เล่ม3_1

ทป่ี ร ึกษา นายแพทยส์ มศักด์ ิ ภัทรกลุ วณิชย์ รองอธิบดีกรมอนามยั ทันตแพทยส์ ธุ า เจยี รมณโี ชตชิ ยั ผอู้ าํ นวยการสํานักทนั ตสาธารณสุข จัดท ําโดย สาํ นักทนั ตสาธารณสขุ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสขุ เ รียบ เรยี งโดย ทพญ.สปุ ราณี ดาโลดม ทพญ.วรางคนา เวชวิธ ี กอง บรรณาธิการ ทพญ.สปุ ราณี ดาโลดม ทพญ.วรางคนา เวชวิธ ี ทพญ.นนทลี วรี ชัย นางกญั ญณิช ครุฑษา นางสาวชนกิ า โตเลย้ี ง นายเสน่ห์ ครุฑษา พ ิมพ ์ครัง้ ท่ี 1 มกราคม 2554 จาํ นวน 4,000 เลม่ พ ิมพ ท์ ี่ บรษิ ัท สามเจริญพาณชิ ย์ (กรงุ เทพ) จำกดั d จากการประชุมสมั มนา เรื่อง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วันท่ี 2 – 3 มถิ ุนายน 2553 ณ หอ งประชุมโรงแรมริชมอนด จังหวดั นนทบุรี

คำนาํ ในโอกาสมหามงคลเฉลมิ พระชนมพรรษาครบ 7 รอบของพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั 5 ธนั วาคม 2554 กรมอนามัยไดเ้ ข้ารว่ มเฉลิมพระเกยี รตฯิ ในโครงการฟนั เทยี มพระราชทาน และการส่งเสริมสุขภาพช่องปากผู้สูงอายุ โดยมีวัตถุประสงค์เพ่ือแก้ปัญหาการสูญเสียฟันด้วย การใสฟ่ นั เทยี มทดแทน และลดการสูญเสียฟันด้วยการสนับสนุนให้ผู้สูงอายุดูแลอนามัยช่องปาก ต นเอง รวมทง้ั พัฒนาบริการทนั ตกรรมปอ้ งกนั ในกลุม่ ทเ่ี สย่ี งต่อการสูญเสยี ฟัน สําหรับผู้ปฏิบัติงาน องค์ความรู้และเทคโนโลยีที่เก่ียวข้องและทันสมัย นับว่าม ี ความจําเป็นอย่างย่ิงต่อประสิทธิภาพและคุณภาพในการดําเนินงาน กรมอนามัยจึงได้จัดการ ประชุมสัมมนาทางวิชาการเพ่ือสนับสนุนผู้ปฏิบัติงานและนักวิชาการทุกปี และเพ่ือให้ความรู้จาก การบรรยายของวิทยากรได้เผยแพร่ในวงกว้าง กรมอนามัยจึงได้ถอดบทบรรยาย จัดทําเป็น หนังสอื ชุด “การสรา้ งเสริมสุขภาพช่องปากผู้สูงอายุ” ซ่งึ ดําเนินการมาแล้ว 2 เรื่อง เรอ่ื งที่ 1 สุขภาพช่องปากมีความสัมพันธ์กับสุขภาพและโรคทางระบบ เรื่องที่ 2 Detection and prevention for Oral Health in the Elderly และเรอื่ งนเ้ี ปน็ เลม่ ที่ 3 การดแู ลสขุ ภาพชอ่ งปาก ผู้สูงอายุ ซ่ึงได้รวมความรู้ส่วนหนึ่งจากการประชุมสัมมนา เรื่อง การส่งเสริมสุขภาพและ กา รปอ้ งกันโรคในช่องปากในกลุ่มผู้สงู อายุ ทีไ่ ด้จัดการประชุมเมื่อวนั ท่ี 2-3 มถิ นุ ายน 2553 กรมอนามัยขอขอบคุณวิทยากรทุกท่าน ที่กรุณาให้ความรู้อันเป็นประโยชน์ต่อ การพัฒนาวิชาการด้านการสร้างเสริมสุขภาพช่องปากผู้สูงอายุ และหวังว่านักวิชาการตลอดจน บุคลากรผู้ปฏิบัติงานทุกท่าน จะได้ใช้ประโยชน์จากหนังสือที่จัดทําข้ึนเล่มนี้ เพื่อสร้างสุขภาพ และสุขภาพช่องปากท่ีดีให้กับผู้สูงอายุไทยในโครงการฟันเทียมพระราชทานและการส่งเสริม สุขภาพชอ่ งปากผ้สู งู อายุ เฉลมิ พระเกียรตพิ ระบาทสมเด็จพระเจ้าอยหู่ วั ต่อไป (ดร.นายแพทยส์ มยศ ดรี ัศม)ี อธบิ ดีกรมอนามยั การสรางเสรมิ สขุ ภาพชองปากผูสูงอายุ เลม 3 e การดแู ลสขุ ภาพชอ งปากผสู งู อายุ

สารบัญ การดูแลสุขภาพชอ่ งปากผูส้ งู อายุ 1 อ.ทพญ.ดร.มทั นา เกษตระทัต คณะทันตแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร์ • การดูแลตามความเสยี่ งต่อการเกดิ โรคโดยบคุ ลากรสาธารณสุข 1 การประเมนิ ความเสย่ี งตอ่ การเกดิ โรคสาํ หรบั ผู้สูงอายุ 1 การดูแลตามความเสย่ี ง 2 • การดูแลทําความสะอาดชอ่ งปากดว้ ยตนเองหรอื ผ้ดู ูแล 3 ผู้สูงอายกุ ลมุ่ ท่ชี ่วยเหลือตัวเองได้ 3 ผสู้ งู อายุกลมุ่ ท่ชี ว่ ยเหลอื ตนเองไมไ่ ด้ 5 • การใช้ฟลอู อไรด์ในผู้สูงอายุ 8 การเลอื กใช้ผลติ ภณั ฑท์ ําความสะอาดช่องปาก 10 ทพญ.นนทนิ ี ตั้งเจริญด ี สาํ นักทันตสาธารณสุข กรมอนามยั • อปุ กรณทาํ ความสะอาดชอ งปากหลัก 10 แปรงสีฟัน 10 • อปุ กรณเ สริมสาํ หรับทําความสะอาดซอกฟน 17 ไหมขัดฟัน 17 แปรงซอกฟัน 20 ไม้จม้ิ ฟัน 21 แปรงกระจุกเดยี ว 23 ไมข้ ดู ล้นิ แปรงสาํ หรับแปรงลิ้น 23 • ยาสฟี ัน 23 f จากการประชุมสัมมนา เรือ่ ง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วันที่ 2 – 3 มิถนุ ายน 2553 ณ หอ งประชุมโรงแรมริชมอนด จังหวัดนนทบุรี

การดูแลสขุ ภาพชองปากผสู งู อายุ บรรยายโดย อ.ทพญ.ดร.มทั นา เกษตระทัต* การดูแลสุขภาพชองปาก โดยทั่วไปจะหมายถึง การดูแลท้ังฟน เหงือก เนื้อเยื่อใน ชองปาก น้ําลาย และมุมปาก ซึ่งตองรวมกันระหวางการดูแลตามความเส่ียงตอการเกิดโรค โดยบคุ ลากรสาธารณสุข และการดูแลทาํ ความสะอาดชอ งปากดว ยตนเองหรอื ผูดแู ล 1. การดแู ลตามความเสีย่ งตอการเกิดโรคโดยบุคลากรสาธารณสุข 1.1 การประเมินความเสี่ยงตอการเกดิ โรคสาํ หรบั ผสู งู อายุ ความเสยี่ งตอ การเกดิ โรคสาํ หรบั ผสู งู อายุ ประเมนิ จากรอยโรคในชอ งปากในรอบ 3 ป ที่ผานมา และปจ จัยเส่ยี ง โดยแบง เปน 3 กลุม ไดแ ก พบรอยโรคในชอ งปาก อยางนอ ย 1 แหง พบปจ จยั เสย่ี งตา งๆ ในรอบ 3 ปทผ่ี านมา 1. กลุม เสีย่ งสงู a a 2. กลมุ เส่ียงปานกลาง - a 3 . กล มุ เส่ียงตํา่ - - ดังนั้น กอนเร่ิมวางแผนดูแลชองปากผูสูงอายุ จึงควรซักประวัติท้ังทางการแพทย สังคมพฤติกรรม เพือ่ ดูปจจัยเสี่ยง อาทิเชน - การมนี าํ้ ลายแหง นา้ํ ลายนอ ย น้าํ ลายขน - ความถข่ี องการกนิ ระหวางมอื้ จําพวกนา้ํ ตาล แปง - โรคประจําตัวหรือยา ซึ่งอาจทําใหเกิดภาวะปากแหง หรือยาที่มีสวนประกอบ เปนนํา้ ตาล * คณะทนั ตแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร ์ การสรา งเสริมสขุ ภาพชองปากผสู ูงอายุ เลม 3 1 การดแู ลสุขภาพชอ งปากผูส ูงอาย ุ

- มีคราบจุลินทรียม าก - การปฏสิ ัมพันธ เชน พดู คยุ ไมร เู รอื่ ง, หลงลมื ความจําเสอ่ื ม - ไมส ามารถดูแลทําความสะอาดชอ งปากไดดว ยตนเอง - การพบทนั ตแพทยไ มสม่าํ เสมอ - ตัวฟน เชน รูปรา ง คุณสมบัติของ enamel การมีรอยอุดฟน ทไ่ี มด ี มีเหงอื กรน รากฟน โผล ดงั นั้น ผูสูงอายุจึงมกั จะถูกรวมอยใู นกลมุ เสย่ี งปานกลางหรอื สงู อยแู ลว เนอื่ งจากมี รากฟนโผล - ใสฟ น ชนดิ ตดิ แนน หรอื ฟน เทยี มชนดิ ถอดไดซ ง่ึ มตี ะขอ จะเปน ปจ จยั เสย่ี งทสี่ าํ คญั มาก ที่ทําใหเกดิ ฟน ผไุ ด 1.2 การดแู ลตามความเส่ยี ง 1.2.1 กลมุ เสี่ยงต่าํ : มกั จะเปน กลุมท่สี ามารถดูแลตนเองไดด ี - แนะนําใหแปรงฟนตามปกติ วันละ 2 ครั้งดวยยาสีฟนผสม ฟลูออไรด - ตรวจสุขภาพชองปากอยา งนอ ยทกุ 12 เดอื น หรือ 18 เดือน รวมท้ังติดตามดูกรณที พ่ี บ white spot lesion หรือ proximal caries 1.2.2 กลมุ เสี่ยงปานกลาง : จะพบไดใ นหลายกลุม ดูแลโดย - แปรงฟน วนั ละ 2 ครง้ั ดว ยยาสฟี น ผสมฟลอู อไรด - ขดั ฟน (prophylaxis) - ใชฟ ลูออไรดว านชิ ทุก 6 เดอื น - อมนํา้ ยาบวนปากผสมฟลูออไรดชนดิ ทีไ่ มเ ปน กรด เชน โซเดยี ม ฟลูออไรด วนั ละ 1 ครั้ง ๆ ละ 1 นาที - ตรวจสุขภาพชองปากติดตามรอยโรคทุก 6–12 เดือน ถา รอยโรคใหญข้ึน หรือมีรอยโรคเกิดใหมก็อาจใชฟลูออไรด เสรมิ ไดถ ขี่ นึ้ (ทกุ 3 เดอื น) รว มกบั การแนะนาํ การบรโิ ภคอาหาร 1.2.3 กลุมเสยี่ งสงู : - แปรงฟน วนั ละ 2 ครง้ั ดว ยยาสีฟนผสมฟลอู อไรด - ใชฟลูออไรดวานชิ ทกุ 3 เดือน - อมนํ้ายาบวนปากผสมฟลูออไรด หรือนํ้ายาบวนปากที่ผสม chlorhexidine แตไมค วรเกนิ 6 สัปดาห เนอ่ื งจากมสี วนผสม ของแอลกอฮอลและฟน อาจตดิ คราบสีนาํ้ ตาล - แนะนาํ การดูแลอนามัยชอ งปากและการบรโิ ภคอาหาร 2 จากการประชุมสมั มนา เรอ่ื ง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วนั ท่ี 2 – 3 มิถุนายน 2553 ณ หอ งประชุมโรงแรมริชมอนด จังหวดั นนทบรุ ี

