A+276_NL

a+276 AgwA, School Karreveld, Molenbeek 49 Akte I: Sayonara den er toch al gauw knopen doorgehakt. Citydev zet in Gentsesteenweg 615, Sint-Jans-Molenbeek. Tussen de Bras- op een gemengd programma: op de site moet een nieuwe serie de la Senne, de magazijnen van een sauzenfabrikant middelbare school komen én de industriële activiteit moet en een rij woningen verrijst een modernistisch gebouw. behouden blijven. Het stadsontwikkelingsagentschap wil Ervoor ligt een parkeerterrein. In het gebouw zijn de ad- die twee functies graag naast elkaar laten bestaan. ministratieve kantoren van Takeda gevestigd – een groot, beursgenoteerd farmaceutisch bedrijf uit Japan. Akte II: Top of the pop In 2015 komt aan dit alles een einde. Ondanks goede cij- Op dat cruciale moment mengt Pouvoir Organisateur Pluriel fers en een recente investering van 1,6 miljoen euro, kondigt het bedrijf een sociaal begeleidingsplan aan. De fabriek in (pop) zich in het project. pop is een vzw van l’Ecole ensemble Brussel zou worden gesloten vanwege ‘het beperkte ontwik- kelingspotentieel van de fabriek en het gebrek aan duurzame en de gemeenten Sint-Jans-Molenbeek en Sint-Agatha-Ber- toekomstperspectieven’. Tot ieders grote verbazing – of toch ten minste van de ontslagen werknemers – komen de chem, die allebei behoefte hebben aan meer onderwijsin- bedrijfsterreinen van een slordige 20.000 m2 oppervlakte leeg te staan, waarna de site aan zijn lot wordt overgelaten. stellingen. Met de steun van de Franse Gemeenschap koopt Maar de wind draait snel in het noordwesten van Brussel. deze nieuw vereniging de voormalige kantoren van het pas Om te vermijden dat de site een industriële kanker wordt met alle bijbehorende overlast voor de buurt, verwerft de verhuisde farmaceutische bedrijf. pop is proactief en steekt regionale organisatie Citydev de site aan het eind van 2016. De organisatie is zich bewust van het potentieel van de zijn ambities niet onder stoelen of banken: het gebouw moet plek: 20.000 m2 in de buurt van openbaar vervoer en alle voorzieningen, dat is niet niks. tegen september 2017 heringericht zijn om dienst te doen als Na de transactie wordt een openbaar onderzoek gelan- tijdelijke school. De werken zouden in fasen opgeleverd wor- ceerd en het sociaaleconomische weefsel wordt geanaly- seerd. Men neemt geen beslissingen over de toekomst van den, met als einddoel een permanente school die haar deuren het gebied totdat het juiste voorstel zich voordoet. Maar gezien de grote bedragen die erin zijn geïnvesteerd, wor- opent in 2022. De deadlines zijn strak en de kwaliteitseisen hoog. Daarom raadpleegt pop het team van de Brusselse Bouwmeester (bma) om een wedstrijd te organiseren zodat er een architect kan worden aangewezen voor de eerste fase van de werken. Ondertussen neemt het voedingsmiddelen- bedrijf Didden zijn intrek op de site in de magazijnen met een oppervlakte van 8.000 m2. Het produceert er de unieke Brusselse ‘kermesse-saus’ (‘kermissaus’). →

50 AgwA a+276 Akte III: AgwA ft. Takeda ste zicht banaal lijken, maar het ontwerp van de brandtrap was toch een mooie uitdaging. Het wedstrijdontwerp was 16 januari 2017. Het bureau AgwA dient een offerte in naar een houten toren, een eenvoudige en lichte structuur van vier verticale palen waaromheen zich een trap met verschillende aanleiding van de projectoproep door het Team bma. Vol- overlopen kronkelde. Maar in werkelijkheid bleek de rea- lisatie ervan niet zo eenvoudig. Er zijn uiteindelijk minder gens de door de aanbestedende dienst voorgeschreven fa- palen gebruikt, delen ervan zijn breder gemaakt en de lichte constructie moest het afleggen tegen brandveiligheid. Het sering bestaat de opdracht uit het aanpassen en conform resultaat is even verrassend als een reisje naar Neverland: de trap lijkt een rammelende, wat lompe constructie, maar maken van de oostvleugel (a2) van het gebouw. De westelijke is uiteindelijk niet zozeer ongelukkig, als wel interessant. De trap kan in ieder geval uit elkaar worden gehaald en vleugel (a1) is ouder en imposanter, en moet op een volgende gerecupereerd, net als de luifel op de binnenplaats. wedstrijd wachten om onder handen te worden genomen. Recuperatie is zelfs de essentie van het AgwA-project. En daarin schuilt ook zijn vernuft. Het project wil duurzaam zijn 17 februari 2017. Het voorstel van het Brusselse bureau is en dat komt ten volle tot zijn recht bij de herinrichting van het interieur van de kantoren. De bestaande ruimtes hebben een schot in de roos bij de adviescommissie. Het beschei- zeker kwaliteiten: ze zijn heel open, de afmetingen zijn perfect voor klassen en er is overal licht. Een zweem van Constantin den en slimme voorstel is gebaseerd op een aantal gerichte Brodsky tilt het geheel naar een hoger niveau. Bovendien is de technische uitrusting conform de epb-eisen, wat een groot interventies, die los staan van elkaar, waardoor de werf vlot voordeel is. De gebruikte materialen zijn ook van goede kwa- liteit. Geen gipsplaten die op de container belanden, maar zou moeten verlopen. Het project legt het accent op het een eenvoudig en flexibel systeem van scheidingswanden. Je zou jezelf bijna beginnen afvragen of Takeda niet al lang van hergebruiken van bestaande elementen, wat handig is bij tevoriBe120n wist dat ze hier zouden vertrekken. de herbestemming van een gebouw. AgwA inventariseert alles heel zorgvuldig: metalen fram1Ce2B0s, gelam1N2B0ineerde panelen, deuren en beglazingen lijs- Een van de eerste interventies is het toevoegen van een ten ze op voor ze worden gedemonteerd, in de a1-vleugel opgeslagen en opnieuw gebruikt als scheidingswanden van nieuwe ingang, waardoor de a2-vleugel autonoom wordt van de klassen. Die inspanning is de moeite waard, want het de andere vleugel. Die nieuwe ingang is onmisbaar voor de goede werking van de tijdelijke school en het vlotte verloop van de toekomstige werf in vleugel a1. Het nieuwe element is een houten afdak dat contrasteert met de strakke gevels van architectonisch beton. De onafhankelijke constructie creëert een soort zomerkampsfeertje en geeft aan dat het gebouw voortaan anders zal worden gebruikt. De tweede, even zichtbare interventie is de bouw van een externe brandtrap aan diAe noordiAelijke geiAvel van iAde vleugel die verbouwd wordt. Dit89is de be12l0angrijk12s0te ingre120ep om het 224 66 224 66 224 66 227 63 290 260 30 292 gebouw normconform te maken. De drie verd iepiCA ngen vanNA 120 120 de a 2 -vleugel beschi k kenP89 slechPt8s9+F over éénFA smal trappen huis 120 en een nieuwe vluchtweg was bijgevolg noodzakelijk om de leerlingen te kunnen evacueren. De opdracht kan op het eer- iA iA iA iA iA iA iA iA iA iA 120 120 120 120 120 120 120 120 120 120 NA CA NA CA NA NA x 120 120 120 77 120 P3.4 FA FA FA P3.3 FA FA FA 89 120 120 120 89 120 120 120 iA iA iA iA iA iA iA iA 120 120 120 120 120 120 120 120 NA CA NA CA NA x 120 118 120 50 P2.3 FA FA FA FA FA 89 120 120 120 120 120 iA iA iA iA iA iA iA iA iA iA 120 120 120 120 120 120 120 120 120 120 NA CA NA CA NA x 120 94 120 50 P1.4 FA FA FA P1.3 FA FA FA 89 120 120 120 89 120 120 120 Architect Programme Client Sustainability AgwA Extension and POP (Pouvoir JZH & partners refurbishment of the Organisateur Pluriel) Website former Takeda offices Acoustics into a new secondary Lead contractor www.agwa.be school (interior – Daidalos Peutz external staircase – Thiran Official project name courtyard) Completion Landscape architect ESP Karreveld Procedure Under construction AgwA Location Competition, 1st prize Total floor area Structural engineering Molenbeek (Brussels), 1,504 m2 Belgium JZH & partners Budget Services engineering € 940,000 JZH & partners (excl. VAT and fees)

a+276 School Karreveld, Molenbeek 51 gaat om onbetaalbaar kwalitatief hoogstaand materiaal en Akte IV: Nooit twee zonder drie dit project heeft tenslotte een beperkt budget. Waarom zou 8 mei 2017. Na het verkrijgen van de stedenbouwkundige je er dan geen gebruik van maken? De voorkeur geven aan vergunning wordt de aanbesteding gelanceerd aan de hand extra werk in plaats van nieuwe materialen aan te kopen, van een open procedure. Een stormloop blijft echter uit, is een goede, duurzame zaak. En daarin schuilt ook de waarschijnlijk omdat aannemers niet echt warm lopen voor werkelijke toegevoegde waarde van het project. een complexe werf. Slechts één bouwbedrijf beantwoordt de oproep en die offerte blijkt helaas te duur. Daarom wordt In de herinrichting van het interieur is veel oog voor er een nieuwe procedure uitgeschreven. Deze keer gaat het detail: de akoestische valse plafonds worden gedeeltelijk om een onderhandelingsprocedure zonder voorafgaande behouden, maar rond de klassen worden ze weggehaald bekendmaking. De tijd gaat voorbij. Oorspronkelijk waren de om de ruimte zo groter te maken. Multiplexpanelen vullen werken in de zomer gepland, maar dat was te ambitieus. pop de nog ontbrekende scheidingswanden aan, wat de nieuwe laat zich door die onvoorziene omstandigheden echter niet uit identiteit van het gebouw versterkt. het lood slaan. Bij het begin van het schooljaar in september 2017 worden zes klassen voor leerlingen van het eerste jaar De enige hinderpaal in de overkoepelende strategie van van de middelbare school in gebruik genomen op de bene- recuperatie was het bestaande vast tapijt. In een vrijgevige denverdieping van het gebouw, in de voormalige kantoren opwelling werd het tapijt door linoleum vervangen. Het van Takeda. Het parkeerterrein blijkt uitermate geschikt heeft ook geen zin om al te extreem te zijn. Dat tapijt was echt wansmakelijk. → © Pierre Gréaume Scheidingswanden uit multiplexpanelen versterken de nieuwe identiteit van het gebouw.

52 AgwA, School Karreveld, Molenbeek a+276 voor voetbalwedstrijdjes. Op de dag van de inhuldiging zien Akte V: Twee vliegen in één klap? leerkrachten en leerlingen er dolblij uit op televisie. Soms is 13 april 2018. De Brusselse bouwmeester lanceert een nieuwe er niet veel voor nodig om gelukkig te zijn. oproep voor projectontwikkelaars. Het is eindelijk de beurt Februari 2018. De bouw van het AgwA-project op Kar- aan de a1-vleugel om te schitteren. Het is de bedoeling om reveld gaat eindelijk van start. De a2-vleugel wordt leeg- het werk van AgwA uit te breiden en een permanent karakter gehaald, het vast tapijt gaat eruit en ander herbruikbaar te geven. De tijdelijke school is voor verwarming bijvoor- bouwmateriaal wordt tijdelijk verplaatst naar de vleugel beeld nog steeds afhankelijk van het oude ketelhuis in de ernaast. Over de tegels komt linoleum. Nu moeten alleen magazijnen van Didden, en dat is natuurlijk wat vervelend nog de scheidingswanden van de klassen opnieuw in elkaar als de rekening moet worden betaald. worden gezet en op de juiste plaats worden gemonteerd. Het Daarnaast zijn nieuwe functies toegevoegd aan het pro- diepblauw van de metalen frames past perfect bij de lichte gramma, zoals een turnzaal, een refter en extra leslokalen die kleur van de multiplexpanelen. Het gebouw ziet er zo goed de levensduur van de site zullen verlengen en de werking van de als nieuw uit en krijgt zo een tweede jeugd. De transfor- nieuwe middelbare school op lange termijn moeten verzekeren. matie van het interieur van de a2-vleugel is heel geslaagd. Hoewel het legitiem is, roept het organiseren van die twee- Eenvoudig en efficiënt! de wedstrijd toch vragen op. Dit architectuurproject sleept Maar het nieuwe academiejaar 2018 nadert met rasse schre- al een tijdje aan. Vertragingen, om welke reden ook, zijn niet den. In de zomerhitte bouwt de aannemer de luifel over een altijd verenigbaar met de urgentie van een bepaalde situatie. deel van de parkeerplaatsen. Tegelijkertijd draaien de be- Er is een groot gebrek aan scholen in het noordwesten van tonmolens op volle toeren om de funderingen van de houten Brussel, dat is een feit. Was het niet mogelijk geweest om brandtrap te gieten. De trap moet tegen september klaar zijn. gewoon twee vliegen in één klap te slaan? Temeer omdat het Dat was echter buiten een inschattingsfout van de aannemer bureau AgwA de wedstrijd opnieuw heeft gewonnen… gerekend. Door een slecht gemonteerd stuk moesten ze terug naar af. Ironisch genoeg werd er vervolgens in allerijl een tijdelijke werftrap geplaatst, want de klassen op de bovenver- In samenwerking met diepingen moesten echt in gebruik kunnen worden genomen.

Ramen, deuren en glasgevels van Reynaers Aluminium in al uw ontwerpen. Binnenstappen in een gebouw dat er nog niet staat. Dat zich in de Info & inspiratie ontwerpfase bevindt. Maar toch sta je daar. Neem je elk detail in je op reynaers.be op. Ervaar je de ruimtes. En je bent er niet alleen. Naast je staan jouw bouwpartners, allemaal in die virtuele wereld. Overleg is mogelijk. Aanpassingen worden in real-time aangebracht. Allemaal in jouw ontwerp. Allemaal in de Reynaers campus.

54 De bankier a+276 en de street artists Het was een moeizaam proces om de stedenbouw- EN In May 2016, after struggling to obtain planning per- kundige vergunning te verkrijgen, maar in 2016 gin- mission, the demolition/reconstruction of the head gen de sloop en de wederopbouw van het hoofdkan- office of BNP Paribas Fortis began on Rue Montagne toor van de bnp Paribas Fortis aan de Warandeberg du Parc in Brussels. Designed by Baumschlager Eber- in Brussel eindelijk van start. Het nieuwe project, le, the new project was selected after a competition een ontwerp van Baumschlager Eberle Architekten, procedure monitored by the team of the Bouwmeester werd laureaat van een wedstrijdprocedure onder het Maître Architecte (BMA). The opening is scheduled for toeziend oog van de Bouwmeester Maître Architecte 2021. Five years of work, therefore, in a vital area in (bma). De oplevering is voorzien voor 2021. Een vijf terms of both tourism and heritage. jaar durende bouwput dus in het hart van het toeris- tische en historische centrum van de stad. Michael Bianchi © baumschlager eberle Styfhals & Partners Jaspers-Eyers

a+276 Baumschlager Eberle Architekten, bnp Paribas Fortis, Brussels 55 De jaren 1970 en het modernisme liggen ver achter ons. Bij mollusk van Baumschlager Eberle Architekten zal daar- een nieuw tijdperk horen nieuwe iconen. Het sombere fort entegen zijn binnenste openstellen als publieke ruimte en van het Belgische bnp Paribas Fortis-hoofdkantoor was geeft de wind en de menigte vrij spel in het gebouw. bnp langzamerhand afgeleefd. Het wordt vervangen door een Paribas Fortis wil zo “concrete banden smeden tussen de verleidelijk golvende, weekdierachtige constructie met een bank en de maatschappij”.1 Een ander teken van een zekere hypnotiserende smaragdgroene gloed, waarvan de bouw ommezwaai is de betrokkenheid van enkele organisaties met een paar maanden geleden is begonnen. een onmiskenbaar stedelijk engagement vanaf het begin van de werkzaamheden: het collectief Rotor werd ingezet voor Op papier vinkt het project in ieder geval het vakje ‘po- de ontmanteling van het gebouw, en het streetartcollectief litical sexiness’ af. De omvang is aangepast aan het bijzon- Farm Prod zorgde voor muurschilderingen op de schutting der delicate stadsdeel, tjokvol erfgoed. Het ontwerp is zo rond de werf. energiezuinig mogelijk gemaakt en de werf houdt optimaal rekening met de omliggende gebouwen. Men heeft zich bijvoorbeeld geëngageerd om tijdens de werkzaamheden nooit het geluidsniveau van 70db te overschrijden om de activiteiten in Bozar niet te storen, een directe buur van de werf. Diep in het voormalige gebouw van architecten Hugo Van Kuyck, Pierre Guillissen en Christian Housiaux schuil- de een verborgen pareltje, zoals in een oester: de befaamde bankkluis ontworpen door Jules Wabbes. De welwillende ← Het oude, sombere fort wordt vervangen door een verleidelijk golvende, week- dierachtige constructie met een hypnotiserende smaragdgroene gloed. Regular floor plan

56 Baumschlager Eberle Architekten a+276 Floor 0 ↘ FLOOR PLAFoNll0o0w the progress of the construction site: montagneduparc- warandeberg.be/en/ livestream © Asoreco monitoring

a+276 bnp Paribas Fortis, Brussels 57 Floor 1 0 2 10m FLOOR PLAN 01 © Asoreco monitoring

58 Baumschlager Eberle Architekten, bnp Paribas Fortis, Brussels a+276 Een werf van deze omvang in de buurt van de Kunstberg, Zijn bankiers plotseling de nieuwe filantropen van de stad een belangrijke wijk op het vlak van cultuur en erfgoed, geworden? Even serieus: vermoedelijk is die ommezwaai veroorzaakt onvermijdelijk overlast in de openbare ruimte. op zijn minst gedeeltelijk te danken aan de tussenkomst En als het gaat om de werf van een particulier gebouw, is de van de bma in de vroege stadia van het project, weliswaar marge voor tolerantie des te kleiner. Bovendien weerklonk met de gekende tekortkomingen.2 Wat er ook van zij, zodra er ook kritiek op de afbraak van het oude hoofdkantoor, de werkzaamheden zijn afgerond, zullen skaters of street zowel om erfgoedkundige als om ecologische redenen. Een artists zich waarschijnlijk niet meer thuis voelen in de bin- delicate context dus om een sloop en wederopbouw van nenstraten van dit gebouw, hoewel ze toegankelijk zijn voor die omvang in te plannen. Wellicht is dat de reden waarom iedereen. De tijden zijn inderdaad veranderd: geld en sociale er buitengewoon veel respect voor de publieke ruimte is controle zijn immaterieel geworden. Tegenwoordig heeft een betoond. Overigens sijpelt die publieke ruimte al binnen bankvesting geen hoge muren meer nodig om haar macht te in het terrein van de bank. Er loopt namelijk al een metro- laten gelden. Het volstaat om haar stempel op een deel van tunnel onder het gebouw door, die tijdens de werken aan de stad te drukken, liefst zo aanlokkelijk mogelijk. de fundering enige tijd zichtbaar was. 1 Zie de website van het project: https://www.montagnedu- parc-warandeberg.be/fr/projet/ambitions 2 Lees over dit onderwerp het opiniestuk ‘Welcome in Jaspers Town’ van Gideon Boie, in de nieuwsbrief van A+ van 20 fe- bruari 2018, die hier te vinden is: https://a-plus.be/actuel/ welcome-in-jaspers-town/#.xeis-i3wdui Section 0 2 10m Architect Execution architect Lead contractor Services engineering Baumschlager Eberle THV Baumschlager SM Eiffage Benelux & Sweco Architekten Eberle Architekten Eiffage Construction – Styfhals & Partners – Building physics Website Jaspers-Eyers Architects Landscape architect 3E baumschlager-eberle. Programme Vogt Landscape (com- com petition), Baumschlager Sustainability Offices, retail, Eberle Architekten Official project name restaurants, event (other phases) 3E center, auditorium, Montagne du Parc atrium, storage, Public realm Acoustics seasonal storage, Location parking Baumschlager Eberle Venac Architekten (design), Center of Bruxelles, Client Aries Consultants Completion Montagne du Parc 3, Bruxelles BNP Paribas Fortis Structural engineering Under construction Jan Van Aalst Total floor area 100,000 m² Budget N/C

SYNCHRONIZED BY KINNARPS Kinnarps nv | Heide 15 - 1780 Wemmel | T 02 456 0 456 - F 02 456 0 444 | [email protected] - www.kinnarps.be

60 Zware procedure, a+276 straf resultaat Je maakt het maar zelden mee dat een aannemer vlak EN It is rare for a contractor to have a chip shop erect- voor de winterstop een frietkraam laat aanrukken ed on the building site right before the winter break op de werf voor een babbel met alle medewerkers, for a chat with the employees and workers, the archi- arbeiders, de architect en de opdrachtgever. Even tect and the client. It is just as rare for the architect to ongewoon is dat de architect elke onderaannemer know every subcontractor and worker by name. But en werkman bij naam kent. Maar zo gaat het er dus that is the way things went when building the new aan toe bij de bouw van de nieuwe vleugel van de wing of the Z33 art hall in Hasselt. Architect Frances- kunsthal z33 in Hasselt. Architect Francesca Torzo is ca Torzo is best friends with the site managers of the beste maatjes met haar werfleiders van de combina- temporary association Houben-Belemco – despite a tie Houben-Belemco – ondanks een aanbesteding die laborious tender process and demanding detailing. erg moeizaam verliep en veeleisende detailleringen. Pieter T’Jonck – Foto's Kristof Vranken

a+276 Francesca Torzo, z33, Hasselt 61 Nadat de Italiaanse Francesca Torzo in 2012 de internatio- nale wedstrijd voor de verbouwing van z33 won, begon een ware lijdensweg. De eerste aanbesteding viel immers bijzon- der slecht uit. De laagste bieder overtrof de raming van 6 miljoen euro met maar liefst 1 miljoen. Andere aannemers zaten daar nog een stuk boven. Een rampscenario. Maar dat was zonder Torzo gerekend. Ze beet zich koppig vast in de cijfers. Na analyse van de offertes stelde ze vast dat de laagste bieder zulke belangrijke rekenfouten gemaakt had dat zijn bod ongeldig was. Maar ook bij de andere bieders ontdekte ze belangrijke anomalieën. Ze vermoedde daar- door al snel dat de opdracht niet volledig begrepen was. In plaats van een nieuwe aanbesteding met een aangepast lastenboek uit te schrijven, koos Torzo met die wetenschap in het achterhoofd voor een ongebruikelijke, maar wettelijk correcte procedure. Ze zette met alle bieders tegelijk een on- derhandeling op. Ze vroeg hen de hemd van het lijf om precies te begrijpen hoe hun prijsvorming tot stand kwam, en dokterde 50 20 10 5 1 0 m

