ทฤษฎีการวางเงื่อนไขแบบคลาสสิคของพาฟลอฟ

1 ทฤษฎีการเรียนรู้แบบการวางเงอ่ื นไขแบบคลาสสคิ (classical conditioning theory) อีวาน เปโตรวิช พาฟลอฟ (Ivan Petrovich Pavlov) ประวตั ิความเปน็ มา พาฟลอฟ (Ivan Petrovich Pavlov) ชอ่ื อีวาน เปโตรวิช พาฟลอฟ (Ivan Petrovich Pavlov)เกิดเม่ือ 14 กนั ยายน ค.ศ.1849 (รีซาน,จกั รวรรดิ รัสเซีย เสยี ชวี ิต 72 กุมภาพันธ์ ค.ศ)6391. อายุ 61 ปี (เลนินกราด,สหภาพโซเวียต ท่ีพานัก จักรวรรดิรัสเซีย,สหภาพโซเวียต เชื้อชาติ รัสเซีย,โซเวียต สาขาวิชา สรีระวิทยา,จิตวิทยา,แพทย์ สถาบันท่ีอยู่ สถาบันการแพทย์ทหาร ผลงาน การวางเงื่อนไขแบบด้ังเดิม กับ การปรบั เปล่ียนพฤติกรรม เกยี รติประวัติ รางวัลโนเบลสาขาสรวี ทิ ยา หรอื การแพทย)์ ค.ศ6391. พาฟลอฟ เป็นนักวิทยาศาสตร์ชาวรัสเซียที่มีช่ือเสียง สนใจศึกษาระบบหมุนเวียนโลหิตและระบบหัวใจ และได้หันไปสนใจศึกษาเก่ียวกับระบบย่อยอาหาร จนทาให้เขาได้รับรางวัลโนเบลสาขาสรีรวิทยา ในปี ค.ศ.1904 จากการวิจัย เรื่อง สรีรวทิ ยาของการย่อยอาหาร และเป็นนักจิตวิทยาชาวรัสเซยี ท่ีสาคัญคนหนึ่ง เขาได้ชื่อว่าเป็นบิดา ของวิชาจิตวิทยาสมัยใหม่ จากการศึกษาการทางานของส่วนต่างๆของร่างกาย โดยเฉพาะสมองและระบบประสาท ทาใหเ้ ขาพบสาเหตทุ ่ที าให้มนษุ ยแ์ ละสตั ว์ มพี ฤตกิ รรมตา่ ง ๆ ต่อมาพาฟลอฟได้หันมาสนใจเกี่ยวกับด้านจิตเวช (Psychiatry) และได้ใช้เวลาในช่วงบั่นปลายของชีวิต ในการสังเกตความเป็นไปในโรงพยาบาลโรคจิต และพยายามนาการสังเกตเข้ามาเกี่ยวข้องกับการทดลองสุนัข ในห้องปฏิบัติการจนไดร้ ับชื่อเสียง โดง่ ดัง และ ไดช้ ่อื ว่าเปน็ ผู้ต้งั ทฤษฎกี ารวางเงอ่ื นไขแบบคลาสสคิ ข้นึ

2 ประวตั ิความเป็นมาของทฤษฎกี ารเรยี นรูแ้ บบการวางเง่ือนไขแบบคลาสสคิ (Classical Conditioning) ในการวิจัยเก่ียวกับการย่อยอาหารของสุนัข (ค.ศ. 1904) พาฟลอฟสังเกตว่า สุนัขมีน้าลายไหลออกมา เม่ือเห็นผู้ทดลองนาอาหารมาให้ พาฟลอฟจึงสนใจในพฤติกรรมน้าลายไหลของสุนัขก่อนท่ีได้รับอาหารมาก และได้ทาการศึกษาเร่ืองนี่อย่างมีระเบียบและการทาการวิจัยเรื่องนี่อย่างละเอียด ซ่ึงการทดลองของพาฟลอฟ เป็นตัวอย่างที่ดีของการใช้วิธีการทางวิทยาศาสตร์มาศึกษาพฤติกรรม เพราะเป็นการทดลองที่ใช้การควบคุมท่ีดีมาก ทาให้ พาฟลอฟได้ค้นพบหลักการที่เรียกว่า Classical Conditioning ซ่ึงการทดลองดังกล่าวอธิบายได้ดังน้ี พาฟลอฟ ได้ทาการทดลองโดยการสั่นกระด่ิงและให้ผงเนื้อแก่สุนัข โดยทาซ้าควบคู่กันหลายคร้ัง และในท่ีสุดหยุดให้ อาหารเพียงแต่สันกระดิงก็ปรากฎว่าสนุ ัขยังคงมีน้าลายไหลได้ ปรากฎการณ์เช่นน้ี เรียกว่า พฤติกรรมของสนุ ัขถูกวาง เงอื่ นไข หรอื การเรียนร้แู บบการวางเง่ือนไขแบบคลาสสิค แนวคดิ สาคัญของทฤษฎี พาฟลอฟ เช่ือว่า การเรียนรู้ของสิงมีชีวิตเกิดจากการวางเงื่อนไข (Conditioning) คือ การตอบสนองหรือ การเรียนรู้ที่เกิดข้ึน ต้องมีเงื่อนไขหรือมีการสร้างสถานการณ์ให้เกิดข้ึน เช่นสุนัขได้ยินเสียงกระดิงแล้วน้าลายไหล เป็นต้น โดยเสียงกระดิ่งคือสิงเร้าที่ต้องการให้เกิดการเรียนรู้จากการวางเง่ือนไข ซ่ึงเรียกว่า “ส่ิงเร้าท่ีวางเง่ือนไข” (Conditioned stimulus = CS) และปฏิบัติกิริยาการเกิดน้าลายไหลของสุนัขเรียกว่า “การตอบสนองท่ีถูกวาง เงอื่ นไข” (Conditioned response = CR) ซ่ึงเปน็ พฤตกิ รรมท่แี สดงถึงการเรยี นรูจ้ ากการวางเง่ือนไข ทฤษฎีการวางเงื่อนไขแบบคลาสสิกของพาฟลอฟ นอกจากจะเป็นการเรียนรู้ที่เกิดจากการวางเง่ือนไข หรือมีการสร้างสถานการณ์ขึ้นมาแล้ว ยังหมายถึงการสร้างความสัมพันธ์ระหว่าง สิ่งเร้ากับปฏิกิริยาตอบสนองอย่าง ฉับพลัน หรือปฏิกิริยาสะท้อน (Reflex) ซ่ึงพาฟลอฟ ได้อธิบายเรื่องราวการวางเง่ือนไขในแง่ของสิ่งเร้า (Stimulus - S) และการตอบสนอง (Response - R) ว่าสุนัขมีการเช่ือมโยงส่ิงเรา้ บางอย่างกับการตอบสนองบางอย่าง มาต้ังแต่แรกเกิด แล้วพัฒนาขึ้นเรื่อย ๆ เม่ือเติบโตขึ้นตามธรรมชาติ โดยส่ิงเร้าท่ีเกิดข้ึนตามธรรมชาติ เรียกว่า ส่ิงเร้าทไี่ มไ่ ด้ขวางเงื่อนไข (Unconditioned stimulus = UCS) หมายถงึ ส่ิงเร้าที่มีอยใู่ นธรรมชาติ และเมอื่ นามาใช้คู่ กบั สิ่งเร้าทขี่ วางเง่ือนไขแล้วทาให้เกิดการเรียนรู้หรือตอบสนองจากการวางเง่ือนไขได้ และการตอบสนองที่เกิดขึ้นตาม ธรรมชาติ เรียกว่า การตอบสนองท่ีไม่ได้วางเงื่อนไข (Unconditioned response = UCR) ซ่ึงหมายถึง การตอบสนองตามธรรมชาติท่ี ไม่ต้องมีการบังคับ เช่น การเคาะเอ็นที่สะบ้าหัวเข่าทาให้เกิดการกระดุกข้ึนนั้น เป็นปฏิกิริยาสะท้อนโดยธรรมชาติ (Reflex) สมมุติว่าเราสร้างการเช่ือมโยงบางอย่างขึ้นในระบบประสาท เช่น ส่ันกระด่ิงทุกคร้ัง ที่มีการเคาะหัวเข่า จากนั่นเข่าจะกระตุกเม่ือได้ยินเสียงกระดิ่งโดยไม่ต้องเคาะหัวเข่า เป็นต้น (สาลินี เลก็ อนั : 2556) จากหลกั การขา้ งต้นสามารถสรุปหลักการเรียนรขู้ องพาฟลอฟเป็นแผนผงั ดงั นี้

