คู่มือ ฐานการเรียนรู้นักสืบสายน้ำ ศูนย์วิทยาศาสตร์เพื่อการศึกษานครพนม

ค่มู ือ ฐานการเรยี นรู้ นักสืบสายน้ำ กล่มุ งานพพิ ิธภัณฑส์ ัตวน์ ้ำจืดโลกของปลาแม่นำ้ โขง ศนู ย์วิทยาศาสตร์เพื่อการศึกษานครพนม

ฐานการเรียนรู้ เร่ือง นักสืบสายนำ้ ประกอบดว้ ยแผนการจดั กจิ กรมการเรียนรู้ เร่อื ง นักสบื สายนำ้ จำนวน 2 ชว่ั โมง

ก คำนำ คู่มือการจัดกิจกรรมการเรียนรู้ค่ายบูรณาการวิทยาศาสตร์เทคโนโลยีและสิ่งแวดล้อม ฉบับนี้จัดทำขึ้นเพื่อใช้ เป็นแนวทางในการจัดกิจกรรมการเรียนรู้ค่ายบูรณาการวิทยาศาสตร์เทคโนโลยีและสิ่งแวดล้อม ของศูนย์วิทยาศาสตร์ เพื่อการศึกษานครพนมรายละเอียดของค่ายบูรณาการวทิ ยาศาสตรเ์ ทคโนโลยแี ละสิ่งแวดลอ้ ม ประกอบด้วย ฐานการเรียนรู้ และแผนการจัดกิจกรรมการเรียนรู้ซึ่งแผนการจัดกิจกรรมการเรียนรู้พัฒนาขึ้นโดยใช้รูปแบบการจัดกิจกรรมวิทยาศาสตร์ ท่เี นน้ การเรยี นรู้อย่างมสี ว่ นรว่ ม ความรับผิดชอบความคดิ สร้างสรรคแ์ ละคำนงึ ถงึ ผู้รับบรกิ ารเปน็ สำคัญ ศูนยว์ ทิ ยาศาสตรเ์ พ่ือการศึกษานครพนม ขอขอบคุณผ้ทู ี่มสี ว่ นเกี่ยวข้องในการจัดทำคู่มือการจัดกจิ กรรม การเรียนรู้ คา่ ยบูรณาการวิทยาศาสตร์เทคโนโลยีและสง่ิ แวดล้อมฉบับน้ี และหวังเปน็ อยา่ งย่ิงว่า นอกจากประโยชน์ของผู้ปฏิบัติงานของ ศูนย์วิทยาศาสตร์เพื่อการศึกษานครพนม โดยตรงแล้วจะเป็นประโยขน์ต่อผู้ที่สนใจให้เกิดความรู้ความเข้าใจกิจกรรมการ เรยี นร้คู ่ายทบ่ี ูรณาการองค์ความร้ทู างดา้ นวิทยาศาสตร์และศาสตร์ท่เี กย่ี วข้องเป็นอย่างดี กล่มุ งานพิพธิ ภัณฑ์สัตว์นำ้ จดื โลกของปลาแมน่ ้ำโขง ศนู ย์วทิ ยาศาสตรเ์ พอ่ื การศกึ ษานครพนม เมษายน 2563

ข สารบญั หน้า ก คำนำ ข สารบญั 1 ฐานการเรยี นรู้ เรอ่ื ง นกั สบื สายน้ำ 2 แผนการจดั กจิ กรรมการเรียนรู้ เรือ่ ง นักสืบสายน้ำ 5 6 บนั ทึกผลหลงั การจดั กิจกรรมการเรยี นรู้ 13 ใบความรู้สำหรบั ผู้จัดกิจกรรม เร่ือง แหล่งนำ้ 14 ใบความรูส้ ำหรับผู้รบั บรกิ าร เรอ่ื ง แหล่งนำ้ 20 ใบความรู้ เรอื่ ง แหลง่ น้ำ 23 ใบกิจกรรม เรื่อง แหลง่ นำ้ 25 การตรวจวดั คุณภาพน้ำทางชีวภาพ 26 การตรวจคุณภาพน้ำ 29 ใบงานที่ 1 กิจกรรมการสำรวจสัตว์หนา้ ดนิ เพือ่ ใช้ เปน็ ดชั นีช้ีวดั คณุ ภาพนำ้ 29 ใบงานท่ี 2 กจิ กรรมตรวจความขนุ่ ใสของน้ำ ใบงานท่ี 3 ให้ผู้รับบริการวเิ คราะหก์ ารหาคา่ ความเปน็ กรด-เป็นดา่ ง ค่าแอมโมเนยี คลอรีน 30 ท่ีละลายในน้ำ และอุณหภมู นิ ้ำที่เหมาะสมกับการสตั วน์ ้ำ 32 แบบทดสอบกอ่ นเรยี น แบบทดสอบหลงั เรียน

1 ฐานการเรยี นรู้ เรือ่ ง นกั สืบสายน้ำ ประกอบดว้ ยแผนการจดั กิจกรรมการเรียนรู้ เรอื่ งนักสืบสายน้ำ จำนวน 2 ชวั่ โมง

แผนการจดั กจิ กรรมการเรยี นรู้ 2 เรอ่ื ง นกั สืบสายน้ำ เวลา 2 ชว่ั โมง แนวคดิ น้ำ เป็นทรัพยากรที่สำคัญต่อการดำรงชีวิตของมนุษย์และสิ่งมีชีวิตทุกชนิด มนุษย์ได้ใช้ประโยชน์ จากแหล่งน้ำ ธรรมชาติ เพื่อการอุปโภค บริโภค การเกษตรกรรม การประมง การอุตสาหกรรม และการคมนาคม ในลำน้ำจะมีสิ่งมีชีวิต หลายชนิดอาศัยอยู่ เม่ือเราศกึ ษาคน้ คว้า ทดลอง จะพบว่าสัตว์น้ำจดื ท่ีไม่มีกระดูกสันหลัง ขนาดเลก็ สามารถใช้เป็นดัชนีบ่งชี คุณภาพของน้ำได้ด้วย วัตถปุ ระสงค์ เมือ่ สิ้นสดุ แผนการจดั กจิ กรรมการเรยี นรนู้ ี้แลว้ ผรู้ บั บรกิ ารสามารถ 1. อธบิ ายความหมาย และประโยชน์ของแหลง่ นำ้ 2. เพื่อให้เยาวชนในพื้นที่ลุ่มน้ำ เห็นความสำคัญของแหล่งน้ำเกิดความร่วมมือในการอนุรักษ์แหล่งน้ำ และฟื้นฟู ทรัพยากรธรรมชาตแิ ละสิง่ แวดลอ้ ม 3. เพื่อส่งเสริมบทบาทของงเยาวชนเกิดจิตสำนึกให้มสี ว่ นร่วมในการอนุรักษแ์ หลง่ น้ำ และฟื้นฟูทรัพยากรธรรมชาติ และสิ่งแวดล้อม 4. เพอ่ื ใหเ้ ยาวชนมีความรู้เบ้อื งต้นในการวิเคราะห์คณุ ภาพนำ้ 5. เพือ่ ทดลองใช้สตั ว์น้ำจดื ทไ่ี ม่มีกระดกู สันหลงั ขนาดเล็ก เปน็ ดัชนบี ง่ ชี คณุ ภาพน้ำ เนื้อหา 1. แหลง่ นำ้ 1.1 ความหมาย และประโยชน์ของแหลง่ น้ำ 1.2 ปญั หาของแหลง่ น้ำ 1.3 ผลกระทบของน้ำเสยี ต่อส่งิ แวดลอ้ ม 1.4 การอนุรักษแ์ หล่งน้ำ 2. การใช้สตั ว์น้ำจืดท่ีไมม่ กี ระดูกสันหลงั ขนาดเลก็ เป็นดชั นีบ่งชี คณุ ภาพนำ้ 2.1 ความหมายของดัชนีคณุ ภาพน้ำ 2.2 ตวั อย่างสัตวท์ ่ไี ดร้ ับผลกระทบจากคุณภาพน้ำ 2.3 การตรวจวัดคุณภาพน้ำทางชวี ภาพ 3. การตรวจคุณภาพน้ำ 3.1 ทำไมต้องตรวจคุณภาพน้ำ 3.2 คุณภาพน้ำบอกอะไร

3 ขั้นตอนการจดั กจิ กรรมการเรยี นรู้ ขน้ั ตอนท่ี 1 กจิ กรรมการเรยี นรปู้ ระสบการณท์ างวทิ ยาศาสตร์ (S : Science Experience Activity) 1. ผ้จู ดั กจิ กรรมทกั ทายผู้รับบริการและแนะนำตนเองกบั ผรู้ ับบริการรวมทงั้ ชี้แจงวัตถปุ ระสงค์ของ ฐานการเรียนรู้ที่ 2 เร่อื ง นักสืบสายน้ำ ไดแ้ ก่ (1) อธบิ ายความหมาย และประโยชน์ของแหล่งน้ำ (2) ทดลองใช้สตั ว์น้ำจดื ท่ไี มม่ ีกระดูกสนั หลังขนาดเลก็ เปน็ ดชั นีบ่งชี คุณภาพน้ำ (3) ตรวจคณุ ภาพของแหล่งน้ำ (4) เห็นความสำคัญของแหล่งน้ำ 2. ผจู้ ัดกิจกรรมซักถามประสบการณเ์ ดิมของผรู้ บั บริการรเก่ียวกับเรื่องท่จี ะเรียนรู้ โดยสมุ่ ผู้รับบริการ จำนวน 3 – 5 คน ตามความสมัครใจใหต้ อบคำถามจำนวน 3 ประเด็น ดังนี้ ประเดน็ ท่ี 1 “ทา่ นทราบหรอื ไม่ว่าแหลง่ น้ำ คอื อะไรและมีประโยชน์อย่างไร จงอธิบายมาพอเขา้ ใจ” ประเดน็ ที่ 2 “ทา่ นทราบหรือไม่ว่ามีสตั วน์ ้ำจืดท่ีไมม่ ีกระดูกสนั หลังขนาดเลก็ อะไรบ้าง ที่สามารถเปน็ ดัชนีบง่ ชีคุณภาพน้ำได้” ประเดน็ ที่ 3 “ทา่ นทราบหรือไมว่ ่าสัตวน์ ้ำจดื ที่ไม่มีกระดกู สนั หลงั ขนาดเล็ก สามารถเป็นดชั นีบง่ ชี คุณภาพน้ำได้” 3. ผจู้ ัดกจิ กรรมและผรู้ ับบริการแลกเปล่ียนความคดิ เหน็ และสรปุ สิง่ ทไ่ี ดเ้ รยี นรรู้ ว่ มกนั ขน้ั ตอนท่ี 2 กิจกรรมกำรเรียนรวู้ ทิ ยาศาสตรท์ ่ีทา้ ทาย (C : Challenge Learning Activity) 1. ผู้จัดกิจกรรมเชื่อมโยงเนื้อหาในข้ันตอนที่ 1 เรื่องแหล่งน้ำ การใช้สัตว์น้ำจืดที่ไม่มีกระดูกสันหลังขนาด เล็ก เปน็ ดชั นีบ่งชคี ุณภาพน้ำ และการตรวจคุณภาพน้ำ 2. ผู้จัดกิจกรรมบรรยายเรื่อง แหล่งน้ำ การใช้สัตว์น้ำจืดที่ไม่มีกระดูกสันหลังขนาดเล็ก เป็นดัชนีบ่งชี คุณภาพน้ำ และการตรวจคุณภาพน้ำ ตามใบความรสู้ ำหรบั ผจู้ ดั กิจกรรม เร่ือง “นักสืบสายน้ำ” 3. ใหผ้ ูร้ บั บริการเปน็ รายบคุ คลปฏิบตั กิ จิ กรรมตามใบกจิ กรรม เร่ือง “นักสบื สายนำ้ ” โดยมี ดังน้ี 3.1 สังเกตสขี องน้ำ และลักษณะท่ัวไปของแหล่งน้ำในฐานการเรียนรู้ เรอื่ ง “นกั สบื สายนำ้ ” 3.2 หาค่าความเป็นกรด – เบส (pH) ของน้ำ และวัดอุณหภูมิ ( ํC ) ของน้ำโดยใช้เทอรโ์ มมเิ ตอร์ 3.3 วัดความขุ่นใสของน้ำ โดยใช้เซคิดิสก์ ทั้งน้ี ผู้รับบริการจะต้องบันทึกผลการทดลองลงในใบ กจิ กรรม ดงั กล่าว 4. แบ่งผูร้ ับบรกิ ารออกเปน็ กลุ่ม ๆ ละ 4 – 8 คน โดยให้แต่ละกลุม่ สำรวจ สตั วน์ ้ำจดื ท่ีไม่มีกระดูกสนั หลงั ขนาดเล็กท่ี อาศัยอยรู่ ิมฝั่งแหล่งน้ำในฐานการเรียนรู้ เร่ือง “นกั สบื สายนำ้ ” หลังจากนน้ั ให้ แตล่ ะกลมุ่ นำสัตว์นำ้ จืด ท่ีไม่มีกระดูก สันหลังขนาดเล็กที่สำรวจได้มาวิเคราะห์ชนิดของสัตว์โดยนำสัตว์ที่สำรวจได้มาวางไว้ในจานเพาะเชื้อแล้วนำแว่น ขยายสอ่ งดรู ายละเอียดของสัตวน์ ้ำจดื ที่ไมม่ ีกระดูกสันหลังขนาดเล็กมาวิเคราะห์หาเปรยี บเทยี บกับคู่มือจำแนกพันธุ์ สตั ว์ไม่มีกระดกู สันหลังในบึงและลำธารไทย พรอ้ มลงตารางคะแนนวัดคุณภาพน้ำลงในใบกจิ กรรมที่ได้รับมอบหมาย หลังจากนั้นให้แต่ละกลุ่มรวมคะแนน นับจำนวนสัตว์น้ำจืดที่ไม่มีกระดูกสันหลังขนาดเล็กที่สำรวจได้ มาหาค่าดัชนี คณุ ภาพน้ำ ตามตารางควาหมายของดชั นคี ุณภาพน้ำ ในใบกิจกรรมท่ี ได้รับมอบหมาย

