Tulpar

EKİBİMİZ Yazarlarımız YRETReeumelğyizzryebzÇaaaDnoneBkDUamşeüçrlinzaarcgnkiün EYTdeailitszöaZÇrEerüroıkcmmikaEşcüenrıözlnAazkrlaaımonğızlu

İÇİNDEKİLER Tarih *GöktürkKağanlığı Nedir? *Çocukİstismarı *Feminizm *HayvanHakları *Irkçılık *Şiddet Edebiyat *Edebiyatbirsanatdalımıdır? Bilim *Bakteriyofaj *Deliryum *GravimetrikAnaliz *Akik *Kibrit GeziRehberi *TürkÜlkeleri’nintarihive doğalgüzellikleri.

( GöktürkKaganlıgı ( Öncelikleşunubelirtmekisterimkibuyazıyabaşlayansenolduğuniçinçok şanslısın.Tarihindoruklarındaşekillendiğimitolojikbirdönemeışınlanacaksın. AtalarınınkanınındurmaksızınaktığınıvetabiiTürksoyundanolduğuniçinkendi kanınındaakışındanbirokadarhaberdarolacağınıhattahissedeceğinegaranti veriyorum.Uzatmadanbugüzeldönemeilkadımlarımızıatalım.GÖKTÜRK KAĞANLIĞI'NA. Eğertarihidoruklarınakadarhissedeceğinivaatedenbenisemilkolarak sanabazıkavramlarıvermemgerekir.“GöktürkDönemi-GöktürkDevleti- GöktürkKağanlığı”hattadiğeradıyla“Köktürk”olarakbilinenbudönem, 540-745yıllarıarasındavarolanbirdönemdiyebilinir.BudönemBumin Kağan’ınhükümdarlığıilebaşlayanbirdönemdir.Kağansözcüğü“imparator” anlamınagelmektedir.Şimdiesasyolculuğumuzatemeladımlarımızı atabiliriz.BuminKağanöncülüğündevarlığınıJuan-JuanDevletisınırlarında sürdürenGöktürkDevleti,Juan-Juandevletinedemirişlerindeyardımcı olan(birnevikölelik)sisteminesahipbirdevletti.BuminKağanartık gelişmekistiyordu.İlkadımlarınıBatıWeitopraklarınıyağmalayaraksaldırılar düzenleyerekbaşlattı.BununüzerineBatıWeielçisiiledeiletişimkurmuş oldu.BuyağmalamahareketiGöktürkDevleti’nindışsiyaseteaçıldığıilk adımolarakkabuledilir.ArdındanBuminKağanJuan-Juandevletineelçi yardımıylabirmektupyollayarakhükümdarınkızıylaevlenmekistediğini belirtti.Bununüzerinehükümdar:“Senbenimdemirişlerimdeçalışanbir kölemsin.Necüretleböylebirtekliftebulunabilirsin?’’şeklindeyanıtverdi. BuminKağançoköfkelenmişti,bunotugetirenelçiyiöldürdüveintikam almakamacıylaBatıWeihükümdarınınkızıylaevlenerekittifakkurdu.Bu durumsadeceBuminKağaniçindeğilBatıWeiiçindebirokadargerekliydi çünkükendisinekarşıittifakkurmuşolanJuan-JuanveDoğuWeiDevletiile uğraşıyordu.

AncakDoğuWeiDevletibirsüresonra yıkıldıveyerineKuzeyCh-idevleti hükümsürmeyebaşladı.BuminKağan askerigücünüdahadaartırdıktansonra Juan-JuanDevletineanibirbaskı düzenledi.Busaldırızaferlesonuçlandıve artıkGöktürkDevletibağımsızlığınıilanetti. BuminKağandevletinmerkeziniÖtüken yaptı.BudönemdeilkyazıtımızolanOrhunAbidelerindeiseBuminKağan “YüceKağan”adıylabiliniyordu.BuminKağanülkenindoğusunuyönetiyordu, batısınıisekardeşiİstemiYabgu’yadevretmişti.BuminKağan’ınölümüyle beraberyerineoğluKaraKağantahtageçmiştir.Ülkeninbatısınıyönetenİstemi YabguiseilkolarakipekyoluticaretindeGöktürklerindesözsahibiolmasını sağlamıştır.ArdındanAkhunDevleti’nesaldırılardüzenlemişti.Bununüzerine Akhunlar,BatıWeiDevleti’neelçileriaracılığıylayardımgöndermişlerdir.Ancak buisteklerikarşılıksızkalmıştır.İstemiYabguisebunufırsatbilerekSasani hükümdarıAnusirvanileiletişimegeçmiştirvekızınıgelinolarakgöndermiştir. BuittifakınsonucundaSasanilerileİstemiYabgubirleşmiştirveAkhunlar’a ikitaraftandasaldırılardüzenlemişlerdir.BöylecekolaycaAkhundevletini yıkmış,topraklarınıisearalarındapaylaşmışlardır.GöktürkDevletiartıkBizans İmparatorluğuileiletişimhalindekalmakistiyordu.Builetişiminsağlanabilmesi içinartıksınırkomşusuolanSasanitopraklarınıkullanmalarıgerekiyordu. SasaniDevletihemGöktürklereaitolantoprağıeldeetmekistiyor,hemdeBatı Göktürklerevergiödemektenşikayetediyordu.

BusebeplerdoğrultusundaAkdenizileBizansarasındayapılanipekticaretini durdurmuşvegelenGöktürkleriiseöldürmüştür.Budurumasinirlenenİstemi Yabgu,sınırlarınıdahadagenişletmiş,HazarDenizi’nekadarilerlemiştir.Aynı zamandaBizansileSasaniler’inarasınınkötüolduğunubilenİstemiYabgu elçitarafındanonlaraittifakmektubugöndermiştir.Bizanskarşılıksızkalmayıp kendielçileritarafındanyinebirittifakmektubugöndermiştir.Böylece571 yılındaBizansileSasanilerarasındakesinolarakbiriçsavaşmeydanagelmiştir. Göktürklerdebuiçsavaşadahilolmuş,busayededeKafkasya’nınkuzeyineve Azerbaycan’asahipolmuşlardır.Göktürkleriniçsavaşadahilolduğunubilmesine rağmenBizansİmparatorluğuyardımlarınadevametmedi.Buolaylardansonra 576yılındaiseİstemiYabguhayatınıkaybetmiştir.YerineiseoğluTardutahta geçmiştir.AralarındakiaskerîittifakıyenilemekamacıylaelçisinigönderenBizans İmparatorluğu’nuGöktürkkumandanıkarşılamıştır.Birkaçsözsöylediktensonra enson“DoğudanbatıyatümkavimlerinefendilerininGöktürklerolduğunuiyi bilin!”şeklindeikazetmiştir.AyrıcaBizans’aaitolankaleninisefethedileceğini vurgulamıştır.Kısabirsüresonraisebukalefethedilmiştir.Bukaleninfethedildiği KırımnoktasıGöktürklerinbatıdaulaştığısonnoktadır.DoğutarafındaiseKara Kağan’ınölümününsonucundayerinekardeşiMukanKağantahtageçmiştir.

MukanKağantaktiksel,kıvrakzekâlıbirisiolarak biliniyordu.İlkolarakGöktürkleriçinbaskıarzeden Juan-JuanDevletinebaskıdüzenlemiştir,onların bizekarşısorunolmasıdurumunuengellemişhatta obölgedekiinsanlarınkendisineitaatetmesinibile sağlamıştır.AyrıcaBatıWeiveKuzeyCh-idevletleri iledearalarındakibarışıdevamettirmiştir.BatıWei devletininyıkılıpyerineChouDevleti’ningelmesi üzerineMukanKağanarasınıChouDevletiylede iyitutmayaçalışmıştır.ChouileKuzeyCh-idevletininarasınınkötüolduğunu bilenMukanKağanChouDevleti’ninyanındadurmuşveKuzeyCh-iDevletini yaklaşık100.000kişilikordusuylayağmalamıştır.Askerîgücünüherkesefark ettirenMukanKağanise572yılındaöldü.YerineisekardeşiTaspartahta geçmiştir.TasparGöktürkDevleti’nindoğusunuikiyebölmüşveyeğenlerini başınakoymuştur.AyrıcaKuzeyCh-idevletinidestekleyenbirhükümdardı hattasaygıamacıylaBudisttapınağıbileinşaettirmişti.AncakCh-idevleti ChouDevletinedayanamayıpardındanyıkılmıştır.Ch-iDevletiGöktürklere sığınmıştırbaştabudurumukabuledenTaspar,Choubölgesiniyağmalatmıştır. DahasonraCh-idevletinedairhiçümidikalmadığıiçinChouDevletiile ittifakkurmasıgerektiğinidüşünmüştür.581yılındaisehayatınıkaybetmiştir. Taspar’ınBudisttapınağıinşaettirmesiveobölgeyiikiyebölüpyeğenlerine vermesibirçoksorunanedenolmuştur.İkiyeğenarasındatahtkavgasıortaya çıkmıştır.581yılındaisebuhakhalkındabirokadaristediğiKaraKağan’ın oğluİşbaraKağan’adevredilmiştir.ArtıkülkenindoğusunuİşbaraKağan, batısınıiseTarduyönetiyordu.ChouDevletiniiseSuiHanedanlığıyağmalamış, elegeçirmiştir.Böylecesiyasidüzenoturmuştur.

DOğUGÖKTÜRKMPARATORLUğU’NUNSONUVE GÖKTÜRK-ÇNARASINDAGEÇENUNUTULMAZMÜCADELE TahtageçmekisteyenTaspar’ınyeğeniApaKağanveTarduarasında gerginliklerartıyordu.AynızamandaİşbaraKağanSuiHanedanlığı’ndan ittifakamacıylagelenbirelçiyiağırladıveonuokadardahilettikibuelçinin herşeyibildiğisöylenirdi.BuelçininSuiHanedanlığınadönmesiveherşeyi anlatmasısonucuİşbaraKağan,TarduveApaKağanıdaalarakSuiHanedanlığı ileuzunyıllarçatışmahalinegirmiştir.İlkolarakTarduvegrubunundahasonra iseApaKağan’ıngeriçekilmesisonucuİşbaraKağan’ınyalnızkalmasıveaskeri orduyudoyuramamagibiçeşitlizorluklarabağlıolarakaskerigücüazalmaya başlamıştır.GeriçekilmekararıalanİşbaraKağan’ailkTardusaldırmıştırdaha sonraiseApaKağanilearalarındagerginlikolanTardubirbirleriyleanlaşmazlık içinegirmiştir. Ağırhastalananİşbara Kağanisevefatetmiştir, 3günyasilanedilmiştir. YerineisekardeşiBaga Kağantahtageçmiştir. BagaKağanSuiHanedanlığı- nakarşıbağlılığınıbildirmişti ancakbatıyadoğruilerlediği birsavaştaalnındanvurularak öldü.Buaniölümdensonra yerineoğluTolulanKağantahtageçmiştir.Uzunzamandırvergiödediğimiz SuiHanedanlığınakarşıvergiödemememizi,gücümüzüartırmayısağlamıştır. BuisyandandolayıSuiDevletiileTolulanKağanarasındasavaşlarçıkmıştır. BuaradaiseTolulanKağan’ınimparatorolmakisteyenyeğeniTuliKağanSui Devleti’negöndermişolduğumektuplaonlarınbağlılığınıkazanmıştır.Bu aradabatıdakiTarduilesavaşanTolulanKağanbudurumdansonraTuliKağan ileçatışmalarabaşlamıştır.TuliKağanisebirsüresonradayanamayıpSui Hanedanlığınasığınmıştır.600yılındaiseTolulanKağanbirsavaştahayatını kaybetmiştir.BununüzerinekendikendinitahtınsahibiolarakilanedenTardu isebirçokkezonlarasaldıranSuiDevletinimağlupetmiştir.

