeeld lager maken zodat je meerdere boeten. Dat kan makkelijker als je een houtskelet bouwt. niveaus binnen hetzelfde volume kunt Opdrachtgevers kunnen dan zelf een deel van de werken stapelen. Verstandig is ook om het uitvoeren, zoals het plaatsen programma in klimaatzones te verdelen en zo veel moge- lijk functies buiten het beschermd volume van isolatie, schroeven van te weren. Ook zo bouwplaten of luchtdich- reduceer je tingswerken verrichten. Dat de bouw- zijn makkelijker occasioneel kost. te verwerven vaardigheden dan betonstorten, lassen of metselen. Als architect pas je je dan aan langere uitvoe- ringstermijnen aan en bied je ondersteuning aan je zelfbouwende opdrachtgever. 11(LN) Dit levert besparingen tot 30 procent op. Bezuinig ook op de afwerking: ruwbouw is afbouw. Met beperkte extra inspanningen op de ruw- Personaliseer het onderhoud en het bouwwerken kan vaak veel beheer van een woongebouw. uitgespaard worden. Als we willen kunnen garanderen dat inspan- een belangrijk instrument. In de prijs-kwaliteit- ningen om gebouwen betaalbaar te maken (in discussie wordt het evenwicht deels vanzelf her- aanbouw en in gebruik) ook effectief ten voordele steld wanneer een opdrachtgever zelf langdurig van de eindgebruiker zijn, dan is de verschuiving moet instaan voor het onderhoud en beheer van die zich momenteel voordoet van koop naar huur zijn woongebouw.

EA+301 37 Invia The modular light structure 48V Invia configurator now online: www.erco.com/invia-site Light is the fourth dimension of architecture

38 A+301 ↘  In de oude champignonkwekerij in Sint-Amandsberg wonen sinds goed een half jaar zo’n tien gezinnen verenigd in de cohousinggroep Jean.

A+301 ectv, Cohousing Jean, Sint-Amandsberg 39 Architecten ectv Els Claessens Tania Vandenbus- sche realiseerden in een oude champignonkwekerij in Sint-Amandsberg (Gent) een cohousingproject waar het royaal en comfortabel wonen is. ‘De sleutel is delen, en Inwat je precies deelt.’ Paul Vermeulen – Foto’s Filip Dujardin tweede orde ←  Een vederlichte pergola, met planken op dunne stalen poten ondergraaft de massiviteit van het gebouw. Daar etaleren de architecten hun zin voor elementair detail, voor schoonheid.