4 5. ผูจ้ ดั กจิ กรรมและผู้รับบริการสรุปสิ่งทไี่ ดเ้ รียนรูร้ ว่ มกนั ข้ันตอนที่ 3 กิจกรรมการสรุปผลการนำวิทยาศาสตร์ไปใช้ในชีวิตประจำวัน (I : Implementation Conclusion Activity) 1. ให้ผู้รับบริการในแต่ละกลุ่มตามข้ันตอนที่ 2 ยกตัวอย่างสถานการณ์ของแหล่งน้ำใกล้ตัว หรือ สถานการณ์ของแหล่งน้ำในชุมชน สังคม ที่มีมลภาวะเป็นพิษ และระบุสาเหตุ พร้อมทั้งแนะนำแนวทางใน การตรวจสอบคุณภาพน้ำ 2. ผู้แทนของผู้รับบริการของแตล่ ะกลุม่ น้ำเสนอผลการเรียนรขู้ องกลุ่ม 3. ให้ผู้รับบริการตอบคำถามโดยสุ่มผู้รับบริการ จำนวน 3 – 5 คน ตามความสมัครใจให้ตอบ คำถาม ในประเด็น “ท่านจะนำความรู้ เรื่อง นักสืบสายน้ำ ที่เกี่ยวกับปัญหาและการใช้ประโยชน์ของน้ำ พรอ้ มอธิบาย วธิ ีการแกไ้ ขปญั หาคณุ ภาพของน้ำไปประยุกตใ์ ช้ในชีวิตประจำวันอย่างไร” 4. ผู้จดั กิจกรรมและผ้รู บั บรกิ ารสรปุ ส่งิ ท่ีได้เรียนรู้ร่วมกนั สื่อ วสั ดอุ ุปกรณ์ และแหลง่ การเรียนรู้ 1. ใบความร้สู ำหรบั ผจู้ ัดกจิ กรรม เร่อื ง แหล่งน้ำ 2. ใบความรสู้ ำหรบั ผ้รู บั บรกิ าร เรือ่ ง แหล่งน้ำ 3. ใบกจิ กรรมเรอื่ ง แหลง่ น้ำ 4. แหลง่ น้ำ ในฐานการเรยี นรู้ 5. ชดุ ทดสอบพีเอช (pH) 6. เทอร์โมมิเตอร์ 7. เซคิดสิ ก์ 8. คูม่ อื จำแนกพนั ธส์ุ ตั ว์ไม่มกี ระดกู สันหลงั ในบงึ และลำธารไทย 9. ตารางคะแนนวัดคุณภาพน้ำ 10. ตารางความหมายของดัชนคี ุณภาพนำ้ การวดั และประเมินผล 1. สังเกตพฤติกรรมการมสี ว่ นรว่ ม ความตงั้ ใจ และความสนใจของผู้รับบริการ 2. ชิ้นงาน/ผลงาน

5 บันทึกผลหลังการจัดกจิ กรรมการเรียนรู้ ผลการใช้แผนการจัดกจิ กรรมการเรียนรู้ 1. จำนวนเนอ้ื หากับจำนวนเวลา ไม่เหมาะสม เหมาะสม ระบเุ หตผุ ล ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2. การเรยี งลำดับเน้อื หากับความเขา้ ใจของผ้รู ับบรกิ าร ไม่เหมาะสม เหมาะสม ระบเุ หตุผล ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………….………………………………………………………………… 3. การนำเขา้ ส่บู ทเรียนกับเนื้อหาแต่ละหัวข้อ ไม่เหมาะสม เหมาะสม ระบุเหตผุ ล ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 4. วิธกี ารจดั กิจกรรมการเรียนรกู้ บั เนอื้ หาในแตล่ ะข้อ ไมเ่ หมาะสม เหมาะสม ระบเุ หตุผล ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………….……………………………………………………………………………………………………………………… 5. การประเมินผลกับวตั ถุประสงค์ในแต่ละเนื้อหา ไมเ่ หมาะสม เหมาะสม ระบเุ หตผุ ล ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……….……………………………………………..………………………………………………………………………………………………………… ผลการเรียนรขู้ องผ้รู บั บริการ ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………..…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. ผลการจดั กิจกรรมการเรยี นรู้ของผู้จัดกิจกรรม ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….…………… ข้อเสนอแนะ …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………..……………………………………………………………………………………………………………………

6 ใบความรสู้ ำหรบั ผูจ้ ัดกิจกรรม เรอื่ ง แหล่งน้ำ วัตถปุ ระสงค์ 1. อธิบายความหมาย และประโยชน์ของแหลง่ นำ้ 2. ทดลองใชส้ ตั วน์ ้ำจืดที่ไมม่ ีกระดกู สนั หลงั ขนาดเล็ก เป็นดัชนบี ่งชี คณุ ภาพนำ้ 3. ตรวจคณุ ภาพของแหลง่ น้ำ 4. เหน็ ความสำคัญของแหล่งน้ำ เน้ือหา 1. แหลง่ น้ำ 1.1 ความหมาย และประโยชนข์ องแหลง่ น้ำ 1.2 ปัญหาของแหลง่ น้ำ 1.3 ผลกระทบของน้ำเสียต่อส่ิงแวดล้อม 1.4 การอนุรกั ษ์แหล่งน้ำ 2. กำรใชส้ ัตวน์ ้ำจืดท่ีไม่มกี ระดกู สันหลงั ขนาดเล็ก เป็นดชั นีบ่งชคี ุณภาพน้ำ 2.1 ความหมายของดชั นคี ณุ ภาพน้ำ 2.2 ตวั อย่างสตั ว์ท่ไี ดร้ ับผลกระทบจากคุณภาพน้ำ 2.3 การตรวจวดั คณุ ภาพน้ำทางชวี ภาพ 3. กำรตรวจคุณภาพน้ำ 3.1 ทำไมต้องตรวจคณุ ภาพน้ำ 3.2 คณุ ภาพน้ำบอกอะไร

7 ใบความรู้ เร่ือง แหลง่ น้ำ โลกของเราประกอบขึ้นด้วยพื้นดินและพ้ืนน้ำโดยส่วนที่เป็นผืนน้ำนั้น มีอยู่ประมาณ 3 ส่วน (75%) และเป็นพ้ืนดิน ส่วน (25%) น้ำมีความสำคัญอย่างยิ่งกับชีวิตของพืชและสัตว์บนโลกรวมทั้งมนุษย์เราด้วย น้ำเป็นทรัพยากรที่สามารถเกิด หมุนเวียนได้เรื่อยๆ ไม่มีวันหมดสิ้น เมื่อแสงแดดส่องมาบนพ้ืนโลกน้ำจากทะเลและมหาสมุทรก็จะระเหยเป็นไอน้ำลอยขึ้น สู่เบ้ืองบนเนื่องจากไอน้ำมีความเบากว่าอากาศ เมื่อไอน้ำลอย สู่เบื้องบนแล้วจะได้รับความเยน็ และกลั่นตัวกลายเป็นละออง น้ำเลก็ ๆ ลอยจับตัวกันเป็นกลมุ่ เมฆเมอื่ จับตวั กันมากขึ้นและกระทบความเย็นกจ็ ะกล่นั ตวั กลายเปน็ หยดน้ำตกลงสูพ่ ้ืนโลกน้ำ บนพื้นโลกจะระเหยกลายเป็นไอน้ำอีกเมื่อไดร้ ับความร้อนจากดวงอาทิตย์ไอน้ำจะรวมตัวกันเป็นเมฆและกลั่นตวั เปน็ หยดน้ำ กระบวนการ เช่นน้ี เกิดขึ้นเป็นวัฏจักรหมุนเวียนต่อเนื่องกันตลอดเวลา เรียกว่า วัฏจักรน้ำทำให้มีน้ำเกิดข้ึนบนผิวโลกอยู่ สม่ำเสมอ น้ำ ของเหลวท่ีเกดิ จากการรวมตัวกันของก๊าซไฮโดรเจน และก๊าซออกซเิ จน น้ำ เป็นส่ิงทเ่ี กิดขึ้นเองตามธรรมชาติ มีการ หมุนเวยี นเคลอ่ื นที่จากที่แห่งหนงึ่ ไปยังอีกแห่งหน่งึ และเปลย่ี นแปลงจากสถานะหนง่ึ ไปเป็นอกี สถานะหนึ่ง เช่น เป็นของแข็ง ของเหลว เปน็ ต้น การหมนุ เวียนเปลยี่ นไปของน้ำน้ี เรยี กว่า วฏั จักรของน้ำ น้ำ เปน็ ทรัพยากรทส่ี ำคัญยง่ิ ตอ่ การดำรงชีวิตของมนุษย์และสิ่งมีชีวิตทกุ ชนิดมนุษย์ไดใ้ ช้ประโยชน์ จากแหล่งน้ำเพ่ือ การอุปโภค บริโภค การเกษตรกรรม การประมง การอุตสาหกรรม การคมนาคม ประเทศไทย เป็นประเทศที่ใช้ทรัพยากร จากแหลง่ น้ำอย่างมหาศาล คือทรัพยากรประมง ได้แก่ ทรัพยากรสตั วน์ ้ำ เช่น กุ้ง หอย ปู ปลา เป็นตน้ ประโยชนข์ องแหล่งน้ำ น้ำ เป็นแหล่งกำเนิดชีวิตของสัตว์และพืชคนเรามีชีวิตอยู่โดยขาดน้ำได้ไม่เกิน 3 วัน และน้ำยังมีความจำเป็นทั้งในภาค เกษตรกรรมและอตุ สาหกรรม ซ่ึงมีความสำคัญอย่างย่งิ ในการพัฒนาประเทศประโยชน์ของน้ำ ไดแ้ ก่ น้ำเป็นสิ่งจำเป็นที่เราใช้ สำหรับการดื่มกินการประกอบอาหาร ชำระร่างกาย ฯลฯ น้ำมีความจำเป็น สำหรับการเพาะปลูกเล้ียงสัตว์ แหล่งน้ำเป็นท่ี อยู่อาศัยของปลาและสัตว์น้ำอื่น ๆ ซึ่งคนเราใช้เปน็ อาหารในการ อุตสาหกรรม ต้องใช้น้ำในขบวนการผลิตใช้ล้างของเสยี ใช้ หล่อเครื่องจักรและระบายความร้อน ฯลฯ ปญั หาของแหล่งน้ำ 1. ปัญหาการมีน้ำน้อยเกินไป เกิดการขาดแคลนอนั เป็นผลเนื่องจากการตดั ไมท้ ำลายปา่ ทำให้ปรมิ าณนำ้ ฝนน้อยลง เกดิ ความแห้งแล้งเสียหายต่อพชื เพาะปลกู และการเล้ียงสตั ว์ 2. ปัญหาการมนี ้ำมากเกนิ ไปเป็นผลมาจากการตัดไม้มากเกินไป ทำให้เกิดนำ้ ท่วมไหลบ่าในฤดฝู น สร้างความ เสียหายแก่ชีวิตและทรัพย์สนิ 3. ปญั หาน้ำเสีย เปน็ ปัญหาใหมใ่ นปัจจบุ นั สาเหตุท่ที ำใหเ้ กิดน้ำเสีย ไดแ้ ก่ น้ำทง้ิ จากบา้ นเรือน ขยะ มูลฝอยและส่ิง ปฏิกูลที่ถูกทิ้งสู่แม่น้ำลำคลอง น้ำเสียจากโรงงานอุตสาหกรรม น้ำฝนพัดพาเอาสารพิษที่ตกค้าง จากแหล่งเกษตรกรรมลงสู่ แม่นำ้ ลำคลอง น้ำเสยี ทเ่ี กิดข้ึนน้ี ส่งผลเสยี หายทง้ั ต่อสุขภาพอนามัยเป็นอันตรายต่อสตั ว์น้ำ และมนษุ ยส์ ่งกล่ินเหม็น รบกวน ทำให้ไมส่ ามารถนำแหลง่ น้ำน้ันมาใชป้ ระโยชนไ์ ด้ท้ังการอุปโภค บริโภค เกษตรกรรม และอุตสาหกรรม