AncakSuiHanedanlığıGöktürklerinsuyunazehirkattığıiçinbirçok askervehayvanlarımızölmüştür.DahafazladayanamayanTardu iseTuyuhunDevletinesığınıptarihtensilinmiştir.Tardu’nunyerine karısıÇinliolanveÇindengönderilenKiminKağantahtageçmiştir. KiminKağanneredeyseÇin’etapıyormuşçasınaonlaraitaatediyordu. Ölmesisonucundaisetahtaoğlu609yılındaŞipiKağanolarak geçmiştir.ŞipiKağanbabasınıntamtersiydi.SuiHanedanlığına onlaraitaatetmeyeceklerinisöylediğibirmektupgönderdi.Bunun üzerineŞipiKağanadamlarınıkatledenSuiHanedanlığınasaldırıp imparatorlarınınneredeysecanınıvermesinisağlıyorduki,istekler üzerinegeriçekildi.AncakbudurumaartıkgöğüsgeremeyenSui Hanedanlığıyıkıldıveyerineise617yılındaTangHanedanlığıkuruldu. ŞipiKağanSuiHanedanlığınınyerinegeçenbudevletiyağmalamak amacıiledüzenlediğiseferde619yılındahayatınıkaybetti.Yerineise kardeşiÇuloKağantahtageçmiştir.ÇuloKağanTangHanedanlığına unutulmazbirsaldırıdüzenlemeküzereydiki,Tangimparatoru tarafındanzehirlendi.YerinekardeşiBagaturKağangeçmiştirveÇin’e saldırılardüzenlemiştir.Ancakzamanlagücünüyitirmesisebebiyle ittifakkurmakamaçlıilerlediğiyoldaonlarıntuzağınadüşmüştür. Adamlarınınhepsiöldürülmüşkendisiisetutsakolarakesiralınmıştır. TümbuzorluçileyekatlanamayanBagaturise638yılındaölmüştür. ArdındanTürklerinzorlaÇintopraklarınagetirilmesiveçıkantüm buzorluklaraslındaDoğuGöktürkleringücününsonbulmasının sonuçlarıdır.

GÖKTÜRKLERİLEOĞUZLARARASINDAKİDESTANSIMÜCADELE Anlatmadanöncebazıdetaylardanbahsetmekistiyorum.Göktürk İmparatorluğudiyebahsetmişolduğumuzbölgezamaniçerisindefarklı gruplarasahipolanbölgelereayrılmıştırveobölgelerdeyaşayaninsan gruplarınaUygurlar,Oğuzlargibiisimlerverilmiştir.Oğuzlaryani“Oğuzbirliği” çeşitlikitabelerdeTürklerindokuzkabilesi,DokuzkabileninTürkleri,Töleslerin dokuzkabilesigibiisimleredesahiptir.Enkalabalıkvediğerlerinekıyasla dahagüçlüolanGöktürktopluluğudur.Karakurumbölgesindeyaşayanesas GöktürklerdenKutlukKağanbirşekildeGöktürklerinyenidentamgüce sahipolmasınıistiyordu.ÖnceTonyukukileittifaksağladı,dahasonrasında başlangıçta17kişiolduklarıbilindiğihaldeTangHükümdarlığınıyağmalamış, güçlenmeyeçalışmıştır.BudönemlerdeOğuzlardaisekendiaralarında hükümdarniteliğindeseçtikleriBazKağan,Karakurumbölgesindeki Göktürkleriöldürmekveonlardan tamamenkurtulmakstiyordu. Oğuzlarıntopluluğu-ndanolan birisibudurumuKarakurum’da KutlukKağan’ınyanınagelerekona anlatır.BununüzerineKutlukKağan Tonyukuk’undaönerisiyleOğuzlarla savaşmayakararverir.Veodönemin kaynaklarıincelendiğizaman Oğuzlar’ınyaklaşık2000-3000kişilikbirorduolduğuGöktürkleriniseonlara kıyaslaçokdahaazolduğuşeklindebilgiverilir.BunarağmenGöktürklerzafere ulaşır.Oğuzlarınbirkısmıkaçar,birkısmıölür,kalanıisemecburenGöktürklere dahilolmakzorundakalır.OğuzlarınliderleriseçtikleriBazKağanisebusavaşta ölür.Eskidönemdekikaynakçalar,meselaOrhunAbideleriincelendiğindebu savaşlailgili“TanrıyardımettiğiiçinGöktürkordusuDokuzOğuzordusunu yenmeyibaşardı.’’şeklindebiraçıklamayapılmıştır.Buaçıklamanıntemel sebebirakiplerinindonanımanlamındadahabaşarılıancakGöktürklerinise imanveinançkonusundadahagüçlü,vatansevgilerininfazlaolmasından kaynaklanmaktadır.Busavaştarihkitaplarıaçısındandainanılmazderecede etkili,unutulmazolansavaşlardanbirtanesidir.

KutlukKağan’ınöncüsüolduğubusavaşGöktürkleraçısındanbaşarıyla sonuçlanmıştırveeskidenGöktürkDevleti’ninmerkezidiyekabulettiğimiz ÖtükenartıkOğuzlarındeğilGöktürklerinelegeçirdiğialanlardandır. KutlukKağan’ınilkhedeeriarasındaolanÖtükenmerkeziniişgaletmek ennihayetindetamamlananenönemlidetaylardandır.KutlukKağanise devletibirarayatoplayananlamınagelenİlterişunvanınalayıkgörülmüştür. BusavaşlardansonrayineOğuzlarveGöktürklerarasında5savaşgeçtiği busavaşlardaniseGöktürklerinkarlıçıktığınıveOğuzlarıkendiçatıları altınatoplayabildiklerisöylenir.HattaGöktürklerinÖtüken’esahipolmadan önceenkalabalıktopluluğunsöylediğimgibiOğuzlarolduğuancakbu savaştansonraGöktürklerinbirinci,Oğuzlarıniseikincienkalabalıkgrup olduğusöylenir.BusavaştansonraKutlukKağanöncülüğündekatıldığımız hersavaştaOğuzlarındadesteğihiçbirzamanyitirilmemiştir.Bunun üzerineBilgeKağanOğuzlarhakkında“Benimkavmim,benimmilletim.’’ sözlerinikullanmıştır.KutlukKağan’ınenbüyükamacıesirolanGöktürkleri kurtarmaktır.Bununiçindeöncehükümdarlığıyaptığımilletintemel ihtiyaçlarınaduyarlıolmasıgerektiğininfarkındaydı.BununüzerineKutluk Kağan682-687yıllarıarasındadevamlı olarakTangHanedanlığınasaldırılar düzenlemiş,milletininerzakveyaatgibi özellikledegüçlübirdevletyolunda ilerlemekiçinhernegerekiyorsaonları tamamlamayıkendisineşartedinerekhiç yılmadanbumücadeleyedevametmiştir. TürkleriçintehlikearzedenKitanlar’ıbirçok kezmağlupetmiş,Çinin,Devletlerinede aynışekildeGöktürklerinyokolmasını sağlayabilecekherhangibirdurumaaslafırsatvermemiştir.Odönemin kaynaklarıincelendiğizamanKutlukKağan’ınGöktürklerinyıkılmasını önlemekiçinhayatınıadadığıGöktürkleriçinriskarzedenÇingibidevletleri isebunacüretedemeyecekhalegetirdiğinibunabenzersözlerisöylediği farkedilmektedir.KutlukKağan’ın691-692yıllarıarasındahastalıkyüzünden öldüğübilinmektedir.

KAPGANKAĞANÖNCÜLÜĞÜNDE KIRANKIRANAGEÇENBOLÇUSAVAŞI KutlukKağandansonraisetahtakardeşiKapgangeçmiştir.Kapgan Kağan,ÇinileGöktürklerinarasındabitmekbilmeyenmücadelelerde Çin’iençokkorkutanOrhunAbildeleri’ndedegeçenGöktürktarihinde ençokzaferkazanmışolanönemlibirisimdir.KapganKağan’ında tıpkıkardeşiKutlukKağangibibenzerhedeerivardı.OdaGöktürkleri yenidendevlethalinegetirmek,başkabölgelerdetutsakbırakılmışolan tümGöktürklerikurtarmakveÇininonlarakarşıtehdithalindeolmasını önlemekamacıylaelindengeleninfazlasınıyapmayahazırdı.Kapkan Kağan693yılındailkhamlesiniyapmıştır.Çin’inLingçoeyaletinetam 7kezsaldırmıştır.KendisinialtetmeyiplanlayanLiToTsu’yuiseyendi. İmparatorWu’nunyollamışolduğu18generalorduyudaaynışekilde mağlupetti.Kitanbölgesinedeüstüstesaldırılardüzenlemiştirve imparatorlarınıöldürmüştür.BusayedeKitanbölgesinininsanları Göktürk’ebağlıolmakzorundakalmış,KapganKağan’ınisesınırları gitgidebüyümeyebaşlamıştır.KırgızlarGöktürklerinkuzeyindeyaşayan vegüçlüorduyasahipolanbirtopluluktur.KapganKağan,Kırgızların ÇinlilerleişbirliğiyaptığınıduyuncaçoksinirlenmiştirveKırgızlara697 yılındayolakoyulmuştur.Kışzamanıydı.Göktürklerbuyolculuğu10 gündetamamlamıştırçünküyolçokuzun,karlarçokyüksektir.Bazen Göktürkleratlarındaninipağaçlaratutunarakbazenisekarlarıelleriyle aşmayaçalışarakzorluyollardankışolmasınarağmenbirhayliter dökerekgeçmişlerdir.Tümbuzorlusürecevarmışlarveanidenbirgece onlarasaldırmışlardır.Tonyukukbiryazıtında“Kırgız’ıuykudabastık, uykusunumızrakileaçtık.’’şeklindebahsetmektedir.Buanisaldırıya hazırlıksızyakalanmışolmalarınarağmenKırgızlarkarşılıkvermeye çalışmışlardır.