+40 ectv, Cohousing Jean, Sint-Amandsberg A 301 Waarheen, nu bouwgrond schaars wordt en de woondruk op binnengebied tussen de Engelbert van Arenbergstraat en de de stad toeneemt? De 19de-eeuwse gordel biedt mogelijkhe- Schoolstraat ligt het door Jean Béthune en zijn volgelingen den. De bouwblokken zijn er slordig getekend en groot. Ook al ontworpen Groot Begijnhof, gebouwd tussen 1873 en 1878 zijn de straten smal – met weinig pleinen en alleen die parken op wat toen de Sint-Baafskouter was. Dat was een revanche die naderhand op het laissez-faire teruggewonnen werden: voor de confiscatie van het middeleeuwse Sint-Elisabethbe- achter de straatbebouwing is ruimte. Die is van oudsher gere- gijnhof, de verborgen wijk die ingelijfd werd in de zichtbare, serveerd voor de bedrijfjes die bewoners hadden: provisorische publieke stad van eerste orde. Maar op de Sint-Baafskouter of steviger bouwsels die zich diep tussen de met koterijen kwam de tweede orde eerst. De straten en huizen eromheen bespikkelde tuinen nestelden. Het is het soort stadsmodel verschenen pas daarna. Wat toen een reactionaire afwijzing waar velen nu van dromen: kleinschalige maakbedrijven, van modernisering was, is nu – maar ook toen – een verstild, wonen en werken dicht bijeen, min of meer in harmonie met tot quasi-organische perfectie geslepen woonmilieu voor elkaar. Dat model houdt stand, maar krijgt ook klappen: die mensen die het anders willen. Daarrond heeft de stad van bedrijfssector kalft af of vloeit weg naar bedrijvenparken, en eerste orde de gelederen gesloten. vergunners eisen onverbiddelijk vergroening van de binnen- Bij cohousing Jean is de volgorde andersom. De ongerepte gebieden. Als zo’n perceel vrijkomt, zou je er kunnen gaan vrijheid van Béthune hadden de architecten van ectv allerminst. wonen. Er zou meer tuin overblijven dan zo’n bedrijf er veil Er was een lang terrein van goed 20 m breed, flink meer aan het voor had. Toch stuit wonen in tweede orde op wantrouwen eind, maar met een scheve flessenhals naar de straat. De bebou- bij vergunners en buren. Het zou een ander soort wonen wingswijze was snel gevonden: alles tegen de noordergrens aan, moeten worden dan aan de straat. waar de woningen zich tegen het aangrenzende bedrijfsgebouw Bijvoorbeeld de champignonkwekerij in de Jean Béthune­ konden vlijen en, als in een dans, de hoogteverschillen ervan straat in Sint-Amandsberg, Gent. Stadslandbouw met een vrij konden volgen. De woningen zijn ondiep en breed, zodat pedigree! Maar ach, ze is er niet meer. Sinds goed een half er licht genoeg is (boven hun trappen zitten nog dakkoepels), jaar, en na een jarenlange aanloop, wonen daar nu, in tweede en zich een ruime tuin voor de ramen uitstrekt. Verder, in het orde, zo’n tien gezinnen verenigd in de cohousinggroep Jean. bredere stuk, maakt het gebouw een haak die de tuin afsluit. De straatnaam is een omen. Om de hoek, in het uitgestrekte De woning aan de straat, hoog boven een brede brandweerinrit, → ↘  Alles werd gebouwd tegen de noordergrens aan, waar de woningen zich tegen het aangrenzende bedrijfsgebouw konden vlijen en, als in een dans, de hoogteverschillen ervan vrij konden volgen. Architect Location Landscape architect Total floor area ectv architecten Els Claessens Sint-Amandsberg (Ghent) Geert Meysmans 1,774 m2 Tania Vandenbussche Koen Mennes Programme Budget Website Structural engineering Cohousing € 3,430,283 (excl. VAT and fees) ectv.be Sileghem & Partners Procedure Product/Supplier Project name Completion Competition Velux (skylights and domes) Cohousing Jean December 2022 Client Cohousinggroep Jean

A+301 41 ↓  De woningen zijn ondiep en breed, zodat er licht genoeg is (boven hun trappen zitten nog dakkoepels), en zich een ruime tuin voor de ramen uitstrekt.