3 การวางเง่ือนไขแบบคลาสสิค = ส่ิงเรา้ ท่ีวางเงื่อนไข + ส่ิงเร้าทไี่ มไ่ ดว้ างเงื่อนไข = การเรยี นรู้การทดลอง การทดลองแบง่ เป็น 3 ขนั้ ตอน คอื ขั้นกอ่ นวางเง่อื นไข ขน้ั วางเง่อื นไขและขั้นการเรยี นรูจ้ ากการวางเง่ือนไข ส่วนประกอบของกระบวนการวางเงื่อนไข สิง่ เรา้ ทไี่ ม่มเี ง่ือนไข UCS (Unconditional Stimulus) ส่ิงเร้าทมี่ ีเง่ือนไข CS (Conditional Stimulus) การตอบสนองอย่างไมม่ เี งื่อนไข UCR (Unconditional Response) การตอบสนองอยา่ งมเี ง่ือนไข CR (Conditional Response) ข้ันท่ี 1 ขน้ั กอ่ นวางเงื่อนไข

4 ขน้ั ก่อนวางเง่ือนไข เป็นข้ันท่ีศึกษาภูมิหลังของสุนัขก่อนการเรียนรู้จากการวางเง่ือนไข ว่าภูมิหลังหรือพฤติกรรมก่อนการเรียนรู้ เป็นอยา่ งไร เขาศึกษาพบว่า สุนัขจะแสดงอาการส่ายหัวและกระดิกหาง เมื่อได้ยินเสียงกระดิ่ง แต่จะแสดงอาการ นา้ ลายไหล เม่อื ได้เหน็ ผงเนื้อบด ซึง่ แสดงได้ดังสมการ เสียงกระดิ่ง (CS) === สา่ ยหวั และกระดิกหาง ผงเน้ือบด (UCS) === น้าลายไหล (UCR) ข้นั ก่อนวางเงื่อนไข จากการศึกษาภูมิหลังท้าให้ทราบว่าพฤติกรรมก่อนการเรียนรู้ครั้งน้ี สุนัขไม่ได้แสดงอาการน้าลายไหล เม่อื ไดย้ ินเสยี งกระดง่ิ จะต้องใชผ้ งเน้อื บดเขา้ ชว่ ยโดยการจับคู่กันจึงทา้ ใหส้ นุ ขั นา้ ลายไหลได้ ข้นั ที่ 2 ข้นั วางเง่ือนไข เป็นขั้นท่ีใส่กระบวนการเรียนรู้ โดยการวางเง่ือนไขแบบคลาสสิกเข้าไป เพ่ือให้เกิดการเรียนรู้ เขาได้ส่ันกระดิ่ง (หรือเป็นการเคาะส้อมเสียก่อน) จากนั้นก็รีบพ่นผงเน้ือบด เข้าปากสุนัขในเวลาต่อมาอย่างรวดเร็ว ทาอย่างนซ้ี า้ ๆ หลาย ๆ ครงั้ เพ่ือให้สุนขั เกดิ การเรยี นรู้ ซง่ึ แสดงสมการได้ ดงั นี้ เสยี งกระดิ่ง ( CS ) + ผงเนื้อบด ( UCS ) ==== น้าลายไหล ( UCR ) สงิ่ เรา้ ที่เป็นกลาง การตอบสนอง เสยี งกระดิ่ง : CS นา้ ลาย : CR สง่ิ เรา้ ทีไ่ มม่ เี ง่ือนไข ผงเนอื้ : UCS

5 ขัน้ วางเงื่อนไข ในการวางเงื่อนไขน้ี ใช้เสยี งกระด่ิง (หรือส้อมเสียง) เป็นสิ่งเร้าที่วางเง่ือนไข (CS) และใช้ผงเนื้อบดเป็นสงิ่ เร้า ท่ีไม่วางเง่ือนไข (UCS) และอาการน้าลายไหลในขณะวางเง่ือนไขนี้ ยังอาจเป็นการตอบสนองที่ไม่ได้วางเงื่อนไข (UCR) เพราะสุนขั อาจจะน้าลายไหลจากผงเนื้อบดมากกวา่ เสียงกระดงิ่ ขนั้ ท่ี 3 ขั้นการเรียนรูจ้ ากการวางเง่ือนไข เป็นขัน้ ทท่ี ดสอบว่า