Ancaknafile.GöktürklerbusaldırıdadabaşarılıolmuşlarveKırgızlar’ın daGöktürkleredahilolmasınısağlamışlardır.KapganKağan699yılında içdüzendebazıdeğişiklikleryaptı.YeğeniBilge’yibatınınşadı,kardeşini doğununşadı,oğluİnel’iiseküçükkağanolarakilanetti.698yılındaise Çin’iartıktamamenkendisinebağlamakistiyordu.Busebeplekızınıtavsiye edilenbirprensevermekistediancakkendisinegönderilenprensonun isteğinikarşılamıyordu.BununüzerinesinirlenenKapganKağandahafazla dayanamadıveyaklaşık100.000kişilikordusuylaÇin’egirdi,birçokyeri yağmaladı,hepsinehâkimolduhatta30kezvurduğubölgelerbilevardı. KaplanKağan,Şantung’akadarilerledi,kimseonakarşıgelemedi,hiçbiri durduramadı.KapganKağanyaptığıyağmalamalarsonucundaülkesine geridönmüştür.BuaradaiseTonyukuk’unönerisiüzerineBilgeveİnel KağanlarıTürgişlerilesavaşmakiçinBolçubölgesinekadargitmişlerdir. Türgişleryaklaşık100.000kişilikbirorduyasahiptiler.Göktürkleriseonlara kıyaslaçokazlardıhattayarısıbileetmezlerdi.Göktürklergeriçekilmekten yanaolmalarınarağmenTonyukukbunarazıgelmediveTonyukuk’un emriüzerinesavaşbaşladı.Göktürkleryenilmeyemahkûmolduklarını düşünmeyebaşlamışlardırancakTürgişlerstratejikhatalarındandolayı busavaşıkaybetmişlerdir.BazılarıölmüşbazılarıiseGöktürkleremahkûm olmakzorundakalmıştır.GöktürklerinTürgişler’inbölgesinesahipolmaları, Otrarkıyılarınakadarilerlemelerinisağlamıştır.Artıkgücünündoruklarına ulaşanGöktürkleridurdurmakdahadazorlaşmıştı.BunubilenKapgan Kağan,artıkÇin’iresmenelegeçirmekistiyordu.Onlaraakılalmazbirsaldırı planlamayabaşlamıştı.

TARİHİNTOZLUSAYFALARINDANİDUKBAŞSAVAŞI BahsettiğimüzereKapganKağanÇin’iresmenbitirmekistiyordu.Bilge Kağan’ınerkekkardeşiolanKülTiginöncülüğündesavaşahazırlanıldı (KülTiginhenüz16yaşındaydı).VeİdukBaşbölgesinegidildi.Yaklaşık 50.000kişilikbirorduyasahipolanÇinliler,Göktürklerinneredeyse ikikatıydı.Göktürklersavaşahemenatıldılar.SavaştaÇin’inünlü kumandanınıKülTiginkendielleriyleyakalamışveKapgazKağan’a teslimetmiştir.KumandanındayakalanmasıüzerineÇinordusu dağılmıştır.Bazılarıkaçmış, bazılarıesiralınmıştır.Ancak kaynaklarincelendiğizaman Göktürklerin50.000kişilikÇin ordusunuyokettiğiyönünde buolaydanbahsedilirçünkü gerçektendebüyükbirçoğun- luğuGöktürklertarafındanres- menyokedilmiştir.Tümbu olaylarınyanısıraimparatoriçe deartıkhiçbirşeyyapamıyordu.Hattaokadarpasiftikisankitümbu olupbitenlerisadeceolduğuyerdenizliyorizlenimiyaratıyordu,artık dayanamıyordu.KapgaçKağanisekızınıÇinlibirprensleevlendirip prensiGöktürklerinyanınaalmakistiyordu.Eğerböyleyaparsa kendisindensonrakidönemlerdebileÇin’inGöktürkleriçinbirsorun hâlinegelmesiniönleyeceğinidüşünüyordu.İmparatoriçesözhakkına sahipdeğilmişçesineteslimolarakbukararıhemenonayladıancak tambusıradaimparatoriçetahttanindirildiveyerineChungTsung tahtageçti.Göktürklerekarşıkendistratejisicasuslukyönündenoldu. GöktürklerecasusgönderdiancakGöktürklerdurumuanlayıpbuna engeloldu,Türkboylarıayaklandı.

DİLLEREDESTANMİNGŞASAVAŞI KapganKağan,Çin’esaldırmakararıaldı.Buseferyanında21 yaşındakiKülTigin,22yaşındaolanBilgevardı.Çinlilerinsayısıyine Göktürklerdenfazlaydı.ÖnceGöktürklerdenKülTiginbirgrupla üstlerinedoğruilerlesedeonuokyağmurunatutmuşlarbazıatların ölümünesebepolmuşlardır.BununüzerinegeriçekilenKülTigin, KapganKağan’ınöncüsüolanGöktürkordusuileberaberhücum etmiştir.Öylebirsavaştırkibazıkaynaklardakarşıordudanyaklaşık 30.000kişininöldürüldüğübilesöylenir.HattaÇinordusununbaşında bulunankişibilesavaşıkaybedeceklerinianlamış,bununüzerine savaşdevamediyorkenkaçmıştır.BusavaştansonraartıkÇinlilerin Göktürklerekarşıtehditoluşturabilmesimümkünbiledeğildi. Tümbudönemlerdensonraiseiçsavaşlardahadaçıkmayabaşlamış, isyanlarıniseartışgöstermesikaçınılmazolmuştur.Göktürkdevleti yıkılmışveçoğuTürkÇinlereesirolmuştur.BunarağmenTürklerpes etmeyipKutlukDevleti’nikurmuşlardır.Ancakbubileyeterliolmamıştır. EskiaskerigüçvekorunmasağlanamamışTürkboylarındanbirisi olanUygurlartarafındanGöktürkdönemi745yılındatamamenyok edilmiştir.

İ Budönemdeenbüyükdestekçleraledr. S Alelerdestekolmadığızamanyadafarkına ÇT varamadığızamandahabüyükfelaketlereyol Oİ açılablr.Bazennekadarkorumayaçalışsanız CS daolablyor.Geneldekızçocuklarınbaşına UM dahaçokgelyor.Küçükçocuklarıbrşekerle KA yadabaşkayollarlayanlarınaçağırıponların R kafalarınıkarıştırıyorlar.Çocuklaraçokküçük I yaştabukonuhakkındablnçlendrmekyneale breylernedüşüyor.Çocuğunuza:“Tanımadığın nsanlarlakonuşmamalısın.”gbyada“bzm arabamızdışındahçbrarabayabnmemelsn arkadaşlarınınarabalarınaseblgm olursa bneblrsn.”gbnazkveaçıkbrbçmde açıklamakgerekr.Çocuklarınızaenytanıyanlar zatenalelerdr.Buyüzdençocuğunuzanasıl anlatacağınızıyneenyszblrsnz.Onları korkutarakdeğlbruyarıanlamındasöyledğnz zamanokonununnekadarönemlolduğunu anlatablrsnz.Tab bunlarçnçocuklarınızla vaktgeçrmşolmalısınız.Onlarıtanımanız, anlamanızveanlatmanızgerekr.Küçükyaştabu eğtm verlmedğtakdrdekendnkoruyamayan brçocukyetştrmşolursunuz.Aleçokönemldr çünkübazenstsmaredençocuğunannes vebabasıolablyor.Kmseanlamıyor,çocuk anlatamıyorvebüyüdüğündekendçocuğunada yapıyorvebrneslbuşekldebüyüyor.Etrafımıza brbakıpanlamamızgerekancakbazenmümkün olamıyor.Blnçlenr,blnçlendrrsekbelkbr çocuğukurtulablrz.

İ Çocukstsmarıbrçocuğa,bryetşkn S tarafındanfzkselyadapskolojkolarak ÇT kötüdavranılmasıdır.Ayrıcaçocuklarakötü Oİ muamele,çocukstsmarıvehmalleçoğu CS zamanaynıanlamagelr.DünyaSağlıkÖrgütü UM çocukstsmarınışöyletanımlar:\"Çocuğun KA sağlığını;fzkselvepskososyalgelşmn R olumsuzetkleyenbryetşkn,toplum yada I devlettarafındanblerekyadablmeyerek uygulanantüm davranışlarçocuğakötü muameledr.\"İstsmardaşddetnbrçeşddr aslında.Amabuseferkkurbançocuklardır. Çocuklar,aleleryanındaolmadığızaman korunmasızvesavunmasızlardır.Kendn koruyamayançocuklarlerdeçokbüyük pskolojksorunlaryaşıyor.Bazılarınınçokküçük yaştabaşlarınagelyor.Alenekadardkkat etsedebazenergenlkdönemlerndebaşlarına geleblyor.Cnselstsmaramaruzkalan çocuklarınyaşagöredağılımlarıncelendğnde: %30'unun2-5,%40'ının6-10,%30'unun 11-17yaşgrubundaolduğugörülmektedr. Brbaşkadeyşleolguların%70'nküçük yaşgrubuoluşturmaktadır.İstsmaramaruz kalançocuklardakız/erkekoranı3'tür.Yurtç yayınlardasekız/erkekoranıbrbrneyakın bulunmuştur.İstsmarcıların%96'sıerkek, %80'deçocuğuntanıdığıbrsdr.Bunları kmseyeanlatamadıklarıçnçlernekapanıp anlatamıyorlar.Alelerçocuklarındaanormal hareketlersezdğzamanonlarlakonuşmaya çalışmalıdır.Akstakdrdedahaçokdepresyona greblrler.Eğerkendlerkonuşmadabaşarılı olamadıysabryardımcıyadanışarakyardım almalılardır.