8 ผลกระทบของน้ำเสยี ต่อสง่ิ แวดล้อม เปน็ แหลง่ แพร่ระบาดของเชื้อโรค เช่น อหวิ าตกโรค บดิ ทอ้ งเสีย เปน็ แหลง่ เพาะพันธ์ุของแมลงนำโรค ต่าง ๆ ทำให้ เกิดปญั หามลพิษต่อดิน น้ำ และอากาศ ทำให้เกดิ เหตรุ ำคาญ เชน่ กลิน่ เหมน็ ของน้ำโสโครก ทำใหเ้ กิดการสูญเสียทัศนียภาพ เกิดสภาพที่ไม่น่าดู เช่น สภาพน้ำที่มีสีดำคล้ำไปด้วยขยะ และสิ่งปฏิกูลทำให้เกิดการสูญเสียทางเศรษฐกิจ เช่น การสูญเสีย พันธ์ปุ ลาบางชนิดจำนวนสัตวน์ ้ำลดลง ทำให้เกดิ การเปลีย่ นแปลงระบบนิเวศในระยะยาว การอนรุ ักษแ์ หล่งน้ำ น้ำมีความสำคัญและมีประโยชน์มหาศาล เราจึงควรช่วยแก้ไขปัญหาน้ำเสียหรือการสูญเสียทรัพยากรน้ำด้วยการ อนรุ กั ษน์ ้ำ ดังนี้ 1. การใช้น้ำอย่างประหยัด การใช้น้ำอย่างประหยัดนอกจากจะลดค่าใช้จ่ายเกี่ยวกับค่านำ้ ลงไดแ้ ลว้ ยังทำให้ปริมาณ น้ำเสยี ท่จี ะท้ิงลงแหลง่ น้ำมปี รมิ าณนอ้ ย และปอ้ งกนั การขาดแคลนน้ำได้ดว้ ย 2. การสงวนน้ำไว้ใช้ ในบางฤดูหรือในสภาวะที่มีนำ้ มากเหลอื ใชค้ วรมกี ารเก็บนำ้ ไว้ใช้ เช่น การทำบอ่ เก็บน้ำการสร้าง โอ่งน้ำ ขดุ ลอกแหลง่ น้ำ รวมทงั้ การสร้างอา่ งเก็บน้ำ และระบบชลประทาน 3. การพัฒนาแหล่งน้ำ ในบางพ้ืนที่ที่ขาดแคลนน้ำ จำเป็นที่จะต้องหาแหล่งน้ำเพิ่มเติม เพื่อให้สามารถมีน้ำไว้ใช้ ทั้งในครัวเรือนและในการเกษตรได้อย่างพอเพียง ปัจจุบันการนำน้ำบาดาลข้ึนมาใช้กำลังแพร่หลาย มากข้ึนแต่อาจมีปัญหา เรือ่ งแผน่ ดนิ ทรุด 4. การป้องกันน้ำเสีย การไม่ท้ิงขยะและสิ่งปฏิกูลและสารพิษลงในแหล่งน้ำ น้ำเสียที่เกิดจากโรงงาน อุตสาหกรรม โรงพยาบาล ควรมีการบำบดั และขจัดสารพษิ กอ่ นทจ่ี ะปล่อยลงสู่แหลง่ น้ำ 5. การนำน้ำเสียกลับไปใช้ น้ำที่ไม่สามารถใช้ได้ในกิจการอย่างหนึ่งอาจใช้ได้ในอีกกิจการหนึ่ง เช่น น้ำทิ้งจากการ ล้างภาชนะอาหาร สามารถน้ำไปรดต้นไมไ้ ด้ โดยปัจจุบันแหล่งน้ำธรรมชาติลดน้อยลงไป โดยเฉพาะตามเมืองใหญ่ เพราะมีการดัดแปลงสภาพไปใช้ ในกิจการ อื่นๆ เช่น ถมคลองทำถนน อาคารบ้านเรือน โรงงานอุตสาหกรรม เป็นต้น นอกจากนั้นแหล่งน้ำที่ เหลืออยู่หลายแห่ง ถูกทำลายคุณภาพของน้ำ โดยการทิ้งสารเคมี โลหะมีพิษ น้ำมัน สิ่งปฏิกูลต่างๆ หรือมีการระบายน้ำจากบ้านเรือน โรงงาน อุตสาหกรรม ลงสู่แม่น้ำจากบ้านเรือน จากโรงงานลงสู่แหล่งน้ำในจำนวนมาก เกินขนาด ทำให้แหล่งน้ำอยู่ในสภาพไม่ เหมาะสมที่จะนำมาใช้ เพราะน้ำเป็นพิษและเน่าเสีย ทำให้เกิดอันตราย ต่อสิ่งมีชีวิตที่อาศัยอยู่ในแหล่งน้ำท้ังทางตรงและ ทางออ้ ม ซึง่ เรียกว่า เกิดมลภาวะทางน้ำ (Water Pollution) มลพิษทางนำ้ (Water Pollution) “มลพิษ” หมายความว่า ของเสีย วัตถอุ ันตรายและมลสารอนื่ ๆ รวมทงั้ กากตะกอนหรือสิ่งตกค้างจาก ส่ิงเหล่านั้น ทถี่ กู ปล่อย ทิ้งจากแหลง่ กำเนิดมลพษิ หรือท่มี ีอยใู่ นสง่ิ แวดล้อมตามธรรมชาติ ซ่ึงก่อใหเ้ กดิ ผลกระทบต่อคุณภาพสงิ่ แวดล้อมหรือภาวะท่ี เป็นพิษภัยอันตรายต่อสุขภาพอนามัยของประชาชนได้ และให้หมายความรวมถึง รังสี ความร้อน เสียง แสง กลิ่น ความสน่ั สะเทอื นหรอื เหตุรำคาญอนื่ ๆ ทเี่ กดิ หรอื ถูกปลอ่ ย จากแหล่งกำเนิดมลพษิ ดว้ ย “ภาวะมลพิษ” หมายความว่า สภาวะทส่ี ่งิ แวดลอ้ มเปล่ียนแปลงหรอื ปนเป้อื นโดยมลพษิ ซึ่งทำให้ คุณภาพของ สิ่งแวดลอ้ มเสื่อมโทรมลง เชน่ มลพษิ ทางนำ้ มลพิษทางอากาศและมลพิษในดิน

9 “นำ้ เสยี ” หมายความว่าของเสยี ทอี่ ยู่ในสภาพเปน็ ของเหลว รวมทั้งมลสารทีป่ ะปน หรือปนนำเปอ้ื นอยู่ ในของเหลว น้ัน ดังนั้น มลพิษทางนำ้ หมายถึง สภาพนำ้ ทีเ่ ส่อื มคุณภาพ น้ำจะมคี ณุ สมบตั เิ ปล่ยี นไปจากสภาพ ธรรมชาติ เน่ืองจากมี สารมลพิษเข้าไปปะปนอยู่มาก น้ำในสภาพน้ำเช่นน้ี ไม่เหมาะต่อการด้ำรงชีวิตของสัตว์น้ำ ไม่เหมาะต่อการบริโภคและ อุปโภคของมนุษย์ เช่น น้ำที่มีสีผิดปกติ มีกลิ่นเหม็นน้ำที่มีสารเคมีที่เป็นพิษหรือเชื้อ โรคปะปนอยู่ รวมท้ังน้ำที่มีอุณหภูมิสูง ผิดปกติ มลพษิ ทางน้ำเป็นปญั หาทางนำ้ มสี าเหตุสำคัญมากจากการน้ำท้ังจากโรงงานอุตสาหกรรม ซง่ึ เปน็ น้ำเสียจากข้ันตอน และกระบวนการผลิต การล้าง ขบวนการ หล่อเย็น เป็นต้น แม้ว่าจะมีกฎหมายบังคับให้โรงงานอุตสาหกรรมต้องบำบัดน้ำ ทิ้งงเหล่านี้ ก่อนปล่อยออกสู่แหล่งน้ำธรรมชาติก็ตาม แต่ในทางปฏิบัติรัฐบาลไม่สามารถควบคุมได้อย่างทั่งถึง การก่อสร้อง อาคารบ้านเรือนและชุมชน โดยเฉพาะในชุมชนเขตเมืองเช่นเช่นกรุงเทพมหานคร ที่มีประชากรอาศัยหนาแน่นทุกครวั เรือน ปลอ่ ยน้ำทิ้งสูแ่ หลง่ น้ำธรรมชาติโดยตรง มไิ ดผ้ ่านกระบวนการการกำจัดใดๆ นอกจากนี้ ยังมกี ารทง้ิ ขยะมลู ฝอยและส่ิงปฏิกูล ต่างๆ ลงสู่แมน่ ้ำลำคลองเปน็ การเพ่ิมความสกปรกให้กับแหล่งนำ้ ตา่ งๆอีกด้วย การใช้สตั วห์ น้าดนิ เป็นตัวบ่งชค้ี ุณภาพนำ้ “สตั ว์เลก็ นำ้ จดื ” หรือตัวอ่อนแมลงน้ำทอ่ี าศัยอย่ตู ามก้อนหิน พ้ืนทรายใตท้ อ้ งนำ้ ซึง่ ใชเ้ ป็นตัวบง่ ช้ีคุณภาพน้ำด้วยวิธี ทางชีวภาพ โดยประเมินร่วมกับลักษณะทางกายภาพอื่นๆ ของสายน้ำ เช่นลักษณะความคดเคี้ยว สี อุณหภูมิและความเร็ว ของนำ้ เปน็ กิจกรรมเน้นใหผ้ ู้เรียนมสี ว่ นรว่ มในการลงมอื ปฏบิ ตั ิกิจกรรม ความหมายของดัชนีคุณภาพน้ำ คะแนน 7.6-10 นำ้ สะอาดมาก คะแนน 5.1-7.5 น้ำสะอาด คะแนน 2.6-5.0 คะแนน 1.0-2.5 นำ้ คณุ ภาพพอใช้ได้ น้ำสกปรก คะแนน 0 นำ้ เนา่ (ไม่มสี ตั ว์อย่เู ลย)