+42 ectv, Cohousing Jean, Sint-Amandsberg A 301 is van het hoofdgebouw gescheiden door een nogal vermetel, de Biënnale-tentoonstelling.1 Maar in dit geval zien we geen boven de tuinmuur balancerend plateau: een provocatie van de contrast maar gradaties. De eerste orde, met haar ontspannen leidende danspartner, maar die kan het kennelijk wel hebben. collage van materialen, komt de frêle tweede orde tegemoet. Niet alle buren waren even coulant. De jaren die verstre- Dat is net zo in de andere, stedenbouwkundige zin van ken na het voorontwerp gingen op aan juridische twisten, het woord. Vanaf het erf zie je door de inrit wat de overkant met aanpassingen tot gevolg. De tijd bracht ook kansen. Een van de straat hier maar voorstelt: een wijkende achtergevel terreintje achter het hunne, waar de stad een oog op had, viel achter een tuinmuur. Niet zo heel anders dan wat achter de de cohousers te beurt. Het is nu een koele, stille tuin bij de tuinmuur op het erf verrijst. Boven de inrit zit een tweede gat: kantine: het alternatief voor de lange tuin met notelaar waar een terras maakt de bovenwoning los van zijn buur. Vanaf de de kinderen spelen. En tussen het brede, haakse stuk en de straat gezien wrikt ze zich uit de rooilijn en wijst naar binnen. Doornakkerstraat kwam een huis vrij waar de groep, zodra Het hek en een spiegelwand, die activiteiten in de doorgang ze financieel op adem gekomen is, een huurwoning van wil naar de straat moet kaatsen, ontbreken nog, maar wat deze maken. De aanpassingen vielen natuurlijk in de hoge delen. tektonisch onhandige straatgevel zegt is nu al zonneklaar: hij Dat aan het eind werd in tweeën gekliefd met een vide en lijst het kleurige tafereel van het binnengebied in. De eerste trap: het licht is een aangename verrassing. In het haakse deel orde toont de tweede orde. sneuvelde de tweede verdieping. Ze werd vervangen door een Hoe is het wonen hier nu anders? Klein zijn de huizen niet. charmant geknutseld bouwdeel met loggia op de eerste. Tel er de deelruimtes bij, die onder de hoge delen geschoven Improvisatie en fragmentering zitten dit binnengebied, dat zijn en even attent gediversifieerd zijn als de woonruimtes voor de verdiepingen zijn schouwspel ontvouwt, als gegoten. in de huizen zelf, en je komt uit op een royaal, comfortabel Hoe helder het thema ook is, variatie zit overal. Zelfs de ra- woonmilieu. De sleutel is delen, en wat je precies deelt. De menrij op de verdieping stottert: één bewoner doet het zo te begijnenhuizen aan Béthunes hof, ver van de straat, schuilen zien met één raam minder. Met witte baksteen, gele planken, bovendien nog achter ommuurde voortuinen: de privacy is forse groene betimmeringen en al dan niet gekamde pleister totaal. De huizen van Jean daarentegen leveren privacy in. Als wisselen de materialen elkaar af volgens noodzaak. Ten slotte je door de poort het tafereel bent binnengestapt, loop je voor is er de ectv-handtekening: een frêle pergola, met planken op de grote ramen langs, alleen geweerd door de pergola. Maar dunne stalen poten. Zo’n vederlichte tweede orde – in een dat deert niet. Het is voor mensen die het anders willen. De andere zin dus dan hiervoor – ondergraaft de massiviteit in lijst in de straat rond hun idylle schept de juiste afstand. wel meer van hun gebouwen. Daar etaleren ze hun zin voor elementair detail, daar zit de schoonheid, bekenden ze in een 1 Christoph Grafe, Jan De Vylder, Bravoure Scarcity Beauty. Flanders gelegenheidsinterview voor Bravoure, de door advvt gecureer- Architecture Institute, 2016, p. 26 ↘  Met witte baksteen, gele planken, forse groene betimmeringen en al dan niet gekamde pleister wisselen de materialen elkaar af volgens noodzaak.

Viessmann Invisible De nieuwe energie- en klimaatoplossing die ruimte creëert voor uw wensen. De compacte installatie gaat mooi op in de ruimte en is dankzij de combinatie van een warmtepomp met een ventilatiemodule en warmwaterboiler een meer dan duurzame totaaloplossing. De perfecte mix van esthetiek en techniek. Partners for generations to come www.viessmann.be