F XVIII.yüzyıldaFransa’daflozoflarvekadın E yazarlarcaortayaatılan,savunulandahasonrak M yüzyıllardadahertoplumdayandaşbulan İ kadının;syasal,toplumsalhaklarbakımından N erkekleeştolmasıgerektğnönesürenvebunu İ gerçekleştrmeyeçalışanbrakımdırfemnzm. Z Buakımlakadınlarınhakkıkorunurveadalet M önündedn,dl,ırkgözetmeksznherkesn eştolmasısağlanır.Özelklekadınveerkek ayrımınınçokyapıldığışuzamanlardafazlasıyla htyaçduyulanbuakım,bazılarıtarafından çokyanlışanlaşılablyor.Buyüzdenfemnzm akımınıherkesnyblmesgerekr.Bzlerde bukonuyuherkeseyayıpulaştırırsakherkes çnvetoplum çnartıbrdeğerkazandırablrz. Eşanlamlısı“Hatunculuk”olarakdablnenbu akımınkadınlarılglendrdğkültürümüzçnde çokönemldr.İşbakımından,çocukbakımıya dayasalkürtajgbönemlkonularıeştlkadı altındatoplar.Dahaöncedebahsettğm gb gündemegeleneştszlk,buakımındahada güçlenmesnveherkestarafındanblnmesn sağlamıştır.Ayrıcabuakım hamle,engellya dayaşlılarıeştdurumagetrr.Türkye’deçok azgördüğümüzeştszlkkadınlarıdaetklyor. Sonzamanlardakadıncnayetlernartmasıbu akımı“Nedenyblmelyz?”sorusunabrebr cevaptıraslında.Femnzm;sosyoloj,poltk akım veetkgbalanlarındanoluşur,temelde kadınözgürlüğünedayanır.Bazıversyonları, geçmşveşmdktoplumsallşklerekarşı eleştreldr.Çoğu,cnsyetvecnsellğelşkn toplumsalnşaolduğunanandıklarıunsurları analzetmeyeodaklanmıştır.Yneçoğufemnst cnsyeteştszlğ,kadınhaklarılglervekadın sorunlarınıaraştırmayaodaklanmıştır.

F Eleştiriselolmasınınnedeniherkestarafından E onaylanmayanbirakımolduğuiçindir.Bazı M eleştirmenler,kadınlariçinböylebirakımın İ gerekmediğinidüşünüyorlar.Aslındakendilerini N düşündükleriiçinbuşekildesöylüyorlar.Eğer İ eşithaklarasahipolurlarsamalpaylaşımıneşit Z olacağındandolayıkendilerinidüşünüpbizim M dahafazlaihtiyacımızvar,kadınlarınzatenbir kocasıvaronlarkarılarınabakardeyiponlara bazenaz,bazenhiçmalpayıdüşmüyor.Buyüzden birçokkadınmağdurolmuşturbusorundan.Ne kadaruğraşsadamaldakipayınıalamayanbirçok kadınvar.Şudünyadaeğerkadınlarolmasaydı erkeklerdünyayagelemezdi.Onlarıbesleyen, büyüten,kendindenfedakârlıkyapmayanbir anneleriolsaydıonlaraslabudurumagelemezdi. Anneşefkatigörmeselerdi,kadınlarıdüşünmeyip sadecekendileridüşünmezlerdi.ÜnlüşarkıcıJohn Lennon’undediğinebaktığımızda“Herzaman olduğugibi,heraptaladamınarkasındamükemmel birkadınvardır.”Busözyine“Herbaşarılıerkeğin arkasındamutlakagüçlüvebaşarılıbirkadınvardır.” sözünüdestekler.Teoriolarakfeminizm,18.yüzyılın sonlarıve19.yüzyılınbaşlarınadenkgelenzaman aralığındaTemelHaklarKategorisi’ndedünya sahnesineçıkmıştır.Başlardatemelhaklarasahip olanlarınsadeceerkeklerolduğudüşünülürdü, çünkütoplumaataerkilgeleneklerhâkimdi.Ancak 1793yılındaFransa’da“OlympedeGouges”bu durumuprotestoetti.Gouges,İnsanHaklarıolarak görünenErkekHaklarınınonyedincimaddesinin kadınlarauyarlanmasınıönerdi.Veböylecedünya tarihinideğiştirenbirakımortayaçıkmışolup nesildennesledeaktarılmışbirakımmeydana geldi.Buyüzdenkadınlarımızadeğerveriponlara iyibakmalıyız.





Irkçı,insanırklarınınbirbirindenüstünlüğünü temelalanve“Irkçılıkfelsefesini”benimsemiş kişilereverilenaddır.Irkçıinsanların göstermişolduğututumaiseırkçılık denir.Irkçılıkgenelolarakfarklıinsanların kültürlerininfarklılığıanlamınagelir.Ne şekildeyadakimeolursaolsunırkçılık yapılmamalıdır.İnsanlarındilırklarınınfarklı olmasıotoplumuzenginvekalkınmışbir ülkeyapar.AncakTürkiye’dedurumfarklıdır. Bizler,insanlarıdiniveyaırkıfarklıolduğuiçin toplumdandışlamışveonlarıyalnızbırakmış birülkeyiz.Oysakionlarınbelkideburaya istemeyerekgelmişolmasınıdüşünmeden onlaraiyidavranmadığımıziçingelecekolan kimselerindegelmekistemediğineşahitolan birülkeyiz.Ülkelerindenmenedilmişinsanlar zorlaülkelerinideğiştirdileriseonlarayardım etmeliyiz,onlarakötüdavranmamalıyız. Aslındaırkçılığınyapılmamasınıntemel sebebiinsanlarınırkınıseçememesidir. İnsanlarseçemediğişeyleriçinsorumlu tutulmamalıdır.Bunuyapaninsanlar uyarılmalıvekimseyeırkçılıkyapılmamalıdır. Irkçılıkterimiçoğunlukla,kendietnik-kültür değerlerinitekkriterolarakbelirlemek; farklılıkkorkusu,ırklararasındabirleşmelere veilişkilerekarşıtlık,milliyetçilikgibi kavramlarıdaanlatıyorolabilir.

I Irkçılıkgenelhatlarıylaincelendiğinde R kendikanınıtaşıyan,aynıdilikonuşan K veaynısoydangelenlerinbaşka Ç soylardangelenleriaşağılaması I olarakalgılanır.Afrikakökenlihalkı L suistimaledenAmerikalılarbaşta I olmaküzere;ırkçıkavramı,tarihte K normalkarşılansadagünümüzde olumsuzdeğerlendirilmektedir.Şu zamanlardayetiştirmemizgerekenbir çocuklarımızvar.Onlaratoplumdan farklıolaninsanları;toplumda görebilecekolmamızı,onlarındabizim gibiolduğunuanlatmamızgerekir. Böylecekuşaktankuşağaaktarılıp buakımınolmamasınısağlayabiliriz. Bazıdevletlerülkelerindekibaşka ülkelerdengelmişolaninsanlaradiğer ülkesindeyaşayaninsanlardanayırıp haklarınaelkoyuyorlar.Bunlarıdevlet adamlarıyapıncamillettarafındano görüşkabulolupbiziminsanlarımıza kötüdavranıyorlar.Bizbunukendi ülkemizdeaşılamasakdiğerülkelerden aynışeyibekleyemeyiz.Kendimiz yapacağızkikarşıdanaynısını bekleyelim. Sonuçolarakırkçılık,adaletsizliğeyol açanbirakımdır.Bizadaletlevebarış içindeyaşayanbirülkeolarakdiğer ülkelereörnekolabiliriz.Burayagelen turistlerburadanmutluayrıldığızaman kendiülkelerindedeaynısıyapacaktır.

Ş Şiddet,birkişiveyagrubayönelik;mağdurun İ bedenselbütünlüğüne,mallarınaveyasimgesel, D kültüreldeğerlerinezararverecekşekildekiher D türlüdavranıştır.Birmalazararverme,yakma E gibimalayönelikeylemlerile;cinayet,yaralama, T dayak,tecavüz,rehinalmagibikişiyeyönelik fizikselsaldırılarvetehdit,küfür,ayrımcılık,hakaret gibikişiyiduygusalbaskıaltınaalanbireysel eylemlerinyanısıra;toplumsalkoşullaryada sistemtarafındanuygulananbaskılar,savaş,terör veişgallerşiddetörnekleridir.Şeklinasılolursa olsunşiddetacıvekötübirşekildedir.Kimsenin diğerinincanınıacıtmayapsikolojikyadafiziksel birşekildebunuyapmayahakkıyoktur.Ayrıcahiç kimsekarşıdakiistemediğisüreceonadokunamaz yadaonaistemediğibirşeyiyapamaz.İnsanlar hiçkimseninözelhayatlarınaveözelalanlarına giremezaynızamandabunahiçbirzamandahakkı yoktur.Özelhayatgizlenmelidir.Latincesertyada acımasızkişilikanlamındakiViolentia’danFransızca veİngilizcegibibatıdillerinegirenViolence,bir kişiyegüçveyabaskıuygulayarakisteğidışında birşeyyapmakveyayaptırmakyadazorlama, saldırı,kabakuvvet,bedenselvepsikolojikacı çektirme,yaralamaolaraktanımlanır.Türkçedeise kabakuvvetanlamınagelir.Şiddet,farklıdisiplinler tarafındanelealınmışbirkonuolmasıvezamana vetoplumagöredeğişenbirolguolmasınedeniyle neolduğukonusundaherkestarafındankabul görülenbirtanımasahipdeğildir.Aslındaherkesçe farklıanlamveduygulariçerirşiddet.Şiddet, insanlardafarklıanlamlaragelir.Psikolojikşiddet, insanlaraduygusalolarakbaskıuygularveinsanları kötühissettirir.Ayrıcabuçokdefatekrarlanırsa çeşitlipsikolojikhastalığadasebebiyetverir.