ตารางคะแนนวดั คุณภาพนำ้ 10 ชอื่ สัตว์ คะแนน ตวั ออ่ นแมลงเกาะหิน 10 ตัวออ่ นชปี ะขาวตวั แบน 10 ตวั ออ่ นชปี ะขาวเหงอื กแฉก 10 ตวั อ่อนแมลงหนอนปลอกน้ำอยูใ่ นปลอกเม็ดกรวดทราย 10 ตวั อ่อนแมลงหนอนปลอกนำ้ ไมอ่ ยใู่ นปลอก (ยกเวน้ ซโิ ก)้ * 10 มวนจานปากยาว 10 ตวั ออ่ นแมลงช้างกรามโต 9 กุ้งนำ้ ตก 8 ตวั ออ่ นแมลงหนอนปลอกน้ำอยูใ่ นปลอกใบไม้ 7 ตัวออ่ นแมลงปอ 6 ตัวออ่ นแมลงปอเขม็ 6 หอยหมวกเจ๊กน้ำจดื 6 หอยกาบนำ้ จืด 6 หอยเจดยี ์ 6 มวนวน 6 มวนกรรเชียง 5 มวนนำ้ อน่ื ๆ 5 ด้วงนำ้ ตัวเต็มวยั 5 หนอนดว้ งน้ำ 5 หนอนตวั แบน 5 หมอนแมลงวนั (ยกเวน้ แมลงวันดอกไม้ & ริ้นนำ้ จืด) 5 ตวั อ่อนแมลงหนอนปลอกน้ำซโิ ก้ 5 ตัวอ่อนชปี ะขาวว่ายนำ้ 5 ตวั ออ่ นชปี ะขาวกระโปรง 4 กงุ้ ฝอย 4 ตัวออ่ นแมลงชา้ งปีกลาย 4 หอยฝาเดยี วอ่ืนๆ 3 หอยกาบเมล็ดถัว่ 3 เหาน้ำ 3 ปลู ำหว้ ย 3 ปลงิ 3 หนอนแมลงวนั ดอกไม้ 3 หนอนร้นิ นำ้ จืด 2 ไสเ้ ดอื น 1 คะแนนรวม จำนวนประเภทสัตว์นำ้ ค่าดชั นีคุณภาพนำ้ สรปุ คุณภาพนำ้ เปน็ ……………………………………………………………………………………………………………………………………………

11 วิธีใช้ตารางวดั คุณภาพนำ้ การให้คะแนนเพื่อประเนค่คุณภาพน้ำ โดยใช้สัตว์ไม่มีกระดูกสันหลังที่อาศัยในน้ำเป็นดัชนีชี้วัดนี้ เป็นการประเมิน คุณภาพน้ำในส่วนปริมาณออกซิเจนที่ละลายในน้ำ เมื่อพบสัตว์ในข้อไหนก็ตาม (แม้เพียงตัวเดียว) ให้กรอกคะแนนของ ประเภทสัตว์ลงในช่องทางขวามือ โดยนับสัตว์แต่ละประเภทได้เพียงครั้งเดียว และไม่นับสัตว์ที่ไม่อยู่ในตาราง เมื่อบันทึก คะแนนของสัตว์ที่พบครบหมดแลว้ ให้รวมคะแนนทั้งหมด แล้วหารคะแนนรวมด้วยจำนวนประเภทสตั ว์ที่บันทึกได้ในตาราง การหารเฉลี่ยคะแนนนี้จะช่วยลดความผิดพลาดที่อาจเกิดขึ้นได้จากการเก็บตัวอย่างสัตว์หรือปัจจัยอื่นๆ ผลลัพธ์ที่ได้ คือ คู่ ดัชนคี ุณภาพนำ้ ตัวอย่างสัตว์ที่ไดร้ ับผลกระทบจากคณุ ภาพนำ้ แบง่ ออกเปน็ 3 ประเภท 1. พวกท่ไี ด้รับผลกระทบมากทีส่ ดุ เป็นพวกที่มีเหงือก แมลงพวกน้ีในระยะตัวอ่อนหายใจด้วยเหงอื่ ก จึงต้องใช้ออกซเิ จนใน น้ำโดยตรง ชีปะขาว แมลงเกาะหิน หนอนปอกน้ำ 2. พวกทีไ่ ดร้ บั ผลกระทบรองลงมา เปน็ พวกที่สามารถใชอ้ อกชิเจนจากอากาศหรอื เกบ็ กักอากาศไว้กับตัว แมลงพวกนี้ หายใจโดยใชอ้ อกซเิ จนในอากาศได้โดยตรง จิงโจน้ ้ำ ด้วงดิ่ง มวนแมงป่องนำ้ ตวั อ่อนยุง

12 1. พวกท่ีได้รับผลกระทบน้อยทส่ี ุด เปน็ พวกที่มีความสามารถในการจบั ออกซเิ จนในน้ำ ดงั น้ันจึงสามารถทนอยู่ได้ในน้ำที่มี ปริมาณออกซิเจนละลายต่ำมาก หนอนร้ินนำ้ จดื ไส้เดอื นนำ้ กงุ้ ฝอย หอยฝาเดยี ว การตรวจวัดคุณภาพน้ำทางชวี ภาพ เป็นการนำสิ่งมีชีวิตมาเป็นตัวชี้วัดคุณภาพน้ำ เช่น แบคทีเรีย แพลงก์ตอนพืช แพลงก์ตอนสัตว์ สาหร่ายขนาดใหญ่ ปลา และสัตว์หน้าดินทีไ่ ม่มีกระดูกสันหลัง เป็นตัน สิ่งมีชีวิตที่นิยมใช้เป็นตวั ชีว้ ดั คณุ ภาพนำ้ ตัวหนึง่ คือ การใช้สัตว์หนดินมา ใช้เป็นตัวชี้วัดคุณภาพน้ำ เนื่องจาก มีความไวต่อการเปลี่ยนแปลงของสิ่งแวดล้อมหรือสภาวะทางน้ำโดยเฉพาะอย่างยิ่งสาร มลพิษทป่ี นเปอ้ื นอยู่ในแหลง่ น้ำ การตรวจคณุ ภาพน้ำ ทำไมต้องตรวจคุณภาพนำ้ สตั ว์นำ้ จำเปน็ ต้องอาศัยในการดำรงชีวิต คณุ สมบัตนิ ้ำจะแตกตา่ งกนั ตามสภาพแวดล้อมและที่ต้งั ตา่ งกัน เช่น แม่น้ำ ลำธารคลอง จะมคี ุณสมบัติของน้ำแตกตา่ งจาก หนอง บึง อา่ งเก็บน้ำ ซึ่งเปน็ แหล่งน้ำน่ิงรวมถึงบาดาลท่ีมีคุณสมบัติแตกต่าง จากแหล่งน้ำผิวดินอื่นๆ การตรวจวัดคุณภาพจึงเป็นสิ่งสำคัญเพื่อที่จะได้ปรับปรุงให้อยู่ในสภาพที่เหมาะสมกับการอยู่อาศยั ของสตั ว์น้ำ ซึง่ เปน็ ปัจจัยสำคญั ในการเพาะเล้ียงสตั ว์นำ้ และการดำรงชีวิตของมนุษยใ์ หป้ ระสบความสำเร็จ คุณภาพน้ำบอกอะไร อุณหภูมิน้ำ ควรอยู่ในช่วง 2332 องศาเชลเชียส วิธีง่ายๆ คือสัมผัสด้วยมือ น้ำจะต้องไม่ร้อยหรือ เย็นจนเกินไป ถา้ น้ำเยน็ มากปลากินอาหารนอ้ ยลง ควรลดปริมาณนำ้ ในบ่อและลดปริมาณอาหารลง ความเป็นกรด-ด่าง (pH) ควรอยู่ระหว่าง 6.5-9 การเปลี่ยนแปลงของ pH ที่เกิดขึ้นจะทำให้คุณสมบัติของน้ำ เปลี่ยนไป และมผี ลตอ่ ความเปน็ พิษของสารบางชนิดได้ เช่น ความเปน็ พษิ ของแอมโมเนีย มากขึ้นหรอื ลดลงได้ ความขนุ่ ตะกอนดินทแี่ ขวนลอยอยู่ในน้ำ ถา้ ปรมิ าณมากเกินไปจะเป็นตัวขวางกน้ั ไมใ่ ห้แสงสว่างลงไปได้ลึกทำให้พืช และแพลงก็ตอนไมส่ ามารถสงั เคราะห์แสงได้ สง่ ผลให้ปริมาณอาหารธรุ รมชาติในบ่อลดลง ความโปร่งใส ควรมีค่าระหว่าง 30-60 เชนติเมตร ถ้าพบว่าในน้ำของบ่อเป็นสีเขียวจัด ควรเปลี่ยนถ่ายน้ำเพื่อลด ความเข้มขันของสีน้ำลง สำหรับบ่อที่มีน้ำใส ควรเติมปุยลงในบ่อเพื่อเพิ่มราตอาหารให้กับพืชและแพลงก์ตอนพืชให้สามารถ เจรญิ เติบโตเพม่ิ จำนวนข้ึน

13 วัตถุประสงค์ ใบความรสู้ ำหรับผู้รับบริการ เนอ้ื หา เรือ่ ง แหลง่ น้ำ 1. อธิบายความหมาย และประโยชนข์ องแหลง่ นำ้ 2. ทดลองใชส้ ัตว์น้ำจดื ทีไ่ ม่มีกระดูกสนั หลงั ขนาดเล็ก เปน็ ดัชนีบง่ ช้ีคณุ ภาพน้ำ 3. ตรวจคณุ ภาพของแหลง่ น้ำ 4. เหน็ ความสำคัญของแหลง่ น้ำ 1. แหล่งน้ำ 1.1 ความหมาย และประโยชนข์ องแหล่งน้ำ 1.2 ปญั หาของแหล่งนำ้ 1.3 ผลกระทบของนำ้ เสียต่อส่ิงแวดล้อม 1.4 การอนรุ ักษแ์ หล่งนำ้ 2. การใชส้ ตั วน์ ้ำจืดท่ไี ม่มีกระดูกสันหลังขนาดเล็ก เป็นดชั นีบง่ ชีค้ ณุ ภาพน้ำ 2.1 ความหมายของดัชนีคุณภาพน้ำ 2.2 ตัวอย่างสัตว์ทไี่ ด้รับผลกระทบจากคณุ ภาพนำ้ 2.3 การตรวจวดั คณุ ภาพนำ้ ทางชีวภาพ 3. การตรวจคณุ ภาพน้ำ 3.1 ทำไมต้องตรวจคุณภาพน้ำ 3.2 คณุ ภาพนำ้ บอกอะไร