- ตรวจสุขภาพชองปากทุก 6 เดือน สังเกตดวู ามีการลุกลามของ รอยโรคหรือไม ถามีการลุกลามมากกวา middle third ของ dentine ก็ใหใชนํ้ายาบวนปากท่ีผสม chlorhexidine และใช ฟลอู อไรดวานิชทุก 3 เดอื นใหม รวมท้งั ตดิ ตามทกุ ๆ 6 เดือน สาํ หรบั การดแู ลตามกลมุ เสย่ี ง ในเรอ่ื งการตรวจสขุ ภาพชอ งปาก นอกจากรอยโรคแลว ควรตรวจแผลบรเิ วณเน้ือเย่อื โดยเฉพาะบรเิ วณขา งลิน้ ดวย ปจจุบัน systematic review รายงานวาไมมีหลักฐานทางวิชาการเพียงพอท่ีจะ สรุปวาการขูดหินปูน และการขัดฟน จะชวยลดหรือปองกันโรคปริทันต แตอาจไดผลทาง การรักษาเปนรายบุคคล ส่ิงสําคัญที่จะลดหรือปองกันโรคปริทันตคือ การเลิกบุหรี่ และ การควบคุมเบาหวาน ดังนั้น การดูแลสุขภาพชองปากในผูสูงอายุ จึงไมใชแคการแปรงฟน กําจัดคราบจุลินทรีย แตตองใชหลัก common risk factors ทํางานรวมกับวิชาชีพอ่ืนๆ จัดการกับปจจัยเสีย่ งรว ม ระวังเรอื่ งอาหารหวานจัด เค็มจดั รวมท้ังการเลกิ บหุ รแ่ี ละหมาก นอกจากนั้นการกระตุนกระบวนการคืนกลับของแรธาตุ (remineralization) ก็สําคัญมาก ถาพบรากฟนผุ อยารีบอุดฟน ใหใชฟลูออไรดกอน ถาผูปวยใหความรวมมือด ี จะเห็นการคืนกลับของแรธาตุเปนการรักษาแบบ minimal intervention และที่สําคัญไดแก การเสริมน้าํ ลายไมใ หป ากแหง 2. ก ารด ูแลทาํ ความสะอาดชองปากดวยตนเองหรือผูด ูแล 2.1 ผสู ูงอายกุ ลมุ คนท่ีชวยเหลือตัวเองได การทําความสะอาดชองปากเหมือนกับกลุมวัยอื่นๆ แตผูสูงอายุอาจใชไหมขัดฟน ลําบาก จึงอาจแนะนําชนิดที่ใชมือเดียว หรือใชอยางอ่ืนทดแทน เชน ใชไมจ้ิมฟนท่ีถูกวิธี ใชแปรงซอกฟน หรอื ใชผา กอ ซชวยก็ได 2.1.1 การแปรงฟน และการใชไ หมขดั ฟน มคี าํ แนะนาํ จากประเทศองั กฤษ, ออสเตรเลยี ใหแ ปรงฟน วนั ละ 2 ครง้ั ๆ ละ 2 นาที (2 For 2) เพื่อประสทิ ธภิ าพของฟลอู อไรดในยาสฟี น และการบว นปากหลงั แปรงฟนน้ัน ใหบว นยาสฟี น ทิ้ง โดยไมตอ งกลวั้ นาํ้ หรือกลว้ั นา้ํ เพียง 1-2 ฝามอื เพ่อื ใหเ หลือฟลูออไรดอยูใน ชองปาก โดยหลักการการแปรงฟนดวยยาสีฟนฟลูออไรด ควรใหฟลูออไรดคงอยูในชองปาก อยางนอย 2 ชั่วโมง แตคงยากในบริบทคนไทย เพราะเรามักจะแปรงฟนกอนทานขาวเชา ถาแปรงตอนต่ืนนอนก็ขอใหรับประทานอาหารเชาหลังจากนั้นอยางนอยครึ่งช่ัวโมง ฝร่ังเคา กินอาหารกอนแปรงฟน ยาสีฟนฟลูออไรด จึงใชไดผล แตก็ตองพิจารณาอาหารที่กินดวย ถาอาหารเชา เปนนํ้าสมหรือนํ้าท่ีมีความเปน กรดสูง การแปรงฟน หลังรับประทานทันทีอาจทําให เกดิ ฟน กรอ น (erosive) ถา จะใชไหมขดั ฟนกใ็ ชหลักการเดยี วกัน คือ ทาํ อยา งไรใหคงมฟี ลูออไรด การสรา งเสริมสุขภาพชอ งปากผูสูงอายุ เลม 3 3 การดูแลสุขภาพชอ งปากผูส ูงอายุ

ในปากหลงั แปรงฟน 30 นาที ดงั นั้น การใชไ หมขดั ฟนจงึ ควรใชก อ นแปรงฟน เพอื่ ใหฟ ลอู อไรด คงอยูบริเวณซอกฟนได ฟลูออไรดนอกจากจะชวยปองกันฟนผุแลว ยังชวยลดอาการเสียวฟน ไดด ว ย นอกจากนี้ การแปรงฟนในผูสูงอายุควรใชแปรงขนนุม ในตางประเทศแนะนําให แปรงโดยเนน บรเิ วณขอบเหงือก ขยบั แบบวนกลม ๆ (circle) จะชว ยปอ งกนั คอฟนสกึ หรอื ขยบั แลวปดลง (modified bass) หรือในญ่ีปุนจับแปรงแบบจับปากกา บางรายอาจแนะนําใหใช ผากอซเช็ดแทนการใชแปรงสีฟน ดังน้ันจะใชอุปกรณอะไร วิธีแปรงแบบไหน ข้ึนกับคําแนะนํา จากบุคลากร การเปล่ียนแปรงสีฟนไมจําเปนตองเปล่ียนทุก 3 เดือน แตถาผูสูงอายุเจ็บปวย เชน ปวยดวยไขหวัดใหญ หรือเจ็บปวยมากๆ หลังจากหายแลวควรเปลี่ยนแปรงสีฟนใหม สวนการแปรงล้ิน อาจใช้แปรงสีฟน หรือแปรงสําหรับแปรงลิ้นเฉพาะได (รายละเอียดใน การเล ือกใ ชผลิตภณั ฑท ําความสะอาดชองปาก) 2.1.2 อาหาร ผูสูงอายุควรเลือกอาหารที่มีความกรอบ มีกากใยมาก เชน ฝร่ัง แครอท แอปเปล มะมวงดิบ รวมท้ังอาหารท่ีมีการกระตุนใหหลั่งนํ้าลาย ในตางประเทศไดแนะนําให เค้ียวหมากฝร่ังหลังมื้ออาหาร เพื่อกระตุนการหล่ังของน้ําลาย และเพ่ือชวยกําจัดเศษอาหารท ี่ ตกคา งในช อ งปาก นอกจากน้ี ยังกระตนุ การทํางานของสมอง แตอาจจะไมเหมาะกบั คนไทย 2.1.3 การทาํ ความสะอาดฟนเทียม ควรแปรงดวยนาํ้ สบู ทัง้ ดา นนอกและดานทส่ี ัมผัสเนื้อเย่ือ ไมค วรใชย าสฟี น เพราะอาจเกิดรอยบนผิวฟนเทียมไดงาย ควรมีภาชนะใสนํ้ารองรับเพื่อกันการตกแตก เก็บไวใน ภาชนะท่ีมีฝาปดหลังทําความสะอาดแลว แตในผูสูงอายุที่มีโรคเรื้อรัง ภูมิตานทานตํ่า การแช ฟน เทยี มในน้ําระหวางที่นอน อาจมีเชื้อราเติบโตได และกอใหเกิด stomatitis ในผูปวยกลุมน้ี ป ระเทศแคนาดาจงึ มขี อแนะนําใหถ อดฟน เทียมออกใสกลองไวเฉยๆ โดยไมแ ชนํ้า 2.1.4 กรณปี ากแหง ใหจิบนํ้าบอยๆ หรือเคี้ยวหมากฝร่ัง หรือหาอาหารชนิดท่ีเห็นแลว ทาํ ใหน า้ํ ลายไหล เชน สะเดา น้ําปลาหวาน มะขามปอ ม แตต องระวังอยา ใหหวานมาก เคม็ มาก เพราะตุมรับรสท่ีล้ินรับรสไดนอยลง สวนยาที่ใชกระตุนการหลั่งนํ้าลายยังไมแพรหลายและ ราคาแพง ปจจุบันประเทศไทยเริ่มทดลองผลิตยาลดปากแหงจากวานหางจระเข โดยท่ัวไป ถาริมฝปากแหง ผูสูงอายุที่ปกติก็ใชลิปมันทาได แตถาเปนผูที่ภูมิคุมกันตํ่าๆ ก็ไมควรใช เนื่องจากลิปมันเปนผลิตภัณฑท่ีมีสวนผสมของไขมัน หรือวาสลิน ถาทาแลวมีบางสวนหลุดเขา บรเิ วณปอด กจ็ ะเปน Foreign bodyได ควรเลือกใชผลิตภัณฑทไี่ มมไี ขมนั ผสม เชน KY jelly สวนยาท่ีใชกระตุนน้ําลายทางระบบ เชน Pilocarpine มักจะหลีกเล่ียง เพ่อื ปอ งกนั การเกิดผลขา งเคยี ง ควรใชชนิด topical ซ่งึ มที ั้งรปู แบบของเหลว, gel หรอื spray สําหรบั พน เขา ในปากเพ่อื กระตุ้นการหลง่ั ของนำ้ ลาย 4 จากการประชุมสัมมนา เรอ่ื ง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วนั ท่ี 2 – 3 มิถนุ ายน 2553 ณ หอ งประชุมโรงแรมรชิ มอนด จังหวดั นนทบรุ ี