Ş Kişitoplumdanuzaklaşırvetoplumiçindenkendini İ ifadeedemez.Sorunlarındankimseyebahsedemez D vebunlarlabaşedemeyipintiharyoluylakendini D öldürebilir.Vebudiğerinsanlarıcesaretlendirip E onlarındaaynışeyiyapmalarınasebebiyetverir. T Fizikselşiddetisekarşıtarafınistemediğişekilde fizikseltemastabulunmasıdır,buentehlikelisidir. Ayrıcabudurumuyaşayanlaranlatmaktanutandığı içinkendindekişiddetbelirtilerinianlamayabilirsiniz. Sormayaçalıştığınızdadakonuyudeğiştirirlerve anlamanızaizinvermezler.Çokdikkatliolunması gerekenbukonuda,bilinçlenmekçokönemlidir. Karşıdakininmimiklerineyadayaşadığıolaylara aynızamandadakullandığıkelimelereçokdikkat edilmelidir.Kullandığıbirkelimeveyabirmimikilebir şeyleranlatmayaçalışabilir.Ayrıcaşiddetinsiberkısmı davardır.Bazenmaalesefkisiberşiddeteuğranıldığı anlaşılmıyor.Siberşiddetemaruzkaldığımızzaman kesinliklekonuşmayıilgivealakayıkesipailemize, öğretmenlerimizebudurumuanlatabiliriz.Sorunu sizebuşiddetiuygulayanlarlaçözmeyidenemeyin. Bu,olaylarıdahaçokkarıştırırvesizsuçluçıkartır. Okuliçindebirşiddetlekarşılaştığınızdakesinlikle rehberöğretmeninizleiletişimegeçin.Yapankişiyle aranızamesafekoyun.Eğeryenidenyapmasından korkuyorsanızçoğunluğunolduğuyerlerde vakitgeçirin.Toplumiçindeyapamazvesizde böyleliklerahatlamışolursunuz.Ayrıcasizedoğru birhamleyapacağızamanöğretmeninizesöyleyip öğretmeninizinyanındavakitgeçirebilirsiniz.Zaten sorunuöğretmeninizeanlattığınızzamansoruna birçözümbulmayaçalışırvesizeyardımdabulunur. Umarımsöylediklerimeihtiyaçduymazsınızçünkü şiddetadıaltındayapılmışherşeyözgürlüğünüzü dekısıtlar.Farketmedenbunubirineyaşatıyor olabilirsinizbuyüzdenkendidavranışlarınızada dikkatedin.

Edebyatbrsanatdalımıdır? Edebiyatınsanatileilişkisinevebubağlamdadaedebiyatın birsanatdalıolupolmayışınageçmedenönce“edebiyat vesanat”kavramlarınıelealmamızdayararvardiye düşünüyorum. Aslındaedebiyatbirinsanürünüdür.Bireylerinduyguve düşüncelerigeliştikçesanatsalkaygılarıartarvebukaygıları yazıyadökmekdebirbireyinelindençıkar.Edebiyatın malzemesidildir.Vehergüzelolanşeyinyazıyadökülmesi deedebiyatınveedebiyatçınınişidir. Sanatdenilenolguiseinsanınvarlıkşartlarınınentemelini oluşturur.Ee,insanınolduğuheryerdesanatvardırdesek deyanlışbirdüşünceyegirmemişoluruz.Bubağlamdada edebiyat-sanatilişkisiçoküstbirnoktadayeralırvehep birbirleriylebiretkileşimiçerisindedir. Sanatveedebiyatinsanınkendisiniifadeetmesindeve kendisindekiyaratıcıözelliklerikeşfetmesindeetkinbir roloynamaklaberaberevet,edebiyatbirsanatdalıdır.Bir uygarlığıngelişipbüyümesindefenbilimlerineihtiyaç duyulduğukadaredebiyatavedolayısıyladasanataihtiyaç duyulur.Sanatbireyeestetikbirtarzverirbuestetiktarz dabireyeestetikbirhazvesevinçolarakgeridöner.Estetik hazvesevinçledoluolanbireyleredebiyatadakarışırvebu dolusüreçleberaberedebîeserlerortayaçıkmayabaşlar. Edebiyatınbelkideenbüyükrolüdün,bugün,yarınüçlüsünü birsanatdalıolarakgelecekkuşaklaraaktarmasıdırvebu aktarımdapektabiisanatıveedebiyatıgüçlü,ulaşılabilirkılar vevaroldukçadakılmayadevameder.

Edebiyatvesanatınbirbaşkarolüdedünyayıdahagüzel,daha anlamlıvedahayaşamayadeğerbiryerolarakbizlereaktarması vetekbirideolojiyebağlıkalmamamızısağlamasıoluşudur. Edebiyat,bünyesindedevamlılıkbarındıranbirsanattırveçok farklıbirsisteme,dağarcığasahiptir. Aydıngeleceklerveaydındüşünceleriçinedebiyatınvesanatın içimizdebiryerlerdeolduğunuonukeşfetmemizibekleyenbir hazineniteliğinesahipolduğunubilerekedebiyatavesanata gerekenönemivedeğeriverelim.Unutmayalımkihazdolu bireylerevesanatkaygısıiledoluolanbireylereulaşabilirsek demokrasiyi,sanatçıyıvedinamizmiortayaçıkaracağızvegüçlü birşekildegelişipbüyüyeceğiz. Edebiyat,BatıdünyasındaAlmanfilozof“Hegel”ilebirsanatdalı sayıldı.Hattasanatlararasındaenönemlisanatdalısayıldı.Batı dünyasındasanatnedir?sorususoruldukçasanatvesanatın sınırları,amaçlarıdasorgulandıveedebiyatınvesanatınaynı sorularacevapverildiğigörüldü. Birzanaatkârnasılyaptığıeserinönemsenmesiniarzu edersebiredebiyatçıvebirsanatçıdaortayakoyduğueserin önemsenmesini,beğenilmesiniarzueder.Herikisinindederdi; beğenilmekveanlaşılmaktır.Bubağlamda“sanat,edebiyat, zanaatkâr”birbiriileilişkidir. Hegel,güzelsanatlarıbirsistemüzerindedeğerlendirirken edebiyatıdabirsistemiçindedeğerlendirmiştir.Edebiyatın“zihni birsanat”birsanatolduğunavurguyapmıştır.Çünküedebiyatın enönemlimalzemesisözdüryanidildir.

Edebyatbrsanatdalıysasanatneçndr? Edebiyatınsanatdalıolduğunadairgörüşlerimizidile getirdiktensonrasanatınsanatiçinmiyoksatoplumiçinmi olduğunuörneklervetanıkgöstermeyoluiledilegetirmeye başlayabiliriz. Yukarıdabahsedilenkonuyıllardırvehâlâdatartışılmaya devamedenbirkonudur.Butartışmaaslındaikizıtnoktayı barındırır. Sanat,sanatiçinseedebiyatçılarıntoplumdanuzak, çağındakiolaylardanhabersizyazılaryazmasıgerekir. Sanat,toplumiçinseedebiyatçılarıntoplumsalbirtez belirleyiptezbağlamındaşiir,deneme,romanyazması gerekir. Yukarıdandaanlaşılacağıüzeresaltsanatyadasalttoplum içinyazılaryazmakedebiyatıngenelamacındansapmasına nedenolacaktır. Edebiyatbirsanatsaedebîeserinsanatsalbirkimlik taşımasıgerekiyor.Yaniyazarınsanatyapmakdışında toplumunsorunlarıyladailgilenmesiveedebîeserdede bunuyansıtıpdilegetirmesigerekiyor.Buyansıtmatarihî, aşkgibiromanlardaveyahutdeneme,makalelerdegibi temeltürlerdeolabilmektedir.

Edebyatçılarıntutumuleedebyat aynızamandabrblmdalımıdır? Temelölçüdebeşgüzelsanatdalınıniçindeolanedebiyat, araştırmacıveyabirincelemecitarafındanbirtutumveya durumunnesnesiolmasıkonusundabilimdalıözelliğitaşır. Edebiyatsanatını,değişikaçıveyöntemlerleirdelenvebu irdelemesininesneltutumlarabağlayandolayısıyladaaltdallara ayrılanbutüryaniedebiyatbilimivarlığınıakademikmecralarda dilegetirmeyebaşlamıştır.Fakatedebiyatbiliminindiğerfen bilimlerindenfarkıbütünselbiryapıdanuzakdurarakbilimini gerçekleştirecekolmasıdır. Edebiyatınmalzemesiolandilvarlığınınhemevrenselhem deulusalbiryapıolduğunubiliyoruz.Busebepledeakademik kuruldadilimizlealakalıveyadillerlealakalıbilimselvesanatsal bölümlervarlığınısürdürmeyedevametmektedir.Dillerarasında dayerinialanTürkolojibilimibubağlamdaönemlidir. Edebiyatındoğrudanilişkiliolduğubilimdallarıfazlasıylaçoktur: -Psikoloji -Sosyoloji -Felsefe -Tarih -UygarlıkTarihi -EdebiyatTarihivb. Şimdiisebudallarınedebiyatlanegibibirilişkideolduğuna bakalım:

-Edebyat/Pskolojlşks: Psikolojibilimi,canlılarınzihinselvebilişselsüreçleriniincelen birbilimdalıdır.Hembireylerihemdehayvanlarıinceleyen budal;edebîeseryazanlarınyanişair,yazarıniçdünyasındaki ruhsaldurumunu,edebîeseriortayakoyduğuzamankiiç dünyasınıincelerveortayakoyar.Onunkişiliğiniyansıtır. Buyönüyledeedebiyatlayakındanilişkilidir. -Edebyat/Sosyolojlşks: Edebiyatınkonusununbüyükbirçoğunluğunuinsan oluştururveinsandatoplumdayaşayanbirvarlıktır.Edebî eserler;insanındiğerinsanlarlailişkisinivetoplumdakiyerini inceler.Sosyolojidetoplumbilimidir.Görüldüğüüzerebu yönüyleherikibiliminkonusuortaktır.Edebiyattoplumu etkilervesosyolojininincelemealanınagirer. Buyönüyledeedebiyatlayakındanilişkilidir. -Edebyat-Felsefelşks: Yaşamayıçeşitliyönlerleincelenbirdüşüncesistemiolan Felsefe;bilgi,varlık,doğruluk,akılvedilgibikonularla ilgilenir.Düşüncesistemiyleincelenenedebîmetinler felsefeninyapıtaşınıoluşturur. Buyönüyledeedebiyatlayakındanilişkilidir.

-Edebyat/Tarhlşks: Tarihbilimigeçmişzamanlardayaşayantoplulukların faaliyetleriniyer-zamanvesebepsonuçilişkisinedayanarak anlatanbirbilimdalıdır.Edebîeserlerdetarihiçinbirbelge niteliğindedir.Tarihîmetinlerinedebîmetinlerdendebelirlibir farkıvardır.Örneğinedebîmetinlergerçekbirhadiseyedayansa dabirkurguşeklindeyazılır.Yazıldığıdönemdekibakışaçısını veözellikleriniyansıtır.Tarihîmetinleriseinsanlığınkültürel, toplumsalyapısınıbelgeleredayanarakanlatır.Bunedenle gerçekdışıunsurlaratarihîmetinlerdeyerverilmez. Buyönüyledeedebiyatlayakındanilişkilidir. -Edebyat/UygarlıkTarhlşks: UygarlıkTarihi,bütünuluslarınmeydanagetirdiklerieserleri, kültürvemedeniyetürünleriniinceler. Buyönüyledeedebiyatlayakındanilişkilidir. -Edebyat/EdebyatTarhlşks: EdebiyatTarihi,birulusunyüzyıllarcameydanagetirdiğiedebî eserleriincelervebuedebîeserleribirsırayakoyar.Edebîtürlerin gelişimini,edebîdönemlerivedöneminsosyal,siyasîolaylarını incelenbubilimdalıaynızamandasanatçılarınhayatınıve eserlerinideinceler.Dünyada“EdebiyatTarihi”alanındakiilk çalışma,İtalyantarihçiVicotarafındanyapılmıştır. Buyönüyledeedebiyatlayakındanilişkilidir. Yukarıdadabelirtilenözelliklerebakıldığındaedebiyatınzengin birhazinesivardırvebuzenginhazineonusanatvebilim dalıyapar.Sanatvebilimdalıolmasınınedebîeserlerenasıl yansıdığınıisediğersayfadaaçıklayacağım.