14 ใบความรู้ เรอ่ื ง แหล่งน้ำ โลกของเราประกอบขึ้นตัวยพื้นดินและพื้นน้ำ โดยส่วนทีเ่ ป็นผืนน้ำนั้น มีอยู่ประมาณ 3 ส่วน (75%)และเป็นพื้นดิน 1 ส่วน (25%) น้ำมีความสำคัญอย่างยิ่งกับชีวิตขอพืชและสัตว์บนโลกรวมทั้งมนุษย์เราด้วย น้ำเป็นทรัพยากรที่สามารถคิด หมุนเวยี นได้เรอ่ื ย ๆ ไม่มีวันหมดส้นิ เมอ่ื แสงแดดส่องมาบนพืน้ โลก น้ำจากทะเลและมหาสมทุ รก็จะระเหยเปน็ ไอน้ำลอยข้ึนสู่ เบ้อื งบนเนื่องจากไอน้ำมคี วามเบากวา่ อากาศ เม่อื ไอนำ้ ลอยสู่เบ้ืองบนแลว้ จะไดร้ บั ความเยน็ และกลั่นตัวกลายเป็นละอองน้ำ เล็ก ๆ ลอยจบั ตัวกนั เป็นกลุ่มเมฆ เมอ่ื จบั ตวั กันมากขึ้นและกระทบความเยน็ ก็จะกล่ันตัวกลายเป็นหยดน้ำตกลงสู่พ้ืนโลก น้ำ บนพน้ื โลกจะระเหยกลายเปน็ ไอน้ำอีกเมื่อไดร้ บั ความร้อนจากดวงอาทิตย์ ไอนำ้ จะรวมตวั กนั เป็นเมฆและกลั่นตัวเป็นหยดน้ำ กระบวนการเช่นนี้ เกิดขึ้นเป็นวัฏจักรหมุนเวียนต่อเนื่องกันตลอดเวลา เรียกว่า วัฏจักรน้ำทำให้มีน้ำเกิดขึ้นบนผิวโลกอยู่ สมำ่ เสมอ นำ้ ของเหลวที่เกิดจากการรวมตัวกันของก๊าชไฮโดรเจน และก๊ซออกซิเจน น้ำ เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ มีการ หมนุ เวียนเคล่ือนทจ่ี ากที่แหง่ หนึ่งไปยังอีกแห่งหนง่ึ และเปลีย่ นแปลงจากสถานะหนึ่งไปเป็นอกี สถานะหนึ่ง เช่น เป็นของแข็ง ของเหลว เปน็ ต้น การหมุนเวียนเปลย่ี นไปของน้ำนเี้ รยี กว่า วฏั จักร ของน้ำ น้ำ เป็นทรัพยากรที่สำคัญยิ่งต่อการดำรงชีวิตของมนุษย์และสิ่งมีชีวิตทุกชนิด มนุษย์ได้ใช้ประโยชน์จากแหล่งน้ำ เพื่อการอุปโภค บริโภค การเกษตรกรม การประมง การอุตสาหกรรม การคมนาคม ประเทศไทยเป็นประเทศที่ใช้ทรัพยากร จากแหล่งน้ำอย่างมหาศาล คือทรพั ยากรประมง ได้แก่ ทรพั ยากรสตั ว์นำ้ เช่นกุง้ หอย ปู ปลา เป็นต้น ประโยชน์ของแหลง่ น้ำ น้ำเปน็ แหลง่ กำเนดิ ชีวติ ของสัตวแ์ ละพชื คนเรามีชวี ิตอยโู่ ดยขาดน้ำได้ไม่เกนิ 3 วนั และนำ้ ยังมีความจำเปน็ ทง้ั ในภาค เกษตรกรรมและอุตสาหกรรม ซึ่งมีความสำคญั อย่างยิ่งในการพัฒนาประเทศ ประโยชน์ของน้ำ ได้แก่ น้ำเป็นสิ่งจำเป็นที่เรา ใช้สำหรบั การดม่ื กิน การประกอบอาหาร ชำระร่างกาย ๆลฯ นำ้ มีความจำเป็นสำหรับการเพาะปลูกเลย้ี งสัตว์ แหล่งน้ำเป็นที่ อยู่อาศัยของปลาและสัตว์น้ำอื่น ๆ ซึ่งคนเราใช้เป็นอาหารในการอุตสาหกรรม ต้องใช้น้ำในขบวนการผลิตใช้ล้างของเสียใช้ หลอ่ เคร่อื งจกั รและระบายความร้อน ฯลฯ ปัญหาของแหล่งนำ้ 1. ปญั หาการมนี ้ำน้อยเกนิ ไป เกดิ การขาดแคลนอนั เป็นผลเน่ืองจากการตัดไม้ทำลายปา้ ทำให้ปรมิ าณน้ำฝนน้อยลง เกดิ ความแหง้ แลง้ เสยี หายตอ่ พืชเพาะปลูกและการเล้ยี งสตั ว์ 2. ปัญหาการมีน้ำมากเกินไป เป็นผลมาจากการตัดไม้มากเกินไป ทำให้เกิดน้ำท่วมไหลบ่าในฤดูฝนสร้างความ เสยี หายแกช่ วี ติ และทรพั ยส์ นิ 3. ปัญหาน้ำเสีย เป็นปัญหาใหม่ในปัจจุบัน สาเหตุที่ทำให้เกิดน้ำเสีย ได้แก่ น้ำทิ้งจากบ้านเรอื น ขยะมูลฝอยและสง่ิ ปฏิกูลที่ถูกทิ้งสู่แม่น้ำลำคลอง น้ำเสียจากโรงงานอุตสาหกรรม น้ำฝนพัดพาเอาสารพิษที่ตกค้างจากแหล่งเกษตรกรรมลงสู่ แม่น้ำลำคลอง นำ้ เสียที่เกดิ ขึ้นนส้ี ่งผลเสียหายทัง้ ต่อสุขภาพอนามัย เป็นอันตรายต่อสัตว์นำ้ และมนุษย์ ส่งกลิน่ เหม็น รบกวน ทำให้ไม่สามารถนำแหลง่ น้ำนนั้ มาใชป้ ระโยชนไ์ ดท้ ้ังการอุปโภคบริโภค เกษตรกรรม และอุตสาหกรรม

15 ผลกระทบของนำ้ เสียตอ่ ส่ิงแวดลอ้ ม เปน็ แหลง่ แพร่ระบาดของเช้ือโรคเชน่ อหวิ าตกโรค บดิ ทอ้ งเสีย เป็นแหล่งเพาะพันธุ์ของแมลงนำโรคต่าง ๆ ทำให้เกิดปัญหา มลพษิ ต่อดิน น้ำ และอากาศ ทำให้เกิดเหตรุ ำคาญ เช่น กล่ินเหม็นของนำ้ โสโครก ทำให้เกดิ การสญู เสียทัศนียภาพ เกิดสภาพ ทีไ่ ม่นดู เชน่ สภาพน้ำท่ีมีสีดำคลำ้ ไปด้วยขยะ และสิง่ ปฏกิ ูล ทำใหเ้ กิดการสญู เสียทางเศรษฐกิจ เช่น การสูญเสียพันธ์ุปลาบาง ชนิดจำนวนสัตว์นำ้ ลดลง ทำใหเ้ กดิ การเปล่ยี นแปลงระบบนเิ วศในระยะยาว การอนรุ กั ษแ์ หลง่ น้ำ น้ำมีความสำคัญและมีประโยชน์มหาศาล เราจึงควรช่วยแก้ไขปัญหาน้ำเสียหรือการสูญเสียทรัพยากรน้ำดว้ ยการอนุรักษ์น้ำ ดังน้ี 1. การใช้น้ำอย่างประหยัด การใช้นำ้ อยา่ งประหยดั นอกจากจะลดค่าใช้จ่ายเกยี่ วกับค่าน้ำลงได้แล้วยังทำให้ปริมาณ นำ้ เสียทจี่ ะทิ้งลงแหล่งน้ำมปี ริมาณน้อย และปอ้ งกนั การขาดแคลนน้ำไดด้ ้วย 2. การสงวนน้ำไว้ใช้ ในบางฤดูหรือในสภาวะที่มีน้ำมากเหลือใช้ควรมีการเก็บน้ำไว้ใช้ เช่น การทำบ่อเก็บน้ำ การสร้างโอง่ นำ้ ขุดลอกแหลง่ น้ำ รวมทกั ารสรา้ งอ่างเก็บนำ้ และระบบชลประทาน 3. การพัฒนาแหล่งน้ำ ในบางพื้นที่ที่ขาดแคลนน้ำ จำเป็นที่จะต้องหาแหล่งน้ำเพิ่มเติม เพื่อให้สามารถมีน้ำไว้ใช้ ทั้งในครัวเรือนและในการเกษตรได้อย่างพอเพียง ปัจจุบันการนำน้ำบาดาลขึ้นมาใช้กำลังแพร่หลายมากขึ้นแต่อาจมีปัญหา เรอื่ งแผ่นดนิ ทรดุ 4. การป้องกันน้ำเสีย การไม่ทิ้งขยะและสิ่งปฏิกูลและสารพิษลงในแหล่งน้ำ น้ำเสียที่เกิดจากโรงงานอุตสาหกรรม โรงพยาบาล ควรมกี ารบำบัดและจัดสารพษิ ก่อนทีจ่ ะปลอ่ ยลงสู่แหลง่ นำ้ 5. การนำน้ำเสียกลับไปใช้ น้ำท่ีไม่สามารถใช้ได้ในกิจการอย่างหนึ่งอาจใช้ได้ในอีกกิจการหนึ่ง เช่น นำทิ้งจากการ ล้างภาชนะอาหาร สามารถนำไปรดต้นไม้ได้ โดยปัจจุบนั แหลง่ น้ำธรรมชาตลิ ดน้อยลงไป โดยเฉพาะตามเมอื งใหญ่ เพราะมกี ารดดั แปลงสภาพไปใช้ในกิจการอ่ืนๆ เช่น ถมคลองทำถนน อาคารบ้านเรือน โรงงานอุตสาหกรรม เป็นตัน นอกจากนั้นแหล่งน้ำที่เหลืออยู่หลายแห่งถูกทำลาย คุณภาพของนำ้ โดยการท้งิ สารเคมี โลหะมีพิษ น้ำมัน ส่ิงปฏกิ ูลตา่ งๆ หรือมีการระบายน้ำจากบา้ นเรือน โรงงานอุตสาหกรรม ลงสแู่ มน่ ้ำจากบ้านเรือน จากโรงงานลงสู่แหล่งนำ้ ในจำนวนมากเกนิ ขนาด ทำให้แหล่งนำ้ อยใู่ นสภาพไมเ่ หมาะสมทีจ่ ะนำมาใช้ เพราะน้ำเป็นพิษและเน่าเสีย ทำให้เกิดอันตรายต่อสิ่งมีชีวิตที่อาศัยอยู่ในแหล่งน้ำทั้งทางตรงและทางอ้อม ซึ่งเรียกว่า เกิด มลภาวะทางนำ้ (Water Pollution) มลพษิ ทางนำ้ (Water Pollution) \"มลพิษ\" หมายความว่า ของเสีย วัตถุอันตรายและมลสารอื่นๆ รวมทั้งกากตะกอนหรือสิ่งตกค้างจากสิ่งเหล่านั้น ท่ี ถูกปล่อยทิ้งจากแหล่งกำเนิดมลพิษ หรือที่มีอยู่ในสิ่งแวดล้อมตามธรรมชาติ ซึ่งก่อให้เกิดผลกระทบต่อคุณภาพ สิ่งแวดล้อม หรือภาวะทีเ่ ป็นพษิ ภยั อันตรายต่อสุขภาพอนามัยของประชาชนได้ และให้หมายความรวมถึง รังสี ความร้อน เสยี ง แสง กลิ่น ความส่นั สะเทือนหรือเหตรุ ำคาญอนื่ ๆ ท่เี กิดหรอื ถกู ปลอ่ ยจากแหล่งกำเนิดมลพษิ ดว้ ย \"ภาวะมลพิษ\" หมายความว่า สภาวะที่สิ่งแวดล้อมเปลี่ยนแปลงหรือปนเปื้อนโดยมลพิษ ซึ่งทำให้คุณภาพของ สงิ่ แวดลอ้ มเสอื่ มโทรมลง เช่น มลพษิ ทางน้ำ มลพษิ ทางอากาศ และมลพษิ ในดนิ \"นำ้ เสยี \" หมายความว่า ของเสยี ท่อี ยู่ในสภาพเปน็ ของเหลว รวมท้งั มลสารท่ปี ะปน หรือปนเปื้อนอยูใ่ นของเหลวน้ัน