62 Francesca Torzo a+276 waar nodig samen met hen alternatieven uit om de prijs te Huzarenstukjes drukken. Zo kreeg ze ook een goed beeld van de ambitie, de De onderhandelingsprocedure was het startpunt van een vakbekwaamheid en de procesbereidheid van de aannemers. intense samenwerking op de werf. Dat was ook nodig, want De provincie Limburg, de opdrachtgever van de werken (z33 de aanbesteding gebeurde met een gesloten budget. Meer is slechts gebruiker), kreeg het ervan op de heupen en orga- werkzaamheden zijn geen optie, maar binnen het budget niseerde uiteindelijk toch een nieuwe aanbesteding. Maar de kan wel geschoven worden. Het leidt tot een voortdurende kennis die opgebouwd was in de onderhandeling rendeerde, zoektocht naar optimale uitvoeringstechnieken. Torzo doet want de aannemer die toen al de beste, en meest gemotiveerde haar duit in het zakje door de aannemer veel teken- en kandidaat bleek, bracht nu ook het meest voordelige bod uit. rekenwerk uit handen te nemen, maar daar staan van zijn Dat stemde bovendien precies overeen met de raming. Elk kant inventieve oplossingen tegenover. nadeel heb zijn voordeel, ook hier dus. Torzo stelde noch- tans scherpe eisen. Ze eiste twee werfleiders om een goede Een voorbeeld van die intensieve samenwerking is de gevel- opvolging mogelijk te maken. Ze eiste ook dat van bepalende bekleding met donkerrood-paarse, ruitvormige tegels. Torzo onderdelen van het gebouw, zoals de gevel, mock-ups gemaakt stond erop dat de gevel een ‘echte’ muur zou zijn, zoals de muren werden, als voorbeeld voor de werklui. 50 20 10 5 1 0 cm 50 20 10 5 1 0 cm 50 20 10 5 1 0 cm Detail facade 0 5 20cm

a+276 z33, Hasselt 63 A Section Aa a SECTION KK SECTION LL 10 5 2 1 0 m Floor 1 Floor 0 02 10m Architect Programme Structural engineering Completion Francesca Torzo Contemporary art Conzett Bronzini – ABT Under construction architetto gallery Belgium Total floor area Website Procedure Services engineering 4,664 m2 francescatorzo.it Competition, 1st prize Luca Pietro Gattoni Budget Official project name Client Supplier € 6,973,8 8 4.30 Z33 house for Z33 – Provincie Limburg Reynaers Aluminium (excl. VAT and fees) contemporary art (façade aluminium Lead contractor window and door profile Location systems), Knauf (façade THV Houben Belemco bonding layer) Hasselt, Belgium Houben

64 Francesca Torzo, z33, Hasselt a+276 van de historische gebouwen in de buurt. Ze wilde daarom Het is niet het enige huzarenstukje op deze werf. Recente- niet dat de tegels op isolatie geplakt werden. Dilatatievoegen lijk ontwikkelde Torzo samen met onderaannemer Vangrie- wilde ze evenmin. Daar kwam heel wat onderzoek aan te pas. ken een nieuw type branddeur, die getest en goedgekeurd Jan Boelen van z33 herinnert zich hoe vertegenwoordigers van raakte. Ook aan de bekisting van de plafonds in de expo- de tegelfabrikant uit Denemarken, van mortelproducent Saint zalen met hun golvende vormen kwam heel wat technisch Gobain Weber en van het wtcb op een zondagavond in een vernuft te pas. De bekisting werd door een cnc-machine restaurant samenkwamen om de complexe technische details uitgesneden uit ps-platen die dienden als verloren bekisting. van de mortelsamenstelling en muurwapening door te spreken. Het resultaat is behoorlijk spectaculair. Zo’n werk vergt ook uiterste precisie in de plaatsing, want er is nauwelijks speling op de tegels. De uitvoerders glunderen dan Maar het mooiste is misschien wel dat het gebouw er ook van trots als ze uitleggen hoe alles tot op de millimeter ondanks, of misschien net dankzij, al dat vernuft, helemaal klopt, en dat bij een gevellengte van wel 50 meter. niet gezocht of opzichtig uitziet, maar zich op een vanzelf- sprekende manier voegt naar het stratenweefsel in deze historische wijk van de stad. Maar dat is een ander verhaal. Wordt vervolgd. z33 will reopen to the public mid-September 2019. Follow the renovation via #z33builds and #z33be.

Gyproc® . De sterkste gipsplaat. Getest door experts. www.gyprochabito.be

66 a+276

a+276 67 Samengesteld geheel Een sportzaal, een boksschool en een kinderdagver- EN A sports hall plus a boxing gym plus a crèche: the blijf: het bureau Bogdan & Van Broeck ging in samen- Bogdan & Van Broeck office, in collaboration with werking met het ingenieursbureau voor stabiliteit the engineering office Util, took on the challenge Util de uitdaging aan om dit veelzijdige project in of a multipurpose project in Molenbeek, Truss. On Molenbeek te ontwerpen en te bouwen. De werf van site, the structural organization responds cleverly de structuur is helemaal afgestemd op het dichtbe- to a dense and compact site. bouwde stadsweefsel waarin het project zich bevindt. Guillaume Vanneste – Foto's Jeroen Verrecht 1 6 2 3 7 4 8 9 10 1 Suspended 6 Kinder garden 5 garden 7 Box club 2 Trusses 8 Sports hall 3 Patio 9 Vertical core 4 Multipurpose 10 Passage 5 Canal

68 Bogdan & Van Broeck a+276 Gevels van gewapend beton. Stalen vakwerkliggers. Twee de toegangen en verticale circulatiekernen verwerkt. Op de loodrecht op elkaar staande structurele elementen om een verdieping liggen de boksschool en de cafetaria rond een pa- sportzaal, een boksschool en een kinderdagverblijf aan op tio, terwijl het kinderdagverblijf uitkijkt op een daktuin. Zo te hangen en op elkaar te stapelen. Voor dit multifunctio- worden volumes en functies op elkaar gestapeld – beneden nele programma en het toekomstig intensief gebruik ervan de meest publieke, boven de meest afgeschermde. is een complexe structuur bedacht. Sinds de wedstrijdfase werkt het architectenbureau Bogdan & Van Broeck samen Dit kan gerealiseerd worden aan de hand van een in- met stabiliteitsbureau Util voor dit sleutelproject van het genieuze structuur. Drie gevels uit beton, waarvan een is Duurzaam Wijkcontract ‘Rond Leopold II’ in Molenbeek. uitgesneden met grote rondbogen, dragen de lasten tot op Die samenwerking krijgt nu vorm op de site tussen de Kool- grondniveau en de binnenwanden van de sportzaal. Daar- mijnenkaai en de Werkhuizenstraat. boven en loodrecht erop zijn vier stalen vakwerkliggers van 21 m lang en 7 m hoog verankerd met speciale bouten, deels De drie programmaonderdelen zijn geschakeld rond in overkraging. De verschillende dragende elementen van drie vides. Op de begane grond loopt een overdekte maar de structuur komen zo samen. De stalen spanten dragen de publieke doorgang langs de sportzaal, helemaal vanaf de verdieping van de boksschool en het kinderdagverblijf. Lan- kaai tot de straat aan de achterkant. In die doorgang zijn ge voorgespannen tt-liggers zijn eraan bevestigd, die zo het Section Aa 01 5 10 0 1 5m TRUSS : Section A 20 → De TT-liggers die al zijn aangebracht, rusten op een bos van stellingen, in afwachting van de volgende fase.

a+276 Truss, Molenbeek 69

70 Bogdan & Van Broeck, Truss, Molenbeek a+276 plafond van de sportzaal vormen. Dit enorme kaartenhuis silhouet van hun gigantische bekisting is als een schaduw blijft overeind dankzij drie kernen die het geheel versterken. die is losgerukt van hun gestalte. De tt-liggers die al zijn aangebracht, rusten op een bos van stellingen, in afwachting Dit is een complex en buitengewoon project, niet alleen van de volgende fase. De vakwerkliggers ten slotte, worden door de vernuftige technische toepassingen en de prachtige in het atelier vervaardigd en per binnenschip naar de werf structuur, maar ook dankzij de specifieke eigenschappen vervoerd. Door de nabijheid van het kanaal kunnen ze over van de constructie, waarmee van in het begin van de werf het water helemaal tot in Brussel worden gebracht. Daar rekening gehouden moet worden. Het gebouw wordt niet zullen ze op de kaai worden gelost, vlak naast de bouwwerf. laag per laag van beneden naar boven gerealiseerd, maar Zo vormt de werf een uniek moment waarop het stedelijke wel van beneden naar boven en dan terug naar beneden. leven even halt houdt om dingen te laten gebeuren die het landschap langs het kanaal herstellen. De werf is nog bezig. Betonmolens draaien op volle toe- ren om de grote rondbogen te vervaardigen. Het strakke Floor 1 TRUSS : R+1 01 5 10 20 Aa Floor 0 0 1 5m TRUSS : R+0 20 01 5 10 Architect Programme Client Acoustics Bogdan & Van Broeck Collective amenity along Municipality of Molen- ASM acoustics the canal including a beek-Saint-Jean Website sports hall, boxing club, Supplier cafeteria, crèche and Lead contractor bogdanvanbroeck.com one housing unit Viessmann (gas-fired In Advance condensing boiler) Official project name Procedure Structural engineering Completion Truss Open competition (organized by the client) Util Struktuurstudies Under construction Location Services engineering Total floor area Quai des Charbon- nages 8 6, Molen- Enerdo 4,8 06 m2 beek-Saint-Jean, Belgium Sustainability Budget Enerdo € 6,900,000 (excl. VAT and fees)

