เรอ่ื งที่ 10 กล่มุ ท่ีมสี รรพคุณในการบําบดั อาการของโรคเกย่ี วกับผวิ หนัง กระเทยี ม สว่ นทนี่ าํ มาใช้ หัวใต้ดนิ สรรพคณุ มรี สเผ็ดร้อน กล่ินฉุน รกั ษากลาก เกล้ือน ท้องอืด ความดันโลหิต วิธกี ารใช้ ใชก้ ลบี กระเทียมฝานเป็นชน้ิ บางๆ หรือตําพอ แหลก แล้วทาบรเิ วณทเี่ ป็นกลากหรอื เกลือ้ น วนั ละ 2 คร้ัง ทุกวนั หลงั จากหายแลว้ ใหท้ ายาต่อไปอีก 7 – 10 วนั *ควรจะทาํ ความสะอาดรา่ งกายใหส้ ะอาดอย่เู สมอและกอ่ น ทากระเทียม ควรทาํ ความสะอาดรอยกลากเกลอ้ื น และใช้ ใบมดี สะอาดขดู ผิวทีเ่ ป็นกอ่ น ข่า ส่วนทน่ี าํ ใช้ เหงา้ แก่ ใตด้ ิน สรรพคณุ เหง้าขา่ มรี สเผ็ด แกก้ ลากเกลือ้ น ขับลม แกบ้ วม วธิ ีการใช้ ใหเ้ อาหวั ขา่ แกม่ าลา้ งให้สะอาด แล้วฝาน ออกเปน็ แวน่ บาง ๆ หรอื ทบุ ใหแ้ ตก เอาไปแช่ในเหล้าโรง พอท่วม ทง้ิ ไว้ 1 คืน แลว้ นํามาทาบรเิ วณท่เี ป็นกลากเกลื้อน จนกวา่ จะหาย กอ่ นทาให่ทําความสะอาดบรเิ วณที่เป็นก่อน ทองพันช่ัง ส่วนทน่ี ํามาใช้ ใบสดหรอื ราก ใชไ้ ด้ทัง้ สดและแห้ง สรรพคณุ ใบมรี สเบือ่ เมา เป็นยาที่ดบั พษิ ไข้ แก้กลาก เกลอื้ น และผนื่ คันต่าง ๆ วธิ กี ารใช้ ใชใ้ บสด หรือรากตาํ ใหล้ ะเอยี ด แชเ่ หล้าโรง พอทว่ มเอาไว้ 7 วัน แลว้ เอามาทาบรเิ วณท่เี ป็น วนั ละ 3 คร้งั จนกวา่ จะหาย เมอื่ หายแล้วทาตอ่ อีก 7 วัน 44
เรอ่ื งที่ 11 กล่มุ ท่มี สี รรพคณุ ในการบาํ บัดอาการทเี่ กดิ จากน้ําร้อนลวก ว่านหางจระเข้ ส่วนที่นํามาใช้ วุ้นใส จากภายในใบ เก็บช่วงอายุ 1 ปี สรรพคุณ มีรสจืด เย็น รักษาไฟไหม้ นํ้าร้อนลวก แผลสด แผลเรอ้ื รงั แผลไหม้เกรยี มจากแดดและรงั สีหรอื กนิ เพ่ือรกั ษาแผลในกระเพาะอาหารได้ วิธกี ารใช้ ว้นุ จากใบ รักษาแผลไฟไหม้ นาํ้ ร้อนลวก ให้เลอื กใบว่านส่วนท่อี ยู่ข้างลา่ งของต้น เพราะใบใหญ่ จะไดว้ ุ้นมาก ปอกเปลือกสเี ขยี วดว้ ยมีดที่สะอาด ลา้ งยางใหส้ ะอาดด้วยนํา้ ตม้ สกุ หรอื นา้ํ ผสมดา่ งทับทมิ ขดู เอาว้นุ ใส มาพอกท่ีแผล 2 ครงั้ เชา้ และเยน็ จนกว่าแผลจะหาย ช่วยระงับความเจ็บปวด ช่วยใหแ้ ผล หายเรว็ ขน้ึ และไม่เกดิ แผลเปน็ บัวบก สว่ นทน่ี าํ มาใช้ ต้นสดและใบสด เกบ็ ใบทสี่ มบรู ณ์เตม็ ท่ี สรรพคุณ กลิ่นหอม รสขมเลก็ น้อย แก้โรค ความดันโลหติ สงู แกอ้ อ่ นเพลีย ใช้รักษาแผลไฟไหม้ นํ้า ร้อนลวก วิธีการใช้ ใบบัวบก เอามาใชร้ กั ษาแผลนํ้ารอ้ นลวกไดด้ ี โดยนาํ เอาใบบัวบก ใบสดทงั้ ต้น 1 กาํ มือ ลา้ งให้สะอาดแล้ว โขลกละเอยี ด คนั้ เอานํา้ ทาบริเวณทเี่ ปน็ แผล บอ่ ยๆ หรอื จะใช้กากพอกดว้ ยก็ได้ แตต่ ้องระวังการตดิ เชื้อ มังคดุ ส่วนทนี่ ํามาใช้ เปลือกผลแห้ง สรรพคณุ รสฝาด ต้มเปลือกมงั คุดชะล้างแผลจะชว่ ยให้ แผลหายเรว็ ขน้ึ รักษาแผลเรอ้ื รัง แผลมหี นอง แก้ทอ้ งเสยี บิดมกู เลอื ด วธิ ีการใช้ ใช้เปลือกผลสดหรือแหง้ 1 – 2 ผล สับเปน็ ช้ิน เลก็ ๆแล้วตม้ ในน้ํา 1 ลติ ร ใหเ้ ดือด 15 นาที เตมิ เกลอื แกง ประมาณ 1 ช้อนชา ใช้ชะลา้ งท่บี าดแผลเรอื้ รัง แผลมีหนอง มังค4ุด5 สามารถรักษาอาการของผทู้ ่ีเปน็ เบาหวานไดด้ ี
กจิ กรรมทา้ ยบท กิจกรรมท่ี 8 ใหอ้ ธบิ ายรายละเอยี ดตามหวั ข้อที่กาํ หนดให้ สมนุ ไพรไทย มสี รรพคณุ ในการรกั ษาโรคตา่ ง ๆ โดยแบง่ เปน็ กลุ่มตามอาการของโรคได้ ดงั น้ี …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………........................ กิจกรรมท่ี 9 ดําเนนิ การตามคําสง่ั ทก่ี ําหนดให้ ให้บอกสรรพคณุ ของสมุนไพรที่กําหนดใหโ้ ดยละเอยี ด ตามหัวข้อที่กําหนดให้ 1. กระเทียม ใช้บาํ บัดในกลมุ่ ท่ีมีอาการ …………………………………………………………………………………………………………...……………………………………… ………………………………………………….…………..……......................................................................................... สว่ นทน่ี ํามาใช้ ………………………………………………………………………........................... สรรพคณุ ................................................................................................................. วธิ กี ารใช้ ……….……………………………………………………………………………................. ………………………………………………………………………………………….………….…….……………………………………… ………………………………………………………………...…………….…………………………………………………………………. ………………..…………….…………………………………………………………………………………………………………........... 2. มะขาม ใชบ้ ําบัดในกลมุ่ ทม่ี อี าการ …………………………………………….......................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... สรรพคณุ ............................................................................................................... …………………………………………………………………………………………………………............................................... วธิ ีการใช้ ………………………………………………………………………………......................... …………………………………………………………………………………………………………………….................................... ...................................................................................................................................................................... 46