สุนัขเรยี นรูห้ รือยงั ในวิธีการวางเงอื่ นไขแบบคลาสสิกน้ี โดยการตดั ส่ิงเร้าทีไ่ มว่ างเงอื่ นไข ออก (UCS) คือผงเนือ้ บด ให้เหลือแตเ่ พียงสง่ิ เร้าท่วี างเง่อื นไข (CS) คอื เสียงกระดงิ่ ถา้ สนุ ัขยังน้าลายไหลอยู่ แสดงวา่ สนุ ัข เกดิ การเรยี นรูจ้ ากการวางเงอื่ นไข (CR) น่ันเอง ดงั แสดงไดจ้ ากสมการ เสยี งกระดิ่ง ( CS ) ==== น้าลายไหล ( CR ) หลงั จากวางเง่อื นไข จุดประสงค์คือ สามารถทาใหส้ ุนขั นา้ ลายไหล เม่ือได้ยนิ เสียงกระดง่ิ ได้ ซึ่งเป็นการแก้ข้อสงสยั ทีว่ ่า ทาไมสุนัข จงึ น้าลายไหล เมื่อได้ยินเสียงฝีเท้าของคนให้อาหาร ท้ังน้ีก็เพราะสุนัข มีการตอบสนองเชื่อมโยง จากอาหารไปสู่เสียง ฝเี ท้า โดยที่อาหารเป็นสิง่ เรา้ ที่ไม่ไดว้ างเงอื่ นไข (UCS) และเสยี งฝีเทา้ เปน็ ส่งิ เร้าทวี่ างเงอื่ นไข (CS) จากผลการทดลองนี้ เป็นข้อยืนยันให้เห็นจริงว่า การแสดงปฏิกิริยาสะท้อนต่าง ๆ น้ัน อาจใช้ในการเรียนรู้ โดยวางเง่ือนไขแบบคลาสสิกได้ ทฤษฎีการเรยี นรู้ 1. พฤตกิ รรมการตอบสนองของมนุษย์เกดิ จากการวางเง่อื นไขท่ีตอบสนองต่อความต้องการทางธรรมชาติ 2. พฤตกิ รรมการตอบสนองของมนุษย์สามารถเกิดข้นึ ไดจ้ ากส่งิ เรา้ ทเ่ี ช่อื มโยงกบั สงิ่ เรา้ ตามธรรมชาติ 3. พฤติกรรมการตอบสนองของมนุษยท์ ี่เกิดจากส่ิงเร้าทเี่ ช่ือมโยงกบั สิ่งเร้าตามธรรมชาติจะลดลงเรื่อย ๆ และหยุดลงในทส่ี ดุ หากไมไ่ ด้รับการตอบสนองตามธรรมชาติ 4. พฤติกรรมการตอบสนองของมนุษย์สิ่งเร้าท่ีเช่ือมโยงกับสิ่งเร้าตามธรรมชาติจะลดลงและหยุดไปเมื่อไม่ได้รับ การตอบสนองตามธรรมชาติ และจะกลบั ปรากฏข้ึนไดอ้ ีกโดยไมต่ ้องใช้สงิ่ เรา้ ตามธรรมชาติ 5. มนษุ ย์มแี นวโนม้ ท่จี ะจาแนกลักษณะของสง่ิ เรา้ ให้แตกตา่ งกนั และเลือกตอบสนองได้ถกู ต้อง

6 กฎการเรยี นร้ไู ด้ดังนี้ 6. กฎการดับสูญ การตอบสนองจะหายไปเรื่อยๆ และจะหมดไปในท่ีสุดหากอินทรีย์ได้รบั ส่ิงเร้าท่ีวางเงือ่ นไข เพียงอย่างเดียว เช่น ถ้าส่ันกระด่ิงหลายๆคร้ัง โดยไม่ให้ผงเน้ือ ปริมาณน้าลายท่ีหลั่งออกมาจะค่อย ๆ ลดลงและจาง หายไป หรือยุติการหล่ังน้าลายในการทดลอง หากสุนัขได้รับเพียง CS โดยไม่ได้รับ UCS และเม่ือทดลองเช่นน้ี ไปเรอื่ ย ๆ ปฏกิ ิริยาน้าลายไหล จะไม่มีการตอบสนองเลย 7. กฎการฟื้นคืนสู่สภาพเดิม การตอบสนองที่ได้หยุดไปชั่วคราว อาจกลับคืนมาใหม่ ได้ด้วยตัวของมันเอง ถ้าได้รับการวางเง่ือนไขซ้าอีกครั้ง เช่น