PROJECTOPROEP BE CIRCULAR 2019 Overheidssteun aan de circulaire economie Op 28 februari geeft het Brussels Hoofdstedelijk Gewest het startschot Enkele getuigenissen: voor de vierde editie van de projectoproep “Be Circular”. Ondermeer “We moeten de gewoonte afleren om alles af te breken voor nieuwbouw en bouwondernemers maken kans op financiële en technische steun als ze eerder de kans geven aan een nieuwe, creatieve aanpak om bij elk voorwerp af hun werven beheren vanuit een optiek van circulaire economie. U kan te vragen hoe het als grondstof kan hergebruikt worden.” uw kandidatuur indienen tot 15 mei 2019 om 12 uur! Alexis Pierrard, ondernemer (project Warland) Wat is een «circulaire werf»? “Het project komt overeen met onze waarden: werken aan een gezond woon- milieu, gebouwd door lokale en correct betaalde arbeid.” Circulaire werven zijn het resultaat van gezamenlijk overleg om het beheer van de materiële en menselijke middelen te verbeteren. Het team staat centraal, Marc Ruebens, projetverantwoordelijke (project dépôt Leemans) om zo een specifieke know-how op te bouwen rond circulaire economie en haar uitdagingen. Deze zijn onder andere de verlenging van de levensduur van Uw voordelen gebouwen en het behoud van natuurlijke grondstoffen. Indien uw project geselecteerd wordt, geniet u van: Projectoproepen 2016, 2017 en 2018 • financiële steun tot 30.000 €; • technische ondersteuning van diensten voor bedrijven; In drie edities hebben niet minder dan 21 laureaten zich, meestal voor de eerste • promotie van uw proj keer, gewaagd aan de praktijk van de circulaire economie. De toelatingsvoorwaarden «Het idee was de hoeveelheid nieuwe materialen op de werf te beperken. Be- tonnen vloeren, tegels, 1500 m² parket konden worden gerecupereerd.» Om deel te nemen aan de projectoproep moet de werf in het Brussel Hoofd- Julien Willem (Gillion Construct) stedelijk Gewest plaatsvinden en niet opgestart zijn vóór de lancering van de oproep (28/02/2019). © Bernard Boccara BENT U GEÏNTERESSEERD? De uiterste datum voor het indienen van de kandidaturen, die een voorafgaande verplichte begeleiding hebben ontvangen, is 15 mei 2019 om 12u. Meer info op circulareconomy.brussels

72 a+276 Poreuze poëzie Na veel denkwerk en enkele tegenslagen is de werf EN After a series of setbacks and much reflection, the van de renovatie en uitbreiding van het madmusée renovation and expansion of the MADmusée in in Luik van start kunnen gaan. Onder leiding van Liège are under way. Under the direction of archi- architecten Aloys Beguin & Brigitte Massart zal het tects Aloys Beguin & Brigitte Massart, the project paviljoen Trinkhall in het Parc d’Avroy een nieuw will make it possible to revive the historic Trink Hall leven krijgen. in the Parc d’Avroy under a new skin. Benoît Molherat – Foto's Alain Janssens 4 a A b 7 6 3 5 B FT 37D/S-71MR1E5 13 12 11 10 9 8 7 6 85 4 3 2 1 2 1 01 5m Floor 0 7 Sanitary staff 1 Entrance 3 Temporary exhibition hall 5 Café-brasserie 5 2 Reception museum 4 Documentation centre 6 Kitchen N 0 OE S

a+276 Beguin-Massart, mad Musée, Liège 73 De oorspronkelijke Trinkhall was een paviljoen in Moorse Halverwege tussen het station Luik-Guillemins en het stijl uit 1880. In 1963 werd het vervangen door een moder- stadscentrum, op een steenworp van Outremeuse – een ei- nistisch gebouw van architect Maurice Chalant. Er was een landje op de plaats waar de rivieren de Ourthe en de Maas restaurant in ondergebracht, met daarbovenop een groot samenkomen en waarop La Boverie ligt – bevindt zich het panoramisch dakterras. Het gebouw raakte in de jaren madmusée. Momenteel staat er slechts een geraamte, maar 1980 enigszins in verval; het werd gekraakt en vervolgens het wordt opnieuw de heuse Luikse Trinkhall van weleer. ingenomen door Ateliers du Créahm (een vereniging die De huidige bouwwerf weerspiegelt de beoogde voortdurende mensen met een geestelijke beperking stimuleert om hun kruisbestuiving en wisselwerking tussen allerlei elementen creatieve talenten te ontwikkelen). De organisatie leidde er en activiteiten. meer dan vijfendertig jaar een sociaal, cultureel en artistiek programma, ondersteund door verschillende subsidiërende Het gebouw is prachtig gelegen in het Parc d’Avroy, tussen instanties (Wallonië en de Franse Gemeenschap). De reno- een art-decokiosk (Jean Moutschen, 1938), een standbeeld vatie en uitbreiding van het gebouw – de wedstrijd hiervoor van Karel de Grote (1868) en een kermis die elk jaar in werd begeleid door de Cellule architecture – passen in het oktober langs het ruiterpad neerstrijkt. cultuurbeleid van de stad Luik. Eerder realiseerde de stad al twee musea: Le Grand Curtius (Dethier Architecture, Het museum en de brasserie zullen drie verdiepingen in- Cabinet d’architectes p. hd, 2009) en La Boverie (Cabinet nemen, met samen een oppervlakte van 1.800 m². Ze haken d’architectes p. hd/Rudy Ricciotti, 2016). op verschillende plaatsen ruimtelijk in elkaar. De brasserie zal dagelijks geopend zijn en is een sociaal project dat edu- ↓ catie en integratie door tewerkstelling wil stimuleren. Aan De architecten dit gemengde programma wordt bovendien een museum ge- omhullen het gebouw koppeld met een groeiende collectie van 2.500 tekeningen en uit de jaren 1960 om beeldhouwwerken. Het museumgebouw omvat naast 550 m2 het te beschermen, tentoonstellingsruimte ook een educatief atelier, een depot, maar tegelijk om een bureauruimtes en enkele technische lokalen voor conservatie licht, transparant en restauratie. Boven liggen alle expozalen en de administra- museumgebouw met tieve ruimtes, beneden de technische ruimtes voor conservatie. → flexibele tentoon- stellingsruimtes te creëren.

74 Beguin-Massart a+276 Het dak, opgetrokken uit een wit geschilderde stalen Poreus en kwetsbaar roosterstructuur, strekt zich al uit naar de omliggende Bepaalde ontwerpbeslissingen werden niet alleen gemaakt om platanen. Het loopt door over het voormalige dakterras. tegemoet te komen aan museale noden, maar ook om de con- Alle elementen worden eraan opgehangen. Zo kan er een structie – een markant gebouw met een lichtkoepel in het mid- enorme portiek ontstaan tussen de ranke kolommen van den van het Parc d’Avroy – een zekere poëzie te verschaffen. De de gevels. De verdiepingsvloeren zijn vrij van dragende architecten ontwierpen een licht, transparant museumgebouw elementen. Het rooster van het plafond – een repetitief met flexibele tentoonstellingsruimtes die volledig aangepast patroon van vakken van ongeveer 4x4 m – geeft ritme en kunnen worden door de gebruikers. Door de langlopende schaal aan de binnenruimtes, terwijl het ook plaats biedt realisatieperiode van het project, dat kampte met een grote voor het ophangen van een verlichtingssysteem en andere financiële onzekerheid, kon het ontwerp steeds weer worden museale voorzieningen. aangepast en verbeterd. Zo werd in de loop der tijd de draag- Section Aa 0 5 T3 0 5 T3 TN : -62,4 cm/000 Alt : 63,01M TN : -62,4 cm/000 Alt : 63,01M Section Bb 0 5 0 5 01 5m Architect Programme Procedure Services engineering Aloys Beguin – Brigitte Art museum with per- Public contract, public Bureau Greisch Massart manent and temporary tender with negotiated exhibition spaces, procedure Sustainability Website reception and bookshop, documentation center, Client Bureau Greisch beguin-massart.be educational workshop, offices, art reserve, cafe- Ville de Liège Completion Official project name teria and services Lead contractor Under construction MAD musée (Trink Hall) Wust Total floor area Location Structural engineering 2,109 m2 Parc d’Avroy, Liège, Belgium Bureau Greisch Budget € 2,310,000 (excl. VAT and fees)

a+276 mad Musée, Liège 75 structuur van het nieuwe gebouw aanzienlijk geoptimaliseerd. Het principe ervan is eenvoudig: de architecten omhullen het gebouw uit de jaren 1960 om het te beschermen en tegelijk om in het hart de nieuwe Trinkhall te plaatsen. Maar de structuur ervan is na onderzoek van stabiliteitsingenieurs (zoals David De Wolf van het studiebureau Greisch) geëvolueerd van een lineaire constructie met industriële vakwerkliggers naar een roosterstructuur die draagt in twee richtingen. Die past beter bij de buitenschil die zich rond de ruimtes nestelt. Het roosterplafond met vierkante vakken laat toe de ruimte in te richten onafhankelijk van de draagrichting. Door het te verlagen met 20 procent wordt bovendien de draagkracht ervan geoptimaliseerd. Dit structurele ge- raamte werd in een atelier gebouwd en vervolgens op de bouwwerf aan elkaar gelast. Door het gebruik van T-liggers (vervaardigd uit staalplaten met een dikte van 15 mm) kon de draagstructuur heel licht gehouden worden. Hetzelfde principe geldt voor de dakbedekking met geprefabriceerde staalplaten van amper 9 cm hoog. De kolommen eronder, met een diameter van amper 152 mm, zijn heel hoog en rank, wat de architectuur ten goede komt. Alle dragende elemen- ten gaan discreet op in de architectuur en garanderen dat het geheel gestut blijft. → ↓ ruimtes, terwijl het Detail facade Het rooster van het ook plaats biedt voor plafond – een het ophangen van een repetitief patroon van verlichtingssysteem vakken van ongeveer en andere museale 4x4 m – geeft ritme en voorzieningen. schaal aan de binnen-

76 Beguin-Massart, mad Musée, Liège a+276 Op de begane grond hebben de architecten rekening ge- De eerste verdieping met tijdelijke exporuimtes springt houden met de vroegere symbiose tussen museum en café. over de hele omtrek twee meter in ten opzichte van de gevel. Hier komen verschillende functies samen. Net daarom zijn Daardoor wordt de indruk van een enkel volume versterkt het flexibele ruimtes. Aan de paddenstoelvormige betonnen en wordt de benedenverdieping dubbel zo hoog. Raamope- kolom aan de zuidzijde vormt een grote portiek de toegang ningen doorbreken her en der de 50 mm dunne vliesgevel tot zowel het museum als de brasserie. De Trinkhall valt uit polycarbonaat. er meteen door op en trekt wandelaars aan uit het park. Daarboven balanceert een cilindervormig volume. Dit bij- Soms zijn ze wat groter, soms wat kleiner. Maar altijd in gebouwtje met een poreus en kwetsbaar karakter draagt verhouding tot de ruimte die erachter schuilgaat; of het nu zonder valse bescheidenheid of megalomanie bij aan de de grote tentoonstellingszaal op de bovenverdieping is, of expressiviteit van het project. de veel smallere rechtlijnige doorgangen op de benedenver- dieping. Zowel wandelaars in het park als bezoekers van het Uitwisseling museum kunnen van het uitzicht genieten – de bedoeling is Momenteel wordt een fijne transparante vliesgevel van po- om passanten en bezoekers, geprikkeld door hun nieuws- lycarbonaat aangebracht. Hierdoor zal een prachtig diffuus gierigheid, niet meer van elkaar te kunnen onderscheiden. licht het gebouw binnendringen. Het is een weldoordachte oplossing om de tentoonstellingsruimtes te verlichten. Een Deze transparante huid biedt ook de kans aan het oude gedempt zonlicht dat toch doet denken aan de overvloedige gebouw om een rol te spelen. Het bewaarde modernistische lichtinval van het oorspronkelijke Moorse paviljoen. karakter ervan gaat in dialoog met het ontwerpvoorstel van Atelier Beguin-Massart. Het ontwerpproces is nog steeds aan de gang. Het toont aan dat het project verder evolueert; elk detail getuigt van een intens overleg tussen de architect, de ingenieur en de aannemer ... en met het bestaande paviljoen. ↓ In samenwerking met Momenteel wordt een fijne transparante vliesgevel van polycarbonaat aangebracht. Hierdoor zal een diffuus licht het gebouw binnendringen.

