A+289 NL

Uw ambities en onze bossen zijn Uit hetzelfde hoUt gesneden « Het is niet enkel wenselijk, maar wel noodzakelijk « Het gebruik van gelabeld hout is voor mij een om volop de kaart van hout te trekken.» evidentie. Een basis van onze sector.» Philippe Piet Kerckhof, architect van Wood Architects Samyn, architect en ingenieur bij Samyn and PartnersPartners « In mijn projecten vind ik het gehele plaatje belangrijk en probeer ik een volledig ecologisch « Het feit dat een groot deel van de Europese bossen verhaal na te streven.» Pascal Musch, architect en de Europese houtbedrijven PEFC-gecertificeerd bij MUSCH-EUM is, zorgt ervoor dat het makkelijk is om ons te bevoorraden met lokaal PEFC-gelabeld hout. » « We zijn op weg naar een nieuwe houten revolutie Charline Lefevre, architect bij Ney & Partners in de bouw en daarin is duurzaam bosbeheer en daaruit voortvloeiend gelabeld hout een absolute Wil je ook weten wat het PEFC-label kan betekenen voor randvoorwaarde! » Pablo van der Lugt, ingenieur jou architecturale projecten? Neem deel aan het webinar architect met dr. Ir Pablo van der Lugt op 4 mei 2021. Vind alle informatie op www.pefc.be Kies een lokale en verantwoordelijke leverancier. De vraag naar producten met gecertificeerd hout neemt sterk toe, zowel voor privé- als overheidsopdrachten. Als wereldleider in duurzaam bosbeheer, helpt het PEFC-label u lokaal en duurzaam in te kopen. Zo geven we uw activiteit een echte meerwaarde en stellen we uw klanten gerust over de herkomst van het hout dat u gebruikt. Kies voor legaal en duurzaam hout in uw projecten met www.pefc.be

50 De architect-bricoleur: A+289 een toekomstberoep Achter een rits vrijstaande huisjes langs de weg, achter EN The house stands out, both literally and figuratively. You de coulissen van een ongelukkige architecturale men- have to cross a row of pavilions lining the road and go gelmoes, ligt een prachtig landschap. Dit kleine dal behind the scenes of this unfortunate architectural col- vormt de ideale setting voor een heel ander soort woning. lection. That is where you discover the true nature of Het atypische huis in Hennuyères (deelgemeente van the landscape: a dale that is the setting for a completely ’s-Gravenbrakel) van Karbon’ past de principes van het different type of residence. The unusual house in Hen- ecologisch bouwen nauwgezet toe. nuyères completes a portfolio of humanistic projects in which Karbon’ handles eco-building with skill. Élodie Degavre 2 1EXISTING BUILDING Existing building PROJECT 1 demolition (red) 2 wood structure (brown)

A+289 Karbon’, Hen, ’s-Gravenbrakel 51 Wanneer Karbon’ dit landelijk pand ontdekt, is de verleiding architecten in 2018 van start gingen. Maar het is ook de ver- om het af te beken groot. Maar het principe van ecologisch derzetting van een persoonlijk avontuur: het bouwsysteem is en spaarzaam bouwen dringt zich op en het bestaande ge- immers afkomstig van de verbeelding van een ambachtelijke bouw wordt behouden. Een tweede goede reden om het te schrijnwerker met een passie voor stro. ‘Uitvinder’ Gautier bewaren, is de goede inplanting op het perceel. De zuidelijke Nagant werd al ingeschakeld voor de bouw van een rijhuis in oriëntatie van de aanbouw van het oorspronkelijke volume Oudergem en is een sleutelfiguur geworden in de uitwerking geeft het geheel vleugels: de toegevoegde travee opent zich van de projecten van Karbon’. Ze werken het houten systeem op een prachtig glooiend landschap. Het oude deel bevat een bestaande uit dragende kaders met daartussen strobalen ver- hoge vrije werkruimte. De aangrenzende leefruimte is heel der uit, iets wat ze samen bedachten naar aanleiding van een compact en rolt zich als een slakkenhuis rond de massaka- workshop aan de ULB (zie p. 53). Deze twee-in-een-oplossing chel die tegelijk als meubel fungeert. – de elementen zijn zowel structureel als isolerend – passen Voor Karbon’ vormt de woning in Hennuyères een logisch ze ook toe in de woning in Hennuyères. → vervolg op een reeks ecologische projecten waarmee de 24 1 EXISTING BUILDING PROJECT3 N DEMOLITION HEMP STRAW ROCKET MASS HEATER WOOD STRUCTURE 2550 100 Floor 0 1 hemp (blue) 4 wood structure 2m 2 straw (yellow) (brown) 3 rocket mass heater (red) 01

+52 Karbon’, Hen, ’s-Gravenbrakel A 289 Het systeem is een goede illustratie van de dynamiek project leidt tot nieuwe ontwikkelingen. Elke project houdt op werven waar duurzaam wordt gebouwd. De bouwheren een zekere belofte in zich om ooit eens af te raken. Dat is de en uitvoerders worden betrokken bij het ontwerp, zodat schoonheid van de imperfectie. niemand het project eenzijdig kan ‘claimen’. Karbon’ werkt Je zou kunnen denken dat dit makkelijk kan evolueren graag mee aan dit soort ‘ambachtelijke’ architectuurpro- naar een portfolio van uitzonderlijke, ecologische projecten jecten, waarbij de bouwheer, de aannemer en de architect voor de jonge zelfbewuste stedeling. Maar Karbon’ wil deze tot een kwalitatieve samenwerking komen omdat ze zich manier van werken graag op grote schaal toepassen. De achter dezelfde waarden en hetzelfde denkbeeld scharen. De architecten leveren daarom aanzienlijke inspanningen op heersende filosofie is het doorgeven van vaardigheden, wat het vlak van kostenbeheer, door bijzondere zorg te besteden zeker aan initiatieven uit de jaren 1970 doet denken, zoals aan eenvoudige details die vaak zelfbouw toelaten. Volgens dat van Walter Segal in Lewisham, of van Paul Petit in Sart Gautier Nagant worden ook stro en aarde vooralsnog niet Saint-Nicolas. Het experiment overstijgt de kennis van elke aanzien als echte materialen op de huidige bouwmarkt. De partij en men herschikt de rollen. De architect wordt vak- uitdaging ligt erin om ze even aantrekkelijk en handzaam man, de vakman moet toegeven dat hij een beetje architect is te maken als de concurrentiële materialen. Zo moet bijvoor- en de bouwheer in werkplunje moet tonen dat hij een beetje beeld het kalibreren van de strobalen worden bekeken en van alles kan. moet er een mobiele machine voor het transformeren van Eén woord brengt hen samen: misschien vormen ze samen aarde in bouwblokken worden ontwikkeld. Met dit laatste een groepje bricoleurs? Vanuit dit standpunt is de definitie experimenteert BC Materials al volop (zie A+287). die Irénée Scalbert (The Architect as Bricoleur, 2011) geeft best Scalbert schreef ook dit: “Ik beschouw bricoleren graag verhelderend: “Voor hij aan een project begint, zal de ‘klus- als een manier om steeds ecologischer te denken, te han- ser’ de materialen waarmee hij zal bouwen in vraag stellen. delen en te ontwerpen. (...) Bij het bricoleren is er altijd de Hij zoekt er nieuwe betekenissen in en mogelijkheden voor. erkenning voor de eindigheid van de middelen.” En wat als Het eindresultaat van een vorige project wordt het middel de toekomst, nu we met een ongeziene milieucrisis worden van een volgend. (…) Onvermijdelijk zal het resultaat een geconfronteerd, in een soort van ‘klus-architectuur’ ligt? compromis zijn tussen het project dat hij zich aanvankelijk Het gebruik van biologische materialen zoals aarde en stro inbeeldde en de middelen waarover hij beschikt (vrije verta- kan de aanzet zijn voor een verschuiving in het bouwen, van ling uit het Frans, red.).” het traditionele proces naar een meer ambachtelijke manier Op die manier bepaalt het materiaal dat voorhanden is, van bouwen, die een belofte in zich draagt. Hoe dan ook, nog wat zal komen. De uitvoering is dus al gaande, nog voor los van het technische aspect of de klimaatuitdagingen, wil alles is opgelost en uitgeklaard. Het is juist dit aspect dat Karbon’ architectuur maken waarbij de bewoner een actieve Karbon’ aantrekt: het aanvaarden van het onvoorspelbare, rol speelt in het bouwproces. En dat is al een behoorlijke stap het improviseren, de werffase die eeuwig blijft duren. Elk richting duurzame architectuur. 338 HE N S ociété d'Architectes Karbon' S .C.R .L. SectionMaître d'ouvrage R énovation et extension P hase Projeté C oupe détail - Transversale N° Dessin Matthieu Delatte & Charles-Hippolyte Chatelard Rue du Bois - 7090 HENNUYER ES E chelle 1:250, 1:50 Graphique 100 19 Avenue Rodin 1050 Bruxelles Debatty et Bonaventure Cadastre : 3 Div, Section B, n° 531P6 Date 12/ 02/ 21 05.2.30 +32 (0) 2 649 75 02 - info@ karbon.be - www.karbon.be 0496.52.20.49 - 0494.52.36.20 Indice A Rue du centre 15 b 4 1460 Virginal GSPublisherVersion 143.90.90.100 0 1 2m Architect Location Procedure Completion Karbon’ architecture et Hennuyères Direct commission 2021 urbanisme Programme Client Total floor area Website Renovation and extension Private 280 m2 karbon.be of an abandoned sheepfold into a 4-person family Lead contractor Budget Official project name home Gautier Nagant € 415,000 338 HEN (excl. VAT and fees) Structural engineering AAIA-Pierre Cloquette

A+289 Karbon’ – Gautier Nagant, Mock 53 Mock Architectenbureau Karbon’ bouwt ecolo- Het resultaat van het experiment is een gisch en werkt al enkele jaren samen met asymmetrische structuur van een beperk- Carla Frick-Cloupet vakman Gautier Nagant, gespecialiseerd te hoeveelheid hout, die overeenstemt in strobouw. In februari 2020 zou Karbon met de standaard wanddiktes. De vak- deelnemen aan de tentoonstelling X Arte- mannen bepalen een minimumdikte van facts die zou plaatsvinden aan de ULB in de structuur die aan de druk van het stro het kader van het wetenschappelijk collo- moet weerstaan. De architecten raken quium Thinking-Making. Naar aanleiding vertrouwd met de mogelijkheden en de daarvan besliste Karbon’ om een houten verschillende toepassingen van stromo- structuurelement met gecomprimeerd dules, zodat ze van in het schetsontwerp stro te maken. Gautier Nagant werd uit- van hun project geïntegreerd kunnen genodigd om met de medewerkers van worden. Voor iedereen primeert echter Karbon’ een model te maken op schaal vooral de menselijke uitdaging: kennis 1:1, die later in de tentoonstelling zal wor- delen en leren door samen de handen uit den opgenomen. de mouwen te steken. Vanuit technisch oogpunt wil het Het transporteerbare model kreeg de schaalmodel (mock-up in het Engels) een naam Mock. Het is een moeilijk te om- beter systeem ontwikkelen om muren schrijven object. Is het een maquette op te bouwen met stro. Gautier Nagant is schaal 1:1, een staal van een bouwsysteem, kritisch ten opzichte van het traditionele een deel van een wand, het resultaat van houten bekistingssysteem dat met stro en een workshop over ecologisch bouwen, cellulose wordt gevuld. Hij wil eerder stro een voorwerp voor wetenschappelijk on- gebruiken zonder cellulose, en de isole- derzoek, een kunstwerk…? Of is het al die rende maar ook structurele kwaliteiten dingen tegelijk? De hybride status en de van stro ten volle benutten. De mock- moeilijkheid om het ding te benoemen, up toont hoe je een houten structuur getuigt van een praktijk in verandering, kunt bouwen waarin de strobalen wor- zowel van die van de ontwerper als van den samengedrukt. Om de ecologische de uitvoerder en de onderzoeker. voetafdruk te beperken, is de structuur bovendien van lokaal en massief hout, waardoor geen lijm nodig is.