Zes44 A+301 standpunten over bewtaoanlbenaar

A+301 Zes standpunten over betaalbaar wonen 45 Betaalbaar wonen is een breder begrip dan sociaal wo- 1 Agwa – Studio Tuin en Wereld nen. Terwijl sociaal wonen een sterk gereguleerde vorm van betaalbaar wonen is, wordt de term betaalbaar wo- De Scandinaviëblokken bestaan uit twee appartementsge- nen nergens in regelgeving gedefinieerd. A+ ging in ge- sprek met zes verschillende betrokkenen – architecten, bouwen in het voormalige havengebied in Gent met meer coöperaties, een stadsontwikkelingsbedrijf en een pro- jectontwikkelaar – die elk vanuit hun eigen positie een dan 300 woningen. Deze werden in de jaren 1960 als sociaal beter begrip van betaalbaar wonen trachten te geven. koopwoningproject gebouwd door een private ontwikkelaar Eline Dehullu, Lisa De Visscher voor personen met een laag inkomen. Ook vandaag zijn de bewoners nagenoeg allemaal eigenaar maar economisch fra- giel, waardoor de nodige renovatie van de gebouwen velen zal dwingen hun woning te verkopen. Op initiatief van de stad Gent, in samenwerking met de Gentse Stadsbouwmeester en met de ondersteuning van Stedenbeleid Vlaanderen, werd vorig jaar een conceptstudie uitgeschreven naar de mogelijkheden rond de stedenbouwkundige inpassing, de energietransitie en de woonkwaliteit van de gebouwen. A+ ging in gesprek met Tomas Ooms (Studio Tuin en Wereld) en Harold Fallon (Agwa), die samen met Domus Mundi de conceptstudie uitwerken en aan de Stad voorleggen.  → ↙  Studio Tuin en Wereld – AgwA – Domus Mundi tekent het concept voor de toekomst van de Scandinaviëblokken in Gent. © Michiel De Cleene