1969 2019 Timeless Project: Arjaan De Feyter Interior Architects The original 111 One -handle built-in mixer in natural brass Designed by Arne Jacobsen in 1968 vola.com VOLA Studio Tel.: 02 4659600 Tour & Taxis [email protected] Havenlaan 86C www.vola.be 10 0 0 - Brussels

© Goran Potkonjak78 a+276 Interview Peter Märkli De grammatica van de architectuur

79 Peter Märkli, een van de belangrijkste Zwitserse EN Peter Märkli, one of Switzerland's leading architects, architecten, ziet architectuur als een oude taal met sees architecture as an ancient language with its own een eigen grammatica. Vanuit zijn fascinatie voor grammar. Drawing on his fascination for classical or- classicistische orde en de zoektocht naar de juiste der and the search for the right proportions, he de- proporties heeft hij een eigen verhoudingssysteem veloped his own system of proportions that is appli- ontwikkeld dat op elke schaal toepasbaar is. Op 26 cable to any scale. A+ and Bozar have invited Peter maart 2019 nodigen a+ en Bozar Peter Märkli uit voor Märkli to give a lecture on 26 March 2019. een lezing. Lisa De Visscher ↖ © Architekturzentrum Wien, Collection. Photo: Margherita Spiluttini Novartis, Basel, Switzerland, 2006 → La Congiunta Museum, Giornico, Switzerland, 1992

80 Interview a+276 LECTURE Peter Märkli CH WHEN 26 March 2019, 20:00 WHERE Hall M, Bozar, Brussels INFO AND TICKETS www.a-plus.be → © Seraina Wirz Hotelfachschule Belvoirpark, Zürich, Switzerland, 2015

a+276 Peter Märkli 81 ldv U ziet architectuur als een taal. Waarom is de moeten uitdrukken. Elke architect die de geometrie als basis beheersing van deze taal zo belangrijk om architec- van de architectuurtaal opzij heeft geschoven, heeft volledig tuur te kunnen begrijpen en ook te kunnen maken? gefaald. Zij die organisch of deconstructief willen bouwen, hebben geprobeerd een eigen taal te ontwikkelen waarbij er pm Toen ik, nog op de middelbare school, vertelde dat ik zoveel uitzonderingen op de regel bestaan dat de regel zelf architectuur wilde studeren, bracht mijn natuurkundeleraar uiteindelijk onvindbaar blijkt. Het is toch handig om aan me in contact met Rudolf Olgiati uit Flims (Zwitserland). bepaalde conventies vast te houden, zoals een horizontale Hij was veel ouder dan ik, en in de vele gesprekken die we vloer of tafel. Een taal moet altijd en overal te gebruiken zijn, samen voerden legde hij me uit waar de verschijningsvorm anders deugt ze niet. Een privétaal die maar voor enkelen van een gebouw op gebaseerd is. Hij leerde me dat die vorm geldt, interesseert me niet. niet willekeurig is, maar een betekenis heeft die we kunnen lezen en begrijpen, net zoals om het even welke taal. Dat in- ↑ zicht gaf mij, als jonge zoekende student, meteen een stevige “Ik heb een eigen basis. Ondertussen zijn we 45 jaar later en ik ben nog steeds systeem ontwikkeld bezig om de finesses van die taal onder de knie te krijgen. dat me een houvast biedt. Het is Masssystem , Peter Märk Architectuur is, net als de schilder- of de beeldhouw- kunst, een taal met een eigen grammatica, syntaxis en gebaseerd op de woordenschat. Bij kunst refereer je steevast aan het verle- figuur van Leonardo den, maar omdat heden en toekomst nieuwe vragen met da Vinci en op zich meebrengen, moet je de uitdrukkingsvorm van de de figuur van het kunst steeds opnieuw formuleren. Elke generatie heeft haar eigen vragen, daarom ziet kunst er ook steeds anders uit. De beeldcultuur in de architectuur interesseert me bijgevolg niet. Als ik mijn studenten aan de eth in Zürich probeerde uit te leggen waar het in de architectuur om gaat, toonde ik gebouwen. Niet omdat ik beelden wilde tonen, maar omdat ik hen een taal en haar grammatica wilde bijbrengen. Iedereen heeft een eigen temperament en drukt zich an- ders uit. Daarom zijn er bepaalde conventies afgesproken, waardoor ook anderen begrijpen wat je vertelt. Je kunt er natuurlijk van overtuigd zijn dat je het gelukkigst bent in je eentje, en dan heeft dat meteen ook impact op je taal. Maar zodra je in een gemeenschap leeft, samen met anderen, heb je conventies en afspraken nodig. We zijn niet vrij. Je kunt niet zomaar letters ondersteboven gaan schrijven of werkwoorden onvervoegd laten. Taal verdraagt geen persoonlijke willekeur. Dat geldt ook voor de architectuur. De basis van de architectuurtaal is de geometrie. Ik denk dat die nog elementairder is dan letters. Een lijn, cirkel, vierkant, rechthoek en driehoek zijn de elementen van de architectuur. Twee lijnen naast elkaar kunnen een muur of een straat zijn. Als je een cirkel verbeeldt in de ruimte, kun je voelen dat elk punt dezelfde afstand tot het centrum heeft. In de Italiaanse renaissancearchitectuur werd deze basis- vorm alleen gebruikt voor de doopkapel, waarbij de doopvont in het midden stond, en niet voor pakweg een privéhuis. Dat had niets te maken met fantasie, wel met conventies. Zo zijn er talloze voorbeelden. Als je ze leert kennen, kun je accepteren dat het gaat om een communicatiemiddel. We hebben niet enkel de gesproken taal om emoties uit te drukken. Er zijn verschillende visuele en ruimtelijke talen uitgevonden om te communiceren, en een daarvan is de architectuur. Toch zie ik dat die taal vaak aan betekenis heeft ingeboet door de invloed van allerhande technologische toepassin- gen. De exponentiële toename van technische vernieuwin- gen heeft vele architecten en stedenbouwkundigen afgeleid van de essentie van het bouwen, waardoor ze vervreemd raken van de taal waarin ze zich vanuit hun beroep zouden triangulum.”

82 Interview: Peter Märkli a+276 ldv U hanteert eveneens een uitgekiend getal- gen en zomaar iets te kunnen produceren, zonder dat er een lensysteem dat u steeds in al uw projecten toepast. degelijke vraagstelling aan voorafgaat. Vrije kunst bestaat Waarop is dit systeem gebaseerd en waarom werkt niet, er zijn enkel vragen voor het heden en de toekomst. u ermee? We zouden de term moeten afschaffen. Net zoals die van ‘kunstenaar’. Ik geloof in het beroep: je bent beeldhouwer, pm Als student werd ik er erg onrustig van dat, als ik schilder, schrijver, architect. En soms bezit een tekst, een mijn schetsen wilde omzetten in precieze tekeningen, er muziekstuk of een schilderij een groot ‘kunstzinnig aan- geen duidelijke methode bestond om te weten wat je precies deel’, maar soms ook niet. Er wordt veel te onzorgvuldig met waar moet tekenen. De maat van de baksteen en de voegen termen zoals ‘kunstenaar’ en ‘vrije kunst’ omgesprongen. werd aangegeven als maatstaf. Maar niet elke baksteen is Je kunt alleen maar onzorgvuldig met dingen omgaan als identiek, en je kunt een baksteen ook bijsnijden. Daarom ze geen betekenis meer hebben. heb ik een eigen systeem ontwikkeld dat me een houvast biedt. Het is gebaseerd op de figuur van Leonardo da Vinci ldv Ziet u architectuur als kunst of als wetenschap? en op de figuur van het triangulum. Bij de doorsneemens is de spanwijdte van de armen gelijk aan zijn of haar lengte. pm Architectuur en natuurwetenschappen zijn voor een Vandaar dat de cirkel bij Da Vinci niet door de hoeken van deel gelijkaardig, omdat beide disciplines een zoektocht zijn het vierkant gaat. Ik heb deze figuur hertekend op basis van met bekende middelen naar een onbekend resultaat. Dat noe- het triangulum. Bijgevolg sneden het vierkant en de cirkel men we wetenschappelijk onderzoek. Maar daar houdt de ver- elkaar wel in de hoeken. gelijking op. Terwijl wetenschappers gedwongen zijn het werk van de andere te kennen en er samen over te communiceren De afwijkingen die zo ontstaan in de verhoudingen, zijn omdat ze anders zelf niet vooruitkomen, blijven architecten terug te brengen op 7⁄1.000, wat dus verwaarloosbaar is. vaak op hun eigen eiland zitten. Als een natuurwetenschapper Deze eenvoudige basisfiguur kan onderverdeeld worden in een kritiek schrijft op het onderzoek van een ander, dan moet achtsten. Wij werken hier op kantoor enkel nog met de acht- hij er toch iets van snappen. In de architectuur schrijven critici sten 1⁄8, 1⁄16, 1⁄64. We delen en vermenigvuldigen enkel nog de grootste onzin omdat ze niet begrijpen waar het over gaat. door pare getallen. Dat levert een getallenreeks op die ons En ook omdat het project waar ze over schrijven soms helemaal een houvast biedt bij elke tekening en op elke schaal, zowel niets betekent. Er is vandaag geen architectuurkritiek! voor stedenbouwkundige plannen, architectuurplannen als uitvoeringsdetails. Zelfs op de werf grijpen we naar dit sys- Als ik denk aan de renaissance, ben ik jaloers. Er waren teem terug als we de breedte van een voeg moeten bepalen. toen geen technische ruimtes, toiletten of brandmelders. Er Elke verbinding krijgt een verhouding die identiek is. We waren monolithische wanden zonder bouwvoorschriften of vertrekken vanuit een eerste reeks maten, gebaseerd op de epb-normen. Het resultaat is vandaag nog steeds bijzonder proporties van het perceel. Dat is een eerste erg belangrijke indrukwekkend. Toch moeten wij nu gebouwen maken die taak, die soms erg veel tijd in beslag neemt. Zodra we die zich met hun voorgangers kunnen meten. We moeten alles hebben, kunnen we deze basismaat onderverdelen volgens opnieuw vormgeven, en we hebben daarom minstens drie ons maatsysteem. Dan weten we precies waar en hoe we alle keer zoveel ontwerpenergie nodig om een gebouw te reali- verschillende onderdelen moeten tekenen. Op zich maakt seren. Ook daar moet architectuurkritiek op wijzen. Het dit systeem nog geen goede architectuur. Het is enkel een heeft geen zin projecten aan te dragen uit Zuid-Amerika of fantastisch hulpmiddel, dat samenhang brengt in alle teke- waar dan ook, waar al deze voorschriften niet gelden. Hier ningen en zo betekenis geeft aan een plan. in Zwitserland, Duitsland of België kunnen we er niets mee. Je kunt vol bewondering kijken naar een gebouw van Le ldv Kunt u een voorbeeld geven uit uw werk Corbusier waar het glas van de ramen direct in het beton is waarin dit tot uiting komt? gekit. Het klassieke modernisme is bijzonder spannend en inspirerend, maar op dat punt kan het ons niets leren. pm Dit systeem zit in al onze projecten, zonder uitzon- dering. Het respect voor de architectuur als taal, en tekenin- ldv In hoeverre is dat een probleem? gen die volgens een mathematisch systeem van proporties zijn opgebouwd, dat is wat ik het ‘kunstzinnig aandeel’ pm Dat is helemaal geen probleem. Elke frustratie, elk noem in mijn werk – in tegenstelling tot het ‘nuttig aandeel’. zelfmedelijden hindert ons toch maar. We moeten kijken on- Dat laatste is ook een belangrijk deel, want het zorgt ervoor der welke voorwaarden we moeten werken en de referenties dat er wanden zijn, deuren en techniek. Maar dat is louter zoeken die ons kunnen helpen een antwoord te vinden op de een toepassing van regels, iedereen kan dat. Het ‘kunst- beperkingen die vandaag gelden bij het bouwen. Ik vergelijk zinnig aandeel’ zorgt er daarentegen voor dat een gebouw graag met de renaissancearchitectuur omdat ik ervan over- meer wordt dan een water- en winddichte doos. Sommige tuigd ben dat daar, constructief gezien, heel veel materiaal gebouwen behoren tot de kunst, andere niet. te rapen valt. En gecombineerd met het gedachtegoed van het modernisme kun je de renaissance opnieuw formuleren. Kunst is geen statement. Ik geloof daarom ook helemaal Dat maakt me 100 procent optimistisch. Onderzoek en niet in het begrip ‘vrije kunst’. Dat is een marketingverhaal herformulering, daar gaat het om. van mensen die denken zich als kunstenaar te kunnen vesti-