54 A+289

A+289 55 Tweede huid Een duurzame schil in glas en hout omhult de woning EN A mixed and sustainable skin envelops the house of ar- van architect Émile Tribolet. De jonge architect uit Luik chitect Émile Tribolet, who has put the notions of reuse, schenkt in zijn praktijk veel aandacht aan recycling en valorization and economy of materials at the centre of his upcycling, en het zuinig omspringen met materialen. practice. The complete reconfiguration of its functions Door een volledige herschikking van de functies kon hij was an opportunity to reconnect the building to its plot. de leefruimtes opnieuw met de tuin verbinden. Pauline Malras – Foto’s Laurent Brandajs ← onderzocht het ↓ De oorspronkelijke materiaal en De nieuwe schil is een buitenmuur bestaat vervaardigde soort stolp die bijna uit stampleem, verschillende nieuwe het hele bestaande samengesteld uit stalen met dezelfde gebouw omhult. Deze keien, rivierzand en tint en korreldikte. tweede huid is over cement. Het bleek Daarmee werden de 180° van glas. baggerspecie te zijn muren gerestaureerd. van de nabijgelegen Maasrivier. Tribolet

+56 Atelier d’Architecture Tribolet A 289 De bestaande woning uit de jaren 1930, dicht bij de slak- met de verschillende niveaus van het terrein en een zicht op kenbergen van Thier in het noorden van Luik, staat meer het bovenste niveau van de tuin ontstaan. De nieuwe schil naar achteren in de straat en zit deels in het talud met een is een soort stolp die bijna het hele gebouw omhult, op één niveauverschil van 15 meter ingegraven. De woning heeft oorspronkelijke buitengevel na. Deze tweede huid is over 180° een tuin in verschillende niveaus, waarvan het hoogste van van glas. Ze brengt dubbele hoogte aan in de woning en creëert binnen niet zichtbaar was. De heel gewone woning (redelijk meer volume – twee elementen die het ruimtelijk gevoel sterk laag, eerder langgerekt en met weinig lichtinval) had als beïnvloeden. Ze is volledig uit hout en glas opgetrokken, en de pluspunt echter de bijzondere topografie, die de architect uitvoering ervan vereiste een goede samenwerking tussen de niet onverschillig liet. Nadat hij er enkele jaren had gewoond, architect, de ingenieurs en de verschillende betrokken aanne- besliste hij om het huis te renoveren en alle troeven ervan mers. Samen gebruikten ze tot in de laatste fase van de werf uit te spelen. De keuze om te verbouwen is meteen ook een onder meer een computersysteem voor het digitaal besturen voorbeeld van zijn milieubewuste aanpak. van machines die onderdelen versnijden. De toegevoegde waar- De bestaande woning wordt voor 80 procent behouden. de van dit project zit hem in het vernuftig, grondig uitgedacht Het dak wordt eraf gehaald en vervangen door een geplooide ontwerp, gevolgd door de prefabricatie van de verschillende dakconstructie, die ervoor zorgt dat er een betere verbinding bouwonderdelen in het atelier en de montage ervan in situ. → Section 02 5m

A+289 Woning Terril, Luik 57 ← Vanuit de nieuwe woning heeft men een beter zicht op de tuin en de verschillende niveaus van het terrein. ←← De woning zit deels in het talud met een niveauverschil van 15 meter ingegraven.

+58 Atelier d’Architecture Tribolet, Woning Terril, Luik A 289 De kolommen en balken bestaan uit onbewerkt hout en ger gebruikt te worden voor het storten van de uitgegraven hebben dus een ecologische troef. Maar ze definiëren ook aarde van het uitbaggeren van de Maas. Het oorspronkelijke de ruimte. De architectuur van dit project is eerlijk door de gebouw zou helemaal opgetrokken zijn uit dit materiaal, dat onafgewerkte ruwbouwelementen, en de structurele elemen- dus ter plaatse beschikbaar was. Om verder te bouwen op ten benadrukken de contouren van de glazen doos. “Ook al deze korte keten en omdat de textuur zo opmerkelijk was, is alles van glas, het kader geeft een beschut gevoel”, zegt de deed Tribolet onderzoek naar het materiaal en vervaar- architect. De kolommen van het gebinte, die voor de gevel digde verschillende stalen om dezelfde tint en korreldikte van de bestaande woning staan, worden doorgetrokken op te verkrijgen. De muren werden gestript en gerestaureerd de verdieping waar zich de leefruimtes bevinden. De slaap- met deze lokale stampleem, wat voor variatie in materiaal, kamers werden op de begane grond ondergebracht, in het kleur en reliëf zorgt. Omdat de materialen op zich volstaan, meest intieme deel van de woning. bracht men er zo goed als geen afwerking op aan. Op enkele Tijdens de werf ontdekte men achter de dunne cementlaag plaatsen gebruikte men kalkpleister, ook huisgemaakt. “De die baksteen imiteerde, een muur uit stampleem, samenge- pleister is goed gelukt, ze is erg levendig en heeft interessante steld uit keien, rivierzand en cement. Bij de voorbereidingen kleurnuances die met de onregelmatigheid van de stampleem voor de fundering verscheen dan weer een dikke laag zand overeenstemmen”, besluit de architect. en maaskeien vanonder een laag humus. De site bleek vroe- Floor 0 Floor 1 02 5m Architect Location Client Budget Atelier Architecture Liège Emile Tribolet and Fanny € 270,000 Tribolet Henin (excl. VAT and fees) Programme Website Structural engineering Product supplier Transformation of an old instagram.com/atelier. building into a dwelling by AVLN Schüco (window frames), architecture.tribolet putting it under a new skin Viessmann (boiler) of glass and wood Completion Official project name Procedure November 2020 Maison Terril Direct commission Total floor area 175 m2

LTehefeeusseesnsteianltfiierel De nieuwe Stûv 6-in inbouwhaard valt op door zijn breed zicht op het vuur en past gemakkelijk in bestaande open haarden, zelfs in ondiepe nissen. De haard is betaalbaar en compact, waardoor iedereen toegang krijgt tot een absolute kwaliteitshaard. Deze esthetische, ecologische en zuinige inbouwhaard zal de liefhebbers van authentieke houtvuren zeker bekoren. Getoond model : Stûv 6-in Volg ons op www.stuv.com

60 A+289 De schets als leidraad Een knap historisch geveltje in een rustige buurt, hartje EN A pretty historic façade in a quiet neighbourhood, in the Nieuwpoort-Stad, verbergt een wereld vol verhalen. De heart of Nieuwpoort-Stad, hides a world full of stories. Ar- uitvoering van het interieur van het vakantiehuis van chitect Bart Lens’s design for the interior of the holiday architect Bart Lens getuigt van een hoogstaande am- home bears witness to a high level of craftsmanship that bachtelijke kennis, waarbij kunstzinnige nonchalance combines artistic nonchalance with Japanese precision. en Japanse precisie samenkomen. Hera Van Sande – Foto's Jan Verlinden

A+289 Bart Lens, Vis à Vis, Nieuwpoort 61 Na de puinhopen van de Eerste Wereldoorlog werkte archi- Architect Bart Lens kocht een klein perceel binnen dit tect Jozef Viérin aan een coherent stadsontwerp en herbouw- complex en liet zich voor het ontwerp leiden door sporen uit de de Nieuwpoortse binnenstad in Vlaamse neo-renaissan- het rijke verleden: een katrol, de houten dakstructuur, een cestijl, met als achterliggende idee om de bewoners hun stukje betonnen vloerplaat, luiken – allemaal elementen die herkenbare leefomgeving terug te schenken. Viérin beheerste zich binnen de renovatie ankerden. Het huisje werd ruimtelijk het lokale vocabularium aangezien hij in 1917 in opdracht geoptimaliseerd door in te zetten op doorzichten via binnen- van de Belgische regering de typische architectuur achter ramen, door het deels doortrekken van de trappenhal tot in de de frontlinie met het oog op wederopbouw had bestudeerd. nok ondanks de beperkte ruimte, door het volledig wegschui- Rond 1922 werd in de Hoogstraat een stadsboerderij voor ven van het achtergevelraam zodat bij mooi weer de patio melkkoeien opgetrokken op een ruim perceel waar woning en de woning elkaars verlengde vormen. Een weldoordachte Vis à Vis deel van uitmaakt. De authenticiteit ervan bleef tot organisatie van ruimtes waarbij elke vierkante centimeter telt. 2014 bijzonder goed bewaard omdat de laatste bewoonster, Om de bouwkost in de hand te houden werd beslist om die 100 jaar werd, er haar hele leven woonde en de woning alles, voor zover mogelijk, in hout uit te voeren. Eén bouw- op die manier vrijwaarde van bouwpromotoren. team, één aanspreekpunt. Men koos resoluut om de woning →

+62 Bart Lens A 289 te isoleren via een losstaande houtskeletbouw met rotswol Mathijs, Matisu, werd zijn bedrijfsnaam.) De spanning en aan de binnenzijde van het oude gemetste huis. Bart Lens samenwerking tussen deze twee – soms drie – creatieve per- kocht een lot Amerikaanse walnoot voor het aankleden van sonen, in overleg met de architect, leidde tot een in situ orga- de gehele woning. nisch ontwerpproces. Via schetsen en tekeningen bedachten Het houten interieur werd gerealiseerd in samenwer- ze ruimtelijk adequate oplossingen en details, waarbij ze king met kunstenaar Frits Jeuris en schrijnwerker Mathijs geen millimeter ongemoeid lieten. Het plan tekenden ze pas Huyghebaert, die deels zijn opleiding in Japan genoot. Zijn achteraf uit. Het bouwproces groeide even ambachtelijk als leermeester, Shōhei Hishida, reisde naar Nieuwpoort om het ontwerpproces, met de schets als leidraad. De ‘dialoog’ er een tijdje mee te werken. (De verjapanste uitspraak van tussen kunstenaar en ambachtsman weerspiegelde zich in Floor 2 0 50 100 200 +2 Floor 1 0 50 100 200 +1 Floor 0 0 50 100 200 +0 Architect Location Client 0 1 2m Bart Lens Nieuwpoort Bart Lens Total floor area Website Programme Lead contractor 95 m2 lensass.be Short-stay holiday house Frits Jeuris en Matisu Budget (Mathijs Huyghebaert) Official project name Procedure € 350,000 Completion (excl. VAT and fees) Vis à Vis Direct commission Fall 2020

A+289 Vis à Vis, Nieuwpoort 63 ↘ Het houten interieur werd gerealiseerd in samenwerking met kunstenaar Frits Jeuris en schrijn- werker Mathijs Huyghebaert, die deels zijn opleiding in Japan genoot. Via schetsen en tekeningen bedacht de architect samen met hen ruimtelijk adequate oplossingen en details. ↑ © Philippe Vangelooven De straatgevel van het kleine huisje: de authenticiteit van de wederopbouwarchitec- tuur van Jozef Viérin bleef bijzonder goed bewaard. → Zowel de pivotschar- nieren van de deuren als de trap naar de zolder met zijn spits- vondige handgrepen getuigen van vakman- schap.