3. กลว้ ยนํา้ วา้ ใช้บําบัดในกลมุ่ ท่มี ีอาการ ....................................................................... …………………………………………………………………………………………………………............................................... ..................................................................................................................................................................... ส่วนท่ีนาํ มาใช้ ........................................................................................................... สรรพคุณ ................................................................................................................... …………………………………………………………………………………………………………............................................... วิธีการใช้ ................................................................................................................... …………………………………………………………………………………………………………..………………………………………. …………………………………………………………………..………………………………………………………………………………. …………………………...…………………………………………………………………………………………………………............... 4. กานพลู ใชบ้ าํ บดั ในกลมุ่ ทม่ี ีอาการ ......................……………………………...................... …………………………………………………………………………………………………………............................................... สว่ นที่นํามาใช้ ......................................................................................................... สรรพคุณ .................................................................................................................. ………………………………………………………………………………………………………...……………................................. ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... วธิ กี ารใช้ ……………………………………………………………………………........…................ …………………………………………………………………………………………………………...……………………………………… …………………………………………………………………...……………………………………………………………………………… …………………………...……………………………………………………………………………………………………….….............. 5. วา่ นหางจระเข้ ใชบ้ าํ บัดในกลุ่มทม่ี อี าการ................................................................... …………………………………………………………………………………………………………............................................... สว่ นท่ีนาํ มาใช้ ......................................................................................................... สรรพคุณ .................................................................................................................. ………………………………………………………………………………………………………...…............................................ วธิ ีการใช้ ……………………………………………………………………………........…............... …………………………………………………………………………………………………………...……………………………………… …………………………………………………………………............................................................................................ 47
กิจกรรมท่ี 10 ดําเนกิ ารตามคาํ ส่ังทก่ี าํ หนดให้ หากท่านมีอาการท้องเสีย เป็นบิด ถ่ายเป็นมูกเลือด และต้องเลือกใช้สมุนไพรในการ บําบดั รักษา ท่านจะเลอื กใชส้ มุนไพรใด ระหว่างฝรง่ั กับมังคดุ โดยใหบ้ อกรายละเอียดของวธิ นี ําไปใชด้ ว้ ย …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………….............................................................................................................................................. …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………....................................................................... 48
บทที่ 5 การเลือกใชส้ มนุ ไพร สาระสาํ คญั มีความรู้ ความเข้าใจ ทักษะและเจตคติที่ดีเกีย่ วกบั การดแู ลสง่ เสรมิ สุขภาพอนามยั และความปลอดภยั ในการดําเนินชวี ิต ผลการเรยี นรทู้ คี่ าดหวงั 1. มคี วามรู้ และความเข้าใจท่ถี ูกต้องเกี่ยวกบั สมนุ ไพร 2. สามารถใชส้ มุนไพรได้อย่างเหมาะสม 3. บอกอาการท่เี กิดจากการแพ้สมุนไพรได้ อย่างน้อย 3 อาการ ขอบขา่ ยเน้ือหา เรอื่ งท่ี 1 ขอ้ ควรรเู้ กยี่ วกับสมุนไพร เรือ่ งท่ี 2 หลกั การเลอื กใช้สมุนไพรทีถ่ กู ตอ้ ง เร่อื งที่ 3 ขอ้ ควรระวังในการใชส้ มนุ ไพร 49
เรอ่ื งที่ 1 ข้อควรรเู้ กี่ยวกับสมุนไพร ในการนําสมุนไพรไปใช้ จําเป็นต้องเรียนรู้เรื่องต่างๆ เก่ียวกับสมุนไพร เพ่ือให้สามารถ ใช้ประโยชน์จากสมุนไพรได้อย่างมีประสิทธิภาพและปลอดภัย ซ่ึงมีข้อควรรู้เก่ียวกับสมุนไพรในด้านต่างๆ ดังนี้ 1. ด้านพฤกษศาสตร์ ต้องรู้จักจําแนกพืชสมุนไพร รู้จักการสังเกตลักษณะของราก ลาํ ตน้ ดอก ผล และเมล็ดของพืช ตลอดจนรปู ร่าง ขนาด สี กลิ่น และรส 2. ด้านการปลูกและกระจายพันธ์ุ ควรต้องรู้จักการปลูกพืชสมุนไพร เพ่ือใช้เป็นแหล่ง ตวั อย่าง แหลง่ ขยายพนั ธุ์ และแหลง่ วัตถุดบิ 3. ความรู้ด้านการเก็บสมุนไพร ต้องรู้จักธรรมชาติของสมุนไพรแต่ละชนิด เพ่ือเลือก วิธีการเก็บ และเตรียมยาสมุนไพรให้สอดคล้องกับสมุนไพรชนิดน้ัน เช่น การทําให้แห้ง เพื่อประโยชน์ ในการเตรยี มสมนุ ไพรที่ถกู ตอ้ ง 4. ความรูท้ างวทิ ยาศาสตรเ์ กี่ยวกบั ยาสมนุ ไพร ผใู้ ช้ควรมคี วามทางวิทยาศาสตร์เกี่ยวกับ สมุนไพรแต่ละชนิด เพ่ือให้เกิดความม่ันใจต่อการใช้สมุนไพร ซึ่งจะทําให้เพ่ิมพูนประสบการณ์ และสามารถแนะนาํ และการใชส้ มนุ ไพรใหก้ ับผอู้ ่นื ได้ดว้ ย 5. ความรู้ด้านวิธีการใช้ยาสมุนไพร และข้อควรระวังของสมุนไพรแต่ละชนิด อยา่ งถูกตอ้ ง เพือ่ ให้สามารถใช้สมุนไพรได้อย่างมีประสทิ ธิภาพและปลอดภยั สารเคมที ่ีไดจ้ ากพชื ในการนําสมุนไพรมาใช้ประโยชน์ นอกจากองค์ประกอบซ่ึงเป็นลักษณะทางภายนอก อันได้แก่ รูป ลักษณะ และส่วนต่าง ๆ ของพืชแล้ว ส่วนองค์ประกอบภายในหรือสารสําคัญต่างๆ ของพืช ก็จําเปน็ ตอ้ งศึกษาเชน่ กันไดม้ กี ารจําแนกกลุม่ ของสารเคมที ไ่ี ด้จากพืชเพือ่ เปน็ ยารักษาโรคไดเ้ ปน็ 9 กลมุ่ คือ 1. คาร์โบไฮเดรต คือ สารอินทรีย์ที่ประกอบด้วย คาร์บอน ไฮโดรเจน และออกซิเจน ซ่ึงสามารถพบได้ในพชื และสตั ว์ 2. แอลคาลอยด์ เป็นสารอินทรีย์ซึ่งมีไนโตรเจนเป็นส่วนประกอบ และมีพิษ สามารถ พบได้ ในพืชชั้นสูง และมีสูตรโครงสร้างที่ซับซ้อน เป็นสารท่ีมีรสขมและไม่สามารถละลายในน้ําได้ นอกจากน้ยี ังมี ฤทธิ์ตอ่ ระบบต่างๆ ของร่างกาย ซ่งึ ปัจจุบนั สามารถพบไดถ้ ึง 5,000 ชนดิ 3. ไกลโคไซด์ เป็นสารอินทรีย์ที่เกิดจาก AGYCONE กับส่วนที่เป็นน้ําตาลและสามารถ ละลายในน้ําไดด้ ี 4. นํ้ามันหอมระเหย เป็นน้ํามันท่ีได้จากพืชโดยการกลั่นด้วยไอนํ้า หรือการบีบ มีกลิ่น เฉพาะตัว คอื ระเหยได้ง่ายในอณุ หภมู ิธรรมดา และสามารถพบไดใ้ นพชื เขตรอ้ น 5. ไขมัน คือสารที่ไม่ละลายในน้ํา แต่ละลายในตัวทําละลายอินทรีย์ เม่ือทําปฏิกิริยา กับด่างจะกลายเปน็ สบู่ 50
6. เรซิน คือสารอินทรีย์หรือสารผสมประเภทโพลีเมอร์ มีรูปร่างไม่แน่นอน มีสูตร โครงสร้างทางเคมีที่สลับซับซ้อน ไม่ละลายในน้ํา แต่สามารถละลายในตัวทําละลายอินทรีย์ เมื่อเผาไฟ จะเกดิ การหลอมเหลว 7. วิตามิน คือสารประกอบอินทรีย์ที่มีอยู่เล็กน้อยในอาหาร ตามธรรมชาติสามารถ เข้าสู่ร่างกายจากอาหารหรอื แหลง่ อนื่ เพอ่ื ใหม้ หี นา้ ที่เฉพาะทางกายภาพ หรอื เพอื่ การเติบโตเขา้ สสู่ ภาพปกติ 8. สเตียรอยด์ คือ สารประกอบอินทรีย์อย่างหนึ่ง (สร้างในสิ่งมีชีวิต) ในยามปกติ ร่างกายมนุษย์มีสเตียรอยด์หลายอย่างที่สร้างข้ึนมาเพื่อการทํางานของระบบต่าง ๆ ของร่างกาย เพ่ือให้ เกิดสมดุลในการดําเนินชีวิต ในทางการแพทย์มีการใช้เตียรอยด์พวกฮอร์โมนเพศเป็นยามาเป็นระยะ เวลานาน ในการใช้พืชเป็นยาบําบดั โรค ควรใช้อยา่ งระมดั ระวงั เพือ่ ความถูกต้องและปลอดภยั 9. ยาปฏิชีวนะ เป็นผลิตผลทางเคมีที่ได้จากส่ิงมีชีวิต ส่วนใหญ่จะได้จากแบคทีเรียและ ราสําหรับพืชช้ันสูงก็มีสารท่ีมีฤทธ์ิเป็นยาปฏิชีวนะ แต่ยาปฏิชีวนะท่ีได้จากพืชสมุนไพรที่ใช้อยู่ในตลาดยา ยังมีจํานวนไมน่ อ้ ยเชน่ กัน วิธีการเกบ็ สมนุ ไพร ตัวยาที่มีอยู่ในสมุนไพร จะมากหรือน้อย ข้ึนอยู่กับปัจจัยหลายอย่าง แต่ท่ีสําคัญ คือ ช่วงเวลาในการเก็บสมุนไพร หากเก็บในช่วงเวลาท่ีไม่เหมาะสมจะมีผลต่อฤทธิ์ของยาสมุนไพรนั้นๆ คือ อาจมีฤทธ์ิที่อ่อนมาก ไม่เหมาะกับการรักษา หรือมีความเป็นพิษ นอกจากน้ียังต้องคํานึงถึงว่าเก็บยา ถูกต้นหรือไม่ ส่วนไหนของพืชที่เป็นยา พื้นดินที่ปลูก อากาศ การเลือกเก็บส่วนท่ีใช้เป็นยาอย่างถูกต้อง ถกู วิธี จะมผี ลอย่างมากตอ่ ประสิทธิภาพของยาท่ีจะนาํ มารักษาโรค หากปัจจัยดังกลา่ วเปลี่ยนไป ปริมาณ ตัวยาท่ีมอี ยใู่ นสมุนไพรจะเปล่ียนไปดว้ ย ทาํ ใหย้ านนั้ ไมเ่ กดิ ผลในทางการรกั ษา การเกบ็ สมุนไพร การเก็บสมนุ ไพร ตามตาํ ราโบราณ มวี ิธเี กบ็ 4 วิธี คอื 1. เกบ็ ตามฤดูกาล ฤดทู เ่ี ก็บ สว่ นทเี่ กบ็ ฤดรู อ้ น แก่น หรือราก ฤดูฝน ฤดูหนาว ใบ ลูก ดอก เปลือก กะพ้ี เนื้อไม้ 51
2. เก็บตามทศิ ท้ัง 4 ทิศท่เี กบ็ วันท่ีเก็บ ทศิ ตะวนั ตก วนั จันทร์ / วันเสาร์ ทิศใต้ วันพุธ / วันศุกร์ ทศิ ตะวันออก วันอาทติ ย์ / วนั องั คาร ทิศเหนอื วนั พฤหสั บดี 3. เก็บตามวนั และเวลา วัน เชา้ เวลา เย็น ตน้ สาย เทยี่ ง เปลอื ก วนั อาทติ ย์ ใบ ใบ ราก เปลอื ก วันจนั ทร์ ใบ แก่น ตน้ ราก วันอังคาร ราก เปลอื ก ตน้ แก่น วันพุธ แก่น เปลือก ตน้ เปลอื ก วนั พฤหสั บดี ใบ ใบ ราก ตน้ วนั ศุกร์ ราก ราก เปลอื ก วนั เสาร์ ตน้ เปลือก ใบ 4. เกบ็ ตามยาม เวลากลางวนั มี 4 ยาม ยาม เวลากลางวนั ส่วนทเี่ กบ็ เวลากลางคนื สว่ นทเี่ กบ็ 1 06.00 - 09.00 น. ใบ ดอก ผล 18.00 - 21.00 น. เกบ็ ราก 2 09.00 - 12.00 น. ก่ิง ก้าน 21.00 - 24.00 น. ตน้ เปลอื ก แก่น 3 12.00 - 15.00 น. ต้น เปลอื ก แก่น 24.00 - 03.00 น. กิง่ ก้าน 4 15.00 - 18.00 น. ราก 03.00 - 06.00 น. ใบ ดอก ผล ความหมายของคําทค่ี วรทราบเพอ่ื การใชส้ มุนไพรอยา่ งถูกต้อง 1. ใบเพสลาด หมายถงึ ใบไมท้ ี่จวนแก่ 2. ท้ังห้า หมายถึง ส่วนของราก ตน้ ผล ใบ ดอก 3. เหล้า หมายถงึ เหลา้ โรง ( 28 ดกี รี) 4. ยาทัง้ ห้า หมายถงึ การเกบ็ ยาจากพืชชนิดเดยี วแต่เอายา 5 อย่าง ในตน้ นั้น คอื ราก แก่น เปลือก ใบ ดอกหรือฝัก 5. แอลกอฮอล์ หมายถงึ แลกอฮอล์ชนิดสขี าวสาํ หรับผสมยา ห้ามใช้แอลกอฮอล์ชนิดจดุ ไฟ 52