+46 Zes standpunten over betaalbaar wonen A 301 A+ Wat houdt jullie onderzoek precies in? 2 Sogent Sogent, het stadsontwikkelingsbedrijf van de Stad Gent, Agwa – Studio Tuin en Wereld  De Scandinaviëblokken staat mede in voor het stedelijk beleid op het vlak van stads- bestaan uit twee gebouwen, het ‘Zweden-gebouw’ en het ontwikkeling en vastgoedbeheer. Het zet steeds meer in op ‘Finland-gebouw’. Wij concentreren ons onderzoek vooral kwalitatieve en betaalbare huurwoningen als een blijvend op het ‘Zweden-gebouw’ – 224 appartementen, verdeeld alternatief voor budgetkoopwoningen. Een gesprek met over 17 verdiepingen en 3 kernen. Alle appartementen zijn Sylvianne Van Butsele (Directeur Strategie en Operaties), monogeoriënteerd naar het oosten of het westen met twee à Rebecca De Vos (Manager Vastgoed) en Sofie Van Ginder- drie slaapkamers en grote balkons. Het zijn kwalitatieve wo- achter (Manager Gebiedsontwikkeling). ningen maar slecht onderhouden. Er zijn ingrepen nodig op het vlak van van brandveiligheid, energie en onderhoud. We A+ Sinds geruime tijd zetten jullie in op een groter bekijken de problemen en mogelijkheden die het gebouw zelf betaalbaar huuraanbod. Waarom is dat? biedt, niet alleen op energetisch vlak, maar ook de menselijke aspecten: wie woont er? Welke gemeenschappen, culturen, Sogent Een groot deel van de inwoners van Gent heeft een talen zijn er aanwezig? … wens om eigenaar te worden. Tegelijkertijd zien we dat het Gezien de economisch kwetsbare situatie van de meeste be- aandeel huurders in Gent bijna 50 procent bedraagt. Dat woners, zal de mede-eigendom de werken niet kunnen betalen percentage ligt veel hoger dan in de rest van Vlaanderen. of zal een deel van de bewoners noodgedwongen hun woning Gent is niet alleen een groeiende, maar ook een dure stad moeten opgeven. Daarom bestaat het plan om op de site zelf om te wonen. Toch willen we die inclusief houden: we willen of op een aanpalend grondstuk via grondruil een nieuw ge- dat ook mensen met een bescheiden beroep en de groeiende bouw te ontwikkelen en zo een financiële oplossing te vinden. groep alleenstaanden er kunnen blijven wonen. Hiervoor onderzoeken we de mogelijkheden qua inpassing Het woonbeleid zette een tijdlang in op het subsidiëren in de stedelijke ontwikkeling in de buurt, zowel volgens het van koopwoningen, bijvoorbeeld via een sociale lening of via OMA-masterplan van destijds als met het toekomstige RUP. het aanbieden van budgetwoningen, waarbij stadswoningen verkocht werden onder de marktwaarde. Maar met deze A+ Hoe kan een nieuwe ontwikkeling voor een aanpak bleef de impact naar de beoogde doelgroep te be- oplossing zorgen? perkt. Zeker als we ook de groep mensen willen bereiken net boven de doelgroep van sociale woningen, die vaak ook geen Agwa – STW Een nieuwe ontwikkeling biedt verschillen- startkapitaal heeft om een eigen budgetwoning te kunnen de mogelijkheden. Het gebouw zou een coöperatieve kunnen kopen. Als we ook voor hen voldoende betaalbare woningen worden waarin bewoners aandelen zouden kunnen kopen na willen voorzien, moeten we de aankoopprijs echter zozeer de verkoop van hun eigen woning. Via een samenwerking laten zakken en wordt de nood aan publieke inbreng veel te met Wooncoop zou hiervoor ook plaats komen voor 7 à 8 groot. Programma’s van gesubsidieerde koop kunnen dus procent financieel kwetsbare profielen. Een andere mogelijk- maar een beperkte bijdrage leveren aan de betaalbaarheid heid is het Community Land Trust-model, waarbij de Stad van het wonen. Gent eigenaar wordt van de grond en de bewoners alleen de Bovendien merkten we ook dat de beoogde doelgroep de woningen zelf kopen. budgetkoopwoning snel kan ontgroeien. Een van de voor- waarden om er aanspraak op te kunnen maken, is dat je A+ Wat zijn de mogelijkheden voor het gebouw zelf, de woning gedurende de eerste tien jaar niet verkoopt. Je onafhankelijk van een nieuwe ontwikkeling? job of gezinssamenstelling kan snel evolueren, veel sneller dan vroeger, en dus wil een eigenaar vaak eerder het huis Agwa – STW De Stad Gent, de coöperatieve of een verkopen. Maar als we dat zouden toelaten, schieten we ons andere partner zou de woningen kunnen opkopen en ze doel van budgetkoop voorbij, en werken we juist speculatie vervolgens verhuren als sociale woningen via een sociaal en uiteindelijk onbetaalbaarheid in de hand. verhuurkantoor. Je kunt het gebouw ook als een verticale Vandaar dat het cruciaal is dat het stedelijk woonbeleid verkaveling beschouwen, waarbij je de gemeenschappelijke verder inzet op een groter betaalbaar huuraanbod. Het woon- delen zoals de kernen, maar ook de daken, de stookplaats beleid zet zowel in op sociale huisvesting als op budgethuur- en de gevels gaat onteigenen. Deze worden dan eigendom woningen. De woonmaatschappij Thuispunt Gent focust van de Stad Gent, die hierop de nodige werken uitvoert. op sociale huurwoningen. Wij bij Sogent staan dan weer in We bekijken ook andere instrumenten zoals de bestaande voor de shift van budgetkoop naar budgethuurwoningen. energiesubsidies, maar ook microkredieten, of het principe De doelgroep hiervoor bestaat uit de mensen die net geen van ‘Gent Knapt Op’, dat bulletleningen verschaft om de toegang krijgen tot een sociale huurwoning, of voor wie de energietransitie te financieren. Die leningen, tot een plafond Gentse private huurmarkt net te duur is. van 35.000 euro, betaal je in één keer terug, op het moment van verkoop of bij de erfenis na overlijden van de eigenaar. A+ Hoe verwezenlijk je dat grotere betaalbare huur- Het zijn stuk voor stuk complexe financiële modellen, en een aanbod precies? eerste uitdaging is de juiste informatie geven en het begelei- den van de bewoners. De allesomvattende vraag hierbij blijft Sogent In elk van onze woonprojecten streven we naar een hoe je de bijna onvermijdelijk gentrificatie kunt tegengaan. gezonde mix van koopwoningen, sociale huurwoningen en