+64 Bart Lens, Vis à Vis, Nieuwpoort A 289 een versmelting van hun persoonlijkheden. De ‘nonchalance’ afgeronde hoeken en hun overstapje naar de kajuiten in boot- van de kunstzinnige Frits die alleen met gevonden of gekre- architectuur. Alle hoeken werden met de hand uitgefreesd. gen materiaal werkt en niets verloren laat gaan versus de Zowel de pivotscharnieren van de deuren en keukenkasten Japanse precisie van Mathijs leidde tot positieve conflicten als de trap naar de zolder met zijn spitsvondige handgrepen in dit experimenteel bouwproces. Geen plaat ging verloren. getuigen van vakmanschap. Het verweven van trap, zitbank, Wanden, plafonds, meubels, trappen, kasten, deuren, brievenbus en tellerkast is verrassend origineel. handvaten, leuningen enzovoort werden in hout geconcipi- De ludieke naam van deze woning ‘Vis à vis’ kadert de eerd. Enkel de zone rond de haard, de vloeren van de inkom- thematische verzamelwoede van Bart Lens en partner Gil zone en de badkamer zijn in Muschelstein uitgevoerd en in Wyckmans. Het onorthodoxe samenbrengen van vissen in de badkamer blijft het betonnen plafond als spoor uit het ver- alle mogelijke gedaanten geeft ondanks de veelheid warmte leden zichtbaar. Met symmetrie, richting of boektekeningen en rust. Elk object heeft een verhaal en is weloverwogen ge- in het hout hielden ze geen rekening en de panelen brachten positioneerd. Ook Kamagurka zorgde voor een speciale touch ze gevoelsmatig aan. Op de benedenverdieping accentueerde met zijn werkje Ik was dat aquarium even beu. De opgezette men de lambrisering door het lakken van het houtwerk dat haaien op het bordes boven zijn een knipoog naar dit werk. bovendien een andere legrichting heeft. Dit is pure ambacht, pur sang. Deze kleine woning leidt Je komt ogen tekort om alle bijzonder fijne, ambachtelijke je binnen in een genereuze wereld, waarin je compleet tot details te ontdekken. De deuren boven verwijzen met hun rust komt. ↓ Hij kocht een lot Lens koos resoluut om Amerikaanse walnoot de woning te isoleren voor het aankleden via een losstaande van de gehele woning. houtskeletbouw met rotswol aan de binnen- zijde van het oude gemetste huis.

Ramen opnieuw beleven. Bezoek ons in de nieuw Finstral Studio Brussel, ook online. Ontdek wat een perfect raam betekent: schoonheid, welzijn, duurzaamheid. finstral.com/brussels

66 Ambacht als instrumentA+289 voor zintuiglijkheid Eind vorig jaar wonnen Jan Baes et Petra Decouttere EN In late 2020, Jan Baes and Petra Decouttere of AE van AE architecten de Nederlandse ARC20 Detail Award architecten won the Dutch ARC20 Detail Award for the voor de woning JJ in Gent. Het leeuwendeel van de fijne JJ residence in Ghent. The lion’s share of the design’s fine detaillering van het ontwerp zat in het houtwerk, uitge- detailing was in the woodwork, done by joinery company voerd door schrijnwerkerij De Meersman. We brachten De Meersman. We sat down with the architects and the architecten en uitvoerder samen rond de tafel en peilden woodworker to assess the future of craftsmanship in naar de toekomst van het ambacht in de architectuur. architecture. ‘Communication is everything.’ ‘Communicatie is alles.’ Lisa De Visscher → © Liesbeth Goedschalks In de eigen woning in Gentbrugge van het koppel architecten Jan Baes en Petra Decouttere werd er volop geëxperimen- teerd met verschillende houtsoorten: berk voor de wanden, pere- laar voor de keuken- kastjes, padoek voor de ramen. Elke houtsoort heeft zijn zintuiglijke kwaliteiten en zijn mechanische sterktes en zwaktes.

A+289 AE architecten en schrijnwerkerij De Meersman 67 In de bekroonde woning JJ getuigt niet alleen het buiten- en massief hout is opgetrokken. Daarin staat een heel speciale binnenschrijnwerk van een verregaande detaillering, maar trap, die erg versmalde op zijn kwartier. Een huzarenstukje. ook het volledig op maat gemaakte meubilair in de keuken, Toen de trap klaar was, kwam Paul Robbrecht op de werf de slaapkamers, de bibliotheek en de inkomhal. De kiem kijken. Zonder iets te zeggen ging hij de trap op, kwam weer van dit werk ligt in de eigen woning van de architecten, naar beneden tot halverwege en keek naar mijn medewerker waarin de architecten al jaren voordien experimenteerden Pierre en mij die onderaan de trap stonden. We verwacht- met verschillende houtsoorten en methodes om hout in ten het ergste. Maar toen zei hij: ‘Zo heb ik hem nog nooit het interieur te verwerken – opnieuw in samenwerking met gehad.’” (lacht) schrijnwerkerij De Meersman. “Ik heb schrijnwerkerij De Was het twintig jaar geleden dan zo uitzonderlijk om voor Meersman voor het eerst leren kennen toen ik als stagiaire een woning een niet-alledaagse trap te maken? Is het metier bij architect Pascal François werkte”, vertelt Petra Decout- van schrijnwerker dan zo sterk geëvolueerd? Of heeft het met tere. “Die samenwerking was bijzonder leerzaam. Toen ik de ontwerper te maken? “Mijn vader, die het bedrijf heeft een paar jaar later bij Robbrecht en Daem architecten aan de opgericht, maakte voornamelijk ramen en deuren. En soms slag ging, bleken zij ook met De Meersman samen te werken. eens een trap. Maar toen kwamen mijn broer en ik, en wij “Mijn eerste samenwerking met Robbrecht en Daem”, wilden ook andere dingen maken, zoals meubels en archi- zegt Ludwig De Meersman, “was begin jaren 2000 voor het tectuur. Toen ik jong was, was er vanuit de architectuur ook Michiels Huis in Essene, waar een bijgebouw volledig uit helemaal niet zo’n vraag naar kwalitatief binnenschrijnwerk, → © Liesbeth Goedschalks

+68 AE architecten en schrijnwerkerij De Meersman A 289 ingemaakt meubilair of lambriseringen. In twintig jaar tijd is kwam hebben we een CNC-machine gekocht. Pierre maakte de architectuur ontzettend vooruitgegaan! Veel architecten altijd de trappen, dankzij jarenlange ervaring en stielkennis. ontwerpen nu ook hele interieurs. De architecten groeien en Mijn zoon was pas twee maanden bij ons toen hij voorstelde wij groeien mee.” om een opdracht voor een trap zelf uit te voeren, met de Schrijnwerkerij De Meersman is een familiebedrijf waarin CNC. Ik brak er mijn hoofd over en ook Pierre geloofde er ondertussen ook de zonen van Ludwig aan de slag zijn, sa- niet in. Wat met al het hout als het mislukt? Maar we hebben men met twintig andere stielmannen. Of die groei ook impact het risico genomen. En diezelfde namiddag was de trap klaar. heeft op het ambacht? “In de tijd van mijn vader”, vertelt De Een pas afgestudeerde kan met zo’n machine plots meer dan Meersman, “waren we maar met z’n vijven. Iedereen stond mijn beste stielman na 40 jaar carrière! zowel in het atelier als op de werf en je moest kunnen plaat- “Pierre stak nadien alle stukken in elkaar. Hij is het ge- sen wat je voordien had gemaakt. Nu hebben we mensen in wend dat ook daar nog wat werk in zit omdat als je alles met het atelier, aan de machine, en plaatsers. We hebben geen de hand uitfreest, er toch een kleine speling op de stukken zit. allround schrijnwerkers meer, behalve Pierre, die de trap Maar de stukken die door de CNC gemaakt waren, hadden in Essene maakte voor Robbrecht en Daem. Hij is met zijn een marge van 1/10 mm: dat ‘zoog’ zich in elkaar. Dat is de frees een hele Computer Numerical Control-machine op z’n evolutie van de stiel. Mijn zoon kan niets met een beitel, eentje, maar hij gaat bijna met pensioen.” maar alles met de machine.” Verdwijnt met hem dan een hele generatie stielmannen? En kunnen die nieuwe stielmannen dan nog om met Net zoals in andere domeinen voel je ook in de schrijnwer- de tekeningen van de architecten? Of omgekeerd, zijn de kerij de opmars van de technologie. Is die ondersteunend of tekeningen van de architecten uitvoerbaar? “Wij gaan nooit maakt die op termijn het ambacht kapot? “Alles verandert. lukraak iets uittekenen zonder eerst met de uitvoerder te Maar je moet durven groeien. Dat kan alleen als je ook oog overleggen”, vertelt architect Jan Baes. “We werken steeds hebt voor het commerciële. Mijn jongste zoon is gespeciali- in samenspraak.” De Meersman beaamt dit: “De architecten seerd in computergestuurde machines. Toen hij bij de firma met wie we werken komen vaak, tijdens het ontwerpproces, ↓ volledig op maat ↘ werd verbouwd en een In de bekroonde woning gemaakte meubilair in Woning JJ: het samen- andere die uit de 19de JJ in Gent getuigt niet de keuken, de slaapka- voegen en verbouwen eeuw stamt. alleen het buiten- en mers, de bibliotheek en van twee woningen, binnenschrijnwerk van de inkomhal. één die in de jaren 1960 een verregaande detail- lering, maar ook het © Faye Pynaert

A+289 AE architecten en schrijnwerkerij De Meersman 69 eens bij ons langs met hun tekeningen om af te toetsen of van het gebruikte materiaal. En daar ligt de verantwoordelijk- het wel uitvoerbaar is. Het is altijd een soort samenwerking. heid opnieuw bij de uitvoerder. “De aankoop is cruciaal”, ver- Dat is ook de reden waarom die samenwerkingen zo lang telt De Meersman. “Ramen kun je maken van gevierschaald duren. Met Pascal François werken we al dertig jaar samen, hout, dus bomen die al verzaagd zijn, maar wij werken zo niet. en met Robbrecht en Daem al twintig jaar. Ik wil het ook Wij werken met volledige bomen die we zelf laten zagen. We altijd goed opvolgen want tijdens de werf zijn er toch altijd vertrekken van het hart van de boom. Dat is altijd gescheurd. veranderingen.” Soms heb je brede stukken nodig. Je kunt dan wel twee stuk- Zowel van de architecten als van de uitvoerders wordt ken aan elkaar lijmen, maar dat doen wij niet. Wij proberen flexibiliteit verwacht. Zeker bij verbouwingen zijn verras- ervoor te zorgen dat er geen verlijmingen zijn.” singen eerder de regel dan de uitzondering: muren staan In de eigen woning van AE architecten experimenteerden scheef of kunnen niet behouden worden, vloeren moeten ze volop met verschillende houtsoorten: berk voor de wanden, alsnog vervangen worden enzovoort. Baes: “De samenwer- perelaar voor de keukenkastjes, padoek voor de ramen. Elke king hangt ook sterk af van de meestergast ter plaatste. Het houtsoort heeft zijn zintuiglijke kwaliteiten en zijn mechani- is belangrijk dat die met plezier zijn werk doet, dat straalt af sche sterktes en zwaktes. Berk blijkt eerder weerspannig. “Die op het eindproduct.” “Naar de stielmannen toe is het soms berkenplaten zijn niet de meest plezierige platen om mee te moeilijk iets op plan en snede te duiden”, vult Decouttere werken”, zegt De Meersman. “Die trekken vanzelf een beetje aan. “Dan maken we foto’s en tekenen we daarop hoe we scheef. Daarmee moet je opletten. Vaste panelen zijn geen willen dat het er uiteindelijk zal uitzien. Soms maken we zelfs probleem maar deuren of kastjes zijn lastiger.” een maquette op 1:1 omdat verschillende vlakken samenko- Baes: “Het valt mij wel op dat de platen bij Ludwig minder men. Eerst lachen ze je uit omdat je daar op hun dak klimt kromtrekken dan bij anderen.” (lacht) “Soms zit er in een met al je karton, maar uiteindelijk willen ze de maquette wel deur een isolatieplaat voor de akoestiek”, legt De Meersman graag houden.” (lacht) uit. “Dan moet je er altijd voor zorgen dat er links en rechts Als architect kun je tekenen wat je wilt, uiteindelijk is de van die middelste plaat evenveel elementen zijn. Je moet kwaliteit van het eindproduct voor een groot deel afhankelijk altijd voor symmetrie zorgen, want anders trekt het hele → © Faye Pynaert