® Meer info op www.holcim.be/nl/hydromedia De nieuwe referentie in drainerende verhardingen. Vermindert het risico op overstromingen Draagt bij tot de vereenvoudiging van het afwateringssysteem Biedt een effen oppervlak voor meer wandelcomfort en veiligheid Gemakkelijke uitvoering via door Holcim gecertificeerde plaatsers Hydromedia® is een sterk waterdoorlatend beton dat esthetische voordelen combineert met de duurzaamheidseigenschappen van beton. Het is een ecologische oplossing die beantwoordt aan de eisen van de overheid inzake infiltratie en buffering van het regenwater. Toepassingsgebieden: parkeerplaatsen, voetpaden, fietspaden, pleinen, (zwembad) terrassen, sportvelden, ...

84 a+276 ↓ grote opening. Op de begane Een IPN-balk houdt grond maakten de alles op de juiste architecten over plaats. Zo ontstaat de hele breedte een vergezicht op de van de noordelijke korenvelden. bakstenen gevel een

a+276 85 Niet van belang In 2012 deden de erfgenamen van een landhuis voor EN In 2012 the inheritors of a country house called on de renovatie een beroep op het Gentse bureau Gafpa the Ghent office GAFPA to renovate it. The archi- (Floris De Bruyn, Philippe De Berlangeer, Frederick tects did NOT finish the work, leaving a primary Verschueren). De architecten volgden het project op structure behind them. DIY builders to the core, the tot en met de werffase. De bouwheren zijn zelfbou- clients took care of the rest. wers in hart en nieren en vulden de ruwbouw zelf in. Mathias Bouet

86 Gafpa, Landhouse, Brakel a+276 Het is niet van belang dat de gewassen rond het landhuis Op de begane grond maakten ze over de hele breedte transgeen zijn. Het is een mooi plaatje. Er heerst een zekere van de noordelijke bakstenen gevel een grote opening. Een desolaatheid. De melancholie van vergane glorie van een ipn-balk houdt alles op de juiste plaats. Zo ontstaat een weelderig huis, gehavend door de tand des tijds die zonder vergezicht op de korenvelden – een onbetwistbare en spec- dralen voortschrijdt. Een slechte investering, een krediet dat taculaire verbetering. Binnen lieten de architecten de draag- te snel werd onderhandeld, en de wind die alles meevoert. muren slopen en verplaatsten ze de trap om de beschikbare Zoals Louis-Ferdinand Céline zei in Dood op krediet (1936): ruimte zo groot mogelijk te maken. Een deel van de houten “Kinderen zijn als jaren, we zien ze nooit meer terug.” verdiepingsvloer moest wijken om een vide te creëren. Het overblijvende deel van de vloer, dat ondersteund wordt door De redenen voor de teloorgang zijn niet van belang, dat ver- een enkele betonnen kolom, verdwijnt in het uitzicht en het haal behoort het huis toe. De oude muren zijn overeind geble- landschap. Weghalen om een meerwaarde te creëren. ven. Te midden van deze velden ging een generatie weg terwijl een andere uiteindelijk terugkeerde. Toen de kleinkinderen Dat was in 2012. Zeven jaar later zijn de enige restanten het familiehuis erfden, verlieten ze boordevol plannen de stad van het architectuurontwerp nog de foto’s van de bouwwerf. om zich in Brakel te vestigen. Het was tijd voor vernieuwing Vreemd misschien? Niet echt. Gafpa heeft de bouwheren en een heel 21ste-eeuwse terugkeer naar de geboortegrond. eenvoudigweg vrij spel gegeven en hen geholpen met hun verlangen om zelf te bouwen. De architecten betreuren dit Het is niet van belang dat ze met een Airbnb hun terug- niet. Voor Floris De Bruyn, een van de oprichters van het keer naar de soberheid van het platteland willen bekostigen bureau, is de essentie van hun ontwerp aanwezig in de struc- – kapitaal helpt elke droom te realiseren, ook een een- tuur, die het meest zichtbaar is in werffase. De afwerking is voudige. De plattelandsbewoners in spe gingen vervolgens niet van belang, want die kan door de tijd en de bewoners aankloppen bij het Gentse bureau Gafpa om het verlaten worden veranderd en verwisseld. Wat telt, is de rest: vier landhuis te renoveren tot gezinswoning. muren, een kolom, een vloer, een uitzicht en het landschap. Aan de zuidoostelijke gevel van het huis werd een bijge- Een voorkeur van afwerking is niet van belang voor de bouw gesloopt. De eenheid is hersteld. De wildgroei is voorbij. architecten. De renovatie werd zonder hen voltooid, de af- 1+1 was niet langer 2. Het renovatieproject van de architecten werking was niet hun verantwoordelijkheid. Het beeld van verliep via het principe van aftrekken, niet optellen. deze constructie in uitvoering blijft frappant, want de werf krijgt zo een ontroerende vorm van bestendigheid. NIEUWE TOESTAND GRONDPLAN VERDIEPING +1 NIEUWE TOESTAND GRONDPLAN VERDIEPING +2 Floor 0 Floor 1 NIEUWE TOESTAND GRONDP NIEUWE TOESTAND GRONDPLAN GELIJKVLOERS NIEUWE TOESTAND GRONDPLAN VERDIEPING +1 0 1m N 01 3m Architect Location Client Completion Gafpa Hemelrijk Brakel, N/C 2014 Belgium Website Lead contractor Total floor area Programme gafpa.net VH Bouw 230 m2 House Official project name Structural engineering Budget Procedure Renovation landhouse Arthur De Roover N/C Private NIEUWE TOESTAND GRONDPLAN GELIJKVLOERS



88 a+276 Minder ruimte, meer kwaliteit In de Wolterslaan te Gent renoveerde Raamwerk een EN In the Wolterslaan in Ghent, Raamwerk converted a gesloten dokterswoning tot lichte familiewoning. De closed doctor's house into a bright family home. The vele bewust gecreëerde plekjes zonder duidelijke many deliberately created places with no clear pur- bestemming krijgen er een bijzondere betekenis. pose have been given a special meaning. Gitte Van den Bergh – Foto’s Stijn Bollaert

a+276 Raamwerk, Wolterslaan, Ghent 89 De woning in de Wolterslaan ontleent haar unieke karakter Alle dagzones zijn zo geschakeld dat ze met elkaar in grotendeels aan een spel met tussenruimtes. De noordelijke verbinding staan, zowel visueel als akoestisch. Met de keu- oriëntatie vormde de aanleiding om de benedenverdieping ken als hart van de woning genereren verschillende routes -1 open te breken, zonder risico op oververhitting. Een buiten- de mogelijkheid om binnen deze nabijheid ook de nodige kamer tussen keuken en eetkamer brengt zacht licht tot diep afzondering op te zoeken. In deze opstelling creëert Raam- in de woning. “De patioruimte werd voor ons evenwaardig, werk bewust ook plekjes zonder duidelijke bestemming. of zelf interessanter dan de binnenruimte”, zegt architect Zo staat de eetkamer in verbinding met de keuken via een Freek Dendooven van Raamwerk. Door de nieuwe eetruim- brede doorgang, die eigenlijk net te klein is om een tafel te te bovendien los te weken van de buur, wordt deze als een zetten. “We merken dat zulke tussenplekken met een lichte paviljoen langs drie zijden omringd door tuin en patio, wat overmaat bijzondere betekenis krijgen en door de eigenaar de woning een gevoel van luxe geeft. dankbaar worden ingevuld.” 0m 1m 2m 5m Section -1 a A 0m 1m 2m 5m Floor 0 0 1 2m Architect Programme Client Completion Raamwerk Transformation of a N/C July 2017 family home with a Website former doctor’s practice Lead contractor Total floor area into a contemporary raam-werk.com single-family home B22 250 m2 Official project name Procedure Structural engineering Budget Wolterslaan Private Lime N/C Location Sustainability Sint-Amandsberg, Feys Belgium

90 Raamwerk, Wolterslaan, Ghent a+276 Nieuwe elementen blijven zichtbaar in het interieur. In de rest van de woning zijn de ingrepen subtieler, maar Een plint in betonsteen loopt van de keuken door naar de overal leveren slimme ingrepen een enorme architecturale eetkamer. Een vliesgevelsysteem werkte men omwille van rijkheid op. Hoewel er letterlijk gezien minder volume is dan de reflecterende eigenschappen buiten af met aluminium voorheen, heeft de woning meer bruikbare oppervlakte en L-profielen, binnen met een schrijnwerksysteem met zacht een veel ruimer gevoel. hout dat ook in de plafondbeplating doorloopt. Als een groot meubel past alles in elkaar.