Sanatveblmdalıkapsamında edebîeserlerveedebîeserlernözellkler: -Edebîeserleraitolduğutoplumunsosyalvekültürelözelliklerini yansıtır.DalolarakdaSosyolojikapsamındadır. -Edebîmetinaracılığıylaoluşturulansanatetkinliği,insanınvarlık şartlarındanbirtanesidir.DalolarakdaFelsefekapsamındadır. -Edebîmetinoluşturmaihtiyacıvebeğenilme,arzuedilmearzusu herdönemdevardır.Budurumsanatdalınınenbelirginözelliğidir. -Edebîmetinorganikbirbütündür.Birbölümünüçıkarmakbütüne zararverir.Herbirbölümkendiiçindedeğerlidir. -Edebîmetinlerdeanlamvemekânsıkıbirilişkiiçindedir.Yazarın mekânvekişilerilebizihazırladığıbağlammetnianlamamızdave olaylarıçözmemizdeetkilidir. -Heredebîmetinkendindenönceyazılmışolanvekendindensonra yazılacakolanmetinlerilesıkıbirilişkiiçerisindedir.Gelenekdenilen budurum,yazarınedebîbireseryazmadanönceyazılandiğeredebî eserleriokuması,çıkarımyapmasıvebunagöreyazılaryazmasını esasalır.Aynızamandayazılmışolanbiredebîeseringelecekedebî eserlerietkilemesideaynıişlevdedir. -Edebîmetinlerherokuduğundabireylereyenianlamlarve duygularkazandırır.Yenianlamveduygularilevarolanbireylerin ruhsaldurumudabubağlamdaşekillenir.Aynızamandabu duyguylagelişenbireylerdünyayadahafarklıbirgözlebakmaya başlarvehayatıdaoşekildealgılayıpedebîeserleryazmayave okumayabaşlar.

Yavaşyavaşyazımınsonunayaklaşıyorum.Edebiyatınbirsanat veyabirbilimdalıolmasınısağlamakaslındabizlerinelinde,yani gençlerinelinde. Edebiyatın,insanıvedolayısıyladatoplumuelealmasıonun birinsanürünüolmasındankaynaklanıyor.İnsanıbukadarele alanbirdalıninsanlartarafındansahipçıkılmasıgerektiğini düşünüyorum. TürkDiliveEdebiyatıöğrencisiolarakbuyolda,edebiyatın herzamangerektiğiyerevegerektiğideğereulaşmasıiçinvar gücümleçalışacağım.Unutmamalıyızki,edebiyatbirtoplumun geleceğiniifadeeder.Budüşünceylevarolanbireyleryada edebiyatçılarherzamanbiradımdaöndeolacaktır. Okumanınveöğrenmeninzevkinienderinlerde hissedebileceğimiz,ufkumuzudünyayadahayükseklerde açabileceğimizveyaşadığımızdünyayıfildişikulelerden bakacağımızbirtecrübeolanvegönüllerdeizbırakanedebiyat, ulusalveevrenselbirniteliğesahiptir. HepimizbilmeliyizkiTürkmilletineennitelikliyapılabilecek hizmetlerdenbiridilimizivekültürümüzübilmekolacaktır.Bu öncelikileyaşayanbireyler,milletineendeğerlihizmetiyapmış olacaktır.Çünküdilimizkimliğimizdir,kültürümüzbenliğimiz veedebiyatımızsaduygularınharmanolduğuyücedenizimiz olanvekültürkokanezgilerinde,kültürkokanderinlikleriyle ruhumuzusüsleyenedebiyatımızaherbireldensahipçıkalım, onuyaşatalım!

Bakteriyofaj Bakteriyofaj(bacteriophage),adındanda anlaşılacağıüzerebakterilerinüzerindeyaşayan birvirüsgrubudur.1917’deFransa’daFelix d’Herelleve1915’teİngiltere’deFriederickW. Twortbirbirlerindenbağımsızolarakbakteriyofajları tanımlamışlardır.D’Herelle,butürcanlıların bakterilerekarşıöldürücüözellikteolduklarını betimlemeküzere“bakteriyiyen”anlamındaki bakteriyofajteriminikullanmıştır.Keşiflerinden kısazamansonraTwortveD’Herelleinsanda vebavekoleragibibakterikaynaklıhastalıkların tedavisindebakteriyofajlarıkullanmaya başlamışlardır.Buçabalarıneyazıkkihiçbir sonucaulaşamamıştırve1940’taantibiyotiklerin bulunmasıileprojeleriAvrupagenelinde tümüyleterkedilmiştirancakSovyetlerBirliği’nde antibiyotiklerinyanındakullanımısürmüştür. Bakteriyofajlarınbinlerceçeşitivardır.Bunların herbiriyalnızcabelirlibakteritürveyatürlerinin hücrelerindeyaşamlarınısürdürebilirler. BakteriyofajlarInoviridaeveMicroviridaegibifarklı virüsfamilyalarındasınıflandırılmıştır.Diğervirüslerle benzerşekilde,bakteriyofajlardagenetikmadde içerenbirçekirdekvebuçekirdeğinetrafınısaran proteinyapısındakibirkapsittenoluşanbasit organizmalardır.

BugenetikmaddeDNAyadaRNAolabilir vetekyadaçiftzinciresahipolabilir.Yapısal bakımdanbakteriyofajlarıüçsınıfaayırmak mümkündür:Kuyrukluyirmikenarlı,kuyruksuz yirmikenarlıvelifliyapı. Farklıyapılarasahipolsalardabakteriyofajların temelçalışmaprensibihemenhemenaynıdır. Bakteriyofaj,bakterihücresininiçineyerleşirken kendigenetikmaddesinibuhücreyesokar.Bu noktadansonrafaj,yalitik(zararverici)yada lizojen(ılımlı)birşekildeyaşamınadevam eder. Litikbakteriyofajlarelegeçirdiklerihücreniniçinde çoğalıponupatlatarak;lizojenbakteriyofajlarise hücreninkontrolünüelegeçiripbakteriyikendi türünüüretmeyezorlayarakçoğalırlar. Günümüzdebakteriyofajlarınsınıflandırılmasıve incelenmesihâlâdevam edenbirçalışmadırve 1940lardansonraiptaledilenprojelerinüstüne inşaedildiğisöylenebilir.Bakteriyofajlardünyada sayısızhastanedealternatifbirtedaviolarak kullanılmaktadır.

DELİRYUM Deliryum,bilinçbulanıklığıilebağdaştırılanbir semptomaverilenisimdir.Hastanınçevresini doğrubirşekildekavramasınıvealgılamasını engelleyecekderecedeyönelim bozukluğu vekafakarışıklığıilebelirenbirsemptomdur. Deliryumdakihastalarınsürekliolarakhuzursuzve uyuşukolduğugörülmüştür.Süreklivarolmayan tehditlerdenkorkmadurumundakihasta varsanılarakapılırveuykudaolmadankabus görüyormuşgibidavranır.Gölgeler,ürkütücü hayvanlar,üstünekapananduvarlaryada içindebulunduğuodanınanidenalevalması gibigörüntülergörenhastalarkaydageçmiştir. Deliryum genellikleepilepsi,kanser,ateş,çeşitli zehirlenmeler,beyinzedelenmesi,ciddigıda veyahutsueksikliği,ağıralkolbağımlılığının bırakılmasıveenfeksiyongibisebeplerdendolayı ortayaçıkar.Bunlarınyanındayatıştırıcıların, özelliklebromüriçerikliolanlarınaşırımiktarda alınmasıvebarbitüratbağımlılarındailacın birdenbirebırakılmasınındadeliryumayolaçtığı gözlemlenmiştir.

Alkolbağımlılarınıniçkialımınıanidenbırakması durumundaoluşantitremelideliryum tipine deliryum tremensadıverilmiştir.Butipdeliryumun ortayaçıkmasındanhemenöncekişinin kusmaktanvehuzursuzluktanbitkindüşmesitipik birgörüntüdür. Postoperatifdeliryum,ameliyatsonrasınarkoz gibiyatıştırıcıalmışhastalardayaygınolarak ortayaçıkandeliryum türüneverilenisimdir. Ruhsalhastalıkolandeliryumdanfarkı,iyileşme süresininalınanilacındozunabağlıolarakçok dahakısaolmasıdır. Deliryumunkesinbirtedavisiolmasada genelliklekendiliğindeniyileşenbirsemptomdur. Geçmesi7-12günsürebilirancakbusüreçeşitli etkenlerebağlıdır.Fizikselçevredekideğişikliklerin deliryumunortayaçıkışınıhızlandırdıklarıtespit edilmiştirvebuunsurlarınortadankaldırılması hastanıniyileşmesiniçoğunluklahızlandıracaktır. Nevarki,iyileşmeyalnızcavücuttakizararlı maddelerinatılmasınabağlıdeğildir.Beyin dokusundagerçekleşenörselenmeninölçüsüne vevücutdokusununbunuonarabilmehızına bağlıdır.

GravmetrkAnalz Gravimetrikanaliz,kısacagravimetri,kimyada sıklıklabaşvurulanbirnicelanalizyöntemidir. Kimyasalanaliziyapılacakolanmaddeninya kendisininyadaçözünmesizorbirbileşiğinin tartılmasışeklindetanımlanmıştır.Analit(analiz edilecekolanmadde)miktarınınkütleölçümlerine dayanaraktayinedildiğiçeşitlimetodlarıntümüne degravimetridenebilir.Gravimetrikanalizinçok azsayıdaaletvetecrübegerektirmesihem kimya eğitim uygulamalarındahem delaboratuvar koşullarındapratikbiryöntem olarakkullanılmasını sağlamıştır. Gravimetrikanalizgenellikledörtaşamada gerçekleşir:İlkolarakaraştırılanmaddeninbelirlibir ağırlıktabulunduğubirçözeltihazırlanır.Sonrasında çözümlenecekmaddeeğermümkünisebileşikten ayrılır.Dahasonraayrılanmaddetartılırveson olarakbumaddeninbileşikiçindekimiktarınıtartı sonucunadayanarakhesaplanır. Çözümlenecekmaddeyibileşiktenayırmaya yarayanpekçokyöntemdenensıkkullanılanı, bubileşiğiçözeltiiçindeçözünmeyenbaşkabir bileşiğedönüştürerekçökeltmektir.