+70 AE architecten en schrijnwerkerij De Meersman A 289 pakket krom. Je kunt dit met verluchtingsgaatjes boven en van de ruimte krijgt. Zelfs al heb je voordien alles op plan onder wel rechttrekken, maar het blijft heikel.” of maquette uitgelegd, het is pas als ze echt in de ruimte Hoe perfectionistisch de detaillering van AE architecten staan dat ze bepaalde mogelijkheden zien of de impact van ook oogt, toch zit er veel speling in hun werk dat ruimte bepaalde beslissingen kunnen inschatten. Die verschillende geeft aan het hout als levend materiaal. “De eerste ingreep fases waren voor de bouwheren interessant omdat ze op die in onze eigen woning was de trap, een echt experiment’, manier niet alle beslissingen in één keer hoefden te nemen. zegt Decouttere. We kleefden allemaal op hun kant staande “Het gelijkvloers van de woning JJ is uiteraard in één bewe- multiplexplaten tegen elkaar en kregen zo een massieve ging ontworpen, maar naar uitvoering was dat niet eenvou- trap. Die wordt breder in de zomer en krimpt in de winter. dig”, gaat Decouttere verder. “Omdat het over de verbinding Doordat de luchtvochtigheid vermindert, krijg je dan een tussen twee verschillende woningen gaat – één die in de voeg naast de muur. Dat vinden we niet erg. We vinden het jaren 1960 werd verbouwd en een andere die uit de 19de juist belangrijk om te zien hoe de trap, als sculptuur, leeft eeuw stamt, met bovendien een niveauverschil tussen beide en een andere vorm aanneemt.” woningen. Dat lukt enkel met veel bloed, zweet en tranen en Dit experiment leverde ook in Woning JJ een prachtige heel veel communicatie.” (lacht) gesculpteerde trap op, zij het van een volledig andere natuur Is ambacht onlosmakelijk met het wonen verbonden? en in eik. Ook valt, doorheen de woning, de grote coherentie Of hebben we nood aan meer detaillering die architectuur op in ontwerp en materiaalgebruik. Daarin huist niet alleen meer diepgang geeft? Baes: “Je moet detail en ambacht ook een goede samenwerking tussen architecten en uitvoerder, niet te pas te onpas inzetten. Wonen is een lijflijke situatie. maar ook met de bouwheer. “Toch is dat project organisch Tactiliteit is toepasselijk. In bijvoorbeeld een groot kantoor gegroeid”, zegt Baes. “We zijn begonnen met het gelijkvloers wordt detaillering eerder decoratief en is het niet meer in- en het buitenschrijnwerk, daarna zijn op vraag van de bouw- teressant. Dan grijp je soms beter terug naar een industriële heer de verdieping en achtergevel erbij gekomen.” aanpak. Je moet ambacht inzetten naargelang gebruik. Hoe “Als het buitenschrijnwerk er staat, is er nog genoeg tactieler, zintuiglijker het beoogde gebruik is, hoe meer het tijd om over meubilair na te denken”, vult Decouttere aan. tot zijn recht komt. Wij vertrekken altijd vanuit de ruimte “Daar zit ook qua budgettering een kleinere foutenmarge op en de lichtinval. Als ambacht een extra laag is die nodig is, omdat er veel minder verrassingen bij komen kijken. Voorts is dat goed, maar het is geen vertrekpunt voor ons.”  is dat ook een moment waarop de bouwheer echt het besef © Faye Pynaert © Faye Pynaert

VOORGESPANNEN DRAAGVLOEREN, GEMAKKELIJK TE STOCKEREN, TE DRAGEN EN TE PLAATSEN VEDERLICHT RECTOLIGHT® DOE DE TEST RECTOPLAST® KORATON NV visserskaai 26 – Kortrijk 8500 tel. 056-23.07.11 [email protected] www.rector.be

72 Vakmanschap in A+289 ontwerp en restauratie Veel art-nouveaugebouwen van Victor Horta en zijn EN Between the First World War and roughly the 1970s, many tijdgenoten gingen tussen de Eerste Wereldoorlog en art nouveau buildings by Victor Horta and his contem- pakweg de jaren 1970 door een diep dal van afkeuring en poraries were both rejected and neglected. The demoli- verwaarlozing. De internationaal gecontesteerde afbraak tion of Horta’s Maison du Peuple (1965), which drew in- van Horta’s Volkshuis (1965) ligt nog vers in het collectie- ternational condemnation, is still fresh in the collective ve geheugen van architectuurminnend België, net zoals memory of architecture-loving Belgium, as is the dem- de afbraak van de woning Aubecq (1949). Deze tragische olition of the Maison Aubecq (1949). This tragic history geschiedenis maakt van de recente inhuldiging, met de makes the recent inauguration, with the necessary pomp nodige toeters en bellen, van Hôtel Solvay als ‘nieuw and circumstance, of Hôtel Solvay as a ‘new museum in museum in Brussel’ een des te heuglijker gebeurtenis. Brussels’ all the more joyful. Barbara Van der Wee en Ellen Van Impe – Foto’s Stijn Bollaert

A+289 Victor Horta, Huis Solvay, Elsene 73 De woning werd in 1977 beschermd als monument en kreeg in Van zowel de zichtbare als de minder zichtbare elementen 2000, samen met de huizen Tassel, Van Eetvelde en de eigen (technische ruimtes, dakafwerking) spat bovendien het vak- woning met atelier van de architect, van Unesco de status manschap af. Het maakt nieuwsgierig naar hoe Horta zijn van Werelderfgoed. Hôtel Solvay geldt als de best bewaarde beroemde ‘krullen’ uitdacht, maar ook naar hoe hij ze met art-nouveauwoning van Horta, mede dankzij de zorgen van zoveel pracht uitgevoerd kreeg. Horta’s samenwerking met de familie Wittamer, sinds 1957 eigenaar van de woning. gespecialiseerde vaklieden is een nog deels onontsluierde ge- Victor Horta kreeg, zoals hij in zijn Mémoires aanhaalt, schiedenis. Het is geweten dat hij een eigen sculptuuratelier een quasi onbeperkt budget van bouwheer Armand Solvay en in zijn atelierwoning (vandaag Hortamuseum) had. Enkele kreeg de kans om ook alle meubilair en interieurafwerkingen namen van vaklui waren al bekend, zoals schrijnwerkers te ontwerpen en een waar gesamtkunstwerk te realiseren. Henri Pelseneer of het smeedwerkbedrijf Petermann Société Het bijzondere recept van Horta’s art-nouveauwoningen nationale des bronzes. Studentenonderzoek bracht deze veel- werd intussen meermaals geanalyseerd: het destijds ver- al Brusselse vakmensen en ambachtelijke bedrijven recent rassende gebruik van ‘industrieel’ metaal in een burgerwo- verder in kaart op basis van Horta’s facturenboeken. ning; de bijzondere, vrije planopbouw en structuur waarbij Het is met andere woorden duidelijk dat er in het fin de daglicht tot in het hart van de woning wordt gebracht; het siècle een bloeiend artisanaat aanwezig was, dat ingewik- luxueuze en uitgekiende spel van coloriet, materialen, tex- kelde ontwerpen gerealiseerd kreeg van topontwerpers als turen en afwerkingen; en het subtiele verwerken van sta- Horta én daarbij hoogkwalitatief werk afleverde. De relatief te-of-the-arttoestellen voor bijvoorbeeld gas, elektriciteit, recente onderzoeksaandacht voor constructiegeschiedenis verwarming en ventilatie. brengt dit tot hiertoe vaak verborgen verhaal van uitvoerders, →

+74 Victor Horta A 289

A+289 Huis Solvay, Elsene 75

+76 Victor Horta, Huis Solvay, Elsene A 289 vaklieden en aannemers stilaan sterker voor het voetlicht. De als ‘authenticiteit’ en ‘integriteit’ – sleuteltermen voor Unesco meer klassieke benadering van de architectuurgeschiedenis in het definiëren van Werelderfgoed – verschuivingen kent en als een genealogie van geniale individuen krijgt door deze verrijkt wordt met nieuwe inzichten. grotere nadruk op netwerken van ontwerpers, specialisten Vakmanschap speelt bij het restaureren van de hoog- en uitvoerders meer diepgang en context. waardige kunstwerken van Horta een haast even grote rol Zoals bekend kocht de Belgische couturiersfamilie Wit- als bij de oorspronkelijke realisatie ervan: niet enkel het tamer-De Camps het Hôtel Solvay aan om er de ateliers van terugbrengen van het originele uitzicht en materiaal is hun modehuis Valens in onder te brengen. Ondanks hun van belang, maar ook het aanwenden van de traditionele goede zorgen en de tussentijdse werken die ze lieten uitvoeren, technieken uit Horta’s tijd. De groep vaklieden die daar van- is een gebouw van bijna 120 jaar oud haast onvermijdelijk daag toe in staat is, is sterk geslonken ten opzichte van 120 aan nieuwe restauratie-ingrepen toe, zoals de momenteel jaar geleden. Toch blijven deze experts naast en in nauwe in voorbereiding zijnde gevelrestauratie door Barbara Van samenwerking met de restauratiearchitect en erfgoedonder- der Wee Architects. De samenwerking, van bij de start, met zoekers broodnodig bij het correct herstellen van Horta’s smeedwerk- en metaalspecialist Luc Reuse en stabiliteits­ vakkundig uitgevoerde ontwerpen. Net als voor Horta’s ingenieur Ney & Partners, bracht hierbij al veel informatie vaklui stemt het hoopgevend dat deze specialisten af en naar boven over materialen en constructie van deze gevel. De toe een gezicht krijgen, bijvoorbeeld in kleine initiatieven gevelrestauratie vormt een opstap om de ingewikkelde opeen- zoals de bundel Know How: 40 uitzonderlijke ambachtslieden volging van kleine en grote ingrepen in de voorbije 120 jaar in Brussel (2020) maar vooral ook dankzij een groeiende eens nauwkeurig in kaart te brengen en te evalueren, om zo tot herwaardering of herontdekking van ‘het maken’ en van een globaal restauratiemasterplan te komen en een algemeen vakmanschap in de architectuur van vandaag. managementplan, zoals Unesco ook vraagt bij Werelderfgoed. Net zoals andere disciplines is ook restauratie er een van Info and tickets: hotelsolvay.be voortschrijdend inzicht, waarbij de invulling van begrippen Both drawings © Barbara Van der Wee Architects, 2021 Section Street façade 02 5m Selected bibliography — Adriaenssens, W. L’Hôtel — Goslar, M. Victor Horta Institut supérieur d’Archéo- Solvay de Victor Horta, (1861–1947): Leven, Werk, logie et d’Histoire de l’Art, — Horta, V.; Dulière, C. (ed.), Brussel Erfgoed, 2017, nr. 22, Art Nouveau. Antwerpen: Louvain-la-Neuve, 1980. Mémoires, Bruxelles: Mi- p. 26–37. Mercatorfonds, 2012, p. — Vandenbreeden, J., Het nistère de la Communauté 136–162. herenhuis Solvay, de française de Belgique. Ad- — Aubry, F., Horta ou la pas- instandhouding van een ministration du patrimoine sion de l’architecture, Gent: — Oostens-Wittamer, Y., wereldmonument, M & L, 5, culturel, 1985, p. 64–70. Ludion, 2005, 78–93. Victor Horta, L’hôtel Solvay. 1993, p. 50–59. The Solvay House, 2 vol.,