2.1.5 การใชน ้าํ ยาบว นปาก ถาเปนกลมุ เสี่ยง ควรใชน ํ้ายาบวนปากท่ีไมมีสวนผสมของแอลกอฮอลแ ตม ี ฟลอู อไรดผ สม นา้ํ ยาบว นปากประเภทผสมยาฆา เชอ้ื ไมจ าํ เปน ในกลมุ ผสู งู อายปุ กติ ในประเทศไทย ยาบวนปากที่วางจําหนายที่ไมมีแอลกอฮอลผสม เชน คอลเกต ฟลูโอคาริล ถามีความเขมขน ฟลอู อไรดตํ่าคอื ซื้อไดทั่วไปตามรานคากใ็ ชไดท ุกวนั ถาความเขม ขน สูงตองอยูภายใตการดแู ลของ ทนั ตบคุ ลากร โดยใชสปั ดาหล ะ 1 ครงั้ นอกจากนี้มีผลิตภัณฑอ่ืนๆ เชน CPP-ACP tooth mousse และ Bioactive glass ซงึ่ กระตนุ ใหแ รธ าตคุ นื กลบั ผวิ ฟน แตย งั มรี าคาสงู และยงั มหี ลกั ฐานทางวชิ าการ รองรับในระยะยาวนอย 2.2 ผสู งู อายกุ ลมุ ที่ชว ยเหลือตนเองไมได ขอแนะนํากอนการชวยเหลือ ควรยึดหลักการ ใหผูปวยชวยเหลือตนเองไดอยางม ี ศกั ดศิ์ รี (dignity) ใหม ากทสี่ ดุ กอ น เชน ถา จบั แปรงเองได กใ็ หจ บั แปรงเอง เราแคต รวจดวู า สะอาด หรือไม ถาจับเองไมได ก็ถามกอนวาจะใหชวยไหม เพราะการเขาไปชวยทันที อาจมีผลตอ ความรูสึก จิตใจ ทําใหรูสึกไรคา ที่ไมสามารถชวยเหลือตนเองไดอีกตอไป ตองพยายามใหมี กจิ กรรมชวยเหลือตนเองแบบงายๆ ถาทําไมไดจรงิ ๆ คอยทําให 2.2.1 การแปรงฟนในกลมุ ทีช่ วยเหลอื ตนเองไมได - อุปกรณ ไดแก แปรง 1-2 ดาม, ผา ขนหนู, ชามรองรูปไต และควรใช ถงุ มือทุกครงั้ - ตําแหนง (position) ท่ีเหมาะสม ควรใหผูสูงอายุนอนตะแคงพรอมม ี อางหรือชามรูปไตรอง ถาวางไมไดใหใชผาขนหนูรอซับนํ้าท่ีตําแหนงน้ัน ผูชวยเหลือหรือผูดูแล อาจจะอยูท างดา นหลัง จะไดไ มป วดหลงั หรอื อยดู า นขา ง หรอื ใหผ ปู ว ยหนนุ ตัก - วิธีการ ใชแปรง 2 อัน อันหน่ึงใชแปรงฟน อีกอันหนึ่งใชดามแปรงชวยร้ังชองปาก อาจปรับรปู รา งทาํ ใหด า มแปรงงอเปน มมุ เหมอื นกระจกสอ งปาก (mouth mirror) โดยใชค วามรอ น นอกจากน้ี ยงั อาจใชไมก ดลิ้น พนั ผากอ็ ซหนาๆ ทําเปน mouth prop ใหก ัด หรือใชโฟมยี่หอ open wide ใหผสู งู อายกุ ดั ไดเ ลย จะกวา งกวา แปรงสฟี น มรี อ งใหน ว้ิ จบั ไดถ นดั ใชค รง้ั เดยี วทงิ้ ใชใ น เดก็ หร อื ผสู งู อายุ ก็ได ใน ICU หรือหอผูป วย พยาบาลจะนยิ มใชฟ องนาํ้ ทีเ่ รียกวา oral swab เพื่อเอา เศษอาหารกอนใหญออก ตามดวยการแปรงฟนหรือใชผาก๊อซถูซํ้า เพราะผูท่ีดูแลตัวเองไมได ขา งกระพงุ แกม (buccal pouch) มักจะมีเศษอาหารติดคา งอยู Oral Swab ที่ใชม ี 2 แบบ คอื แบบทไี่ มชุบอะไรเลย ถาเอามาชุบนา้ํ ยาบว นปากกช็ วยใหรสู กึ สดชื่นขึ้น แตไ มมผี ลตอ ความสะอาด และแบบทีช่ บุ lemon glycerin ชนิดนห้ี า มใชใ นผูสงู อายุ เพราะยิ่งใชเนอื้ เยอ่ื จะย่งิ แหง การสรางเสริมสุขภาพชองปากผูสูงอายุ เลม 3 5 การดูแลสุขภาพชอ งปากผูสงู อายุ

นอกจากนี้แปรงสีฟันไฟฟาปจจุบันใชไดดี สะดวกกับผูดูแลท่ีจะแปรงให มีงานวิจัย ท่ีพบวาหัวแปรงแบบกลมๆ หมุนๆ จะมีประสิทธิภาพดีที่สุด ขณะท่ีรูปแบบอื่นยังไมมีหลักฐาน ทางวชิ าการวาแปรงไดดี - ลําดับขน้ั ตอนวิธกี ารแปรงฟน ควรทําเปนระบบ โดย 1) เอาเศษอาหาร กอนใหญๆ ออกกอนโดยใช Oral Swab หรือผากอ๊ ซ 2) แปรงดานนอก หรือดาน Buccal โดยใหคนไข กัดฟนไว แลวแปรงดานนอกให ครบทุกซ ี่ 3) แปรงดานใน ซ่ึงมักจะมีปญหาวาผูสูงอายุไมอาปาก ใหเอามือลูบแกม ทง้ั 2 ขา ง ใชน้วิ ลูบรมิ ฝปากใหร สู ึกผอ นคลายกลา มเนือ้ แลวคอ ยๆ เอาน้วิ ลว งลงไปใหอ า ปาก สําหรับดานในจะเริ่มจากแปรงฟนหนาบนกอน โดยวางแปรงในแนวตั้ง แปรงฟนหลังบน แลวคอ ยแปรงฟนหนา ลา ง ฟน หลังลา งเปน ตําแหนงสุดทา ย 6 จากการประชุมสมั มนา เร่ือง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วันที่ 2 – 3 มถิ ุนายน 2553 ณ หองประชุมโรงแรมริชมอนด จังหวดั นนทบุรี

ลําดบั ที่ 1 แปรงฟน หน้าบน ลําดบั ที่ 2 แปรงฟน หลงั บน ลาํ ดบั ที่ 4 แปรงฟน หนา ลาง ลาํ ดบั ที่ 3 แปรงฟนหลังลา ง รปู แสดงลําดบั การแปรงฟน ด้านใน ในกลุมผสู ูงอายทุ ีช่ ว ยเหลอื ตวั เองไมได 4) คอยซับนํ้าลายและเศษอาหารตลอดเวลา กรณีที่อยูในโรงพยาบาลก็ใช suction ในหอผปู วย ซ่ึงอนาคตที่โรงพยาบาลจะมีผสู ูงอายุกลมุ ที่ติดเตียงมากขึ้น ถาเปน ที่บา น ก็ใชผา ซับกรณีทไ่ี มม ี suction แตสาํ หรบั ผูสูงอายุที่มปี ญหาอน่ื ๆ เชน กลืนลําบาก (dysphagia) ตอ งมี suction ทบ่ี า นเพราะนา้ํ ทจี่ ะใชบ ว นปากตอ งใส Syringe 10 ซซี ี คอ ยๆ ฉดี นา้ํ ทลี ะนอ ย ระหวางแปรง และตองใช้ suction ดูดน้ำลายตลอดเวลาไมใหสําลัก ผูสูงอายุที่สมองเส่ือม บางคนอาจจะกัด เตะ ตี ตองใจเยน็ ๆ เวลาดแู ลผูสูงอายุ สําหรับผูสูงอายุที่ชวยเหลือตัวเองไมได เคล็ดลับสําหรับผูดูแล คือ ใหยืดหยุน อาจจะไมต อ งแปรงเชา และเยน็ เสมอไป แปรงเวลาไหนกไ็ ด เพราะบางทตี อนเชา ผดู้ แู ลมกี จิ กรรมมาก เชน เชด็ ตัว กินขาว ยายจากเตียงมานัง่ เปล่ยี นเวลามาแปรงฟนตอนบา ยกไ็ ด มีคาํ แนะนําจาก ผูเชี่ยวชาญดานผูสูงอายุ แตยังไมมีหลักฐานทางวิชาการวา ผูสูงอายุที่ชวยเหลือตัวเองไมได แปรงฟนแควันละคร้ังก็พอ โดยใชยาสีฟนผสมฟลูออไรด เวลาไหนก็ได และผูดูแลอาจตอง ชวยกนั มากกวา หนึง่ คน การสรางเสรมิ สขุ ภาพชอ งปากผูสูงอายุ เลม 3 7 การดูแลสุขภาพชอ งปากผสู งู อายุ

2.2.2 ขอ ควรระวงั สําหรบั ผดู ูแล - ใชแปรงจบั ใหถ นัดทง้ั 2 ดา ม - ใสถุงมอื เสมอ, อยาเอานว้ิ ไปอยรู ะหวา งฟน - ใชแ ปรงขนนมุ หวั เลก็ - ถอดฟนเทียมกอ นเสมอ ถามีฟนเทยี มใหถ อดมาแปรงขา งนอก - เวลาแปรงใหผูปวยชูมือข้ึน ผูดูแลกอดจากดานหลัง หรือใหผูสูงอายุ นอนตะแคง ใชเทคนคิ ลบู หนา ลูบรมิ ฝป าก ใหอาปาก - ที่สําคัญตองมีวิชาชีพอื่น นอกเหนือจากทันตบุคลากรเขามาชวย และ ตองสื่อสารกับญาติหรือผดู ูแลใหด ี การ ใชฟลูออไรดในผสู ูงอายุ ในฐานะทันตบุคลากรหรอื บุคลากรสาธารณสขุ ควรมีความรเู รื่องฟลูออไรดรปู แบบ ตา งๆ สาํ หรบั ผูสูงอายุ ไดแ ก 1. นํ้ายาบวนปาก ที่มีฟลูออไรดผสมมีหลายยี่หอ มีท้ังใชเปนประจําทุกวัน หรือ ทกุ สปั ดาห 2. ยาสฟี น ปกตมิ ีฟลูออไรด 1,000 – 1,500 ppm ยกเวน Prevident ของ คอลเกต ทม่ี ีฟลอู อไรด 5,000 ppm ใชในกลมุ ทีเ่ สี่ยงตอ ฟน ผุสงู มากๆ ตองใหทันตแพทยส ง่ั ให 3. ฟลูออไรดเจล เปนชนิดเดยี วกับทใ่ี ชในเด็ก APF และ NaF แบบแรกมีความ เปน กรดสูงไมเหมาะทีจ่ ะใชก บั ผูสูงอายุและเดก็ 4. ฟลอู อไรดวานิช ความเขม ขนของฟลูออไรดสูงมากถึง 22,600 ppm แตจะใช ในปรมิ าณที่นอยมาก มี 2 ชนิด คอื - Duraphat และ Duraphor ของคอลเกต วิธีใชงายมาก ไมตองบีบ จากหลอด แคเอาพกู ันจมิ้ ตรงปลายแลว ปายบริเวณทีต่ องการไดเ ลย - MI paste ของ 3M มที ง้ั ฟลอู อไรด และ Calcium phosphate แต หลกั ฐานวชิ าการยงั ไมช ัดเจน ท้ังฟลูออไรดวานิช หรือฟลูออไรดเจล ใหผลในการปองกันหรือยับยั้งฟนผุบริเวณ ดา นเรียบ (smooth surface) ไดทงั้ 2 รูปแบบ แตจ ะใชฟลูออไรดวานชิ มากกวา เพราะใชง า ย ใชป รมิ าณนอ ย ไมต อ งใช tray ซง่ึ ผสู งู อายไุ มค วรใชฟ ลอู อไรดเ จล ตอ งระวงั airway obstruction มีหลักฐานทางวิชาการท่ีพบวา ฟลูออไรดวานิช ลดฟนผุในเด็กได 38% สวนวัยทํางานและ สูงอายุมีคําแนะนําใหใช แตยังไมมีงานที่เปน systematic review ซึ่งสํานักทันตสาธารณสุข กาํ ลงั ศกึ ษาประสทิ ธผิ ลในผสู งู อายุ 8 จากการประชุมสัมมนา เรอ่ื ง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วันที่ 2 – 3 มิถุนายน 2553 ณ หองประชมุ โรงแรมริชมอนด จงั หวัดนนทบรุ ี