Bunusağlamakiçinçözeltininiçine, yalnızcasözkonusubileşenleçözünmezbir bileşikoluşturabilecekvediğerbileşenleri çökeltmeyecekbirmaddekatılır.Eldeedilen çökeltisüzülerekayrılırveyıkanır.Sonrasındasuyu buharlaştırılıryadamaddeateşüzerindetutulur vetartmaişleminegeçilir.Tartılacakmaddenin bulunduğukabıniçineherzamansilikajel,susuz kalsiyum klorürvesodyum hidroksitgibiarta kalannemiçekecekmaddelerkonulur. Gravimetrikanalizdeyanılgılargenellikle ayrışanbileşeninyeterincesafolmamasından kaynaklanır.Genelolarakçökeltilenmaddenin çözünürlüğüazdır,busebepleçökelmeninyüzde yüzgerçekleşmemesindenkaynaklananhataların önemsenmeyecekderecedeolduğunuöne sürmekmümkündür.Ancak,kimyasalformüle tümüyleuyankesinlikesafbirçökeltininelde edilmesiimkansızayakınolduğundanyapılan gravimetrikanalizlerinsonuçlarıherzamanhata payınasahipolacaktır.Busebeptendolayı hassaslıkgerektirenişlemlerdegravimetrikanalizin kullanımınanadirenrastlanır. .

AKİK Akik;doğadabolmiktardabulunanyarı değerlisilismineralidir.Çeşitliveçoğuzamangöz alıcırenklerde,saydam yadamatşeritlerhalinde katmanlaşmışbirkalsedontürüolanakiğintemel yapısıkuvarstırvegenelolarakbumineralinfiziksel açıdanbirtüreviolduğusöylenebilir.Enyaygın rengiparlakateşkırmızısıdır. Akikleryeryüzününhemenherköşesinde genellikleyüzeykayaçlarınınyadaçokeski donuklavlarınoyuklarındabulunur.Butür akiklerdeüstüstedizilmişrenklişeritler,içinde bulunduğuoyuğunkenarlarınanispetenparalel birkatmanlaşmagösterir.Akiklerinoluşumuhala büyükbirsırolsadalavlarınsoğumasısırasındasu buharıveçeşitligazlarınkabarcıklaroluşturmasıyla başlayarakanibirkatılaşmasonucundabu kabarcıklarındonarakmineralkütlesininiçinde boşluklaroluşturduğuönesürülmüştür.Kayacın katılaşmasındançokuzunbirzamansonrabüyük olasılıklaalkalisilikatyapısındaveçözeltihalinde silistaşıyansu,buboşluklarasızarvesilikatjeli halindekatılaşır.

Devamındaisedemiriçeriklikayacınçözünür bileşenlerijeliniçineyayılarakdüzenlidemir hidroksitkatmanlarıoluşturur.Busürecinkesin olaraknekadarzamanyeraldığıyadanasıl tetiklendiğibilinmemektedir. Akiklerinbazıtürleriözeladlarasahiptir. Bunlardanenbilindikolanıbeyazşeritlerin dönüşümlüolaraksiyah,kahverengiyada kırmızışeritlerlebirliktebulunduğuoniksadlı akiklerdir.Birdiğerakiktürüiseiplikyadabitki dallarınıandıracakbiçimlerdedamarlanmış, yosundokusunuanımsatacakbiçimdedağılmış yeşilbiroksityadabaşkabirbileşenbulunduran yosunluakiktir. Akikişlemesanayisiyüzyıllarönce,günümüz AlmanyasısınırlarıiçindebulunanIdar-Oberstein yöresindegelişmiş,1900lüyıllardansonraakik sanayisindeikincisırayıBrezilyaveUruguay almıştır.Mat-gritonlarındakirenklerisebebiyledış görünüşlericazipolmayanakiktaşları,genellikle istenilenrenklereboyanırveçeşitlisüseşyalarının yapımındakullanılır.Tarihboyuncaakiktaşlarına genellikleyüksekdeğerlerbiçilmiştir.Yüzük taşı,mühür,düğme,kolye,tespihgibiçeşitli aksesuarlardapopülerbirmalzemedir.

Kbrt Kibritinmucidi1669yılındafosforun keşfedilmesininardındanbusihirlimaddeyi kağıdasürüpbukağıdaucundakükürtolan birodunparçasınınsürtünmesindenkıvılcım oluştuğunukeşfedenİrlandalıbilim adamıRobert Boyle’danbaşkasıdeğildir.Kibritileilgiliherhangi birkavramınınotarihtevarolamasındandolayı RobertBoyle’unbukeşfineredeyse150yılsonra onutekrargünyüzüneçıkaranJohnWalker’amal olmuştur.LiteratürdekibritinmucidiJohnWalker olarakkabuledilir.Bununsebebi,kendisininhangi yüzeyesürtülürsesürtülsünalevalacakolanbir kibrittipiüretmişolmasıdır.Kükürtünyanısıra,odun çöpününucunaoksitleyiciolarakpotasyum klorat vesürtünmeyiartırmasıiçintutkalveincecam tozlarıekleyerekgünümüzkibritininprototipini yarattığısöylenebilir. Kibritinicadınınkolaybirsüreçolmadığınıgörmek mümkündür.İlkprototiplerinucununsülfürikaside batırılmasıgerekmekteydivebubüyüktehlike teşkilediyordu.Bununyanısıra,ilküretilenkibritler çokkötükokuyorduvebunabirçözüm henüz bulunamamıştı.

Sonrakitürevlerdeisehem kokusuzolmasıhem dekolayalevalmasısebebiyleCharlesSauria beyazfosforkullanılmıştıkibubeyazfosforciddi derecedetoksikbirbileşikti.İsveç’teçakmakiçin sürtülenkağıtparçasınakırmızıfosforsürüldüve kibritinbaşarıylayandığıkeşfedildi.Bununüzerine sürtünmeyiartırankum vecam parçalarının yanınakırmızıfosforeklendivekibritinucunda sadecepotasyum kloratkaldı.Bukibrittürevine İsveçkibritiadıverilmiştir. Günümüzdekullanılankibritlerinikiçeşidivardır: SürtünmeKibritiadıverilençeşitheryüzeydealev alabilirveJohnWalkermodelininbirçeşidiolarak kabuledilir;güvenlikkibritidenendiğerKibrit Türeviisesadecekendisürtünmekağıdındaalev alabilirveİsveçKibritininbirçeşididir. Günlükhayattakullanılankibritlerindışında askerîvedeneyselamaçlısualtıkibritleride mevcuttur.Buözelkibrittürleriçevreselkoşullar farketmeksizinyanabilmektedirlervebunun içinkendioksitlendiricilerikibritinüzerinesürülü hâldedir.

BAHTKÖŞKÜ BahtKöşküTürkmenstan'ınbaşkent Üçü,ks500'üvebr1000'tutan Aşgabat'tabulunanbrsaraydır.Köşk, etknlklerçndüğünsalonudur.Sarayın 2011yılındanşaedlmşolupTürk dokuzuncukatında,topunortakısmında nşaatşrketPolmekstarafından ŞamçırakadıverlendüğünlerçnAltın gerçekleştrlmştr. Salonbulunmaktadır. Köşk,10katlıolup38.000m²'lkbr Saray,elbsemağazaları, alanıkaplamaktadır.Herbrsekzköşel dekorasyonlar,arabakralama,etnk bryıldızşeklndeolanüçkatmanlı takılar,fotoğrafstüdyosu,güzellk bryapıdır.Büyüksütunlarüzernde salonuve22odalıoteldahlolmak yükselenbrküp,üstaşamasını üzeregerekltüm düğünhzmetler oluştururveTürkmenstan'ınmgesyle öğelernsunanyedzyafetodası, sembolkbrDünyagezegenn 36dükkanvekkafeyeevsahplğ smgeleyen32metreçapındabrtop yapmaktadır.Üçüncüvedördüncü çerr.Bnanındörtgrşdörtyönü katlardadarofslervekütüphane smgelemektedr. bulunmaktadır.Bnanınaltında300 SarayınçTürkmentarzında araçlıkkapalıbrotoparkbulunmaktadır. yapılmıştır.Merkezdeevllkkaydıçn altıodabulunmaktadır. SarayıniçiTürkmentarzında yapılmıştır.Merkezdeevlilikkaydı

MervAntikKent Türkmenistansınırlarıiçindetarihiİpekyolugüzergâhıüzerindekurulmuş,KarakumÇölü'ndebirvahaşehridir. Taşdevri'ndenberiçeşitliyerleşimlereevsahipliğiyapanveuzunbirsüre“Horasan’nınKabesi”ve “Horasan’dakitümşehirlerinanası”olaraktarifedilecekölçüdesiyasi,iktisadiveilmibirmerkezolantarihi Mervşehri,135binnüfusluönemlibirsanayimerkeziolanMaryşehrineyaklaşık30km.mesafededir. Merv,YeniTaşDevri(CilalıTaşDevriveyaNeolitikDevir)ndenberikonumlanmış,ilkdefaenyüksekçağını Milâttanönce2.yüzyıldankalmaErk-Kaladiyetanınanonikihektarbüyüklüğündebiryerleşimyerindenbilinir. Büyükİskender’inseferindeburayıelegeçirmişveAlexandriamargianeisminiverip,böylecePolisdenilenantik yunanşehirdevletinikurmuştur.SelevkosİmparatoruAntiokusISoterşehriyıkıp,yerineAntiochiainParthien denilenyenibirşehiryaptırmıştır.ŞehirsonrakiyüzyıldaPartlar'ınelinegeçti,dahasonraantikçağınsonuna kadarSasanilertarafındanyönetilmiştir.MilâttansonraSasaniİmparatorluğu'nunsonkralıIII.Yezdigirtİslam ordularınayenilipdoğuyadoğrukaçtığındaburayasığınmış;yakındakibirköydeöldürülmüştür.Şehirbu olaydanhemensonraMüslümanAraplarınelinegeçti. Tarihişehrinyanındakimodernşehir,1884tarihindeRusya'nınaskeriveidarimerkeziolarakkurulmuş; SovyetlerBirliğizamanındapamuküretimmerkezihalinegelmiştir.1968yılındaşehrin20kmbatısında büyükbirdoğalgazrezerviortayaçıkarıldı.TarihiMervşehriise1987’deTürkmenistantarafındanarkeolojik parkhalinegetirilmişve1999’daUNESCODünyaMirasılistesinegirmiştir. TürkDili'nineneskivedeğerlisözlüklerindenDivân-ıLügati't-Türk'teMervismişöylegeçer: \"...BirtakımlarıdaTürksınırının\"Merv-eş-şahıcan\"danbaşladığınısöylerler.ÇünküKaz'ınbabasıolan\"Tonğa Alper\"Afrasyapdemektir;\"Merv\"şehriniyapanzattır.Afrasyapburayı,\"Tahmures\"tarafındanşehriniçkalesi yapıldıktanüçyüzsenesonrakurmuştur.\"