Photography by Cafeine | Design by Atelier Dialect Architectural fireplaces Made in Belgium metalfire.eu

Een shōji78 A+289 in de Westhoek Schenk Hattori Architecture Atelier bouwde een ont- EN Schenk Hattori Architecture Atelier built a reception haalpaviljoen voor natuurgebied De Palingbeek in de pavilion for the De Palingbeek nature reserve in the vi- omgeving van Ieper. De architecten ontwierpen het cinity of Ypres. The architects designed the building as gebouw als een kamerscherm dat het landschap struc- a folding screen that structures the landscape and con- tureert en de chaotische bestaande situatie verbergt. ceals the chaotic existing situation. The seemingly sim- De schijnbaar eenvoudige, elegante houten constructie ple, elegant wooden construction reflects the precision weerspiegelt de precisie van het vakmanschap, en reali- of the craftsmanship and achieves a subtle spatial inter- seert een subtiele ruimtelijke ingreep: een ontmoetings- vention: a meeting place, a resting point along the track, plek, een rustpunt langs het wandelpad, een aankondi- and an announcement of the landscape. ging van het landschap. Bart Tritsmans – Foto’s Michiel De Cleene ↓ natuurgebied en de Het doel van het private ruimte van onthaalpaviljoen is de conciërgewoning. dubbel: verbergen wat Zoals een shōji, een er zich achter bevindt kamerscherm in een en een overgang maken traditioneel Japans tussen het collectieve gebouw. karakter van het

A+289 Schenk Hattori, De Palingbeek, Zillebeke 79 De oorlogskerkhoven en gedenktekens in de Westhoek her- – achter het nieuwe paviljoen verscholen. Dat was de eerste inneren aan de geschiedenis van de regio. De Palingbeek ambitie in de dubbele betekenis van het paviljoen: verbergen vormde een strategisch punt tijdens de Eerste Wereldoorlog, wat er zich achter bevindt en een overgang maken tussen het maar kent ook een bijzondere voorgeschiedenis van mislukte collectieve karakter van het natuurgebied en de private ruim- infrastructuurprojecten. De Palingbeek is een restant van te van de conciërgewoning. Zoals een shōji, een kamerscherm een kanaal dat vanaf 1864 werd aangelegd en dat keer op keer in een traditioneel Japans gebouw, biedt het paviljoen van inkalfde. Vandaag is het gebied een populaire bestemming Schenk-Hattori een visuele afscheiding en bescherming voor wandelaars en fietsers. De Palingbeekroute leidt door tegen de elementen, terwijl geluiden, schaduwen en zonlicht bossen, glooiende weilanden, moerassen en boomgaarden. erdoorheen kunnen dringen. De tweede ambitie bestaat erin De provincie West-Vlaanderen gaf het Belgisch-Japanse om het landschap te structureren en een ontmoetingsplaats architectenbureau Schenk-Hattori de opdracht om een on- te creëren. De betekenis van het paviljoen als afscheiding bemand inkompaviljoen te bouwen dat bezoekers wegwijs verandert langzaam wanneer je dichterbij komt. De subtiel maakt in de omgeving. concave vorm trekt de bezoeker aan, het wandelpad krijgt In de berm komen de eerste sneeuwklokjes tevoorschijn en een overkapping, het kamerscherm krijgt diepte; een diepte fluiten de vogels in de winterzon. Voorts is het stil op de par- die plaats biedt aan een lockerruimte en een reeks nissen king van het natuurgebied. Vanaf een afstand is niet meteen met informatie over het natuurgebied, de geschiedenis en duidelijk welke vorm het paviljoen zal aannemen. De lage, de fauna en flora. donkere structuur lijkt een langgerekte wand die de parking Het paviljoen is het eerste publieke gebouw van Schenk afgrenst van de achterliggende natuur. Bij het benaderen Hattori Architecture Atelier. “Het project maakt zichtbaar blijkt het paviljoen uit een houten geraamte met een afdak waar we de voorbije vijf jaar als bureau mee hebben geëxpe- in roofing te bestaan; het diffuse zonlicht valt onder het dak rimenteerd”, geeft Steven Schenk aan. De houten skeletbouw door en belicht de houtconstructie langs de achterzijde. bepaalt de esthetiek, de constructie en de stabiliteit van het De stilte wordt abrupt doorbroken door een blaffende gebouw. Het idee om de architectuur van het bestaande hond, die de aandacht op de omgevingscontext van het pa- gebouw uit de jaren 1970 te interpreteren of de houten con- viljoen vestigt. Een laag, wat mistroostig, grijsgeschilderd structie te verbergen onder een linnen gewaad werd verlaten, bakstenen gebouw dat als cafetaria en conciërgewoning ten voordele van een eerlijkere, primitievere verschijnings- dienstdoet, zit – inclusief koterijen en een witte stookolietank vorm, zegt Schenk. Het was vooral van belang dat het object →

+80 Schenk Hattori A 289

A+289 De Palingbeek, Zillebeke 81

+82 Schenk Hattori, De Palingbeek, Zillebeke A 289 als geheel zou werken, “als een langgerekte figuur die het Toch straalt het paviljoen iets Japans uit. Is het de precisie landschap een bepaalde schaal geeft.” van de houtverbindingen, de zachte curve in het dak, de lang- De Japanse projecten van het bureau vormden een in- gerekte figuur die het licht filtert? De ‘Japansheid’ lijkt zich spiratie voor het ontwerp, maar de context van ontwerpen vooral te uiten wanneer de architectuur wordt onderworpen en bouwen is erg verschillend. “De positie van de architect aan een bepaalde lezing, die door Arata Isozaki beschreven wordt in Japan erg gerespecteerd. Het ontwerp wordt tot wordt in Japan-ness in Architecture: “Architectural discourse in de details voorbereid en bijna letterlijk uitgevoerd. In demands that we view buildings as events and not simply as de Belgische context is de paringsdans tussen ontwerper inert objects. (…) The only way to grasp the totality is to expe- en vakmensen op de site bijna belangrijker dan het voor- rience it by wandering through the building and grounds (…) bereidingswerk.” De ontwerpers kozen voor douglasspar – our views being altered time and again.”1 Die benadering als bouwmateriaal, en werkten voor de uitvoering samen kenmerkt ook het werk van Schenk-Hattori. De essentie met restauratieaanemer Vandendorpe uit Brugge. “De van hun ontwerpstrategie is om ruimtes te creëren die je als schrijnwerkers hadden ervaring met de restauratie van bezoeker moet ervaren. Subtiele curves, niveauverschillen historische dakgebinten. Het project kon enkel gerealiseerd of het volgen van de lijnen in het landschap, maken dat worden dankzij hun ervaring en de goede samenwerking”, de beleving van de ruimte afwijkt van de eerste zintuiglij- vertelt Schenk. De architecten tekenden zelf de complexe ke indrukken. “We hebben een bijna kinderlijke fascinatie puzzel van platen voor het dak uit, en bedachten in dialoog voor mysterieuze elementen in architectuur”, lacht Steven met ingenieur Christophe Ryckeboer de constructie van Schenk. “Zoals een kind de vorm van een konijn in een wolk verlijmde en met stalen bouten versterkte knopen om de kan ontdekken, kan een rechte muur die in de curve van krachtwerking op het gebouw op te vangen. Schenk geeft het landschap verdwijnt je doen afvragen of de aarde vlak toe soms jaloers te zijn op de lineaire wijze waarop een of rond is. Een omgeving ontwerpen waarover je als mens project in Japan tot stand komt. “Maar in België bestaat er verwonderd kunt blijven terwijl je er werkt, woont, leeft: dat een openheid om soms wat gekkere dingen te doen: je kunt is de ultieme ambitie van onze architectuur.” een wedstrijd winnen met een project dat niet het meest efficiënte is. Dit project zou je niet op deze manier kunnen 1 Arata Isozaki, Japan-ness in Architecture, The MIT Press, Cambridge bouwen in Japan.” & Londen, 2011, p. 9–10. Implantation 05 10m Architect Programme Lead contractor Completion Schenk Hattori Information and access Arthur Vandendorpe January 2021 Architecture Atelier point of the nature reserve and World War I memorial Landscape architect Total floor area Website site Palingbeek Blauwdruk Stedenbouw 280 m2 schenkhattori.com Procedure (protected landscape) Budget Official project name Competition on invitation Public realm € 255,000 Entrance Pavilion Client Schenk Hattori (excl. VAT and fees) Palingbeek Architecture Atelier Province of West Flanders Product / Supplier Location Structural engineering VC Wood (wood) Palingbeekstraat, Zillebeke Tandem Ingenieurs

Fixscreen Minimal voorkomt oververhitting zonder toegift op detaillering vliesgevel bankkantoor Visibiliteit is cruciaal voor een bankkantoor als nieuwe thuis voor 2 gefusioneerde Crelan-vestigingen uit Roeselare. Met de nieuwe Fixscreen Mini- mal CW50 zonwering van Renson perfect geïntegreerd op de vliesgevel langs de straatkant wordt dit extra benadrukt. Een minimalistisch en functioneel gebouw dat voldoet aan alle noden konden we toch kiezen voor slanke gordijngevelprofielen,” aldus de van een modern bank- en verzekeringskantoor: dat was de wens van architect. Bovendien zitten zowel de zijgeleiders als de doekkasten de bouwheer. Grote glaspartijen en een openlandschapskantoor wa- van de zonwering volledig weggewerkt in de gevel, wat de detaillering ren hier dan ook een evidente voorwaarde voor de architect, die uit- uiteindelijk alleen maar mee ten goede komt. ging van een langwerpige balk als vormgeving voor deze nieuwbouw. “Maar dan wel eentje die op een sokkel geplaatst is, met een rond- Subtiel geïntegreerde buffer tegen felle zon lopend kader in de voorgevel als sober accent,” verduidelijkt archi- De Fixscreen Minimal CW50 zonwering van Renson werd dus naadloos tect Corneel Schepens (architectenbureau Schepens BV). “Bovendien geïntegreerd in de buitengevel. En dus valt die eigenlijk nauwelijks op. springen de raampartijen in ten opzichte van de voorgevel en werden Zelfs met de screens neergelaten, vormt alles één mooi geheel, terwijl zowel de trappen als toegangshelling in de sokkel verwerkt.” Glazen de zon toch tegengehouden wordt daar waar dat het meest efficiënt wanden centraal in het gebouw behouden het maximale doorzicht is om oververhitting binnen te voorkomen: nog voor die het glas kan maar scheiden tegelijk toch de publieke zone functioneel af van het bereiken. Toch was het vooral het negatieve effect van een laagstaan- landschapskantoor en de besprekingsruimtes. de of felle zon (met reflectie op schermen en op de witte bureaus als gevolg) dat de bouwheer voor doekzonwering deed kiezen. Dat die Ideaal voor slanke raamprofielen geen afbreuk hoeft te doen aan het strakke ontwerp van dit kantoor, is Voor de Fixscreen Minimal CW50 doekzonwering van Renson werd dit daarbij uiteraard mooi meegenomen. een pilootproject. Die werd speciaal ontwikkeld voor vliesgevels als deze. De koppelgeleiders zijn daarom net zo breed (50mm) als de www.renson.eu profielen van de vliesgevel. “Dankzij dit nieuwe type doekzonwering