NATURALLY FEELING GOOD... BATIBOUW 20 19 Paleis 4 - Stand 219 Invisivent® COMFORT Het ultieme comfort in natuurlijke ventilatie • Discrete (of onzichtbare) plaatsingboven het raam • Snelle en luchtdichte montage • Superieur akoestisch comfort • Comfortabel en energiezuinig dankzij terugslagklep • Optimale luchtkwaliteit dankzij perfect samenspel met Healthbox 3.0 www.renson.be

92 a+276 AR@CWHOITREKCT 100 BELGIU M EDITION ARCH ITECT MEETS INNOVATIONS Ko rtrijk Xpo 9 -10. 05 . 2019 Fo cus o n Future-Pro o f WWW.ARCHITECTATWORK .BE IIIIIIIIIIIIIII BELGIUM THE NETHERLANDS LUXEMBOURG FRANCE UNITED KINGDOM GERMANY AUSTRIA SWITZERLAND ITALY SPAIN DENMARK SWEDEN NORWAY TURKEY CANADA

NewsProducta+276 93 ISH 2019 innoveert Aan de wand en ingebouwd Door de nieuwbouw van hall 12, ondergaat de ISH-beurs Kreon Side creëert in de verzonken klassieke wandlamp van Frankfurt een herschikking die voor de bezoeker over- heel wat effecten. Bartenbach Lichtlabor tekende de inge- zichtelijker is. Ook de agenda van de vakbeurs over de bad- bouwde facettenreflectoren uit. Zij creëren een asymmetri- kamer, gebouwentechniek, energie, klimaatregeling en sche lichtbundel en dat maakt van de Kreon Side in-line een hernieuwbare energie, ondergaat een wijziging: de beurs compacte en doeltreffende projector voor het uitlichten van begint op een maandag en eindigt op een vrijdag. Van 11 plafonds en vloeren. Het zachte maar heldere licht en het in tot 15 maart 2019 verzamelen meer dan 2400 exposanten een scherpe hoek geïnclineerde afwerkingsluik, vestigen de op dit tweejaarlijkse evenement. Door de technologische aandacht op de rechte, verticale achterwand, die de archi- veranderingen heeft de digitalisering een invloed op alle tect volgens zijn voorkeur in diverse materialen kan laten segmenten van de beurs. Het aanzienlijk uitgebreide ISH afwerken. De lamp is beschikbaar in breedtes van 40 of 80 Energy omvat alles wat te maken heeft met intelligente mm en gaat helemaal op in de architectuur. en efficiënte gebouwentechniek. Onder de blikvangers kreon.com zijn er de sectorale koppelingen, de toenemende inte- gratie van warmte en hernieuwbare energie, de digitaal Performante stoelen gestuurde verwarming en bijgevolg de groeiende inte- Niet correct ingestelde stoelen kunnen voor gezondheidspro- gratie van informatica in de verwarmingstechnologie. In blemen zorgen. De ingenieurs van Sedus hebben het zitvlak de sector van de koel-, klimaat- en ventilatietechniek gaat zodanig ontwikkeld dat het zich intuïtief regelt. Se:flex (Judith de aandacht vooral naar ventilatiesystemen, alsook naar Daur, Sedus Design Team) past zich aan het gewicht van de gecentraliseerde en gedecentraliseerde oplossingen voor gebruiker aan. Ergonomie en eenvoud gaan hand in hand: de nieuwbouw en renovatie. Blikvangers zijn hier energie-ef- stoel evalueert het gewicht van de gebruiker, regelt de veerdruk ficiëntie en de geleidelijke reductie van het gebruik van van de rugleuning en zorgt voor een grote bewegingsvrijheid. gefluoreerde gassen, wat leidt tot een zeldzamer gebruik Onzichtbare hoogstandjes die synoniem zijn voor een onge- van koelvloeistoffen en tot de noodzaak alternatieven te evenaard comfort. Hij is geschikt voor gedeelde of verplaats- ontwikkelen. Een ander constant groeiend segment is dat bare werkplekken en garandeert een optimale ruggensteun van de aan BIM gelinkte IoT. ISH Water legt de klemtoon bij draai- en zijwaartse bewegingen. Bij het ontwerp van de op duurzame sanitaire oplossingen en in het bijzonder op stoelen speelt gebruiksgemak, diversiteit en polyvalentie een intelligente systemen voor een zo goed mogelijk afgesteld rol. Met een volledig herwerkt dynamisch zitvlak, beantwoordt waterbeheer. Ook spitsdesign voor de badkamer, onlos- Se:motion van Carlo Shayeb (Sedus Design Team) volledig makelijk gekoppeld aan de demografische ontwikkeling, aan de vereiste soepelheid op het werk, in het bijzonder bij staat in de schijnwerper, evenals thema’s als gezondheid, projecten in teamverband, duo-opdrachten of in vergaderin- welzijn en comfort. De evenementen zijn in drie bundels gen. Dit model verzaakt aan elke traditionele mechaniek en ondergebracht: “Selection@ISH”, “Skills@ISH” en “Ca- is gebaseerd op een volledig nieuw concept van kinematica. reer@ISH”. Een onmisbaar rendez-vous voor opdracht- www.sedus.com gevers. De beurs biedt gratis toegangstickets aan. Stuur een e-mail naar [email protected] met de vermelding: “gratis ticket ISH 2019 – A+ actie” www.ish.messefrankfurt.com

94 Product News a+276 Geluidsbeperking van technische installaties (24/05) en Oververhitting (21/06). De opleidingen en seminaries gaan door op de site Thurn & Taxis. De bij het project betrokken actoren leiden altijd de op maat geselecteerde werfbezoeken. www.leefmilieu.brussels/opleidingendubo Met minder beter verlichten Praktisch en licht Simon Fisher en Matt Free, van F Mark Ltd, alsook Luke De kleidakpan Tradiva is geschikt voor alle daken dankzij de Smith-Wightman, ontwikkelden voor Zumtobel de variabele kop- en zijsluiting, waardoor zij in de lengte en de staanlamp en pendelarmatuur Linetik, die bij een heel breedte aanpasbaar is. De dakdekker moet dus niet langer laag verbruik veel verlichtingscomfort verschaft. De zijn toevlucht nemen tot halve of driekwart dakpannen. Op doorsnede van de staanlamp bedraagt 25 x 25 mm en de rugzijde is de dakpan voorzien van twee ophangneuzen bestaat in zwart of wit. Bij de pendelarmaturen kun je voor een gemakkelijke bevestiging op de panlatten. de kleuren voor de armatuur, het reflectorframe en de Dat vergemakkelijkt een snelle ophanging en stabiele converterbox afzonderlijk bepalen. Door de innoverende plaatsing. Haar polyvalentie maakt haar aantrekkelijk voor led-verlichtingstechniek en de exceptionele lengte renovaties. Zij bestaat in drie schakeringen: natuurrood+, van de Linetik-armatuur, krijgen de werkplekken een gewolkt en antraciet mat. Er is ook een versie in zwart edel uitzonderlijk uniforme verlichting met een gemiddelde engobe en grijs edel engobe. sterkte van 500 lux. Met de lichtstroom van ongeveer www.wienerberger.be 6000 lm is het mogelijk dubbele werkplekken volstrekt gelijkmatig te verlichten. De DC String-technologie van Tridonic maakt de overdracht van stroom en gegevens via het snoer mogelijk, alsook de afzonderlijke besturing van het directe en indirecte aandeel van de verlichting. De licht- en aanwezigheidssensoren passen de verlichting aan de ruimtelijke omstandigheden aan, wat ook een energiebesparing oplevert. www.zumtobel.com © Yvan Glavie, R²D² Architecture Drie versies iWindow Flex is een opengaand glazen daglichtelement Nieuwe opleidingen 1/2019 dat geschikt is voor alle opstaande structuren omdat Het programma “Opleidingen en Seminaries Duurzame Ge- de elektrische motor ingebouwd is in het pvc-chassis bouwen” voor het eerste semester 2019 van Leefmilieu Brus- en niet in de opstaande structuur. Bij renovatie kunnen sel, staat open voor alle bouwprofessionals die in het Brussels alle types van bestaande opstanden dus behouden Gewest actief zijn. De twaalf aangeboden opleidingen duren blijven. De isolatiewaarden van het daglichtelement één tot drie dagen en behelzen zowel renovatie in de Brussel- zijn heel performant en de lichtdiffusie maximaal. se context, als Duurzame Materialen, Ventilatie, Fotovolta- Het is beschikbaar in de versie iWindow2 met dubbel ische zonneinstallaties of Akoestiek. De seminaries vinden veiligheidsglas, iWindow3 met driedubbel veiligheidsglas plaats op vier precieze data en handelen over Commissi- en iDome Flex met chassis, veiligheidsglas en synthetische oning (25/03), Circulaire Economie in de bouw (26/04), koepel. Het element bestaat in grote afmetingen, gaande tot 100 x 200 cm, met afstandsbediening. www.skylux.be

a+276 Product News 95 Zonnewering bedien je met de smartphone. De oplossingen van De Amsterdamse ArenA, een multifunctioneel stadion met Viessmann op deze uitdagingen: Vitovalor PT2 (stroom- en 54.000 zitplaatsen, beschikt voortaan over een gevel die be- warmtevoorziening, zie foto – zie ook A+274), Vitovolt 300 stand is tegen alle weersomstandigheden en beschermt tegen de (fotovoltaïsche zonnepanelen), de zonnebatterij, Viessmann zon, wat de warmte in het gebouw tot 81% vermindert, en dat Vitosol  200-FM (zonnecollectoren met ThermProtect met behoud van het uitzicht naar buiten. Aan de oostzijde is coating), Vitocal 222-S (warmtepomp met split-unit lucht/ 900 m² gaasweefsel van het type Frontside View 381 van Serge water), Vitodens 200-W met touchscreen, Vitoconnect, Ferrari aangebracht. Dat komt neer op 19 stroken gaasweefsel Tado, enz. Daarnaast zijn er de innoverende oplossingen van 4 meter breed en in verschillende hoogtes met lengtes tot die in maart op de ISH-beurs 2019 te zien zullen zijn. www. 12 meter. Het project verloopt in samenwerking met Poly-Ned. viessmann.be www.sergeferrari.com De energietoekomst: elektrisch, Kleuren voor deuren en ramen duurzaam en geconnecteerd Reynaers aluminium breidt zijn klassiek kleurenpalet uit met 40 poederlakken. Voor de ontwikkeling van de Het risico op een stroomtekort en de stijgende nieuwe collectie Iconica deed Reynaers een beroep op het elektriciteitsfactuur hebben de actualiteit beheerst. Parijse agentschap Nelly Rodi en de kleurenexperts van Viessmann presenteert zijn benadering voor 2019 met Axalta Coating Systems, die de architectuurtrends in kaart determinerende tendensen voor de energiemix van brachten. De collectie is opgedeeld in vier trendthema’s: morgen. Elektriciteit: het wagenpark evolueert geleidelijk Eden garden (wit, brons, aardetinten, groen), Energy naar elektrische en hybride alternatieven. Een gelijkaardige Manifesto (rood, blauw, oranje), Arty Fusion en zijn tien beweging tekent zich af op de verwarmingsmarkt, waar tijdloze tinten die de verbinding maken tussen vroeger en elektriciteit producerende toestellen in volle expansie zijn. nu, Tecno Precious (zwart-, zilver- en goudtinten). Iconica “De technologie van de brandstofcel en van de cogeneratie is ecologisch en duurzaam en is bijzonder bestand tegen produceert warmte en elektriciteit, waarvan men het de weersomstandigheden en intense blootstelling aan overschot kan delen”, bevestigt Patrick O, directeur- uv-straling. generaal van Viessmann Belgium. Duurzaam: “In de nabije www.reynaers.be toekomst zullen duurzame oplossingen meer dan ooit een alternatief vormen op fossiele brandstoffen, zowel voor Onzichtbaar in het vlak de productie van warm water als voor elektriciteit. De In gesloten toestand ligt het deurblad Invisidoor s (Slide) warmtepompen zullen een steeds prominentere plaats volledig in het vlak van de muur waarin het ingewerkt is, zo- innemen in de huishoudens”, zegt Patrick O. Het is een dat het van een kant van de muur onzichtbaar is. Dat maakt noodzakelijke evolutie vermits België een achterstand een handgreep overbodig. Bij het openen verdwijnt de deur heeft op het vlak van het gebruik van zonne-energie en in de muur, wat een ruimtebesparing oplevert. Als de deur de technologie van de warmtepomp. Geconnecteerd: net gesloten is, bedekt een bewegend afdekprofiel de gleuf die als wij, zijn producten meer en meer geconnecteerd. Via achterblijft. Het schuifdeursysteem is geschikt voor houten smart grids noteren digitale en slimme meters automatisch deuren tot 40 kg en is standaard uitgerust met de ‘softclose’ het energieverbruik en geven de meterstanden door aan en ‘auto-eject’ voor een groter gebruiksgemak. de netbeheerders. De energieleveranciers kunnen zo het www.argentalu.com energieverbruik in real time monitoren. De toestellen