การทาฟลอู อไรดว านชิ ทาโดยเวน ระยะหา งสมาํ่ เสมอคอื ทกุ 3 เดอื น หรอื ทกุ 6 เดอื น หรือทุก 1 เดอื น 4 เดือน หรอื 7 เดือน ขนึ้ อยูก ับความเส่ียง ถาผสู ูงอายไุ มม คี วามเสีย่ งกไ็ ม ตอ งใช เพราะมีหลกั ฐานทางวิชาการแลววา ไมมีประโยชน ถา เส่ยี งต่ํา ก็ไมต อ งใชเสีย่ งปานกลาง ใชท กุ 6 เดือน ถา เสีย่ งสูงใชทุก 3 เดอื น วิธกี ารใชฟ ลอู อไรดวานิช - ใชผากอ๊ ซ, cotton bud หรือ air syringe ทําใหผวิ ฟนพอแหง หรอื เอาเศษ อาหารชน้ิ ใหญอ อกเทาน้ัน ไมตองแหงมาก เพราะวานชิ ทนน้าํ ได และจะ set ตวั เมื่อมนี ํ้า - เทฟลอู อไรดวานชิ ใสถ ว ยพลาสติก 0.5-1.0 มิลลิลิตร กท็ าไดท ่วั ทงั้ ปาก - ใชพูกัน หรือ cotton bud ทาเฉพาะบริเวณรากฟนท่ี expose เทานั้น ทาบางๆ ใหท่วั พยายามอยาใหโดนเหงือก เพราะอาจจะแพได ไมตอ งเปาใหแ หง - ใหผปู วยหุบปากได หลงั ทําชัว่ โมงแรกไมไดห า มทานน้าํ ทานอาหาร แตไ มควร เค้ียวอาหารแข็ง ตามที่บริษัทแนะนําวา 4-6 ช่ัวโมงแรกใหทานอาหารออนๆ และอยาเพ่ิง แปรงฟน การสรางเสรมิ สขุ ภาพชอ งปากผูสงู อายุ เลม 3 9 การดูแลสขุ ภาพชอ งปากผสู งู อายุ

การเลอื กใชผ ลติ ภณั ฑ ทาํ ความสะอาดชองปาก บรรยายโดย ทพญ. นนทนิ ี ต้งั เจรญิ ดี * อุปกรณที่ใชใ นการดแู ลสุขภาพชอ งปากมหี ลายชนิด แตอปุ กรณหลกั ที่สาํ คัญสาํ หรับ การทําความสะอาดชอ งปาก เพ่ือปองกันโรคฟน ผุ โรคเหงือกอักเสบ หรือโรคอ่ืนๆ ในชอ งปาก ก็คือแปรงสีฟนท่ีใชกันอยูทุกวันนี้ นอกจากน้ี ยังมีอุปกรณเสริมอ่ืนๆ ท่ีเพิ่มประสิทธิภาพใน การกําจัดคราบจุลินทรียโดยทั่วไป ทันตบุคลากรจะแนะนําใหประชาชนแปรงฟนวันละ 2 คร้ัง ดว ยแปรงสฟี น ขนนมุ ใชย าสฟี น ผสมฟลอู อไรด และใชไหมขัดฟน อยางนอ ยวนั ละ 1 คร้ัง และ จะมีคําถามของประชาชนเสมอวา ควรจะเลือกซื้อแปรงสีฟน แบบใด อุปกรณเสริมจําเปนตองใช หรือไม ใชอยางไร จึงเปนที่มาของหัวขอบรรยาย เร่ือง การเลือกใชผลิตภัณฑทําความสะอาด ชองปาก...จากรา นคาในครง้ั น้ี อันไดแ ก 1. อปุ กรณท าํ ความสะอาดชองปากหลัก : แปรงสีฟน 2. อปุ กรณเ สรมิ : ไหมขดั ฟน แปรงซอกฟน ไมจ้ิมฟน แปรงกระจุกเดียว แปรงสาํ หรับแปรงลิ้น 3. ยาสีฟน 4. นา้ํ ยาบว นปาก อุปกรณท ําความสะอาดชองปากหลัก แปรงสฟี น แปรงสีฟนเปนอุปกรณหลักท่ีใชในการทําความสะอาดชองปาก ท่ีประชาชนทั่วไป สามารถเลือกซ้ือจากรานคา เพื่อการดูแลสุขภาพชองปากตนเองและคนขางเคียง American Dental Association (ADA) ไดกาํ หนดคุณลักษณะของแปรงสีฟนไววา 1) ตองมปี ระสทิ ธิภาพในการกําจัดคราบจลุ ินทรีย เปน หนา ท่ีหลกั 2) ตองลดโรคเหงือกอักเสบได ซง่ึ เปน ผลมาจากขอ 1) 3) ตองไมท าํ อนั ตรายตอเหงือกและฟน ในขณะท่ีแปรงฟน ดังนัน้ แปรงสฟี นท่ีดีจงึ ตอ งผา นการทดสอบคุณสมบัตทิ ้ัง 3 ขอนขี้ อง ADA * สํานักทนั ตสาธารณสุข กรมอนามยั 10 จากการประชมุ สมั มนา เร่ือง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วันท่ี 2 – 3 มิถุนายน 2553 ณ หองประชมุ โรงแรมรชิ มอนด จังหวัดนนทบรุ ี

สําหรับประเทศไทย มี 2 หนวยงานท่ีดูแลแปรงสีฟนท่ีวางจําหนายในทองตลาด 11 ไดแ ก 1) สํานักงานคณะกรรมการคุมครองผูบริโภค สํานักนายกรัฐมนตรี (สคบ.) ควบคมุ ฉลากแปรงสีฟนทต่ี องระบุคุณสมบัติดานตาง ๆ ใหช ัดเจน 2) สํานักทันตสาธารณสขุ กรมอนามยั ดแู ลคุณภาพแปรงสฟี นใหม คี ุณสมบัติครบ ทั้ง 3 ขอ ตามท่ี ADA กาํ หนด ทั้งหัวแปรง ขนแปรง และดามแปรง 1 . ค ณุ ภ าพแปรงสฟี น สํานักทันตสาธารณสุข กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข รวมกับภาคีเครือขาย ที่เกี่ยวของไดกําหนดมาตรฐานวิชาการแปรงสีฟนท้ังหัวแปรง ขนแปรง และดามแปรง เชน แปรงสฟี น ผใู หญ กําหนดความกวาง ยาว หนาของหวั แปรง ขนแปรงเปนชนิดนุมหรือปานกลาง ขนแปรงตองไดรับการมนปลายไมตํ่ากวา รอยละ 75 แตละกระจุกของขนแปรงตองทนตอ แรงดงึ ไดไ มต า่ํ กวา 15 นวิ ตนั ดา มแปรงมคี วามยาวมากกวา 150 ซม. เปน ตน และดาํ เนนิ การ เฝาระวังคณุ ภาพแปรงสฟี น โดยการสํารวจคณุ ภาพแปรงสีฟน ในประเทศอยา งตอเน่อื งทุกๆ 3 ป เรม่ิ ตง้ั แต พ.ศ. 2543 ครงั้ ลา สดุ เปน ครงั้ ที่ 4 พ.ศ. 2550 ไดส มุ เกบ็ ตวั อยา งแปรงสฟี น ทจ่ี าํ หนา ย ในทองตลาด ทุกยี่หอทุกรุน ทั้งท่ีผลิตในประเทศและตางประเทศ ในพื้นที่จังหวัดเชียงใหม สงขลา ขอนแกน และกรงุ เทพมหานคร พบแปรงสฟี น 67 ยหี่ อ จาํ นวน 273 รนุ เมอื่ ตรวจสอบ ทางหองปฏบิ ัตกิ าร พบวา แปรงสฟี นรอ ยละ 25 ไมไ ดมาตรฐานของกรมอนามยั ขอบกพรอ งท่ี พบมากทสี่ ดุ คอื ขนแปรงแขง็ ไมผ า นการมนปลาย หวั แปรงมขี นาดใหญเ กนิ ไป และแรงยดึ แนน ของกระจกุ ขนแปรงไมเ พยี งพอ ซง่ึ กรมอนามยั ไดด าํ เนนิ การแกไ ข โดยมหี นงั สอื แจง ผปู ระกอบการ ในกรณีท่ีแปรงสีฟนมีคุณภาพต่ํากวามาตรฐานเพ่ือขอความรวมมือในการปรับปรุงแกไข หรือ ประชุมบริษัท ผูผลิตแจงผลการตรวจ นอกจากน้ี ยังมีขอมูลรายงานผลการตรวจแปรงสีฟน ในเว็บไซตสาํ นกั ทันตสาธารณสขุ สวนแปรงสีฟนที่สมุ สาํ รวจแลวพบวา ไมม ฉี ลาก ไมทราบผูผ ลิต/ นําเขา กรมอนามัยไดขอความรวมมือจาก สคบ. ในการออกตรวจตลาดตักเตือนผูจําหนาย แ ละคน หาตน ตอผนู ําเขา เพ่ือช้แี จงใหป ฏิบัตใิ หถ กู ตองตอ ไป 2. ฉ ลาก แปรงสฟี น สํานักงานคณะกรรมการคุมครองผูบริโภค สํานักนายกรัฐมนตรี (สคบ.) ควบคุม ฉลากแปรงสฟี น ใหเ ปน ไปตามประกาศคณะกรรมการวา ดว ยฉลาก ฉบบั ที่ 11 (พ.ศ. 2545) ให แปรงสฟี น เปน สนิ คาทค่ี วบคมุ ฉลาก ซง่ึ กาํ หนดวา บนฉลากแปรงสีฟนตองระบุ 5 เร่อื งดงั น้ ี 1) ลกั ษณะขนแปรง หมายถงึ มนกลม เรยี วแหลม รูปโดม หรือปลายตดั 2) ชนิดของขนแปรง เชน นมุ พเิ ศษ นุม นุมปานกลาง หรอื แขง็ 3) วัสดุที่ใชทําดามและขนแปรงสีฟน เชน ดามแปรงผลติ จากเทตราโพลีเอธิลีนและ โพลีโพรพิลีน ขนแปรงผลิตจากโพลเี อไมล การสรา งเสรมิ สุขภาพชอ งปากผสู งู อายุ เลม 3 การดูแลสขุ ภาพชองปากผสู งู อายุ

4) วธิ ีใช เชน ใชแปรงฟนอยางนอยวนั ละ 2 ครัง้ 5) ขอแนะนําอื่นๆ เชน ควรเปลี่ยนแปรงสีฟนเมื่อขนแปรงเริ่มบาน ลางแปรงให สะอาดหลงั ใชแ ละเกบ็ ในทีแ่ หง ตวั อยางรายการท่ีระบุบนฉลากแปรงสีฟน สาํ นกั ทันตสาธารณสุข กรมอนามยั จะดแู ลใหค ุณภาพและขอความบนฉลากตรงกนั และใชสัญลักษณแปรงติดดาวติดไวที่ฉลากผลิตภัณฑ เพื่อใหประชาชนไดใชฉลากแปรงสีฟน ประกอบการตดั สนิ ใจเลือกซ้ือแปรงสฟี นที่มีคุณภาพ 12 จากการประชมุ สมั มนา เร่อื ง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วนั ที่ 2 – 3 มิถุนายน 2553 ณ หอ งประชมุ โรงแรมริชมอนด จังหวัดนนทบรุ ี