A+301 Zes standpunten over betaalbaar wonen 47 budgethuurwoningen – dat is belangrijk om het project, ook In het gebouw komen 63 budgethuurwoningen die allemaal financieel, te doen slagen. We mikken op een samenstelling beschikken over een inpandig terras. Er zal ook een collectieve van 60 procent conventionele, marktconforme woningen, 20 binnentuin zijn, een dakterras en een tuinpaviljoen met een procent sociale woningen en 20 procent budgetwoningen. keuken waar bewoners kunnen samenkomen of een privé-ac- Tien jaar geleden al (in 2013) werd onze dochterorganisa- tiviteit organiseren. De woningen worden door Huuringent tie Huuringent opgericht: een stedelijk verhuurkantoor dat op de markt gebracht tegen vooraf vastgelegde huurprijzen. private woningen voor een eerlijke prijs doorverhuurt aan Het is noodzakelijk om én het huren op te waarderen én personen met een bescheiden inkomen. Huuringent neemt het huuraanbod te verbeteren en betaalbaar te maken. Om de rol van betaalbare verhuurder op in toekomstige woon- de paradigmashift van koop naar huur te verwezenlijken, is projecten van Sogent. Het project Kaai 24 aan de Voorhaven het van groot belang dat iedereen mee is in het verhaal: de op de Muide, naar een ontwerp van Dierendonckblancke en overheden, de projectontwikkelaars, de verhuurmaatschap- Lust architecten, is een goed voorbeeld. We realiseren er een pijen, de private eigenaars en natuurlijk ook de eigenlijke woonproject van 72 energiezuinige appartementen rond een toekomstige bewoners. Er is een geleidelijke verandering gemeenschappelijke binnentuin. nodig in het denken over wonen en kopen; noem het een Voor het welslagen van een kwalitatief woonproject met mentaliteitswijziging, een generatiewissel, of een ander soort een bepaald percentage budgethuurwoningen, is het van systeemdenken. Dat gaat traag. De huidige laagconjunctuur kapitaal belang dat de projectontwikkelaar van in het prille blaast ons niet bepaald veel wind in de zeilen, wel integen- begin overtuigd is en zijn businessmodel hieraan aanpast. Een deel. Maar we geloven hard in de inclusieve stad, en we zijn geslaagd voorbeeld daarvan is de ontwikkeling van het nieuwe ervan overtuigd dat daarvoor onder meer een betaalbaar S-vormige gebouw op het Koningin Mathildeplein, aan de huuraanbod noodzakelijk is. We zitten in een pionierende zuidzijde van het station Gent-Sint-Pieters, een realisatie fase, we tasten af wat werkt en wat niet, we leren en schaven van 360 architecten. Sogent sloot hiervoor een samenwer- bij. Een paradigmashift verwezenlijk je niet op een dag; er is kingsovereenkomst af met de private partner Acasa Group. geen revolutie, maar een voortdurende evolutie voor nodig. → Dierendonckblancke – Lust, Kaai24, Gent  ↓

48 A+301 ↓ →  51N4E-Cast (ism. BAS, Istema, Coloco, Ara, De Fonseca), Homborchveld, Ukkel. De zorg voor het landschap is de sleutel in de aantrekkelijkheid van de wijk als uitbreiding van de privéruimte, als plek voor ontmoeting.