84 A+289

A+289 Gesofisticeerde 85 krachtpatserij Het ontwerp van een labo voor proeven op beton is geen EN The design of a lab for concrete testing is not a particu- sexy architectuuropdracht. De bouw van de benodigde, larly sexy architectural assignment. After all, the con- extreem zware betonnen proefvloeren en -wanden is struction of the extremely heavy concrete test floors and immers al zo duur dat de opdrachtgever van de architect walls is already so expensive that the commissioning par- slechts een goedkope ‘schoendoos’ eromheen verwacht. ty only expects a cheap ‘shoe box’ around the lab. And Toch bewezen Jeroen Beerten (Bel architecten) en Jan yet, with their design for the ACB2 (Application Centre Vanweert (Dhoore Vanweert architecten) met hun ont- for Concrete and Construction) on the Diepenbeek cam- werp voor het Applicatiecentrum voor beton en bouw pus of UHasselt, Jeroen Beerten (Bel architecten) and ACB2 op de campus Diepenbeek van de UHasselt dat Jan Vanweert (Dhoore-Vanweert architecten) proved zelfs dan architectuur op veel manieren iets wezenlijks that even in these circumstances, architecture can make kan bijdragen. an essential contribution in many ways. Pieter T’Jonck – Foto’s Kristof Mariën ← kwam er aan de zuid­- ↓ Het gebouw is zo iel zijde een knalrode Bouwkundig bestaat en transparant mogelijk zonwering. De lamellen de hal uit twee rijen gehouden, in contrast bestaan uit kunststof vrij slanke kolommen, met de zwaarte van de boordplanken van verbonden door een proefvloeren en platen vrachtwagens. Z-vormige balk. binnen. Om over-­ Daarop liggen TT- verhitting te vermijden liggers die in één trek 18 meter overspannen. De rolbruggen lopen op staalbalken langs de kolommen.

+86 Bel – Dhoore Vanweert A 289 Een proefhal als ACB2 vraagt veel plaats. De proefhal zelf de proefhal. De zigzaggende uitstulpingen aan de noordzijde meet al 18 op 36 meter, met een vrije hoogte van 9 meter. Die biedt plaats aan een proefvloer van 9 op 24 meter en van het volume ontsluiten die lokalen, en bevatten ook tech- proefwanden van 7 meter hoog. Alles bestand tegen enorme krachten. Rolbruggen tegen het dak brengen stukken van nische lokalen. Een buitenopslag bekwamen de ontwerpers wel 40 meter lang binnen en voeren ze weer af naar een opslagruimte buiten van nog eens 18 op 12 meter. Je hebt door dak en zijwanden van de proefhal met nog eens 12 meter ook toegangswegen nodig voor zulke zware transporten. Daarnaast zijn er enkele honderden vierkante meters nodig te verlengen tot een doos van 20 op 49 meter. voor labo’s et cetera. Dat programma leek moeilijk in te passen op het perceel Dat opzet vermeed de aanleg van een nieuwe toegangsweg waarover de UHasselt beschikte, alleen al omdat er een afstand van 5 meter gerespecteerd moest worden tegen- langs de Stiemerbeek. Zo redden de ontwerpers ten westen over de Stiemerbeek die er aan de zuidzijde langs loopt. Initieel wilde de opdrachtgever dan ook een extra perceel en ten zuiden van het gebouw een ongeschonden natuurge- aankopen om de proefhal dwars op de beek aan te leggen. Dat impliceerde ook nieuwe toegangswegen en een nieuwe bied. Met een radicaal-eenvoudige, maar meesterlijk gede- overbrugging van de beek. De ontwerpers vonden echter een manier om het hele tailleerde ingreep openden ze het zicht op die natuur. “We programma toch in te passen in een volume dat op het oor- spronkelijke perceel paste, evenwijdig met de beek. Terwijl wilden een gebouw dat zo iel en transparant mogelijk was, de UHasselt labo’s en kantoren als een apart volume zag, hingen zij die op in een ‘leeg’ deel van het hoge volume van in contrast met de zwaarte van de proefvloeren en platen”, zegt Jan Vanweert. Dat lukte ze nog ook. Bouwkundig bestaat de hal uit twee rijen vrij slanke ko- lommen, verbonden door een Z-vormige balk. Daarop lig- gen TT-liggers die in één trek 18 meter overspannen. De rolbruggen lopen op staalbalken langs de kolommen. Twee steekschoren in beton, één voor elke rij kolommen, zorgen ervoor dat de constructie bestand is tegen de schokken van die rolbruggen. Een massieve wand aan de westzijde en een tweede massieve wand aan de inkompoort completeren de draagstructuur. → ↓ trap en technische Aan de noordzijde lokalen, afwisselend ontstaat een intri- in naakt en blauw gerend perspectief geschilderd beton. door de zigzaggende volumes van inkom,

A+289 ACB2, Hasselt 87 ← Binnen het gebouw verrassen vooral de labo’s: met hun omhulsel van geprofi- leerde, geperforeerde staalplaten en glas lijken ze boven de massieve betonwanden en knalgele stalen hulpstukken te zweven.

+88 Bel – Dhoore Vanweert, ACB2, Hasselt A 289 De rest is aankleding en invulling. Langs de beek bestaat Binnen het gebouw verrassen vooral de labo’s: met hun de gevel uit een continue glaswand van zo’n 5 meter hoog omhulsel van geprofileerde, geperforeerde staalplaten en op de begane grond, met daarboven een even lichte wand glas lijken ze boven de massieve betonwanden en knalgele in kanaalplaten. Beide hangen op aan een secundaire staal- stalen hulpstukken te zweven. De grote glaswand langs de structuur. Aan de noordzijde is het juist andersom: kanaal- Stiemerbeek biedt onbelemmerd zicht op het spektakel dat platen onder, glas boven voor de kantoren en labo’s die zich hier te zien is. Geen wonder dat het grasveld langs de beek aan die zijde bevinden. een favoriete pleisterplek van studenten werd. Om oververhitting te vermijden kwam er aan de zuidzijde Maar bovenop het spektakel van de enorme installaties en een enorme, maar toch iele, knalrode zonwering. Ze hangt 5 zwevende kantoren, valt hier ook van details en materiaal- meter boven de grond, om onderhoud van de beek niet te hin- toepassingen te smullen die tegelijk robuust-eenvoudig en deren. Aan de noordzijde ontstaat een intrigerend perspectief gesofisticeerd zijn. “We zijn altijd op zoek naar zulke details. door de zigzaggende volumes van inkom, trap en technische Hier is dat helemaal gelukt”, glundert Vanweert. lokalen, afwisselend in naakt en blauw geschilderd beton. Neem nu de spiegelende platen die aan de zuidgevel De westgevel is dan weer voorzien van schuine barda- tegen de betonkolommen aangebracht werden. Ze doen de geplaten in staal. Ook daar wisselen blauwe en witte ba- kolommen haast verdwijnen. Het gebouw oogt zo nog lichter nen elkaar af. Een langwerpig raam op ooghoogte geeft het en onwezenlijker. De lamellen van de zonwering bestaan uit personeel hier uitzicht op het landschap. Dat blauw-witte kunststof boordplanken van vrachtwagens. Die technologie patroon keert terug in het plafond van de proefhal. In het ontwikkelden de ontwerpers zelf, nadat alle fabrikanten oosten schermt een knalrode schuifpoort in geperforeerde forfait hadden gegeven. Heel bijzonder allemaal, hoe van- staalplaat de opslagruimte af, zonder doorkijk te hinderen. zelfsprekend het er ook uitziet. 350x750 DIAM.20 40 18 200 PERCEELSGRENSE geïsoleerde deur PERCEELSGRENS (naar buiten draaiend) Section Aa B Section Bb Randkader en uitsparing scharnieren: mee in te storten 012 5m Floor 0 012 5m b Windverband A a 012 5m 0 5 10m Architect Location Procedure Service engineering Bel architecten Diepenbeek Competition Deltha Dhoore Vanweert architecten Programme Client Completion Website The ACB2 is intended for Hasselt University June 2019 carrying out failure tests bel-architecten.be on concrete. In addition to Lead contractor Total floor area dhoorevanweert.be the testing hall, the build­ ing contains workshops Reynders 1,700 m2 Official project name and offices. Structural engineering Budget Betonlaboratorium ACB2 Util € 3,050,000 Bureau d’études Greisch (excl. VAT and fees)

TWISTFLUSH Krachtiger en zuiniger TwistFlush is de nieuwe toiletspoeling die zorgt voor een optimaal spoelresultaat en bovendien uiterst waterbesparend is. Met de natuurlijke wervelkracht van het water reinigt zij hygiënisch schoon. Ontdek alle voordelen op pro.villeroy-boch.com/twistflush

90 Het verlangen om A+289 het werk goed te doen De architectuur van de uitbreiding van Huize Levenslust EN The architecture of the extension of Huize Levenslust in in Linter, een realisatie van architectenbureau B-ild, Linter, carried out by the architectural office B-ild, radi- straalt de warmte uit van de organisatie die een thuis ates the warmth of the organization that offers a home to biedt aan kinderen en jongeren in een kwetsbare situatie. children and young people in a vulnerable situation. To Om huiselijkheid in de woning te brengen, verloren de bring homeliness into the building, the architects did not architecten zich niet in het vormgeven van details. Wel lose themselves in designing details. On the contrary. integendeel. Eline Dehullu – Foto’s Jeroen Verrecht ↓ wordt, staat een Tussen het nieuwe cilindervormig kubusvormige koppelgebouwtje volume en de oude dat dienstdoet als pastoriewoning die inkompaviljoentje. gerenoveerd

A+289 B-ild, Huize Levenslust, Linter 91 ←↓ De blikvanger is het wandtapijt aan het einde van de leefruimte. Het is een ontwerp van Els Vande Kerckhove (Something Els), die samen met Anthony Jammes (Grau) ook de losse kussens op de zetel vormgaf.

92 B-ild A+289 Huize Levenslust vzw vangt twaalf kinderen en jongeren op Het hart van Huize Levenslust verschoof van de bestaande die omwille van omstandigheden niet langer thuis terecht- naar de nieuwe woning. Tussen het nieuwe kubusvormige kunnen. Ze verblijven er permanent, sommigen van hen volume en de oude pastoriewoning die gerenoveerd wordt, van de hele jonge leeftijd van 1 of 2 jaar, tot ze 18 worden. staat een cilindervormig koppelgebouwtje. In dit kleurrijk Voor elk kind is er een begeleider, die de ouderlijke zorg inkompaviljoentje trekken de kinderen hun jas en schoenen zoveel mogelijk op zich neemt. Hij of zij helpt het kind met uit en bergen alles op, alvorens naar de leefruimte in het nieu- huiswerk maken, brengt het naar school en naar zijn of haar we volume te gaan. Die weidse leefruimte baadt in het licht hobby’s, en gaat ermee naar de dokter. Met dit soort ‘zorg dankzij de grote raampartijen aan het tuinterras. Er staat een op maat’ wil Huize Levenslust een nieuwe thuis bieden aan lange tafel waaraan alle kinderen kunnen zitten, en er is een deze kwetsbare minderjarigen, die niet of nauwelijks op een open, houten kast waaruit ze vrij speelgoed kunnen halen. familiaal netwerk kunnen terugvallen. Dé blikvanger die meteen je aandacht opeist, is het wand- En dat tekent zich ook af in de nieuwe architectuur van tapijt aan het einde van deze ruimte. Het is een ontwerp het huis. Warmte en huiselijkheid zijn de codewoorden voor van Els Vande Kerckhove (Something Els), die samen met de ontwerpopdracht die het architectenbureau B-ild in 2018 Anthony Jammes (Grau) ook de losse kussens op de zetel kreeg voor de uitbreiding van de bestaande pastorijwoning vormgaf. Dit maatwerkproject, geproduceerd als een uniek in Linter – ergens halverwege Tienen en Sint-Truiden – stuk door TextielLab in Nederland, kon gerealiseerd worden waarin de vzw huisde. De vraag was om de woning te be- met een bijkomende subsidie van het VIPA (Vlaams Infra- houden en een aanbouw te voorzien met extra slaapkamers structuurfonds voor Persoonsgebonden Aangelegenheden). en een leefruimte. “We hebben die vraag echter meteen De architecten hebben mee hun schouders gezet onder deze omgedraaid”, zegt Kelly Hendriks van B-ild. “We besloten kunstintegratie. om niet in het verlengde van de bestaande woning te bouwen, De verschillende functies op de begane grond – keuken, wat tot één groot gebouw zou leiden, maar om een nieuwe leefruimte, tv-, lees- en huiswerkhoek – zijn georganiseerd woning te realiseren, naast de bestaande. Zo zijn er twee rond een centrale kern, de trapkoker. Vanuit de open keuken aparte, volwaardige woningen ontstaan.” kunnen de begeleiders het overzicht bewaren. De ruimtes vloeien in elkaar over, waardoor de kinderen zich makkelij- ↓ de trap wordt voor het ker tussen de verschillende ruimtes bewegen. Na of tijdens Op de bovenver- slapengaan gebruikt het huiswerk maken of tv kijken, komen ze al eens helpen in dieping, waar zes als een soort toog, de keuken of hangen in kleine groepjes rond het kookeiland. → slaapkamers en twee waaromheen de kinde- badkamers gelegen ren samenkomen om zijn, vormt de trap het aan elkaar hun verhaal centrale element. De van de dag te doen. ronde balustrade van