3. ก ารเ ลือกซือ้ แปรงสฟี น ส่ิงที่สําคัญ คือ ความนุมของขนแปรงและการมนปลาย การเลือกซื้อแปรงสีฟน เราจะดูที่แปรง 3 จุดใหญๆ ไดแก หัวแปรง ขนแปรงและดามแปรงซ่ึงสามารถดูจากฉลาก แปรงสฟี น ได 3.1 หัวแปรง ปลายหัวแปรงเม่ือลูบดูแลวตองไมมีความคม เพราะจะบาดเหงือกหรือ เนอื้ เยื่อในชองปากไดใ นขณะท่ีแปรงฟน หัวแปรงควรมขี นาดพอเหมาะ คือ มคี วามยาวประมาณ 2-3 ซฟี่ น หวั แปรงเลก็ จะเขาไปทาํ ความสะอาดซ่ีฟนไดด กี วา หัวแปรงทีใ่ หญม ากๆ โดยเฉพาะเดก็ ซ่ึงถาใชแปรงสีฟนผูใหญ หัวแปรงจะมีขนาดใหญเกินไป ทําใหแปรงฟนไดไมสะอาด รูปราง หัวแปรงในทองตลาดมใี หเลือกมาก ถา เปน รปู สเี่ หลยี่ มจะมพี ้ืนที่ทําความสะอาดมาก แตจะเขา ไป ทําความสะอาดในจุดเล็กๆ ซอกลึกๆ ของฟนไดไมดีพอ หรือถาเปนรูปวงรี หรือขาวหลามตัด หรือรปู ไข และรูปเรยี วเลก็ (taper) จะทําความสะอาดซอกเลก็ ๆ ลึกๆ ไดด ี 3.2 ขนแปรง ขนแปรงสีฟนเปนเร่ืองที่สําคัญที่สุด เพราะทําหนาที่ในการทํา ความสะอาดฟน กําจัดคราบจุลินทรียในชองปาก ขณะเดียวกันก็ไมทําใหเกิดแผล การแนะนํา ประชาชนตามมาตรฐานวิชาการ จึงใหใชขนแปรงสีฟนนุม หรือนุมพิเศษ หรือนุมปานกลาง และเลอื กขนแปรงทไ่ี ดร บั การมนปลายทงั้ หมด แตเ นอื่ งจากความนยิ มของประชาชนในประเทศไทย บางกลมุ ชอบขนแปรงขนาดปานกลางจนถงึ แขง็ บรษิ ัทผผู ลติ บางแหงกอ็ ิงตลาด ผลิตขนแปรง กลุมปานกลาง จึงยังคงพบขนแปรงชนิดน้ีในทองตลาด นอกจากนี้ ขนแปรงแตละกระจุกตอง ทนตอ แรงดงึ ไดไ มต า่ํ กวา 15 นวิ ตนั ขนแปรงจะไดไ มห ลดุ เขา ในคอขณะทแ่ี ปรงฟน แปรงบางยหี่ อ ท่ีขนแปรงเรยี วแหลม สาํ นกั ทนั ตสาธารณสขุ กไ็ ดต รวจสอบขนแปรง เพอื่ ดปู ระสทิ ธภิ าพในกาํ จดั คราบจลุ นิ ทรยี  หรอื จะทาํ ใหเกิดแผลขณะแปรงหรอื ไม พบวา ขนแปรงทุกเสนมนกลม ไมท ําให เกิดแผล มีคณุ ภาพในการกําจัดคราบจลุ ินทรีย กถ็ อื วาผา นมาตรฐาน นอกจากน้ียังมีการออกแบบขนแปรง ท่ีบริษัทอางวาเพ่ือวัตถุประสงคอื่นๆ เชน ชวยนวดเหงือก ขณะแปรงฟน หรือชวยขัดฟน หรือชว ยทาํ ความสะอาดดานหลังของฟนซ่ีในสุด เปนตน และมีการเรียงตัวของขนแปรงในทิศทางตางๆ เปนจุดขายของบริษัท จะออกแบบ อยางไรก็ตามใหยึดถือหนาท่ีของขนแปรงในการทําความสะอาดฟน กําจัดคราบจุลินทรีย โดยไมทําใหเ กิดแผล โดยแนะนาํ ขนแปรงนมุ ปลายมนตามมาตรฐาน การสรา งเสรมิ สุขภาพชอ งปากผูส ูงอายุ เลม 3 13 การดแู ลสขุ ภาพชองปากผูส ูงอายุ

ภาพแปรงสีฟนที่ ไดมาตรฐาน ตวั อยา งขนแปรงลักษณะอน่ื ๆ ที่มีในทองตลาด ขนแปรงยาง ขนแปรงยางท่ี ขนแปรงยางที ่ เรียงอย่แู ถวนอก เรยี งอยู่แถวนอก ซ่งึ ผผู ลิตระบุ ผผู ลติ ระบ ุ บนฉลากวาชวย บนฉลากวา ชวย นวดเหงือก นวดเหงือก ขนแปรงยางรปู ถว้ ย ผู้ผลิตระบบุ น ฉลากว่าชว่ ย รวบรวมยาสีฟนั ไวใ้ นขณะที่แปรงฟนั เพื่อขดั ฟนั ขนแปรงยางท่ีอยดู า นใน ผผู ลิตระบุบนฉลากวาชว ยขดั ฟนในขณะแปรงฟน 14 จากการประชมุ สมั มนา เรอื่ ง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วนั ที่ 2 – 3 มิถนุ ายน 2553 ณ หอ งประชุมโรงแรมริชมอนด จงั หวัดนนทบรุ ี

กระจุกขนแปรงพเิ ศษท่ีหวั แปรง กระจกุ ขนแปรง พเิ ศษทห่ี ัวแปรง ซง่ึ ผูผลิตระบุบน ฉลากวาชวยทํา ความสะอาดฟน ซที่ อี่ ยดู า นในสุด 3.3 ดามแปรงสีฟน เลือกท่ีจับถนัดมือของคนแปรง มีทั้งชนิดท่ีเปนยางหรือพลาสติก มาตรฐานท่ีสํานักทันตสาธารณสุขกําหนด ความยาวของดามแปรงสีฟนไมควรต่ํากวา 150 มิลลิเมตร ถาสั้นมากๆ ก็จะจับไมถนัด และท่ีควรระวังคือ แปรงสีฟนท่ีใชแลวหรือดามแปรง พลาสตกิ ชนดิ ใส มกั จะเปราะหักงา ย หากแปรงแรงๆ อาจจะหักได ดา มแปรงสีฟนจึงออกแบบ เชน ใหมรี องบนดา มจับ เพือ่ ไมใหลื่นขณะท่ีแปรงฟน ทวี่ างนิ้วโปง ในขณะที่ แปรงฟน ดา มแปรงยาง มกี ารทําเปน รอง เพอ่ื ใหไ มล ืน่ ในขณะทแี่ ปรงฟน การสรางเสรมิ สขุ ภาพชอ งปากผสู งู อายุ เลม 3 15 การดแู ลสุขภาพชองปากผสู ูงอายุ

การออกแบบดา มแปรง ดามแปรงทําจาก ดามแปรงพลาสตกิ ชนิดนี้ เพื่อใหจ ับไดถนดั และไม พลาสติกชนิดตา งๆ อาจเปราะหักงา ย ถา ลื่นในขณะท่แี ปรงฟน ใชแ รงในการแปรงมากๆ 4 . อ ายุก ารใชง านของแปรงสฟี น มขี อ แนะนาํ วา เรอ่ื งการใชง านของแปรงสฟี น วา ควรจะเปลยี่ นเมอ่ื แปรงสฟี นเรมิ่ บาน เน่ืองจากทําใหแปรงฟนไมสะอาดและอาจทําอันตรายตอเหงือกได ซ่ึงแตละคนไมเทากัน บางคนเดอื นเดยี วแปรงสฟี น กบ็ านแลว แตบ างคน 6 เดอื นกย็ งั ไมบ าน จงึ แนะนาํ เปน กลางๆ วา ควรเปลย่ี นแปรงสฟี น ทุก 3 เดือน หรอื เมอ่ื สงั เกตไดวาขนแปรงบาน 5 . ก ารด ูแลแปรงสีฟน - การทําความสะอาดแปรงสีฟน หลังจากแปรงฟนเสร็จใหลางแปรงใหสะอาด สะบัดน้าํ ใหแหง ไมตอ งลวกนํ้ารอ น - การเก็บแปรงสีฟน วางแปรงในแนวตง้ั ในท่โี ปรง อากาศระบายไดดี ไมควรเกบ็ แปรงสีฟนในกลอง หรือใสฝาครอบตลอดเวลา จะทําใหแปรงชื้นหรือเกิดเชื้อราตรงโคนกระจุก ขนแปรง 16 จากการประชุมสัมมนา เร่อื ง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วันท่ี 2 – 3 มถิ นุ ายน 2553 ณ หองประชมุ โรงแรมรชิ มอนด จงั หวัดนนทบุรี

อ ุปกร ณเ สรมิ สาํ หรับทําความสะอาดซอกฟน แปรงสีฟนเปนอุปกรณพ้ืนฐาน ท่ีใชทําความสะอาดชอ งปากไดประมาณ 60-70% เทาน้ัน ยังมีพ้ืนที่เหลืออยูอีกประมาณ 30% ที่แปรงสีฟนไมสามารถเขาไปทําความสะอาด ไดอยางท่ัวถึง ไดแกบริเวณซอกฟน โดยเฉพาะผูที่เปนโรคปริทันตท่ีรุนแรง จึงจําเปนตองม ี อุปกรณเสริมสําหรับการทําความสะอาดซอกฟน ใหเลือกใชตามสถานการณ ตามลักษณะของ ชอ งปากของแตล ะคน ไดแ ก ไหมขดั ฟน แปรงทาํ ความสะอาดซอกฟน และไมจม้ิ ฟน 1. ไห มขดั ฟน ไหมขดั ฟน เปน เสนใยทีท่ ําจากไนลอน หรอื พลาสติกประเภทเทฟลอ นหรอื โพลเี อธลี นี ใชเพื่อกําจัดเศษอาหารและคราบจุลินทรียที่ติดระหวางซอกฟน มีท้ังประเภทที่เคลือบขี้ผ้ึงและ ไมเคลือบข้ีผึ้ง ผูท่ีเริ่มใชจะแนะนําใหใชแบบเคลือบข้ีผ้ึงกอน และชนิดที่มีสารแตงกล่ินรส และ ไมมีสารแตง กลิน่ รส การใชไหมขัดฟน เพื่อทําความสะอาดซอกฟน อาจใชก อนแปรงฟน หลังแปรงฟน และกอนนอน สวนใหญจะแนะนําใหใชวันละ 1 คร้ังกอนนอน แตมีเอกสารทางวิชาการวา การใชกอนแปรงฟนจะชวยกําจัดคราบจุลินทรียบริเวณซอกฟน และทําใหฟลูออไรดจากยาสีฟน สาม ารถเขา ไปเกาะกบั ผิวเคลอื บฟน ไดมากขณะทีแ่ ปรงฟน 1.1 ชนิดของเสนใย มี 2 แบบ 1) แบบเคลือบขี้ผ้ึง (Waxed) เหมาะสําหรับฟนท่ีสัมผัสกันแนนมาก และสําหรับ ผทู ี่เร่มิ ใชค ร้งั แรก 2) แบบไมเ คลือบข้ีผ้งึ (Unwaxed) เหมาะกับฟนที่สมั ผัสกันไมแ นน มาก อยา งไรก็ตามท้ัง 2 แบบมปี ระสิทธิภาพในการทําความสะอาดเทา เทยี มกนั ถา ใชอ ยา งถกู ตอง การสรางเสริมสุขภาพชองปากผูสูงอายุ เลม 3 17 การดแู ลสขุ ภาพชอ งปากผูส ูงอายุ