16 ดังนั้น มลพิษทางน้ำ หมายถึง สภาพน้ำทีเ่ สื่อมคุณภาพ น้ำจะมีคุณสมบัติเปลีย่ นไปจากสภาพธรรมชาติ เนื่องจากมี สารมสพษิ เขา้ ไปปะปนอยูม่ าก น้ำในสภาพชนนไ้ี มเ่ หมาะตอ่ การดำรงชวี ติ ของสตั ว์นำ้ ไมเ่ หมาะตอ่ การบรโึ ภคและอุปโภคของ มนษุ ย์ เช่น นำ้ ทมี่ ผี ดิ ปกติ มกี ล่นิ เหม็นน้ำที่มสี ารเคมีทเี่ ป็นพษิ หรือเช้อื โรคปะปนอยู่ รวมทงั้ นำ้ ทีม่ ีอุณหภูมิสงู ผิดปกติ มลพิษทางน้ำ เป็นปัญหาทางนำ้ มีสาเหตุสำคัญมาจากการน้ำทิ้งจากโรงงานอุตสาหกรรม ซึ่งเป็นน้ำเสยี จากขั้นตอน และกระบวนการผลิต การล้าง ขบวนการ หล่อเยน็ เปน็ ตนั แมว้ า่ จะมกี ฎหมายบังคับให้โรงงานอุตสาหกรรมต้องบำบัดน้ำท้ิง เหลา่ น้กี ่อนปล่อยออกสู่แหล่งนำ้ ธรรมชาติกต็ าม แต่ในทางปฏบิ ัติรัฐบาลไม่สามารถควบคุมได้อย่างท่วั ถงึ การก่อสร้างอาคาร บา้ นเรอื นและชมุ ชน โดยเฉพาะในชุมชนเขตเมืองเชน่ กรุงเทพมหานคร ที่มีประชากรอาศัยอยู่หนาแน่นทุกครัวเรือนปล่อยน้ำทิ้งสู่แหล่งน้ำธรรมชาติโดยตรง มิได้ผ่านขบวนการ กำจัดใดๆ นอกจากนี้ ยังมีการทิ้งขยะมูลฝอยและส่ิงปฏิกลู ต่างๆ ลงสู่แมน่ ้ำลำคลองอนั เป็นการเพิ่มความสกปรกใหก้ ับแหล่ง นำ้ ตา่ งๆ อกี ดว้ ย การใช้สัตวห์ นา้ ดินเป็นดัชนีบ่งชคี้ ณุ ภาพนำ้ \"สตั วเ์ ล็กน้ำจดื \" หรอื ตวั อ่อนแมลงน้ำที่อาศัยอยูต่ ามก้อนหิน พ้นื ทรายใตท้ ้องน้ำ ซึง่ ใช้เป็นตัวบ่งช้ีคุณภาพน้ำด้วยวิธี ทางชีวภาพได้ โดยประเมินร่วมกับลักษณะทางกายภาพอื่นๆ ของสายน้ำ เช่น ลักษณะความคดเคี้ยว สี อุณหภูมิและ ความเรว็ ของนำ้ เปน็ กิจกรรมทีน่ นั้ ให้ผเู้ รยี นมีสว่ นรว่ มในการลงมอื ปฏิบัติกิจกรรม คะแนน 7.6-10 ความหมายของดัชนีคุณภาพน้ำ คะแนน 5.1-7.5 นำ้ สะอาดมาก คะแนน 2.6-5.0 น้ำสะอาด คะแนน 1.0-2.5 น้ำคุณภาพพอใช้ได้ คะแนน 0 น้ำสกปรก นำ้ เนา่ (ไมม่ ีสตั วอ์ ยเู่ ลย)

17 ตารางคะแนนวัดคณุ ภาพนำ้ คะแนน ช่ือสตั ว์ 10 10 ตวั ออ่ นแมลงเกาะหนิ 10 ตัวออ่ นชปี ะขาวตัวแบน 10 ตวั อ่อนชีปะขาวเหงอื กแฉก 10 ตวั อ่อนแมลงหนอนปลอกนำ้ อยู่ในปลอกเมด็ กรวดทราย 10 ตวั อ่อนแมลงหนอนปลอกน้ำไม่อยใู่ นปลอก (ยกเว้นซโิ ก้)* 9 มวนจานปากยาว 8 ตวั ออ่ นแมลงชา้ งกรามโต 7 กุ้งนำ้ ตก 6 ตวั ออ่ นแมลงหนอนปลอกน้ำอยูใ่ นปลอกใบไม้ 6 ตัวออ่ นแมลงปอ 6 ตัวออ่ นแมลงปอเข็ม 6 หอยหมวกเจ๊กนำ้ จดื 6 หอยกาบนำ้ จืด 6 หอยเจดยี ์ 5 มวนวน 5 มวนกรรเชยี ง 5 มวนน้ำอืน่ ๆ 5 ด้วงน้ำตัวเต็มวยั 5 หนอนด้วงนำ้ 5 หนอนตวั แบน 5 หมอนแมลงวัน (ยกเวน้ แมลงวนั ดอกไม้ & ริ้นน้ำจดื ) 5 ตวั อ่อนแมลงหนอนปลอกนำ้ ซโิ ก้ 4 ตัวอ่อนชีปะขาววา่ ยนำ้ 4 ตวั ออ่ นชปี ะขาวกระโปรง 4 กงุ้ ฝอย 3 ตัวออ่ นแมลงช้างปีกลาย 3 หอยฝาเดยี วอน่ื ๆ 3 หอยกาบเมล็ดถว่ั 3 เหาน้ำ 3 ปลู ำห้วย 3 ปลงิ 2 หนอนแมลงวนั ดอกไม้ 1 หนอนริน้ น้ำจืด ไสเ้ ดอื น คะแนนรวม จำนวนประเภทสัตว์น้ำ คา่ ดชั นคี ุณภาพน้ำ สรุปคณุ ภาพน้ำ เปน็ ……………………………………………………………………………………………………………………………………………

18 วิธีใช้ตารางวดั คณุ ภาพน้ำ การให้คะแนนเพื่อประเมินคุณภาพน้ำ โดยใช้สัตว์ไม่มีกระดูกสันหลังที่อาศัยในน้ำเป็นดัชนีชี้วัดนี้เป็นการประเมิน คุณภาพน้ำในส่วนปริมาณออกซิเจนที่ละลายในน้ำ เมื่อพบสัตว์ในข้อไหนก็ตาม (แม้เพียงตัวเดียว) ให้กรอกคะแนนของ ประเภทสัตว์ลงในช่องทางขวามือ โดยนับสัตว์แต่ละประเภทได้เพียงครั้งเดียว และไม่นับสัตว์ที่ไม่อยู่ในตาราง เมื่อบันทึก คะแนนของสัตว์ที่พบครบหมดแล้ว ให้รวมคะแนนทั้งหมด แล้วหารคะแนนรวมด้วยจำนวนประเภทสัตว์ทีบ่ ันทึกได้ในตาราง การหารเฉลี่ยคะแนนนจ้ี ะชว่ ยลดความผิดพลาดท่ีอาจเกดิ ขึ้นไดจ้ ากการเกบ็ ตัวอยา่ งสัตว์หรือปัจจยั อน่ื ๆ ผลลพั ธ์ทไ่ี ด้ คือ ค่า ดัชนคี ุณภาพนำ้ ตัวอย่างสัตว์ทไ่ี ด้รับผลกระทบจากคณุ ภาพนำ้ แบ่งออกเปน็ 3 ประเภท 1. พวกท่ีไดร้ บั ผลกระทบมากทีส่ ดุ เปน็ พวกท่มี ีเหงือก แมลงพวกน้ีในระยะตวั ออ่ นหายใจดว้ ยเหงอื่ ก จงึ ต้องใช้ออกซเิ จนใน น้ำโดยตรง ชปี ะขาว แมลงเกาะหนิ หนอนปอกนำ้ 2. พวกที่ไดร้ ับผลกระทบรองลงมา เป็นพวกทส่ี ามารถใช้ออกชเิ จนจากอากาศหรอื เกบ็ กักอากาศไวก้ ับตัว แมลงพวกนี้ หายใจโดยใชอ้ อกซิเจนในอากาศไดโ้ ดยตรง จิงโจน้ ้ำ ดว้ งดิ่ง มวนแมงปอ่ งน้ำ ตัวอ่อนยุง

19 1. พวกที่ได้รบั ผลกระทบนอ้ ยที่สุด เป็นพวกที่มคี วามสามารถในการจบั ออกซิเจนในน้ำ ดังน้ันจงึ สามารถทนอยู่ได้ในน้ำทม่ี ี ปรมิ าณออกซเิ จนละลายต่ำมาก หนอนริน้ นำ้ จดื ไสเ้ ดอื นน้ำ กุ้งฝอย หอยฝาเดยี ว การตรวจวัดคณุ ภาพน้ำทางชวี ภาพ เป็นการนำสิ่งมีชีวิตมาเป็นตัวชี้วัดคุณภาพน้ำ เช่น แบคทีเรีย แพลงก์ตอนพืช แพลงก์ตอนสัตว์ สาหร่ายขนาดใหญ่ ปลา และสัตว์หน้าดินที่ไมม่ ีกระดูกสนั หลัง เป็นตัน สิ่งมีชวี ิตทีน่ ิยมใชเ้ ป็นตัวช้ีวัดคุณภาพน้ำตวั หนึง่ คือ การใช้สัตว์หนดนิ มา ใช้เป็นตัวชี้วัดคุณภาพน้ำ เนื่องจาก มีความไวต่อการเปลี่ยนแปลงของสิ่งแวดล้อมหรือสภาวะทางน้ำโดยเฉพาะอย่างยิ่งสาร มลพษิ ท่ีปนเปอ้ื นอยูใ่ นแหลง่ น้ำ การตรวจคณุ ภาพนำ้ ทำไมต้องตรวจคณุ ภาพน้ำ สัตว์นำ้ จำเปน็ ต้องอาศัยในการดำรงชีวติ คณุ สมบัติน้ำจะแตกต่างกนั ตามสภาพแวดล้อมและที่ต้งั ตา่ งกัน เช่น แม่น้ำ ลำธารคลอง จะมีคุณสมบัติของน้ำแตกตา่ งจาก หนอง บึง อ่างเกบ็ น้ำ ซึ่งเปน็ แหลง่ น้ำนิ่งรวมถึงบาดาลที่มีคุณสมบัติแตกต่าง จากแหล่งน้ำผิวดินอื่นๆ การตรวจวัดคุณภาพจึงเป็นสิ่งสำคัญเพื่อที่จะได้ปรับปรุงใหอ้ ยู่ในสภาพที่เหมาะสมกับการอยู่อาศยั ของสตั วน์ ำ้ ซ่ึงเป็นปัจจยั สำคัญในการเพาะเลี้ยงสตั วน์ ้ำและการดำรงชีวติ ของมนุษย์ให้ประสบความสำเร็จ คณุ ภาพนำ้ บอกอะไร อุณหภูมิน้ำ ควรอย่ใู นช่วง 2332 องศาเชลเชียส วธิ งี ่ายๆ คือสัมผสั ดว้ ยมือ นำ้ จะตอ้ งไมร่ ้อยหรือ เยน็ จนเกินไป ถ้า นำ้ เยน็ มากปลากนิ อาหารนอ้ ยลง ควรลดปรมิ าณนำ้ ในบ่อและลดปรมิ าณอาหารลง ความเป็นกรด-ด่าง (pH) ควรอยู่ระหว่าง 6.5-9 การเปลี่ยนแปลงของ pH ที่เกิดขึ้นจะทำให้คุณสมบัติของน้ำ เปลยี่ นไป และมีผลตอ่ ความเปน็ พิษของสารบางชนดิ ได้ เช่น ความเปน็ พิษของแอมโมเนีย มากข้ึนหรือลดลงได้ ความขุ่น ตะกอนดินที่แขวนลอยอยู่ในน้ำ ถ้าปริมาณมากเกินไปจะเป็นตัวขวางกั้นไม่ให้แสงสว่างลงไปได้ลึก ทำให้ พืชและแพลงก็ตอนไม่สามารถสงั เคราะห์แสงได้ ส่งผลใหป้ รมิ าณอาหารธรุ รมชาตใิ นบ่อลดลง ความโปร่งใส ควรมีค่าระหว่าง 30-60 เชนติเมตร ถ้าพบว่าในน้ำของบ่อเป็นสีเขียวจัด ควรเปลี่ยนถ่ายน้ำเพื่อลด ความเขม้ ขนั ของสีน้ำลง สำหรับบ่อท่ีมีนำ้ ใส ควรเติมปุยลงในบ่อเพื่อเพ่มิ ราตอาหารให้กับพชื และแพลงก์ตอนพืช ให้สามารถ เจรญิ เตบิ โตเพม่ิ จำนวนข้ึน

20 ใบกิจกรรม เร่อื ง แหลง่ น้ำ วัตถุประสงค์ 1. อธบิ ายความหมาย และประโยชนข์ องแหลง่ น้ำ 2. ทดลองใช้สัตว์นำ้ จดื ท่ีไมม่ กี ระดกู สนั หลังขนาดเล็ก เปน็ ดัชนบี ่งชค้ี ุณภาพน้ำ 3. ตรวจคุณภาพของแหลง่ น้ำ 4. เหน็ ความสำคัญของแหล่งนำ้ เนือ้ หา 1. แหล่งน้ำ 1.1 ความหมาย และประโยชนข์ องแหล่งน้ำ 1.2 ปัญหาของแหล่งนำ้ 1.3 ผลกระทบของน้ำเสียตอ่ สิ่งแวดล้อม 1.4 การอนุรกั ษ์แหล่งนำ้ 2. การใชส้ ัตว์น้ำจืดที่ไมม่ ีกระดูกสนั หลังขนาดเลก็ เป็นดัชนีบ่งช้ีคณุ ภาพน้ำ 2.1 ความหมายของดชั นคี ณุ ภาพน้ำ 2.2 ตัวอย่างสตั ว์ทไ่ี ดร้ ับผลกระทบจากคณุ ภาพน้ำ 2.3 การตรวจวดั คุณภาพนำ้ ทางชีวภาพ 3. การตรวจคุณภาพน้ำ 3.1 ทำไมตอ้ งตรวจคุณภาพนำ้ 3.2 คณุ ภาพน้ำบอกอะไร คำชีแ้ จง ใหผ้ ้รู บั บรกิ ารดำเนนิ การ ดงั น้ี 1. แบ่งกลุ่มผูร้ ับบริการออกเปน็ 5 กลุ่ม 2. ใหผ้ ้รู บั บรกิ ารแตะกลมุ่ ชว่ ยกนั คันหาสตั ว์เลก็ นำ้ จดื สตั วห์ นดนิ ที่ไม่มีกระดูกสันหลัง ริมฝ่งั แหลง่ นำ้ 3. เม่อื ได้สตั ว์ตวั อยา่ งมาร่วมกนั วเิ คราะหช์ นิดของสัตว์ โดยใช้นำสัตว์ตัวอยา่ งทไ่ี ดม้ าใสไ่ วใ้ นจานเพาะเช้อื นำแวน่ ขยายส่องดู รายละเอียด แลว้ ให้นำมาวเิ คราะห์ 4. เปรยี บเทียบกบั คมู่ ือจำแนกพันธสุ์ ัตวไ์ มม่ กี ระดกู สันหลังในบึงและลำธารไทย พร้อมลงตารางคะแนนวดั คณุ ภาพนำ้ 5. รวมคะแนน นบั จำนวนสตั ว์ตัวอยา่ งที่ได้ หาค่าดัชนีคณุ ภาพน้ำ ตามตารางความหมายของดัชนีคุณภาพน้ำ

21 1.ผลการศึกษาลักษณะท่ัวไปของแหล่งน้ำ ลำดับท่ี คณุ ลักษณะของน้ำ ผลการศกึ ษา 1 สขี องน้ำ 2 ลกั ษณะทว่ั ไปของแหล่งน้ำ 3 ความเป็นกรด-เบส (pH) 4 อณุ หภมู ิ ( ํc ) 5 ความข่นุ ใส 2.ผลการศกึ ษา \"กิจกรรมนกั สืบสายน้ำ\" คะแนน ตารางคะแนนวัดคุณภาพนำ้ 10 10 ช่ือสตั ว์ 10 10 ตัวออ่ นแมลงเกาะหิน 10 ตัวอ่อนชีปะขาวตวั แบน 10 ตัวอ่อนชปี ะขาวเหงือกแฉก 9 ตัวอ่อนแมลงหนอนปลอกนำ้ อยใู่ นปลอกเม็ดกรวดทราย 8 ตัวออ่ นแมลงหนอนปลอกน้ำไมอ่ ยใู่ นปลอก (ยกเว้นซิโก้)* 7 มวนจานปากยาว 6 ตัวอ่อนแมลงชา้ งกรามโต 6 กุ้งนำ้ ตก 6 ตวั ออ่ นแมลงหนอนปลอกน้ำอยู่ในปลอกใบไม้ 6 ตวั อ่อนแมลงปอ 6 ตวั อ่อนแมลงปอเขม็ 6 หอยหมวกเจ๊กนำ้ จดื 5 หอยกาบนำ้ จืด 5 หอยเจดีย์ 5 มวนวน 5 มวนกรรเชยี ง 5 มวนน้ำอืน่ ๆ 5 ด้วงน้ำตัวเตม็ วยั 5 หนอนด้วงน้ำ 5 หนอนตวั แบน 4 หมอนแมลงวนั (ยกเว้น แมลงวนั ดอกไม้ & ร้ินนำ้ จดื ) 4 ตวั ออ่ นแมลงหนอนปลอกน้ำซโิ ก้ 4 ตวั อ่อนชปี ะขาววา่ ยน้ำ 3 ตัวอ่อนชีปะขาวกระโปรง 3 กงุ้ ฝอย 3 ตัวอ่อนแมลงชา้ งปกี ลาย 3 หอยฝาเดยี วอื่นๆ 3 หอยกาบเมล็ดถ่วั เหานำ้ ปลู ำหว้ ย ปลงิ

22 หนอนแมลงวนั ดอกไม้ ชือ่ สตั ว์ คะแนน หนอนรนิ้ น้ำจืด ไสเ้ ดอื น คะแนนรวม 3 จำนวนประเภทสัตวน์ ้ำ 2 1 ค่าดัชนีคุณภาพนำ้ สรปุ คณุ ภาพน้ำเป็น ……………………………………………………………………………………………………………………………………………

23 การตรวจวดั คณุ ภาพน้ำทางชวี ภาพ เปน็ การน้ำสิ่งมีชวี ติ มาเป็นตวั ชวี ัดคุณภาพน้ำ เช่น แบคทีเรีย แพลงก์ตอนพืช แพลงกต์ อนสตั ว์ สาหรา่ ย ขนาด ใหญ่ พืชนำ้ ปลา และสตั ว์นำ้ ดินทไ่ี มม่ ีกระดูกสันหลัง เปน็ ต้น สงิ่ มีชีวิตท่ีนยิ มใชเ้ ปน็ ตัวชวี ัดคุณภาพน้ำตวั หน่ึง คือ การใช้สัตว์ น้ำดิน มาใช้เป็นตัวชีวัดคุณภาพน้ำ เนื่องจาก มีความไวต่อการเปลี่ยนแปลง ของสิ่งแวดล้อมหรือสภาวะทางน้ำโดยเฉพาะ อย่างยิง่ สารมลพษิ ที่ปนเป้ือนอยใู่ นแหล่งน้ำ ความสำคัญของสัตว์หน้าดนิ 1. เป็นอาหารหรอื เหยื่อ(prey)ให้กบั ส่งิ มีชีวติ ชนิดอน่ื 2. ชว่ ยกำจัดซากของส่ิงมีชวี ิตหรือสารอินทรีย์ในแหลง่ น้ำเรียกว่า scavenger ซง่ึ ชว่ ยรกั ษาสมดลุ ของระบบนิเวศ 3. เปน็ ตัวช้วี ดั คณุ ภาพน้ำทางดา้ นชีวภาพ เช่น ถ้าน้ำในแหลง่ นำ้ มีความสะอาด จะพบสง่ิ มีชีวิตกลมุ่ ตวั อ่อนแมลง อาทิ ตวั ออ่ นชีปะขาว แตถ่ ้านำ้ ในแหล่งนำ้ สกปรก เราจะพบสิ่งมชี วี ติ กลุ่มหนอนแมลงวันดอกไม้ หรือหนอนร้นิ นำ้ จืด ตวั อยา่ งแมลงน้ำทส่ี ามารถบงบอกถึงคณุ ภาพน้ำ คุณภาพน้ำดีมาก หรือ สัตว์ไฟเขียว น้ำสะอาด สัตว์น้ำจำพวกนี้ต้องการออกซิเจนมาก จึงทนมลภาวะไม่ได้ สัตว์จำพวกนี้พึ่งพาอากาศที่ละลายอยู่ในน้ำ โดยหายใจผ่านเหงือก และผิวหนัง พบมากสุดได้แก่ ตัวอ่อนแมลงชีปะขาว แมลงหนอนปอกน้ำมีปอก ตัวอ่อน แมลงชา้ งกรามโต และตวั อ่อนแมลงเกาะหนิ แมลงชีปะขาว ตัวอ่อนแมลงเกาะหนิ ตวั อ่อนแมลงหนอนปลอกน้ำมีปลอก ตวั อ่อนแมลงช้างกรามโต

24 คุณภาพนำ้ ปานกลาง พอใช้ หรือ สัตว์ไฟเหลือง คุณภาพน้ำพอใชไ้ ด้ สัตว์น้ำจำพวกนี้หายใจดว้ ยเหงือกและผิวหนัง ตัวอ่อนแมลงปอจะปั้มน้ำผ่านเหงือกข้างในตัว จึงดึงออกซิเจนในน้ำมากว่าสัตว์ไฟเขียว ส่วนหอยฝาเดียวหลายชนิดมี ช่องว่างเก็บอากาศคลา้ ยปอดในเปลือก สามารถลอยตัวไปเติมอากาศจากผิวน้ำได้ พวกมันจึงทนมลภาวะได้พอสมควร พบมาสุด ไดแ้ ก่ ตวั ออ่ นแมลงปอ กุ้งนำ้ จืด หอยสองฝา หอยฝาเดียว และปูนำ้ จืด ตัวอ่อนแมลงปอ ตวั อ่อนแมลงปอธรรดา หอยเจดีย์ หอยเจดีย์ หอยกาบน้ำจดื คุณภาพน้ำแย่ คุณภาพน้ำไม่ดี หรือ สัตว์ไฟแดง คุณภาพน้ำสกปรก สัตว์ที่พบมากสุด ได้แก่ หนอนแดง ไส้เดือนน้ำจืด สตั ว์พวกน้อี อกจะเฉอื่ ย จึงไมต่ ้องการออกซเิ จนมากนกั พวกมันหายใจโดยดดู ซมึ อากาศผ่าน ผิวหนัง บางชนิดมีเหงือกช่วยด้วย และมีสารฮีโมโกบินคล้ายเลือดเรา สามารถเก็บออกซิเจนไว้ได้นาน ๆ พวกมนั จึงทนมลภาวะไดด้ ี ไสเ้ ดือนน้ำเสยี หนอนร้นิ นำ้ จดื แดง ไส้เดอื นปลอกแดง