6. น้ําปูนใส หมายถึง นํ้ายาท่ีทําข้ึนโดยการนําปูนท่ีรับประทานกับหมากมาละลายนํ้า สะอาด ตั้งทิ้งไว้ แล้วรินนา้ํ ใสมาใช้ 7. ต้มเอานํ้าด่ืม หมายถึง ต้มสมุนไพรด้วยการใส่นํ้าพอประมาณ หรือสามเท่าของ ปริมาณท่ตี อ้ งการใช้ ตม้ พอเดือดออ่ น ๆ ให้เหลือ 1 สว่ น จาก 3 สว่ นขา้ งตน้ รนิ เอานํ้าด่ืมตามขนาด 8. ชงน้ําด่ืม หมายถึง ใส่น้ําเดือดหรือนํ้าร้อนจัดลงบนสมุนไพรท่ีอยู่ในภาชนะปิดฝา ทิง้ ไว้ สักครู่จงึ ใชด้ ่ืม 9. 1 กํามือ มีปริมาณเท่ากับสี่หยิบมือ หรือหมายความถึงปริมาณของสมุนไพรที่ได้ จากการใช้มือเพยี งข้างเดยี วกาํ โดยใหป้ ลายน้ิวจรดอ้งุ มือโหยง่ ๆ 10. 1 กอบมือ มีปริมาณเท่ากับสองฝ่ามือ หรือหมายความถึงปริมาณของสมุนไพร ทีไ่ ด้จากการใช้มือทั้งสองข้างกอบเขา้ หากันให้ส่วนของปลายนวิ้ แตะกัน 11. 1 ถว้ ยแก้ว มีปรมิ าตรเท่ากบั 250 มิลลลิ ติ ร 12. 1 ถ้วยชา มปี รมิ าตรเทา่ กบั 75 มลิ ลลิ ิตร 13. 1 ชอ้ นโตะ๊ มีปริมาตรเท่ากบั 15 มลิ ลิลติ ร 14. 1 ชอ้ นคาว มีปรมิ าตรเทา่ กับ 8 มิลลลิ ิตร 15. 1 ช้อนชา มีปริมาตรเท่ากับ 5 มิลลิลิตร เร่ืองที่ 2 หลักการเลือกใช้สมนุ ไพรที่ถกู ตอ้ ง ในการเลือกใชส้ มุนไพร สามารถใช้ไดท้ งั้ สดๆ คือ กินสดๆ หรอื กนิ เปน็ อาหารก็ได้ หรือ บางชนิดจะนํามาใชใ้ นการปรงุ เปน็ ยา ซง่ึ จะมีวิธกี ารปรุงยาสมุนไพรมากมายหลายวธิ ี เพอื่ ให้ได้สมนุ ไพร ในรูปแบบทเี่ หมาะสมและมปี ระสทิ ธิภาพในการรกั ษาโรค ใชไ้ ดส้ ะดวก มีรสและกลน่ิ ทช่ี วนกนิ อกี ทัง้ ยังสามารถพกพา ไดอ้ ยา่ งสะดวกและเกบ็ ไว้ไดน้ าน วิธปี รงุ ยาสมนุ ไพรทนี่ ิยมใช้ในปัจจุบนั วิธีการปรุงยา ถึงจะมีมากมายแต่ก็มีการเลือกใช้อยู่เพียงไม่ก่ีวิธีโดยแต่ละกรรมวิธี ท่ีนยิ มใช้ จะมีอุปกรณ์ทีไ่ มย่ ุ่งยากซับซอ้ นมาก ดังตวั อยา่ งตอ่ ไปน้ี 1. การชง การชง เป็นวิธีพื้นฐานและง่ายมาก เหมือนกับการชงชา ใช้นํ้าเดือดเทลงไปใน สมุนไพร ใช้ได้ท้ังสมุนไพรสดและแห้ง แต่มักใช้สมุนไพรตากแห้งทํายาชง หรือบดเป็นผงชงกับน้ําร้อน ก็ได้ ภาชนะที่ใช้ชงยาควรเป็นกระเบ้ืองแก้วหรือภาชนะเคลือบ ไม่ควรใช้ภาชนะโลหะ ควรชงยาสมุนไพร สดใช้ในแต่ละวัน ชงแล้วด่ืมทันที ไม่ท้ิงไว้นาน ดื่มวันละ 3 ครั้ง ด่ืมร้อนหรือเย็นก็ได้ สมุนไพรบางชนิด ทม่ี ีสรรพคุณไม่รนุ แรง ใช้ด่ืมแทนน้ําได้ เชน่ ขงิ มะตูม เกก๊ ฮวย เปน็ ต้น 53