Buranakules BuranaKulesi,Kırgızistan'ınTokmok şehriyakınlarındakiKarahanlı'ların başşehriolanBalasagun'dakibirkule. İpekyoluüzerindebulunanBuranakulesi, Karahanlılardönemindehemminarehem degözetlemekulesiişlevlerinigörmüştür. 9.yüzyılsonlarındainşaedildiğinde yüksekliği45metreolankule,15. yüzyıldakidepremde25metreye düşmüştür.ZirvesikarlıTanrıDağları'nın veYeşilÇuVadisi'nindoğalgüzelliğini süsleyenBuranaKulesi,geçmişdevirlerin enönemliticaretyollarındanİpekYolu üzerindeyeralıyor.Geometrikdesenlerin ağırlıktaolduğukuledemükemmelişçilik ürünüsüslemelerbulunuyor.Gövdenin dışduvarlarıkabartmamotiituğlalarla örülmüş.Karahanlılardanöncebölgede yaşamışİranikavimlerdenbirineaitbir motifolduğudüşünülüyor. BuranaAçıkHavaMüzesi'ndeayrıca6. ve10.yüzyılaaitbalbalardan(Totem benzerimezartaşıişaretleri)oluşanbir koleksiyonlarbulunuyor.Balballar,eski Türklerde,ölensavaşçınınmezarının etrafınadikilenveöldürdüğüdüşmanları simgeleyentaşheykellereverilenbirisim. YarıgöçebeTürkkavimlerineaitbumezar taşlarınıntarihi6.yüzyılakadargidiyor. AyrıcaM.Ö.2.yüzyıldankalmaçok sayıdapetroglyphler(kayaresimleri)Chu Vadisi'ndentoplanıpburayagetirilerek tarihebirışıktutulmasıamaçlanmıştır.

AlaArçaMilliParkı Ala-ArçaMillîParkı,KırgızistaniçindeTanrıDağlarında,1976yılındakurulan yüksekdağlıkbirulusalparktırvebaşkentBişkek'inyaklaşık40kmgüneyinde yeralır.ParktoplumvegelecekkuşaklarıniyiliğiveeskiAla-ArçaNehri'nive çevresinikorumakiçinkurulmuştur.Park,yaklaşık200km²alanıkapsarve sahanınyüksekliğiyaklaşık1500metreileTanrıDağları'nınbölümüKırgızAla dağları'nınenyüksektepesi4,895mrakımlıSemenovaTian-ShanskiDoruğu arasındaderinvadiboyunca15kmuzanır.AynıadıtaşıyanAla-ArçaNehribu ulusalparkıniçinden,başkentBişkek'edoğruakar. UlusalParkaadınıverenKırgızcaarça(Juniperussemiglobosa)'nın,birveya çokrenkliparlakardıçtohumlarıvardır,Buağaca,Kırgızlarıngelenekselolarak özelbirsaygısıvardır,onunyananodundumanıkötüruhlarıuzaktutmak kovalamakiçinkullanır. Burada,600'denfazlayüksekbitkitürü,70türağaçveçalı(funda)türüdedahil olmaküzere,50türşifalıbitkileryetişir.Yabanhayvanlardan,26türmemelive 100kuştürüyaşar.Park,yabanhayvanlardançoknadirkarleoparı(Kırgızca \"ilbirs\"),yüksekotlaklardavesüreklikarlakaplıalanlardan2500myüksekliğe kadar,yabankeçisi,karaca,dağsıçanıiçerir.

KIZKULESİ KızKulesihakkındaçeşitlirivayetleranlatılan, İlkolarakYunandönemindebirmezaraevsahipliği efsanelerekonuolan,İstanbulBoğazı'nınMarmara yapanbuadaBizansdönemindeinşaedilenekbina Denizi'neyakınkısmında,Salacakaçıklarındayer ilegümrükistasyonuolarakkullanılmıştır.Osmanlı alanküçükadacıküzerindeinşaedilmişyapı. dönemindeisegösteriplatformundan,savunma Tarihiçindegözetlemekulesi,denizfeneriolarak kalesine,sürgünistasyonundan,karantinaodasına kullanılmış,Boğazgirişinibelirtenbirmihenk kadarbirçokişlevyüklenmiştir.Asligöreviolanve noktasıdır.Geçenyüzyıldakigörüntüsünükoruyan yüzyıllardanberivarlığıileinsanlara,geceleriise kuleturizmetahsisedilmişlokantaveseyirbalkonu geçengemileregözkırpanfeneriileyolgösterme ileservisvermektedir.Batıkaynaklarıyanlışolarak işlevinihiçkaybetmemiştir. burayısevgilisiHera’yakavuşmakiçinyüzerken ÇokeskitarihigeçmişiolanKızKulesi,birzamanlar, boğulanLeander’inkulesiolarakisimlendirmiştir. Boğazdangeçengemilerdenvergialınmakmaksadı BuolaymitolojikhikayedeÇanakkaleBoğazında ilekullanılmıştır.KuleileAvrupaYakasıboyunca geçmiştir.Birdiğermit’egöredeburası,kızının büyükbirzincirçekilmişvegemilerinAnadoluYakası yılantarafındansokulacağınırüyalarındagören ileKızKulesiarasındangeçişine(ozamanlargemi İmparatorunemniyetteolmasıiçingençkızı boyutlarıküçükolduğuiçingeçebilmekteydi)izin yerleştirdiğikuleidi.Meyvesepetiiçindegelebilmiş verilmiştir.BirsüresonraKule,zinciritaşıyamamış biryılantrajediyesebepolur. veAvrupaYakasınadoğruyıkılmıştır.Kuledensuyun Bugüngörülenkulenintemellerivealtkatınönemli içindebakıldığındayıkıntılarıgörülmektedir. kısımlarıFatihdevriyapısıdır.Kuleninetrafındaki AntikÇağ'daArkla(küçükkale)veDamialis(dana sahanlıkgenişkaplanmıştır.Üstündekimadalyon yavrusu)adlarıileanılankule,birarada\"Tourde halindekibirmermerlevhada,kuleyeşimdiki Leandros\"(Leandros'unkulesi)ismiileünyapmıştır. şekliniverenSultanII.Mahmut’un,HattatRasim’in ŞimdiiseKızKulesiismiilebütünleşmişvebuismiile kalemindençıkmış1832tarihlibirtuğrasıvardır. anılmaktadır. KuleninEminönütarafıdahagenişçeolupburada birdesarnıçvardır.

NemrutDağı NemrutDağıÖrenYeri,Pütürge’ninBüyüközKöyüileAdıyaman’ınKâhtaİlçesisınırları içerisindeyeralmaktadır.KommageneKralıI.Antiochos’untanrılaraveatalarınaminnettarlığını göstermekiçin2bin150metreyüksekliğindekiNemrutDağı’nınyamaçlarınayaptırdığımezar veanıtsalheykeller,HelenistikDönem'inengörkemlikalıntılarındanbirisidir.Anıtsalheykeller doğu,batıvekuzeyteraslarınayayılmıştır. EskiçağlardaKommageneolarakanılanbölgedeI.Mithradatestarafındanbağımsızbirkrallık kurulmuş,krallık,onunoğluI.Antiochos(M.Ö.62-32)dönemindeönemkazanmıştır.M.S.72 yılındaRoma’yakarşıyapılansavaşınkaybedilmesininardındankrallığınbağımsızlığısona ermiştir.NemrutDağı’nındoruğuyerleşmeyeriolmayıp,Antiochos’untümülüsüvekutsal alanlardır.Tümülüs,FıratNehrigeçitlerineveovalarınahâkimbirnoktadadır.Kralınkemiklerinin yadaküllerininanakayayaoyulmuşodayakonulduğu,50metreyüksekliğindeve150metre çapındakitümülüs,küçükkayaparçalarıylaörtülerekkorumaaltınaalınmıştır.Hernekadar yazıtlardakralınmezarınınburadaolduğubelirtiliyorsadabugünekadarkeşfedilememiştir. DoğuvebatıteraslarındaAntiochosiletanrıvetanrıçaheykellerininyanısıraaslanvekartal heykelleribulunmaktadır.Batıterasındaeşsizbiraslanlıhoroskopyeralmaktadır.Heykeller Helenistik,PerssanatıveKommageneÜlkesiözgünsanatıharmanlanarakyontulmuştur.Bu anlamdaNemrutDağı’nabatıvedoğuuygarlıklarınınköprüsüdenebilir. KommageneKrallığı’nıntarihsahnesindensilinmesiyleNemrutDağı’ndakieserleryaklaşıkiki binyılboyuncayalnızlığaterkedilmiştir.NemrutDağıÖrenYeri1987yılındaUNESCODünya MirasListesi'nealınmıştır.

REGİSTANMEYDANI DünyanıneneskişehirleriarasındasayılantarihiİpekYolu'ndaki Özbekistan'ınSemerkandkennde\"U\"biçimindeüçeşsizmimari abideninyeraldığıRegistanMeydanı,OrtaAsyaTürkmimarisininender örneğinioluşturuyor.Ortaçağdabazıhükümdarlartarandankurulanve dünyadabenzeribulunmayanRegistanKülliyesi,yüzyıllarboyuncaçeşitli hükümdarlarcabaşkentolarakkullanılanSemerkand'ıngözbebeğioldu. Kelimeanlamı\"kumlukyer\"olanmeydan,dünyahalklarıtarandan \"OrtaAsya'nınincisi\"olarakadlandırılıyor.Semerkand'ın15.yüzyıldan sonrabaşmeydanıolanRegistan,çeşitlidönemlerdehükümdar fermanlarınınokunduğu,idamcezalarınıninfazedildiğiveçeşitli bayramveetkinliklerinyapıldığıbiryerolmaklaberaberbukülliyedeki medreselerisedönemininennüfuzlubilimocaklarıoldu.Meydanda UluğBeyMedresesi,ŞirdorMedresesiveTillakariMedresesibulunuyor