A+289 Huize Levenslust, Linter 93 Section Aa SECTION - 4/6 LEVENSLUST 01 5 Project: House for 12 children Client: Huize Levenslust vzw Architect: B-ILD Stability engineer: STir Technical engineer: STir A 111 232 111 4 5 1 bedroom Floor 1 a 2 bathroom 3 staircase 1 bedrooms 4 connection 2 bathrooms 5 existing house 3 staircase 4 connection space FIRST FLOOR PLAN - 3/6 LEVENSLUST 01 5 5 existing house Project: House for 12 children Client: Huize Levenslust vzw Architect: B-ILD Stability engineer: STir Technical engineer: STir 32 A 1 10 1 multipurpose 9 6 11 space 4 2 office corner 3 sofa corner 8 4 living room 7 5 workspace 6 kitchen 5 7 toilet 8 toilet with shower a 9 staircase to the bedrooms 10 entrance space 11 existing house GROUND FLOOR PLAN - 2/6 Project: LEVENSLUST 01 Floor 0 5 1 multifunctional space 7 toilet 0 5 10m Client: House for 12 children 2 o ce corner Architect: Huize Levenslust vzw 3 sofa corner 8 toilet with shower Stability engineer: B-ILD 4 living room 9 staircase to the bedrooms Technical engineer: STir 5 work space 10 entrance space STir 6 kitchen 11 existing house Architect Programme Landscape architect Completion B-ild Renovation and expansion of B-ild December 2020 the existing house for 12 child- Website ren: addition of 2 volumes and Structural and service engineering Total floor area new circulation b-ild.com STir 765 m2 Procedure Official project name Building physics Budget Competition Huize Levenslust STir € 987,457 Client (excl. VAT and fees) Location Artwork Huize Levenslust vzw Product supplier Linter Els Vande Kerckhove Lead contractor (Something Els) Velux (roof windows), Anthony Jammes (Grau) Bega (lighting) Postelmans-Frederix

+94 B-ild, Huize Levenslust, Linter A 289 Maar het planontwerp laat ook toe dat ze hun eigen plekje de opdrachtgever was er een naar vierkante meters. Als we kunnen opzoeken, om zich even van de groep af te zonde- moesten kiezen tussen maatkasten of tien vierkante meter ren. Dit zijn kinderen met een grote emotionele bagage. De extra, was de keuze snel gemaakt”, zegt Hendriks, die ook in gemoederen kunnen al eens verhit raken, en daarom zijn naam van projectleider Raf Geysen spreekt. Pragmatiek is niet alleen het voldoende aantal vierkante meters belangrijk, doorslaggevend voor B-ild, zeker voor publieke opdrachten maar ook een gevoel van ruimtelijkheid én geborgenheid. die met belastinggeld worden gerealiseerd. Het grondplan Ook op de verdieping, waar zes slaapkamers en twee bad- van Huize Levenslust is getekend op een veelvoud van de kamers gelegen zijn, speelt alles zich rond de centrale trap afmetingen van een standaard baksteen. De gevelbekleding af. “Tijdens het kameruur, waarin de grotere kinderen ei- met die baksteen – in twee verschillende tinten, om aan te genlijk op hun kamer moeten studeren, merken we dat de sluiten bij het bestaande – is niet in situ gemetseld. “De ronde balustrade van de trap gebruikt wordt als een soort baksteendetails zijn door ons uitgetekend en als prefabele- toog, waaromheen ze samenkomen om hun verhaal te doen”, menten door een firma in Duitsland ontwikkeld. Dat is nu getuigt een begeleidster van Huize Levenslust. “We wilden eenmaal de realiteit; het is gewoon beter gemaakt en toch inderdaad verbindende architectuur maken”, zegt architect goedkoper”, verklaart de architect. Maar niet alleen het Kelly Hendriks. “Dus geen lange gang waaraan kamers ge- economische aspect telt. “Het is door de schaal en het type schakeld worden, maar een plan met een centraal element van opdracht – een openbare aanbesteding – niet realistisch waar alles rond draait en waar je elkaar kunt ontmoeten, om complexe details te laten uitvoeren op de werf. Je weet zowel beneden als boven.” Hier pikt Iris Claes, directeur van immers op voorhand niet welke aannemer en uitvoerder je het Huis, op in: “Dat was inderdaad de belangrijkste eis. We voor je krijgt.” zijn geen ‘instelling’ en de architectuur van onze kleinschalige Het craftsmanship in dit project komt dus niet voort uit een organisatie mocht er dus zeker niet zo uitzien.” Ze getuigt dat nauwe samenwerking tussen de architect en de uitvoerder. de kinderen erg blij zijn met hun nieuwe huis en er zich goed Het leunt veeleer op het vakmanschap van de architecten voelen. “En de begeleiders ook”, voegt ze er snel aan toe. “De zelf, zij die het plan zo helder en de details zo eenvoudig mo- impact van deze architectuur is zo groot op ons allen.” gelijk tekenden. Dat het in Huize Levenslust zo huiselijk is, In tegenstelling tot wat je zou kunnen verwachten, wordt is geen contradictie. Wel integendeel, het is juist het gevolg de huiselijkheid in dit project niet bepaald door de graad ervan. Doordat de architecten zich niet verloren in complexe van afwerking en detaillering. Op de op maat gemaakte details en moeilijke uitvoeringen ter plaatse, kwam er plaats speelgoedkast, de spiltrap en het wandtapijt na, zijn zo goed en ruimte vrij – letterlijk. “Een muur is een muur, een raam is als alle andere elementen gestandaardiseerd en geprefa- een raam. Dit is geen theater of museum. Dit is een huis voor briceerd. Dat geldt voor het losse meubilair zoals tafels, kwetsbare kinderen.” In die zin illustreert B-ild met Huize stoelen, zetels, gordijnen, slaapkamerkasten, bureautjes en Levenslust wat arbeidssocioloog Richard Sennett bedoelt met lampjes – “We hebben die mee helpen kiezen uit een cata- vakmanschap: ‘het verlangen om het werk goed te doen omwil- logus, we hebben het niet zelf ontworpen” – maar ook voor le van het werk zelf, waardoor we vaardigheden ontwikkelen de structurele bouwe­ lementen. “De belangrijkste vraag van en gericht zijn op het werk in plaats van op onszelf.’ ← Het kleurrijke paviljoentje met veel bergruimte schakelt het oude aan het nieuwe huis.

BEZOEK ONZE NIEUWE STONE GALLERY IN DEINZE! CRAFTING VALUE FOR FUTURE GENERATIONS INNOVATIE EN EXPERTISE IN HOOGWAARDIG PLAATMATERIAAL Brachot Surfaces is een Europese producent van hoogwaardig plaatmateriaal in natuursteen en samengestelde materialen (kwarts- en marmercomposiet, keramiek en terrazzo) voor interieur- en exterieurafwerking. Als Brachot Family Member rekent Brachot Surfaces op de meer dan 120 jaar ervaring van wereldspeler Brachot. Zo draagt het technische innovatie in materialen en afwerkingen hoog in het vaandel. Deze drang naar vernieuwing maakt van Brachot Surfaces een totaalaanbieder in platen met een uitzonderlijk breed aanbod aan materialen, afwerkingen, formaten, enzovoort. STONE GALLERY Enkel op afspraak Maandag tot donderdag: 7u30 tot 17u - Vrijdag: 7u30 tot 16u - Zaterdag: 8u30 tot 12u E3-laan 86 • 9800 Deinze, België • +32 9 381 81 81 • [email protected] www.brachotsurfaces.com

96 “Goede architectuur A+289 schept kansen voor ontmoeting” Sinds zomer 2020 is Erik Wieërs, architect en op- EN Erik Wieërs – architect, founder of Collectief Noord, sen- richter van Collectief Noord, hoofddocent aan de ior lecturer at UAntwerpen, and philosopher – has been UAntwerpen en filosoof, de nieuwe Vlaamse Bouwmees- the Flemish Government Architect since July 2020. Dur- ter. Tijdens de eerste maanden in functie schreef hij ing his first months in office, he drafted a vision document een ambitienota, die deze maand aan het publiek wordt that will be presented to the public this month. A+ was voorgesteld. A+ kreeg een eerste inzage en ging er met granted an early look and discussed it with Erik Wieërs. Erik Wieërs over in gesprek. Lisa De Visscher © Dirk Kerstens