1.2 การใชเ สน ใยขัดฟน (Flossing) 1 2 3 1) ตัดไหมขัดฟนยาวประมาณฟุตครึ่ง หรือ 18 น้ิว นํามาพันรอบนิ้วกลางกับ นิ้วนาง (หรือน้ิวกลางน้ิวเดียวก็ได แตอยาพันกับนิ้วชี้) ใหแนนพอท่ีจะทําใหไมล่ืนหลุด และ ไมแนนเกนิ ไปจนบาดนว้ิ หรอื ทาํ ใหน วิ้ เจบ็ เหลอื เสน ไหมไวร ะหวา งมอื ประมาณ 3-4 นว้ิ เพอ่ื ใชท าํ ความสะอาดฟน หรอื บางคนไมถนดั อาจผกู ไหมขดั ฟนเปนวงกลมกไ็ ด ดงั ภาพ 1 2) ใชน้ิวหัวแมมือกับนิ้วช้ีจับเสนไหมไวสําหรับทําความสะอาดฟนดังภาพ 2 ให เสน ไหมเหลืออยูร ะหวา งน้ิวมือ 2 ขา งประมาณ 1/2 น้วิ จนถงึ นิว้ คร่ึง 3) คอยๆ สอดเสนไหมเขาไประหวางซ่ีฟนเบาๆ ระวังอยาใหเสนไหมกระแทก หรือบาดเหงือก ทําความสะอาดฟนทีละซ่ีโดยการใชเสนไหมโอบลอมฟนคลายรูปตัวซี (‘C’) ดังภาพ 3 4) ออกแรงถเู สน ไหมบนผวิ ฟน เบาๆ ในแนวนอน อยา ออกแรงในแนวตงั้ เพอ่ื ปอ งกนั อนั ตรายตอ เหงอื ก ถเู สน ไหมบนผวิ ฟน เบาๆ ขน้ึ บา งลงบา งซล่ี ะ 2-3 รอบ โดยเรมิ่ จากสว นบนสดุ ของซีฟ่ นลงไปใตแ นวเสน เหงือกเลก็ นอ ย แลว กลับขึ้นไปใหม 5) อยาออกแรงกดเสนไหมบนเหงือก ซึ่งจะทําใหเหงือกชํ้า เปนแผล หรือเกิด การอกั เสบได วธิ สี งั เกตวา เราออกแรงกดบนเหงอื กหรอื ไม คอื ขณะทใี่ ช ดใู นกระจกวา มรี อยกด ของเสนไหมบนเหงือกขณะใชไหมขดั ฟนหรือไม ถาทาํ ถูกวธิ จี ะไมมรี อยกดนีเ้ ลย รอยกดทเ่ี หงือก การใชไหมขดั ฟน ถาใชไมถ กู จะทาํ อันตรายตอ เหงือก ปกตเิ สน ใยไมค วรขาดขณะใช แตถ า เสนใยขาดอยเู สมอบรเิ วณใด แสดงวา ฟนทีอ่ ดุ ไวบ รเิ วณนัน้ อาจมปี ญ หาควรรบี แกไ ข 18 จากการประชุมสัมมนา เรอื่ ง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วนั ที่ 2 – 3 มถิ ุนายน 2553 ณ หองประชมุ โรงแรมรชิ มอนด จงั หวดั นนทบุรี

1.3 ปญหาของการใช ไหมขัดฟน ที่สําคัญคือ ใชยาก ตองฝกฝน และยิ่งถาระหวาง ซี่ฟน สัมผสั กนั แนนมากกจ็ ะยากข้นึ อาจตอ งใชแ รงกดจนโดนเหงือกขางลา ง นอกจากไหมขดั ฟน แบบธรรมดาแลว ยงั มไี หมขดั ฟน อกี 2 แบบ คอื ซปุ เปอรฟ ลอส (Superfloss) กับ Floss threader ซึ่งใชทําความสะอาดใตสะพานฟน สําหรับผูที่ใสฟนชนิด ตดิ แนน หรือใสลวดจัดฟน - ซุปเปอรฟลอส (Superfloss) ใชส ําหรับคนไขจ ัดฟน หรือ ใสส ะพานฟน หรือ ตามท่ีทันตแพทยแนะนํา วิธีใช คือ สอดสวนปลายที่แข็งผานซอกฟนที่ใสไว แลวดึงสวนท่ีเปน ฟองนาํ้ มาโอบแนบดา นขา งของฟนท่คี รอบโดยใชน ้วิ บังคบั ขัดจากขอบเหงือกไปทางดานบดเคย้ี ว 6 คร้ัง จากนนั้ ใชฟองน้าํ ทาํ ความสะอาดซอกฟน ทคี่ รอบอกี ซหี่ น่ึงที่อยขู างๆ ดงั ภาพ ภาพการใช Superfloss - Floss threader ใชทําความสะอาดบริเวณท่ีใสสะพานครอบฟน และบริเวณท่ี ใสลวดจัดฟนเชนเดียวกับ Superfloss แตรูปรางเปนหวงพลาสติกคลองเสนใยขัดฟน ดังภาพ เวลาใช ตัดไหมขัดฟนยาวประมาณฟตุ คร่ึงหรือ 18 น้วิ ใสลงไปในหว งของ (Floss Threader) ปลายเข็มสอดไปใตสะพานฟน ไหมขัดฟนก็จะผานเขาไปตรงบริเวณใตสะพานฟนหรือทํา ความสะอาดตรงบริเวณใตสะพานฟน หรอื ลวดจดั ฟน ภาพการใช Floss threader อีกรูปแบบหน่ึงของไหมขัดฟันคือ มี Floss holder เปนเครื่องจับเสนใยสําเร็จ จะมีไหมติดอยูกับดามจับแทนการพันนิ้วมือดังภาพ ทําใหใชไดสะดวกข้ึน โดยวางลงไประหวาง ซี่ฟนตรงๆ แตมีขอ เสยี คอื ประสทิ ธผิ ลไมดเี ทาทคี่ วรเนอื่ งจากไมสามารถโอบรอบซฟ่ี น และอาจ ทาํ ใหบ าดเหงอื กได แตข อดีคอื ใชส ะดวก การใชนว้ิ มือมีประสิทธิภาพดีกวามากถาใชถ กู วธิ ี การสรา งเสรมิ สขุ ภาพชอ งปากผูสงู อายุ เลม 3 19 การดูแลสขุ ภาพชอ งปากผสู งู อายุ

ภาพการใช Floss holder พร้อมไหมขดั ฟัน 2 . แ ปรง ซอกฟน (Proxabrush, Interdental brush) กรณีที่มีฟนหางหรือฟนลมเอียง มีชองระหวางฟน มีเหงือกรน หรือไมมีฟน ดานขาง หรือดานหลังของฟนซ่ีสุดทาย การใชไหมขัดฟนไมสามารถแนบเขาไปกับตัวฟนได ประสทิ ธภิ าพไมด พี อ จงึ มอี ปุ กรณอ กี ชนดิ หนงึ่ ทเี่ ขา มาเสรมิ ชว ยทาํ ความสะอาด คอื แปรงซอกฟน ที่ใชอยูมีท้ังชนิดที่มีดามจับ (Proxabrush) ดังภาพ และที่ไมมีดามจับ มีลักษณะคลายแปรง ลางขวดขนาดเลก็ (Interdental brush) ดังภาพ สว นที่ใชท ําความสะอาดมี 2 แบบ คือ รูปราง ทรงกระบอก (cylinder) และทรงกรวย (taper) Proxabrush Interdental brush 20 จากการประชุมสมั มนา เร่อื ง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วนั ที่ 2 – 3 มถิ นุ ายน 2553 ณ หองประชุมโรงแรมริชมอนด จงั หวัดนนทบุรี

วิธีใช สอดแปรงเขา ไปตรงชอ งวางระหวางซฟี่ น จากนนั้ วางแปรงบนเหงอื กใหแ นบ ดานหน่ึงของซอกฟน แลวถูเขาถูออกประมาณ 3-4 คร้ัง แลวเบนแปรงมาแนบอีกดานหนึ่ง ถูเขาถูออก 3-4 คร้ัง ทําเชนน้ีกับซอกฟนที่มีชองวางโดยเขาจากดานกระพุงแกมและเขาจาก ดา นลิ้นดว ย ถา ใช Proxabrush จะเขา ไดท งั้ 2 ดา น สว น Interdental brush นนั้ ใชเ ขา จาก ดา นกระพงุ แกม เทานัน้ ภาพการใชแ ปรงซอกฟน การเลือกแปรงซอกฟน ตองเลือกขนาดแปรงซอกฟนใหเหมาะสมกับขนาดของ ซอกฟน ของเราดวย ถาเลือกแปรงซอกฟนท่ีเล็กเกินไปแปรงจะไมสัมผัสกับซอกฟน ถาขนาด ใหญเกินไปก็จะทําใหออกแรงมาก และอาจทําใหเกิดการอักเสบได ถามีฟนหางหรือมีชอง ซอกฟนกวาง การใชแปรงซอกฟนมีสวนชวยไดมาก แตถาซอกฟนแคบอยาใชแปรงซอกฟนใหใช ไหมขดั ฟนทาํ ความสะอาดแทนเพอ่ื ปอ งกันแรงกดจากแปรงไป ทาํ ใหฟ นสึกหรอื เหงอื กรน 3. ไ มจิม้ ฟน เปนอุปกรณเสริมที่ทันตแพทยไมคอยแนะนําใหใช เน่ืองจากจะมีปญหาตามมา แตเปนอุปกรณที่ถูกใชมากท่ีสุด สามารถใชไดทันทีหลังอาหาร ใชสะดวกโดยเฉพาะผูสูงอาย ุ โดยท่ัวไป ไมจิ้มฟนมีหนาท่ีกําจัดเศษอาหารชิ้นใหญท่ีติดตามซอกฟน แตไมสามารถกําจัด คราบจลุ นิ ทรียไ ด 3.1 ตามมาตรฐานผลิตภัณฑอตุ สาหกรรม มอก. 491-2547 ไมจ้ิมฟน หมายถึง ผลิตภัณฑที่ทําจากไมหรือพลาสติก ใชสําหรับเขี่ยเศษอาหาร ทีต่ ิดฟนออก หรอื ทาํ ความสะอาดซอกฟน มรี ปู รา งเปนแทงยาว มีสว นปลายที่ใชงานท้ังสองขา ง หรือขางเดียว ตองผานกรรมวิธีทําความสะอาดที่เหมาะสม เชน ใชสารเคมีหรือความรอน สวนปลายท่ีใชงานอาจมีการชุบสารปรุง แตงกลิ่นรส ซึ่งเปนชนิดและใชในปริมาณที่ปลอดภัย สวนทใี่ ชจบั อาจทําเปน ลวดลาย เพอ่ื ใหส ะดวกแกก ารใชงานได การสรา งเสรมิ สขุ ภาพชอ งปากผูส งู อายุ เลม 3 21 การดูแลสุขภาพชองปากผสู ูงอายุ