25 การตรวจคณุ ภาพนำ้ สตั ว์น้ำจำเป็นต้องอาศัยคุณภาพน้ำในการดำรงชวี ิต คุณสมบัตนิ ำ้ จะแตกตา่ งกันตามสภาพแวดล้อมและที่ต้ังต่างกัน เช่น แม่นำ้ ลำธารคลอง จะมีคณุ สมบัติของนำ้ แตกต่างจาก หนอง บงึ อ่างเกบ็ นำ้ ซึ่งเปน็ แหล่ง นำ้ นง่ิ รวมถึงบาดาลที่มี คุณสมบัติแตกต่างจากแหล่งน้ำผิวดินอื่นๆ การตรวจวัดคุณภาพจึงเป็นสิ่งสำคัญ เพื่อที่จะได้ปรับปรุงให้อยู่ในสภาพท่ี เหมาะสมกับการอยู่อาศัยของสัตว์น้ำ ซึ่งเป็นปัจจัยสำคัญในการเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำและการดำรงชีวิตของมนุษย์ให้ประสบ ความสำเรจ็ คุณภาพน้ำ อุณหภูมิ น้ำควรอยู่ในช่วง 23-32 องศาเซลเซียส วิธีง่ายๆ คือสัมผัสด้วยมือ น้ำจะต้องไม่ร้อนหรือเย็นจนเกินไป ถ้านำ้ เย็นมากปลากินอาหารนอ้ ยลง ควรลดปริมาณนำ้ ในบอ่ และลดปริมาณอาหารลง ความเป็นกรด-ด่าง (pH) ควรอยู่ระหว่าง 6.5-9 การเปลี่ยนแปลงของ pH ที่เกิดข้ึนจะทำให้ คุณสมบัติของน้ำ เปลีย่ นไปและมผี ลต่อความเป็นพษิ ของสารบางชนิดได้ เช่น ความเปน็ พิษของแอมโมเนยี มากขึ้นหรือลดลงได้ ความขุ่น ตะกอนดินทแี่ ขวนลอยอยู่ในน้ำถา้ ปริมาณมากเกินไปจะเป็นตวั ขวางกน้ั ไม่ให้แสงสว่างลงไปได้ลึกทำให้พืช และแพลงก์ตอนไม่สามารถสังเคราะห์แสงไดส้ ง่ ผลใหป้ รมิ าณอาหารธรรมชาติในบอ่ ลดลง ความโปร่งใส ควรมีค่าระหว่าง 30-60 เซนติเมตร ถ้าพบว่าของบ่อเป็นสีเขียวจัดควรเปลี่ยนถ่ายน้ำเพื่อลดความ เขม้ ขน้ ของสีนำ้ ลง สำหรับบอ่ น้ำท่ีมีความใสควรเตมิ ปุ๋ยลงในบ่อเพือ่ เพิ่มธาตอุ าหารให้กับพชื และแพลงก์ตอนพืช ใหส้ ามารถ เจรญิ เติบโตเพมิ่ จำนวนขึ้น

26 ใบงาน กิจกรรมฐานนักสบื สายน้ำ ใบงานที่ 1 กิจกรรมการสำรวจสัตว์หนา้ ดินเพือ่ ใช้ เปน็ ดัชนชี ้วี ัดคุณภาพน้ำ 1. ให้ผู้รบั บริการฟงั คำบรรยายและข้ันตอนการสำรวจ 2. ใหผ้ ู้รับบรกิ ารไปเก็บตัวอย่างสตั ว์หน้าดนิ 3. ให้ผู้รับบรกิ ารสรปุ ผลและวิเคราะหจ์ ากการไปสำรวจเก็บตวั อยา่ งสตั วห์ น้าดิน รปู ร่างหน้าตา ตารางบนั ทึกผลการสำรวจสัตวห์ น้าดิน บริเวณทพี่ บ ช่อื ลักษณะสำคญั

รูปร่างหนา้ ตา 27 ชอ่ื ลกั ษณะสำคัญ บรเิ วณทพ่ี บ

รูปรา่ งหน้าตา 28 ชื่อ ลักษณะสำคัญ บรเิ วณทพ่ี บ สรุปกจิ กรรม ......................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................................

29 ใบงานท่ี 2 กิจกรรมตรวจความข่นุ ใสของนำ้ 1.ให้ผรู้ ับบริการนำตวั อย่างนำ้ มาเพ่ือทำการทดลอง 2.ฟังคำบรรยายและขนั้ ตอนของการทดลอง 3.ผู้รบั บรกิ ารลงมอื ปฏบิ ตั แิ ละวเิ คราะหด์ ว้ ยตวั เอง 4.ให้ผรู้ บั บรกิ ารสรุปผลที่ได้จากการทดลอง 1. ความโปร่งใสของนำ้ ควรมคี ่าเหมาะสม อย่ทู ี่ระดับ............................................................................................. ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ 2. ความข่นุ ของตะกอนทแ่ี ขวนลอยอยู่ในน้ำมีมากเกินไปจะสง่ ผลอย่างไร............................................................. ........................................................................................................................................................................................ ...................................................................................... ............................................................................... ................... 3. น้ำในบอ่ ท่เี ป็นสเี ขียวจดั ควรแกป้ ญั หาอย่างไร.................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................... 4. นำ้ ในบอ่ ที่มีสใี สควรแก้ปัญหาอย่างไร................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ใบงานท่ี 3 ให้ผรู้ บั บริการวิเคราะหก์ ารหาค่าความเปน็ กรด-เป็นด่าง ค่าแอมโมเนยี คลอรีนที่ละลายในนำ้ และอุณหภมู ิ น้ำที่เหมาะสมกบั การสัตวน์ ้ำ 1.ให้ผรู้ บั บรกิ ารนำตัวอยา่ งนำ้ มาเพื่อทำการทดลอง 2.ฟังคำบรรยายและข้ันตอนของการวิเคราะห์ 3.ผรู้ บั บรกิ ารลงมอื ปฏิบตั แิ ละวิเคราะหด์ ว้ ยตัวเอง 4.ให้ผ้รู ับบริการสรปุ ผลทไ่ี ดจ้ ากการวเิ คราะห์ 1. ค่าความเปน็ กรด-เป็นดา่ ง ทเ่ี หมาะสม อยู่ท่รี ะดับ …………………………………………………………………................. 2. ค่าแอมโมเนยี มมผี ลต่อการเลี้ยงสตั ว์นำ้ อยา่ งไร................................................................................................. ………………………………………………………………................................................................................................... 3. อุณหภมู ิน้ำ ท่เี หมาะสมอยทู่ ่ีระดับ …………………………………………………………………………………................……. 4. คลอรีนมผี ลต่อการเล้ียงสัตวน์ ้ำอยา่ งไร..............................................................................................................

แบบทดสอบก่อนเรียน 30 ฐาน นักสืบสายนำ้ คะแนนทไี่ ด้............คะแนน คะแนนเต็ม 5 คะแนน คำสง่ั จงเลอื กคำตอบท่ีถกู ต้อง คำช้ีแจง คำชแี้ จง 1. ใหผ้ ู้รบั บรกิ ารกาเคร่ืองหมาย X (กากบาท) หนา้ ข้อท่ถี ูกต้องเพียงข้อเดียว 2. แบบทดสอบน้ีมีข้อสอบจำนวน 5 ขอ้ ๆ ละ 1 คะแนน 3. เม่อื ผู้รบั บริการทำแบบทดสอบเสร็จเรยี บร้อยแล้ว ผู้รับบรกิ ารสามารถตรวจคำตอบได้ตามเฉลยคำตอบท้าย กจิ กรรม 1) ผิวโลกประกอบด้วย นำ้ ……..สว่ น ดนิ ..........สว่ น ก. 1 สว่ น , ดิน 1 ส่วน ข. 2 สว่ น , ดนิ 2 ส่วน ค. 3 สว่ น , ดนิ 1 สว่ น ง. 4 ส่วน , ดิน 2 ส่วน ตอบ ค. 3 สว่ น , ดิน 1 สว่ น 2) ทรัพยากรนำ้ มีความสำคัญตอ่ มนษุ ย์ ตามข้อใด ก. ใชใ้ นการเพาะปลกู ข. เป็นแหล่งอาหาร ค. ใชอ้ ุปโภคบรโิ ภค ง. ถูกทุกข้อ ตอบ ง. ถกู ทกุ ข้อ 3) การใช้ประโยชนจ์ ากแหลง่ น้ำในขอ้ ใดที่จะก่อให้เกดิ มลพิษทางนำ้ น้อยทส่ี ุด ก. เกษตรกรรม ข. อุตสาหกรรม ค. การคมนาคมขนสง่ ง. การประมง ตอบ ง. การประมง

31 4) อปุ กรณ์ใดใช้วัดความขุ่นใสของนำ้ คือ ก. จานเพาะเช้ือ ข. บีกเกอร์ ค. เทอร์โมมิเตอร์ ง. เซคดิ สิ ก์ ตอบ ง. เซคิดสิ ก์ 5) เราสามารถดูแลรกั ษาส่ิงแวดล้อมและทรัพยากรธรรมชาตทิ างนำ้ ได้อย่างไร ก. ไม่ทงิ้ ขยะมูลฝอยลงแหล่งน ข. ไม่จบั สตั ว์ในฤดวู างไข่ ค. กำจดั ชวี พชื ในแหล่งนำ้ ง. ถกู ทกุ ข้อ ตอบ ง. ถกู ทุกขอ้ ลงช่ือ………………….ผปู้ ระเมิน

แบบทดสอบหลังเรียน 32 ฐาน นักสืบสายน้ำ คะแนนทไี่ ด้............คะแนน คะแนนเต็ม 5 คะแนน คำสง่ั จงเลอื กคำตอบท่ีถกู ต้อง คำช้ีแจง คำชแี้ จง 1. ใหผ้ ู้รบั บรกิ ารกาเคร่ืองหมาย X (กากบาท) หนา้ ข้อท่ถี ูกต้องเพียงข้อเดียว 2. แบบทดสอบน้ีมีข้อสอบจำนวน 5 ข้อ ๆ ละ 1 คะแนน 3. เม่อื ผู้รบั บริการทำแบบทดสอบเสรจ็ เรยี บร้อยแลว้ ผู้รับบรกิ ารสามารถตรวจคำตอบได้ตามเฉลยคำตอบท้าย กจิ กรรม 1) ผิวโลกประกอบด้วย นำ้ ……..สว่ น ดนิ ..........ส่วน ก. 1 สว่ น , ดิน 1 ส่วน ข. 2 สว่ น , ดิน 2 ส่วน ค. 3 สว่ น , ดนิ 1 สว่ น ง. 4 ส่วน , ดิน 2 ส่วน ตอบ ค. 3 สว่ น , ดิน 1 สว่ น 2) ทรัพยากรนำ้ มีความสำคัญตอ่ มนษุ ย์ ตามข้อใด ก. ใชใ้ นการเพาะปลกู ข. เป็นแหล่งอาหาร ค. ใชอ้ ุปโภคบรโิ ภค ง. ถูกทุกข้อ ตอบ ง. ถกู ทกุ ข้อ 3) การใช้ประโยชนจ์ ากแหลง่ น้ำในขอ้ ใดท่ีจะก่อให้เกดิ มลพิษทางนำ้ น้อยทส่ี ุด ก. เกษตรกรรม ข. อุตสาหกรรม ค. การคมนาคมขนสง่ ง. การประมง ตอบ ง. การประมง

33 4) อปุ กรณ์ใดใช้วัดความขุ่นใสของนำ้ คือ ก. จานเพาะเช้ือ ข. บีกเกอร์ ค. เทอร์โมมิเตอร์ ง. เซคดิ สิ ก์ ตอบ ง. เซคิดสิ ก์ 5) เราสามารถดูแลรกั ษาส่ิงแวดล้อมและทรัพยากรธรรมชาตทิ างนำ้ ได้อย่างไร ก. ไม่ท้ิงขยะมูลฝอยลงแหล่งน ข. ไม่จบั สตั ว์ในฤดวู างไข่ ค. กำจัดชวี พชื ในแหล่งนำ้ ง. ถกู ทกุ ข้อ ตอบ ง. ถกู ทุกขอ้ ลงช่ือ………………….ผปู้ ระเมิน