A+289 Interview Erik Wieërs 97 lisa de visscher  Nogmaals gefeliciteerd met uw Bouw- wij de private bouwmarkt bij een soort van kwaliteitsnorm meesterschap! Na twintig jaar is dit ambt een vaste kunnen betrekken. waarde binnen het Vlaamse architectuurbeleid en hoeft u geen paden meer te effenen. Toch blijft het moeilijk ldv Wonen is een grote bekommernis van u. In uw om architectuurkwaliteit te definiëren. Hoe zou u het nota schrijft u dat de eengezinswoning op haar ruimtelij- begrip omschrijven? ke en ecologische grenzen stuit en men eigenlijk anders en compacter, dichter en collectiever zou moeten gaan erik wieërs  Architectuurkwaliteit bespreken en beoorde- wonen. Hoe wilt u dat realiseren? len is geen makkelijke oefening. Zij die er weinig ervaring mee hebben, neigen vaak naar een pragmatische oplossing ew Als Vlaams Bouwmeester wil ik helpen om de soci- door enkel te spreken over de aspecten die ze min of meer ale woningbouw in het totale woningenaanbod te integreren objectief kunnen benaderen: de praktische en technische en inzetten op nieuwe vormen van collectief bouwen om vertaling van het programma, de veiligheid, de duurzaam- wonen betaalbaar te maken. In eerste instantie adviseren wij heid, de betaalbaarheid… Al het overige wordt gegroepeerd de Vlaamse overheid op het gebied van architectuurkwaliteit. onder de noemer ‘esthetische kwaliteiten’ en die worden Afgezien van de (gesubsidieerde) sociale woningbouw, bouwt niet besproken, maar aanvaard of gecontesteerd vanuit een die Vlaamse overheid geen woningen, maar we kunnen wel individueel smaakgevoel. Volgens mij komt het er juist op het beleid adviseren, initiatieven nemen om het woonland- aan al die aspecten als één geheel te benaderen. schap te verbeteren. Ik denk hierbij aan intergenerationeel, Als je architectuur benadert als een manier om betekenis intersociaal en toekomstbestendig wonen. te geven aan werkelijke condities, wordt de kwaliteit van een gebouw ‘vertelbaar’ en bespreekbaar. Het gebouw krijgt door ldv Wat bedoelt u daar precies mee? dat verhaal een specifieke identiteit of een expliciet karakter en wordt leesbaar. De manier waarop aan de context van een ew Eigenlijk is toekomstbestendig een ander woord opdracht en aan de wervende ambitie die erachter schuilt, voor duurzaam, maar dan in de breedst mogelijke zin. De een vormelijk en ruimtelijk antwoord wordt gegeven, bepaalt wooncoöperatieve is een goed voorbeeld van toekomstbe- de kwaliteit en, zo je wilt, de schoonheid van de architectuur. stendig wonen. Die kent verschillende vormen, maar de basis Dat heeft dan niets met smaak te maken. Die kwaliteiten kun is dat de grond in het bezit van de coöperatieve blijft en je als je benoemen, je kunt er een debat over voeren en daaraan bewoner via een aandeel woonrecht koopt. Je verwerft dus kan ook iemand die geen architect is, deelnemen. geen woning, maar het recht om in een bepaalde woonblok Ik zie het als mijn taak om dit debat aan te zwengelen en of wijk te wonen. Zo kun je met je gezin een grote woning er het niveau van te garanderen. Ik wil publieke opdrachtge- betrekken, en na een aantal jaren, wanneer de kinderen het vers zo actief mogelijk in dit gesprek betrekken. Dat gebeurt huis uit zijn, binnen dezelfde coöperatie naar een kleinere sowieso tijdens het proces dat met zo’n opdrachtgever wordt entiteit verhuizen. En als het gebouw na vijftig of zestig jaar gelopen in het kader van bijvoorbeeld een Open Oproep, versleten is, kan de coöperatie beslissen om het te renoveren, maar ook daarbuiten is er bij overheden duidelijk nood aan zonder ingewikkelde procedure met verschillende eigenaars. ondersteuning om het gesprek over ruimtelijke en archi- Dat maakt zo’n model veel toekomstbestendiger, want veel tecturale kwaliteit te kunnen aangaan, bijvoorbeeld in hun makkelijker aanpasbaar aan de evoluties die zich op termijn contacten met projectontwikkelaars. voordoen. Eigenlijk ligt daar de sleutel voor de Vlaamse woonproblematiek. Ons woonmodel is sterk gebaseerd op ldv U schrijft ook dat u het netwerk van de Vlaamse individuele grondeigendom, en de grondmarkt is enorm Bouwmeester wilt uitbreiden. Wilt u ook samenwerken speculatiegevoelig. Gebouwen worden daardoor snel zo met die private investeerders en projectontwikkelaars, duur dat de stad voor veel mensen onbetaalbaar is geworden. zoals bijvoorbeeld Kristiaan Borret doet in Brussel? Coöperatief wonen is ingeburgerd in verschillende ew De Vlaamse Bouwmeester en de Brusselse Bouw- Duitst­alige landen, maar in België heb je weinig voor- meester hebben niet dezelfde rol. In het Brussels Gewest beelden. Dat ligt ook aan regelgeving en aan juridische heb je een andere regelgeving, waarbij voor alle projecten obstakels. Wat kunt u daar als Bouwmeester aan doen? boven de 5.000 m2 verplicht advies moet worden gevraagd aan de Brusselse Bouwmeester. In Vlaanderen bestaat zo’n ew Wij kunnen het beleid adviseren om iets aan die adviesplicht niet meer. Onze samenwerking met de Vlaamse overheid of een lokaal bestuur gebeurt altijd op vrijwillige regelgeving te veranderen. We kunnen analyseren wat de basis. Dat heeft ook belangrijke voordelen: een geëngageerd opdrachtgeverschap is de beste garantie voor een goed eind- pijnpunten zijn binnen het wetgevend kader en die oplijsten resultaat. We werken verder natuurlijk ook proactief: we leggen zelf contacten met besturen en instanties om onze voor het beleid. De kwestie van het privaat bezit speelt ook diensten aan te bieden. Wat de private markt betreft, gaan we zeker proberen stap- in de verkavelingsproblematiek. Het is heel moeilijk om daar pen te zetten om via PPS-constructies of andere procedures met de vastgoedwereld en andere makelaars contacten te als overheid beweging in te krijgen, en om bijvoorbeeld alle leggen. Ik denk dat het heel interessant is om te kijken hoe woningen op één warmtenet aan te sluiten of een wadi aan te leggen. Je stoot steevast op het probleem dat zolang de (lokale) overheid geen grond bezit en dus geen financieel aandeel heeft, de hefbomen ontbreken om vanuit die over- heid iets concreet in gang te zetten. →

+98 Interview Erik Wieërs A 289 Ondertussen is op alle niveaus van het beleid het feit pakweg een bibliotheek bouwt, moet je eerst gaan praten doorgedrongen dat we de ruimtelijke versnippering moeten met mensen die daar al lang wonen en een bepaalde kennis keren, dat we in de kernen moeten gaan wonen en moeten hebben over de omgeving, hoe de buurt werkt, enz. Voor ophouden te verkavelen in randgebieden. Alleen leeft nog de sommige gebouwen moet je ook eerst een draagvlak creëren schrik dat die verdichting het karakter van de woonomgeving bij de bevolking, de gebruikers of de omwonenden. Pas als zal aantasten: een te harde verstedelijking, waarbij dorpse iedereen het gevoel krijgt dat het gebouw iets voor hem/haar kwaliteiten verloren gaan. en voor de gemeenschap kan betekenen, kun je beginnen bouwen. Zo werkt het in een democratische omgeving. Dit sluit aan bij uw pleidooi voor een structurerend, ro- Wat uiteraard niet wil zeggen dat je met heel het dorp buust aaneengesloten landschap als onderlegger voor de samen de kleur van de gevel moet kiezen. Dat lukt natuur- ruimtelijke ordening. Staat versnippering de continuïteit lijk niet. Je moet de ontwerper in zijn waardigheid laten. en coherentie van de ruimtelijke planning in de weg? Maar inspraak en lokale kennis zijn onontbeerlijk in het ontwerpproces en deze integreer je best zo vroeg mogelijk. ew Zeker, maar ik heb ook kritiek op de benadering Nog voor het masterplan en nog voor de projectdefinitie. van die versnippering van het landschap. Het debat wordt Eigenlijk zou je die projectdefinitie met het hele dorp samen heel kwantitatief gevoerd. Volgens de statistieken worden moeten schrijven, waardoor je automatisch al een draagvlak elke dag nog altijd zes voetbalvelden volgebouwd. Als die en betrokkenheid creëert, en iedereen de kwaliteitscriteria voetbalvelden in de bestaande bebouwing ingesloten liggen, heeft kunnen bepalen. Daarna kun je ontwerpers zoeken die als ervoor gezorgd wordt dat het water dat op die gebouwen komen uitleggen hoe ze aan die criteria voldoen. Zo kun je valt in de grond infiltreert, als daar geen ellenlange nieuwe met z’n allen samen dat nieuwe gebouw omarmen. Maar rioleringen of nutsleidingen voor moeten aangelegd worden daar zijn we nog niet. Vandaag komt participatie vaak veel en als die gebouwen aansluiten op voorzieningen en ver- te laat, als het ontwerp al klaar is en de burger niets meer in voersknooppunten, dan is het volgens mij niet zo’n probleem te brengen heeft. Participatie mag geen publieksstunt zijn. dat er nog eens een voetbalveld verdwijnt. Het gaat er niet om dat we moeten stoppen met land inne- In uw nota stelt u dat ontwerp kansen kan scheppen voor men. We moeten stoppen met het landschap te versnipperen. ontmoeting. Waarin ligt dit ‘ontmoeten’ en hoe vertaalt Kijk, als we meer open land zouden hebben, maar het is nog zich dit ruimtelijk? altijd versnipperd, dan hebben we niets gewonnen. Het komt er vooral op aan grotere aaneengesloten open-ruimtestructu- ew Om je goed te voelen als mens, heb je een goed ‘woon- ren te vrijwaren of te herstellen. Daarbij moeten we inspelen milieu’ nodig, waarbij je verschillende relaties met de ruimte op wat zich in de ondergrond bevindt, en alleen daar bouwen kunt aangaan. Ik onderscheid drie relaties: publiek, collectief waar dat geologisch en hydrologisch verantwoord is. en privaat. Je moet in de anonimiteit van een publieke ruimte kunnen opgaan, maar je hebt ook nood aan een ontmoetings- Hoe staat u tegenover de nieuwe beslissingen van de plek voor vrienden, buren en kennissen, en ten slotte moet je Vlaamse overheid met betrekking tot de betonstop of je in een private omgeving kunnen terugtrekken. Het ontstaan liever de bouwshift? van een virtuele ruimte bedreigt dit evenwicht. Het internet Het is heel positief dat beleidsmakers zich nu ten volle be- heeft geen ruimtelijkheid. Ik kan in mijn slaapkamer anoniem wust zijn van de noodzaak van duurzamer ruimtegebruik en een publiek gesprek voeren. Mensen doen online uitspraken hier ook naar handelen. In de praktijk is het wel ingewikkelde die ze in een live-uitwisseling nooit zouden durven herhalen. materie. Zo stellen sommige experts terecht vragen bij het Ik denk dat die virtuele omgeving een psychologische verwar- nieuwe systeem van planschaderegeling. Het lijkt correct dat ring schept die wij nu nog niet kunnen inschatten. je vergoed wordt wanneer de overheid plots de bestemming Ik zie voor architectuur een belangrijke rol weggelegd om van je grond verandert, waardoor die in waarde daalt. Alleen die drie schalen opnieuw ruimtelijk te vertalen. In die zin is kun je je afvragen of het wel verstandig is om die compensa- architectuur de kunst van het bouwen van de ontmoeting. tie op de ‘actuele marktwaarde’ van de gronden te baseren. Vandaag wordt een groot deel van het publieke domein door Ik vrees dat deze nieuwe regeling er niet voor zal zorgen dat auto’s ingenomen. Daardoor gaat veel publieke ontmoetings- veel woongebied weer in natuur wordt omgezet. En was dat ruimte verloren. De collectieve ontmoetingsruimte – de plek niet juist de bedoeling? waar je de mensen tegenkomt die je kent – wordt traditioneel gezien als een dorpse kwaliteit, die ook in veel verkavelingen In uw nota schrijft u over democratisch ontwerpen. Wat aanwezig is. De angst voor de stad is in feite de angst voor is dit precies? het verlies van die collectieve ruimte. Als je collectieve ruimte maakt in nieuwe stadsprojecten, en ervoor zorgt dat mensen ew De achterliggende gedachte is opnieuw een ver- ook toegang hebben tot kwaliteitsvolle publieke ruimte en schuiving in de geschiedenis van het bouwen. Nog niet zo deze kunnen beschouwen als een deel van hun woonmilieu, heel lang geleden had je een opdrachtgever en een architect. dan wordt wonen in de stad of in verstedelijkte gebieden Die realiseerden samen een project en hielden daarbij enkel opnieuw aantrekkelijk. Dat is de toekomst. rekening met wat zij beiden belangrijk vonden. Er zijn veel architecten die vandaag nog altijd die attitude hebben. Ik denk dat dat niet meer realistisch is. Als je in een gemeentekern