ในประเทศไทย ประเภทและชนิดของไมจม้ิ ฟน ทาํ จากวัสดุ 2 ประเภท - ประเภทไม มชี นิดทีช่ บุ สารปรงุ แตงกลิน่ รส และชนิดที่ไมชบุ สารปรงุ แตง กลิ่นรส การควบคุมคุณภาพ ไดกําหนดใหไมจ้ิมฟนประเภทนี้ตองมีผิวเรียบ ไมเปนขุยหรือมีรอยจาก การฉีกของไม ทิศทางของเสี้ยนไมขนานกับความยาวของไมจิ้มฟน หากชุบสารปรุงแตงกล่ินรส สารน้ันตองเปนช้ันคุณภาพอาหาร โดยผูทําตองมีใบรับรองคุณภาพวาเปนชั้นคุณภาพอาหารไวที่ โรงงาน - ประเภทพลาสติก ตองมีผิวเรียบไมมีสิ่งเจือปน ไมมีฟองอากาศหรือไมปรากฏ ลกั ษณะบกพรองทีอ่ าจเปนอนั ตราย หรอื ผลเสียหายตอ การใชงาน เกณฑในการตรวจสอบไมจม้ิ ฟน - ความยาวตอ งไมนอ ยกวา 50 มลิ ลิเมตร - สวนปลายท่ใี ชงาน มีความยาวไมเ กนิ 1.2 มิลลิเมตร เล็กมากๆ ไมเรียวแหลม มาก และจะตองมีความแขง็ แรง - ไมจิ้มฟนประเภทไม สามารถรับแรงกด 4.5 นิวตันได โดยไมหักภายในระยะ เวลา 5 วนิ าที แตถ า เปน ประเภทพลาสตกิ ตอ งงอไมจ มิ้ ฟน ตรงกลางเปน มมุ 90 องศา ถงึ 95 องศา ไดโดยไมจ มิ้ ฟนไมหัก 3.2 ปญหาของการใชไมจ ม้ิ ฟน ไมจ้ิมฟนที่มีขายอยูในตลาด มีเพียงมาตรฐานของกระทรวงอุตสาหกรรมควบคุม คอื มอก. 491-2547 ออกมา เมอ่ื ป 2547 แตย งั ไมม กี ารควบคมุ คณุ ภาพจรงิ จงั สว นใหญจ ะ แขง็ เกนิ ไป ถา ใชน านๆ และออกแรงมากเกินไป จะทาํ ใหหกั ทาํ อันตรายเหงือก ทาํ ใหเหงือกรน และทําใหฟนหาง เกดิ ชอ งวา งระหวา งซฟี่ น มากขน้ึ สง ผลใหเ ศษอาหารตดิ บรเิ วณดงั กลา วงา ยขนึ้ กวา เดมิ การใชท ถี่ กู ตอ ง คือ ใชไมจิ้มฟน เข่ียเศษอาหารออกเบาๆ ไมควรใชแรงแคะหรืองัดเพ่ือ กําจัดเศษอาหาร ถาเศษอาหารติดแนนระหวางซอกฟนเปนประจํา ควรหาสาเหตุอื่นๆ และรีบ แกไ ข เชน อาจมีฟนผซุ อกฟน หรือฟน ที่อุดหรือครอบไวมีปญหา เปนตน 22 จากการประชุมสมั มนา เร่อื ง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วันท่ี 2 – 3 มถิ นุ ายน 2553 ณ หอ งประชุมโรงแรมริชมอนด จังหวัดนนทบรุ ี

บางแหงพบวาไม้จิ้มฟันไมสะอาด อาจจะมาจากขั้นตอนการผลิต หรือการเก็บใน ภาชนะเปด เชน วางไวบ นโตะ อาหาร ผทู เี่ ปน โรคปรทิ นั ตไ มค วรใช เพราะอาจตดิ เชอื้ จากไมจ ม้ิ ฟน ทไี่ มส ะอาดได และถาใชอยางไมระวงั ไมจิม้ ฟน อาจตกลงในคอได 4 . แ ปรง กระจุกเดยี ว (single tufted brush) เปนแปรงเสริมสําหรับผูท่ีมีฟนเก ฟนลมเอียง หรือบริเวณท่ีแปรงสีฟนเขาไปทํา ความสะอาดไมทั่วถงึ แนะนําใหใชบ ริเวณดา นในของฟนลา ง ในผทู ใ่ี สเ ครอ่ื งมอื จดั ฟนหรือบริเวณ ฟน ดา นหลงั วิธใี ช หลังจากการแปรงฟน ตามปกติแลว ใหใ ชแ ปรงซอกฟนกวาดขนแปรงไปตาม คอฟน เม่ือถึงซอกฟนจึงขยับขนแปรงอยูกับที่แลวปดไปดานบดเค้ียวทําเชนน้ีกับฟนทุกซ่ีที่ ตอ งการ 5 . ไ มขดู ลิ้น แปรงสําหรับแปรงลนิ้ ในกลุมผูใหญ พบวา มีคราบติดที่ลิ้นและเปนสาเหตุ ท่ีทําใหเกิดกล่ินปาก จากเชื้อโรคหลายชนิดท่ีสะสมอยูที่ล้ิน ดังนั้น คนทมี่ กี ลน่ิ ปากและมคี ราบตดิ อยบู นลนิ้ จงึ ควรใชแ ปรงสาํ หรบั แปรงลน้ิ ซึ่งมีลักษณะแบน จะไมโดนเพดานปากในขณะแปรง และไมทําใหเกิด อาการขยอนเวลาแปรงควรแปรงกอนการแปรงฟน แปรงเบาๆ จาก โคนลิ้นมาปลายล้ิน โดยไมตองใชยาสีฟน แตในเด็กไมแนะนําใหใช เพราะอาจทําใหตุมรับรสที่ลิ้นอักเสบ ถาไมมีแปรงสําหรับแปรงล้ิน ก็ใชแปรงสีฟนธรรมดาที่ขนแปรงนุม เพ่ือปองกันการอักเสบและ เลือดออกท่ีล้ิน เน่ืองจากถามีแผลสะสมท่ีลิ้นก็ยิ่งทําใหก ล่ินปากรุนแรง ข้นึ ยาสีฟน ยาสฟี นเปนอุปกรณชวยในการแปรงฟน คณุ สมบตั ิยาสฟี นที่ดี ไดแก 1. ทาํ ความสะอาดฟนไดดี 2. ไมท ําอันตรายตอเหงอื กและฟน ไมระคายเคอื งตอ เย่ือบุชอ งปาก 3. ปองกนั ฟนผุ 4. มกี ลิ่น รส ดี 5. เน้ือยาสฟี นเปนเน้อื เดียวกันตลอดไมแ ยกชัน้ 6. มรี ปู แบบทส่ี ะดวก และราคาไมแพง การสรา งเสริมสุขภาพชองปากผูสงู อายุ เลม 3 23 การดูแลสุขภาพชองปากผสู ูงอายุ

โดยมีสว นประกอบหลักของยาสฟี น ดังน ้ี - สารขดั ฟน 15-50 % (แบบเจลใสมีสารขัดฟน 15-25% ในรปู ซลิ ิกา) - สารใหค วามชมุ ช้นื 20-40 % - สารใหฟอง 1-2 % - สารควบคุมความเหนยี วขน 0.5-2 % - สารปรงุ แตงกล่ินรส 1-2 % - สารกนั เสีย 0.1-0.2 % - สารอื่นๆ เชน ฟลูออไรด สมนุ ไพร สารระงับเชอ้ื ฯลฯ ยาสฟี นท่ีมจี าํ หนา ยในทองตลาดมีหลายชนดิ ใหเ ลือกใช เชน ยาสีฟนผสมฟลูออไรด ยาสฟี น สมนุ ไพร ยาสฟี น ไวทเ ทนนง่ิ ยาสฟี น แกเ สยี วฟน ยาสฟี น ขจดั คราบบหุ รแ่ี ละชากาแฟ เปน ตน 1. ย าสีฟ นผสมฟลูออไรด โดยทั่วไป จะแนะนําใหใชยาสีฟนผสมฟลูออไรดเพ่ือชวยปองกันฟนผุ เปนชองทาง ในการไดรับฟลูออไรดที่ดีทั้งสําหรับเด็กและผูใหญ พบวาผูที่แปรงฟนดวยยาสีฟนผสมฟลูออไรด เปนประจําจะมีโอกาสเกิดฟนผุนอยกวาผูที่ไมไดใชยาสีฟนผสมฟลูออไรดประมาณรอยละ 30 กระบวนการท่ีฟลูออไรดเขาไปเสริมความแข็งแรงของผิวเคลือบฟน จะเกิดข้ึนขณะท่ีเราแปรงฟน จึงควรแปรงฟนนานอยางนอย 2 นาที เพ่ือใหฟลูออไรดในยาสีฟนมีเวลาพอท่ีจะเขาไปจับกับ ผิวเคลอื บฟน ได ยาสีฟนผสมฟลูออไรดท่ีมีจําหนายในทองตลาดจะมี 2 แบบ คือยาสีฟนสําหรับ ผูใหญ ซงึ่ จะมฟี ลอู อไรด 1,000 ppm และยาสฟี น สาํ หรบั เดก็ ทมี่ ปี รมิ าณฟลอู อไรด 500 ppm สามารถอานไดจากฉลาก ในบานท่ีมีเด็ก ไมควรใชยาสีฟนสําหรับผูใหญหลอดเดียวใชท้ังบาน เนอ่ื งจากมกี ารศกึ ษาพบวา เด็กทมี่ ีอายตุ ํ่ากวา 6 ป จะกลืนยาสีฟนถงึ รอยละ 30 ขณะท่แี ปรงฟน โดยไมไดตั้งใจ เพราะวากลามเนื้อชวยในการกลืนยังไมดีพอ จะทําใหเด็กไดรับฟลูออไรด เกนิ ขนาด นอกจากนี้ ยาสีฟน ของเด็กจะมีการเติมกลน่ิ รสลงไป เชน รสสม รสโคก ทาํ ใหเด็ก ชอบทานยาสีฟน ผูใหญควรระวังเก็บยาสีฟนใหพนมือเด็ก รวมท้ังเปนผูบีบยาสีฟนใหเด็กเอง และดแู ลขณะทเ่ี ด็กแปรงฟน ไมใ หเดก็ กลืนยาสีฟน ขอ แนะนําสาํ หรับผูปกครองในการเลอื กใชยาสฟี น ผสมฟลอู อไรดสาํ หรบั เด็ก 1. ควรแปรงฟนโดยใชย าสฟี นผสมฟลอู อไรดอยางนอ ยวนั ละ 2 คร้ัง และแปรงฟน นานคร้งั ละ 2 นาทขี น้ึ ไป 2. ในเดก็ ท่ีมอี ายตุ ่าํ กวา 6 ป - ผปู กครองควรเปนผูบ บี ยาสฟี น ใหเด็ก - ดูแลเดก็ ในขณะทเี่ ด็กแปรงฟน อยาใหเ ดก็ กนิ หรือกลืนยาสฟี น 24 จากการประชมุ สัมมนา เร่อื ง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วันที่ 2 – 3 มถิ นุ ายน 2553 ณ หอ งประชุมโรงแรมรชิ มอนด จงั หวัดนนทบุรี

3. ในทองตลาดมยี าสีฟนผสมฟลูออไรด 1,000 ppm และ 500 ppm เดก็ ทมี่ ี อายุตํ่ากวา 6 ปควรเลือกใชยาสีฟนสําหรับเด็กท่ีมีปริมาณฟลูออไรด 500 ppm เพื่อลด ความเส่ียงตอการกลืนฟลูออไรดเขาไปมากเกินไปในขณะท่ีแปรงฟน โดยดูฉลากเลือกที่ระบุวาม ี แอคทีฟฟลูออไรดอ ิออน 500 พีพีเอ็ม หรือมีโซเดียมฟลูออไรด 0.11% w/w หรือมีโซเดียม โมโนฟลอู อโรฟอสเฟต 0.38% w/w เดก็ ทมี่ อี ายุ 1 ปคี รง่ึ - 3 ป เด็กท่ีมอี ายุ 3 - 6 ป ใชยาสีฟนขนาดเมลด็ ถว่ั เขยี ว ใชยาสีฟนขนาดเมลด็ ขา วโพด เดก็ ที่มีอาย ุ เดก็ ท่มี อี าย ุ ตํา่ กวา 2 ป  6 ปขน้ึ ไป ควรใชยาสฟี น บบี ยาสฟี นยาว ในปรมิ าณ ครง่ึ เซน็ ติเมตร แตะขนแปรง พอชื้นเทาน้ัน 4. ปรมิ าณยาสีฟน ผสมฟลอู อไรดท่ีเหมาะสมในการแปรงฟน แตละครัง้ - เดก็ ทม่ี ีอายตุ า่ํ กวา 2 ปควรใชย าสีฟน ในปริมาณทแี่ ตะขนแปรงพอชน้ื เทาน้นั - เดก็ ทมี่ ีอายุ 1 ปคี รึง่ - 3 ป ใชย าสฟี น ขนาดเมลด็ ถ่ัวเขยี ว - เด็กทมี่ ีอายุ 3 - 6 ป ใชยาสีฟน ขนาดเมลด็ ขา วโพด - เดก็ ทมี่ อี าย ุ 6 ปขน้ึ ไป บีบยาสฟี นยาวครง่ึ เซนตเิ มตร 2. ย าสฟี นไวทเทนน่ิง (ยาสีฟน ทาํ ใหฟ น ขาว) ยาสฟี น ไวทเทนนิง่ ทีท่ าํ ใหฟน ขาวมสี ว นผสมของสารฟอกสีฟน 2 ประเภท ไดแก ประเภทที่ 1 มสี วนผสมของ 10% คารบาไมดเปอรออกไซด หรือ 3% ไฮโดรเจน เปอรออกไซด ในประเทศไทยอนุญาตใหขายไดเฉพาะในรานขายยา การใชควรปรึกษา ทันตแพทย เพราะอาจมีผลแทรกซอ นทาํ ใหเ สยี วฟน ได ประเภทท่ี 2 เปน ยาสีฟนไวทเ ทนน่ิงท่วี างขายตามทองตลาด มสี ว นผสมของผงขัด ที่คอนขางหยาบ หรือผสมสารบางชนิดทําใหคราบที่ติดแนนหลุดงายขึ้น ยาสีฟนชนิดนี้จะชวย กําจัดคราบสบี นตวั ฟน เชน น้ําชากาแฟ บหุ ร่ี ทาํ ใหฟ น ขาวขน้ึ เทา กบั สฟี น เดิมตามธรรมชาติ การสรางเสริมสขุ ภาพชองปากผูสงู อายุ เลม 3 25 การดแู ลสุขภาพชอ งปากผูสูงอายุ