ภายหลังจากที่สุนัขเกิดพฤติกรรมที่เรียกว่า การดับสูญแล้ว พาฟลอฟได้วางเงื่อนไขซ้า กล่าวคือให้ผงเน้ือและสั่นกระดิ่งซ้าอีก พบว่าสุนัขได้น้าลายไหลออกมาอีก เราเรียกพฤติกรรมที่เกิดข้ึนมาอีกครั้งนี้ว่า การฟ้ืนคืนสู่สภาพเดิม ดังนั้นการฟื้นคืนสู่สภาพเดิม จึงเป็นสภาวะที่ ภายหลังพฤตกิ รรมที่วางเงอื่ นไขถูกเลือนไปแล้ว ได้รบั สภาวะการเรยี นรู้ซา้ อกี ครง้ั 9. กฎการแผ่ขยาย ภายหลังจากการเรียนรู้ อินทรียจ์ ะเกิดการแผ่ขยายการเรียนรู้ หรอื เกดิ การตอบสนองต่อ ส่ิงเร้าใหม่ หากสิ่งเร้านั้นมีลักษณะคล้ายกับส่ิงเร้าที่เคยทาให้อินทรีย์ เกิดการตอบสนองการเรียนรู้อย่างมีเงื่อนไข มาแล้ว เช่น นอกจากเสียงกระดิ่งแล้ว สุนัขของพาฟลอฟ ยังตอบสนองต่อเสียงอื่นๆด้วย เช่น เสียงนกหวีด เสียงนาฬิกา หรือเสียงใดๆ ท่ีมี 29 ลักษณะคล้ายเสียงกระดิ่ง ดังน้ันการแผ่ขยาย จึงหมายถึง ส่ิงเร้าใด ๆ ก็ตามท่ี ก่อให้เกิดพฤติกรรม หากมีสิ่งเร้าอื่นที่คล้ายกัน ก็สามารถทาให้พฤติกรรมการตอบสนองในลักษณะที่คล้ายคลึงกันได้ เช่น กลัวสุนัขสีขาว ก็อาจจะแผ่ขยายให้กลัวหนูแมว กระต่าย ที่มีสีขาวตามไปด้วย หรือคุณแม่จะแกงส้ม แตไ่ มม่ มี ะนาว อาจจะใช้มะขาม มะมว่ ง หรอื สม้ แขกทดแทนได้ 1. กฎการจาแนกความแตกต่าง การที่สุนัขได้เรียนรู้แยกแยะ หรือจาแนกเสียงกระด่ิงออกจากเสียงอื่นๆ เช่น เม่ือพาฟลอฟ ทดลองต่อไปให้สุนัขเรียนรู้เฉพาะเสียงท่ีต้องการให้เรียนรู้เท่าน้ัน สุนัขต้องสามารถจาแนกความ แตกต่างของเสียงกระดิ่งให้ได้ ในขั้นน้ีพาฟลอฟจะให้ผงเนื้อเฉพาะกับเสียงกระดิ่งท่ีเป็นเงื่อนไขเท่าน้ัน แต่จะไมใ่ หอ้ าหาร หลังเสยี งอ่ืนเลย สนุ ัขก็จะเกิดการเรยี นรู้ในทสี่ ุด และสนุ ัขจะหลัง่ น้าลายเฉพาะเวลาท่มี ีเสียงกระดิ่ง ดังนั้นความสามารถในการแยกแยะความแตกต่างของสิ่งเร้า จึงเกิดขึ้นไม่ได้รับการฝึกการตอบสนอง ตอ่ สิ่งเร้าอนั หนึ่ง และไมต่ อบสนองตอ่ ส่งิ เรา้ อกี อันหนง่ึ เชน่ ผูเ้ รียนสามารถแยกแยะได้ การประยุกต์ใช้ในด้านการเรียนการสอน 1. ผสู้ อนควรนาความต้องการทางธรรมชาติของผูเ้ รยี นหรือสงิ่ ทีผ่ ้เู รยี นชอบมาใชเ้ ป็นส่ิงเร้ามาใชใ้ นการจดั การ เรียนรู้และให้รางวัลผ้เู รียน ซงึ่ จะทาให้ผเู้ รยี นเกดิ การเรียนรู้ไดด้ ี 2. ผูส้ อนควรเสนอส่ิงทีจ่ ะสอนไปพร้อม ๆกบั ส่ิงเร้าท่ีผู้เรยี นชอบหรือสนใจ 3. การที่ผู้สอนนาเรื่องทเ่ี คยสอนมาแล้วกลบั มาสอนใหม่สามารถชว่ ยให้ผู้เรียนเกิดการเรียนรู้ได้ 4. ผูส้ อนควรจัดกจิ กรรมการเรยี นให้ต่อเน่ืองและคล้ายคลงึ กันระหว่างประสบการณ์เดิมกับประสบการณใ์ หม่ ซึ่งจะชว่ ยให้ผเู้ รียนเกดิ การเรียนรู้ได้งา่ ยขึ้น 5. ผู้สอนควรเสนอส่งิ เร้าในการสอนใหช้ ดั เจน ซ่ึงจะชว่ ยให้ผู้เรียนเกิดการเรียนรูแ้ ละตอบสนองไดช้ ดั เจนข้ึน 6. หากผูส้ อนต้องการให้ผ้เู รยี นเกดิ พฤติกรรมใดควรมีการใช้สิ่งเรา้ หลายแบบ แตต่ ้องมีส่งิ เรา้ ทมี่ กี าตอบสนอง โดยไมม่ เี งื่อนไขควบดูไปดว้ ย

7 สรุป หลักการเรียนรู้ทฤษฎีของพาฟลอฟเช่ือว่า ส่ิงเร้า (Stimulus) ที่เปน็ กลางเกดิ ขึ้นพร้อมๆกับสิ่งเร้าทท่ี าให้เกิด กริยาสะท้อนอย่างหน่ึงหลายๆครั้ง ส่ิงเร้าท่ีเป็นกลางจะทาให้เกิดกริยาสะท้อนอย่างน้ันด้วยการเรียนรู้ของสิ่งมีชีวิต เกิดจากการวางเง่ือนไข (Conditioning) กล่าวคือ การตอบสนองหรือการเรียนรู้ท่ีเกิดข้ึนต่อส่ิงเร้านั้นๆต้องมีเง่ือนไข หรือ มีการสร้างสถานการณ์ให้เกดิ ขน้ึ ที่เป็นผลของการเรียนรู้ พฤติกรรมตอบสนองอย่างหนึ่งอยา่ งใดของรา่ งกายอาจ ไม่ใช่เป็นผลมาจากส่ิงเร้าใดสิ่งเร้าหน่ึงเพียงอย่างเดียว ส่ิงเร้าอ่ืนๆ ก็สามารถทาให้เกิดพฤติกรรมตอบสนองได้ เหมือนกัน ถ้าสามารถวางเง่ือนไขได้อย่างถูกต้องและเหมาะสม เช่น เมื่อมีคนถามว่าเคยชิม “มะดัน”หรือไม่ ทนั ทีทไ่ี ด้ยินคาวา่ “มะดนั ” จะปรากฏว่ามีน้าลายสอข้นึ ในปาก เปน็ ต้น

8 เอกสารอ้างองิ รศ.ดร.ศิริบรู ณ์ สายโกสมุ , (2542), จติ วิทยาการศึกษา, มหาวิทยาลัยรามคาแหง, หน้า 699 - 692 ดร.วิชาญ เพ็ชรทอง, (2559), รายงานการวิจัย : การพัฒนากระบวนการสร้างช้ินงานเพื่อประเมิน พัฒนาการการเรียนรู้ของผู้เรียนที่ได้รับการจัดการเรียนการสอนตามแนวทฤษฎีการสร้างสรรค์ความรู้ ผ่านช้ินงาน รายวิชา การวดั และการควบคมุ ทางอุตสาหกรรม, มหาวิทยาลัยราชภัฏสงขลา, หน้า 6 ณั ฐ พ น ธ์ อ นุ ส ร ณ์ ท ร า ง กู ร , (2555), ร า ย ง า น วิ จั ย เ ร่ื อ ง : ปั จ จั ย ท่ี ส่ ง ผ ล ต่ อ ก า ร เ รี ย น รู้ พื้นฐานการใช้คอมพิวเตอร์เพ่ือสร้างงานออกแบบของผู้เรียนท่ีมีพ้ืนฐานด้านการเรียนที่แตกต่างกัน , มหาวทิ ยาลยั ราชภัฎสวนสุนันทา, หน้า 66-13, ณัฐวดี ศิลปศักดิขจร, (2557), การศึกษาสภาพการใช้ ปัญหาและอุปสรรคในการใช้เทคโนโลยี เพ่ือการศึกษาภายในโรงเรียนสังกัดเขตพื้นท่ีการศึกษาประถมศึกษาจังหวัดนครปฐม, บัณฑิตวิทยาลัย มหาลัย ศิลปากร, หนา้ 71 – 75