96 Product News a+276 Helder en geventileerd Gevelstenen Het elektrisch dakvenster Integra, dat tot 45° uitzetbaar Sto verruimt zijn gamma StoBrick en voegt de steenstrippen is, verschaft een panoramisch uitzicht naar buiten en van Vande Moortel toe. Doordat zij gefabriceerd zijn op maximaliseert de aanvoer van daglicht in de kamer. basis van klei uit de Schelde, hebben zij dat typisch Belgisch Deze geconnecteerde alles-in-een-oplossing laat toe het karakter. Zij bieden heel wat voordelen. Door een dunnere binnenklimaat te beheren aan de hand van intelligente gevelopbouw en een eenvoudige verlijming op het geveliso- sensoren die zich in verschillende kamers met dakvenster latiesysteem Etics, bereikt men de huidige isolatienormen bevinden. Velux voorziet ook in een ventilatieklep voor een en dat bij een grotere woonoppervlakte. Beide bedrijven natuurlijke verluchting, zelfs als het venster gesloten is. bieden twee collecties aan: Modern, pure steenstrippen Zoals de andere vensters van het gamma, kun je het openen beschikbaar in een extra lang formaat, en Rustiek, met en sluiten met Velux Active en vanop afstand bedienen via een ruwere uitstraling die niet te onderscheiden valt van de draadloze muurschakelaar of de smartphone. klassiek metselwerk. www.velux.com www.sto.be; www.vandemoortel.be Ventilatie voor renovatie Transparantie en technologie ‘Waves’ van Renson biedt een oplossing voor renovatie- Het nieuw innovatiecentrum De grote beer van Telecom-it werken die niet onderworpen zijn aan de wettelijke ver- staat in Beernem. Het architectenbureau van Stijn Goethals plichting om een centraal ventilatiesysteem te installeren stond met dit project voor twee grote moeilijkheden: ten en vergt ook geen net van luchtkanalen. In tegenstelling eerste, de grote vrije overspanningen van de gevels op de tot de bestaande ventilators voor de badkamer of het toi- begane grond, die zich, zonder tussensteun, over twee ver- let (te bedienen met een schakelaar of verbonden met de diepingen uitstrekken en, ten tweede, de hoogte van de lichtschakelaar), stemt de ventilator het ventilatieniveau kantelende ramen van de kantoren, die 2,80 m hoog zijn. automatisch af op de vochtigheidsgraad of de geurtjes die Omdat het principe nieuw is voor België, nam Schüco Bel- hij via sensoren 24/24 u controleert. Hij bestaat in twee gium de leiding op zich voor de productie en de uitvoering varianten: een model met een vocht- en voc-sensor, en een op de werf. De kantelende ramen zijn onzichtbaar in de model dat er een co2-sensor aan toevoegt. nieuwe vliesgevel Schüco fws 60 cv ingebouwd in profielen www.renson.eu met slechts 60 mm aanzichtbreedte. Er is geen verschil in uiterlijk tussen de vaste beglazing en de te openen delen. Het systeem is uitgerust met het onzichtbaar mechanisch beslag AvanTec SimplySmart, met de parallel uitzetramen Schüco aws 114 sg, met Schüco TipTronic beslag, en met de deuren Schüco ads 75 si, die voorzien zijn van het communicatie- en toegangscontrolesysteem Schüco dcs Touch Display. www.schueco.com

a+276 Product News 97 Globaal aanbod Recycleerbare vloer De Groep Soprema heeft het bedrijf De Boer in Schoten iD Revolution is een harde modulaire vloerbedekking die overgenomen om de productiecapaciteit van bitumineu- beschikt over de certificatie Cradle-to-Cradle Gold. Zij is ze membranen te verhogen en ook omwille van de grote innoverend en duurzaam en bestaat voor meer dan 80% uit complementariteit van producten en diensten van beide gerecycleerde en biologische materialen. Ook de productie ondernemingen. De twee bedrijven hebben een grote respecteert de planeet: zowat al het proceswater wordt ge- expertise op het vlak van dakbedekking, isolatie, groen- recycleerd en de helft van het elektriciteitsverbruik komt daken en -muren. Lokaal verankerde producten als duo, van hernieuwbare bronnen. Koolstofkredieten, verkregen het succesvol concept van De Boer, blijven behouden. Door voor de ondersteuning van een project van biodiversiteit in de overname kan De Boer een volledig waterdichtingssy- het Peruviaanse Amazonewoud, dekken de andere helft. De steem aanbieden met het gamma natuurlijke en thermi- tegels en laminaten zijn behandeld met de oppervlaktebe- sche isolatiematerialen van Soprema (Pavatex en Efyos), scherming Tarkett TopClean xp en zijn kwalitatief identiek alsook met het synthetisch waterdichtingsgamma Flag. aan de andere modulaire vinylgamma’s voor vloeren van www.soprema.be, www.deboer.be Tarkett. Zij zijn gemakkelijk te onderhouden en zijn bestand tegen slijtage, krassen en vlekken. Dit pvc-alternatief is 100 % recycleerbaar. www.tarkett.com Platdakvenster Licht beheren F van Fakro, bekroond met een Red dot design Award, Halio is het resultaat van een alliantie tussen Groep agc en heeft een design-look en uitstekende thermische en iso- Kinestral Technologies, een Californische start-up die elek- lerende eigenschappen. Het venster heeft een driedub- trochrome technologie ontwikkelt. Halio beheert niet alleen bele energiebesparende beglazing DU6. De buitenruit volkomen het daglicht, maar ook de warmte, weerspiege- is gehard en de binnenruit gelaagd. Voor de hele con- lingen en door de zon veroorzaakte schade. Het verschaft structie bedraagt de coëfficiënt voor warmtetransmissie architecten een grote ontwerpvrijheid, zonder jaloezieën of Uw=0,76 W/m²K. Het is ook mogelijk het platdakvenster storende zonweringen, zonder gordijnen of andere visuele te voorzien van een vierdubbele beglazing DU8 en een beperkingen. Glas dat er gewoon uitziet, wordt in enkele coëfficiënt voor het hele raam van Uw=0,76 W/m²K, uit- seconden tijd gelijkmatig getint en blokkeert tot 95% warm- stekend geschikt voor passiefwoningen. Het is mogelijk te, 97% daglicht en 100% Uv-stralen. Zo verbetert het niet om binnen en buiten accessoires te monteren. Men kan alleen de productiviteit, het welzijn en de slaapkwaliteit de vensters vast plaatsen of voorzien van een manuele van de bewoners, maar ook de energie-efficiëntie van de of elektrische bediening. gebouwen. De lichtintensiteit en de zonneschijn zijn regel- www.albintra.be baar, net zoals men één raam of meerdere ramen tegelijk kan verduisteren. De interface is eenvoudig en intuïtief te bedienen met een manuele tintenkiezer, een mobiele appli- catie of een spraakopdracht. halioglass.com

98 Product News a+276 Creatieve toepassingen Strengpers baksteen Het gamma Cedral Sidings van Eternit bestaat uit cement- Steenbakkerij Floren produceert kwaliteitsvolle gevelstenen vezels en is geschikt voor nieuwbouw en renovatie. in meer dan 90 soorten en negen verschillende formaten. Met dit materiaal kan men, bijvoorbeeld, een nieuwe De productie geschiedt volgens het strengpersprocedé, aanbouw, bijbouw of dakkapel met de bestaande woning wat compacte en weinig poreuze producten oplevert. Deze verbinden. De gevelstroken zijn verkrijgbaar in een karakteristieken beschermen op natuurlijke wijze de gevel waaier van kleuren met een authentieke houtlook met tegen vervuiling en beschadiging. houtnerfstructuur, traditioneel overlappend geplaatst, of in een effen gestructureerd geheel. Jerusalem, met verlengd formaat (480 x 100 x 40 mm) www.eternit.be en geproduceerd in La Paloma (Spanje) voor de Belgische markt, is beschikbaar in het wit (Artico), grijs (Otero) en zwart (Lanzarote). www.floren.be Collection Synchronised Digitale en gemakkelijke videofoon Kinnarps heeft, in samenwerking met architecten en Dankzij de tweedraadse toegangscontrole ip van Niko, binnenhuisontwerpers, elf unieke tinten ontwikkeld voor kun je zonder grote veranderingen de digitale videofoon gebeitst essenfineer. Dat combineert een hoogkwalitatief connecteren met de bedrading van een gewone deurbel. De fineer met FSC-certificatie en het uitzicht van echt hout, bediening maakt een eenvoudige verbinding met het inter- met een artisanaal kleurprocedé op basis van pigmenten net mogelijk, waarna je de videobeelden op afstand op je en water. Dat zorgt voor kleuren die de natuurlijke smartphone kunt bekijken. Met het systeem Home Control houtnerf doen uitkomen. De lak bevat geen solventen. van Niko zie je op je touchscreen, smartphone of tablet wie Twee nieuwe tinten, donkerbruine eik en donkergrijs voor de deur staat. Er komt geen programmatie aan te pas: laminaat, verrijken het gamma. Om deze kleurentinten het systeem is zelfregulerend. Ook de internetverbinding samen te stellen, op elkaar af te stemmen of om het vergt geen bijkomende configuratie. De digitale beelden zijn kantoor een monochrome aanblik te geven, volstaat het scherp, zonder interferenties of analoge conversies. te jongleren met het textiel en andere materialen van Kinnarps Colour Studio. Kinnarps lanceert de collectie niko.eu dit jaar in België. www.kinnarps.be