ยาสีฟนประเภทนหี้ าซอ้ื ไดท ว่ั ไป แตผ งขดั ทห่ี ยาบอาจขดั ถผู วิ เคลอื บฟน ใหส กึ ดว ย จงึ ไมค วรใช เปน ประจาํ 3 . ย าสฟี นแกเ สียวฟน ยาสีฟน ทแี่ กเ สยี วฟนจะใสส ารในกลุมตอไปน้ ี - สตรอนเชยี มคลอไรด - โปตัสเซยี มไนเตรท + ฟลอู อไรด - สตรอนเชยี มอาซเิ ตต + ฟลอู อไรด - โปตสั เซยี มไนเตรท + แสตนนสั ฟลูออไรด เพอ่ื ชว ยลดอาการเสยี วฟน จากฟน สกึ ซง่ึ เกดิ จาก dentinal tubule เปด ในบรเิ วณนนั้ สารพวกน้ีจะไปปดที่ tubule ไมใ หสัมผัสกับสิ่งแวดลอ ม จึงลดการเสียวฟน เพียงช่ัวคราวเทา น้ัน ไมใชว ธิ กี ารรักษาอาการเสียวฟนใหห ายขาด บางรายอาจจะตองอุดฟน ปดรอยสึก ปองกนั ไมให อาการลุกลามมากขึน้ 4 . ย าสีฟ น สมนุ ไพร ยาสฟี น สมนุ ไพร เปนท่ีนยิ มในไทย มีท้งั ชนดิ สตู รของไทยและสตู รตา งประเทศ 4.1 ยาสีฟนสมนุ ไพรสตู รตางประเทศ ชนดิ ของสมุนไพรที่นาํ มาใช ไดแก - คาโมไมล (Chamomile) ตานการอักเสบ - อิซนิ าเซยี (Echinacea) ตา นการตดิ เชอ้ื - เซจ (Sage) ฆา เชอ้ื และดับกลน่ิ - เมอรด (Myrrh) และรทั ทานี (Rhatanv) ทาํ ใหเ หงอื กรัดตวั และชว ยในการสมานแผล - น้าํ มนั เปปเปอรมินท (peppermint oil) มีกล่ินหอมทําใหสดชืน่ และตอ ตานจุลนิ ทรยี  - แ ซงกวนิ าลีน (Sanguinarine) มีฤทธ์ิฆา เช้อื บางชนิดในชองปาก สมุนไพรบางชนิดพบวา สามารถลดอาการอักเสบของเหงือกได แตไมไดลดคราบ จุลินทรีย จึงเหมาะสําหรับผูมีปญหาเหงือกอักเสบแตไมเหมาะกับผูมีปญหาฟนผุ สวนใหญ ยาสฟี น สมุนไพรตางประเทศจะมคี าโมไมล ถา มีปญหาโรคเหงอื กก็ใชได แตถ า มปี ญหาฟน ผใุ หใ ช ยาส ฟี นสมนุ ไพรท่ีผสมฟลูออไรด 26 จากการประชุมสมั มนา เรอื่ ง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วันที่ 2 – 3 มถิ ุนายน 2553 ณ หองประชุมโรงแรมริชมอนด จังหวัดนนทบุรี

4.2 ยาสีฟน สตู รสมนุ ไพรของไทย ชนิดของสมนุ ไพรที่นาํ มาใช ไดแก ช่อื ส มุนไพร สรรพคุณ ชอื่ สมนุ ไพร สรรพคณุ เกลือ ฆา เช้อื สมานแผล ใบพลู ฆา เช้อื สารสม หามเลอื ด วา นหางจระเข ตา นเชอ้ื สมานแผล การบรู ฆาเชอ้ื ชะเอมเทศ แตงกลิ่น แกค ัน ระคายคอ พมิ เสน ฆาเช้อื รกั ษาบาดแผล ใบฝรัง่ ฝาดสมานและดบั กลน่ิ ปาก กานพลู ฆาเช้อื และเปนยาชาเฉพาะที่ เกล็ดสะระแหน แตงกล่ิน ตานเชอ้ื เปลือกขอย ลดอาการปวดฟน สีเสยี ด ฝาดสมาน หา มเลือด โสม แกอกั เสบ ลดอาการบวม เปลือกมงั คุด สมานแผล ตานการอักเสบ ดินสอพอง ผงขัดฟน วา นกีบแรด แกแ ผลในปาก ล้ินทะเล ผงขัดฟน ขนั ทองพยาบาท เปลือกตนใชถูเหงือกแข็งแรง เกษรบวั หลวง สารสกัดจากใบและดอกมฤี ทธิย์ งั ย้งั การเตบิ โตของจุลินทรีย ยาสีฟนสมุนไพรไทยมีท้ังใสเ กลอื การบรู พิมเสน เปลอื กขอย วานหางจระเข ซึ่งมี การระบสุ รรพคณุ ไวท ่ีฉลาก แตย งั ไมม ีการควบคุม ยกเวนยาสีฟน ทีผ่ สมฟลอู อไรด มีการควบคุม โดยสํานักงานคณะกรรมการอาหารและยา เพราะฟลูออไรดเปนสารควบคุมพิเศษที่กระทรวง สาธ ารณสขุ ใหก ารดแู ล สวนยาสฟี น อื่นๆ ยงั ไมมีหนว ยงานควบคุมดแู ล ขอควรระวงั ยาสีฟนสมุนไพรที่ผลิตไดโดยใชวัตถุดิบธรรมชาติ อาจพบสารปนเปอนและเชื้อ จุลินทรียที่ติดมากับวัตถุดิบ จึงควรเลือกซื้อยาสีฟนที่ไดรับการตรวจสอบและข้ึนทะเบียนจาก สํานักงานคณะกรรมการอาหารและยา หรือไดร ับเครอ่ื งหมายมาตรฐานอสุ าหกรรม (มอก.) และ ดวู นั ผลติ ท่ี ไมค วรนานเกนิ 3 ป ยาสฟี น สมนุ ไพรทน่ี าํ มาตรวจสว นใหญจ ะพบเชอ้ื รา การผลติ จงึ ตอ งทาํ ทลี ะนอ ย ผงขดั ท่ีนาํ มาใชต อ งละเอยี ด ถาหยาบมาก เวลาแปรงแรงๆ จะทําใหฟน สึกได 5 . ย าสีฟ น ควบคุมหนิ ปูน สารสําคัญในยาสีฟนควบคุมหินปูน คือ เททราไพโรฟอสเฟตและโปตัสเซียม ไพโรฟอสเฟต การใชอยางตอเนื่องจะสามารถควบคุมการเกิดหินปูนได แตอาจมีอาการเสียวฟน หรือแพสารท่ผี สมในยาสฟี น จงึ ควรเลอื กใชด วยความระมัดระวงั การสรางเสรมิ สุขภาพชอ งปากผสู งู อายุ เลม 3 27 การดูแลสุขภาพชอ งปากผสู งู อายุ

6 . ย าสฟี นขจดั คราบบหุ ร่ีและชากาแฟ เปน ยาสีฟน ที่มผี งขัดสาํ หรับขจดั คราบชาและกาแฟโดยเฉพาะ นํ้ายาบว นปาก เปน อุปกรณเ สรมิ ชนดิ หน่งึ ท่ปี ระชาชนนิยมใชเ พอ่ื ดูแลสขุ ภาพชอ งปาก แตไ มแนะนํา ใหใ ชป ระจาํ หรอื ตดิ ตอ กนั เปน เวลานาน ควรใชน า้ํ ยาบว นปากเมอื่ มขี อ บง ชเี้ ทา นน้ั เชน มปี ญ หา ในชอ งปาก มีกล่นิ ปาก หรอื หลังการผาตดั ในชอ งปาก น้ํายาบวนปากตามมาตรฐานผลติ ภณั ฑอ ตุ สาหกรรม (มอก.) - เปนสารละลายใส ไมแยกชัน้ ไมมตี ะกอน - มคี าความเปนกรด-ดา ง ระหวา ง 3.0-10.5 - โลหะหนกั ไดแก สังกะสี ทองแดง ตะกั่ว สารหนู และปรอท มรี วมกนั ตอง ไมเ กนิ 20 มิลลิกรัมตอกิโลกรมั - มีจํานวนจุลินทรีย แบคทีเรีย ยีสต และราทั้งหมด ตองไมเกิน 100 โคโลน ี ตอ กรมั หรือลูกบาศกเซนตเิ มตร - หากมสี ว นผสมของฟลูออไรด ตองไมเกนิ 1,100 มิลลิกรมั ตอกโิ ลกรัม ประโยชนนํ้ายาบวนปากท่ีชัดเจน คือ ทําใหรูสึกสดชื่นในปากและลดกลิ่นปาก ช่ัวคราว โดยท่ัวไปจะควบคุมกลิ่นปากไดไ มเกิน 3 ชั่วโมง หลังจากนั้นก็จะมีเช้ือโรคขึ้นมาใหม และมกี ลนิ่ ปากกลับมาเหมือนเดมิ ดงั นัน้ จึงควรรกั ษาที่สาเหตุของกลน่ิ ปาก เชน โรคฟน ผุ โรคปริทนั ต หรือจากโรค ทางเดินหายใจ การใชน ้าํ ยาบว นปากโดยที่สาเหตขุ องกลิน่ ปากยงั คงอยู อาจทาํ ใหอ าการรุนแรง มากขนึ้ นํ้ายาบว นปากทกุ ชนิดใชเสรมิ จากการแปรงฟนและใชไ หมขดั ฟน เทานั้น ไมสามารถ ใชท ดแทนกันได สาํ หรับเด็กไมม ีความจาํ เปน ตอ งใชน้าํ ยาบวนปาก โดยเฉพาะเดก็ ที่มีอายุต่าํ กวา 6 ป ไมควรใชเ ลย เพราะเด็กในวัยนย้ี งั ไมส ามารถควบคุมการกลืนได จึงอาจกลนื น้าํ ยาบว นปาก ทําใหเ ปนอนั ตรายได และไมควรใชใ นผูทส่ี บู บหุ รี่ หรือดืม่ แอลกอฮอล 28 จากการประชมุ สัมมนา เร่อื ง การสงเสริมสุขภาพและการปองกันโรคในชองปากในกลุมผูสูงอายุ วนั ท่ี 2 – 3 มถิ ุนายน 2553 ณ หอ งประชุมโรงแรมรชิ มอนด จงั หวัดนนทบุรี