วิธีการชง ใส่สมุนไพรลงในกาหรือหม้อชงยา 1 ส่วน เติมน้ําเดือด 10 ส่วน ปิดฝาท้ิงไว้ 10 นาที จากน้ันรินยาผ่านตะแกรงหรือผ้าขาวบาง เพ่ือกรองเศษสมุนไพรท่ีติดมากับนํ้ายา แล้วนําไปดื่มโดยเก็บ สว่ นทเี่ หลือไวใ้ นเหยือกแชไ่ วใ้ นตูเ้ ย็นไวใ้ ชด้ ืม่ ในมือ้ ต่อไป 2. การต้ม การต้ม เป็นวิธีการท่ีสกัดตัวยาสมุนไพรได้ดีกว่าการชง โดยใช้สมุนไพรสดหรือแห้งต้ม รวมกับน้ํา มักใช้รากไม้ เปลือกไม้ กิ่งก้าน เมล็ดหรือผลบางชนิด มีวิธีการทําท่ีไม่ยาก คือ หั่นหรือสับ สมุนไพรเป็นช้ินเล็ก ๆ ใส่ลงในหม้อต้ม แล้วใส่น้ําลงไปให้ท่วมยาเล็กน้อย ใช้ไฟขนาดปานกลางต้ม จนเดือด แล้วจึงลดไฟให้อ่อนควรคนยาเร่ือย ๆ เพื่อไม่ให้ยาไหม้ ตามตําราไทยมักจะต้ม แบบ 3 เอา 1 คือ ใส่น้ํา 3 ส่วน ของปริมาณท่ีจะใช้ แล้วต้มให้เหลือ 1 ส่วน แต่บางตําราก็ต้ม แบบ 3 เอา 2 เช่นเดียวกับวิธีการชง ควรทําสด ๆ ใช้ในแต่ละวันไม่ควรทําท้ิงไว้ข้ามคืน ดื่มวันละ 3 ครั้ง รอ้ นหรอื เย็นกไ็ ด้ วิธีการต้ม ใส่สมุนไพรลงในหม้อต้ม ใส่น้ําให้ท่วมสมุนไพรต้มด้วยไฟปานกลาง จนเดือด แล้วจึงหรี่ไฟอ่อนต้มต่อไปเหลือน้ํา 1 ใน 3 เทยาสมุนไพรผ่านตะแกรงหรือผ้าขาวบาง แล้วใชด้ ื่ม ทเี่ หลือเกบ็ ไวใ้ นตูเ้ ยน็ ใชด้ ื่มในมอื้ ตอ่ ไป 3. การดอง การดอง ด้วยเหล้าหรือแอลกอฮอล์น้ี เป็นวิธีการที่มีประสิทธิภาพในการสกัดตัวยา ออกจากพืชสมุนไพร โดยการแช่สมุนไพรสดหรือแห้งในเหล้าหรือแอลกอฮอล์ เหมาะสําหรับสมุนไพร ท่ีมีสารออกฤทธ์ิ ท่ีละลายนํ้าได้น้อย ใช้ได้กับทุกส่วนของสมุนไพร เหล้าหรือแอลกอฮอล์ท่ีใช้ ในการดอง นอกจากจะทําหน้าท่ีสกัดตัวยาจากสมุนไพร แล้วยังทําหน้าที่เป็นตัวกันบูดอีกด้วย ยาดอง จึงเก็บไว้ใชไ้ ด้นานเปน็ ปี ตามตาํ ราไทยมักจะใช้เหลา้ ขาว 28 – 40 ดีกรี วิธีการดอง อาจจะใส่สมุนไพรดองในเหล้าโดยตรง หรืออาจห่อสมุนไพรด้วยผ้าขาวบาง แล้วดองในเหล้าตามวิธีตําราไทยก็ได้ มีข้อควรระวังสําหรับสตรีมีครรภ์หรืออยู่ระหว่าง ให้นมบุตร ผู้ป่วยโรคหัวใจ ความดันโลหิตสูง หรือผู้ที่แพ้เหล้า ควรหลีกเล่ียงการใช้หรือรับประทาน ยาดอง เพราะอาจเกดิ อันตรายข้ึนได้ 4. การเชื่อม การเช่ือมเป็นการเติมนํ้าเช่ือมหรือนํ้าผ้ึงลงในยาชงหรือยาต้ม เพ่ือรักษายาไว้ใช้ได้นาน ๆ เหมาะสําหรับการปรุงยาแก้ไอ เพราะน้ําผ้ึงมีสรรพคุณบรรเทาอาการไอ และการที่ยามีส่วนผสม ของนา้ํ ผึ้งจะทําให้ยามรี สหวาน จงึ ทําให้รสชาติของยาดขี ้นึ รับประทานง่ายโดยเฉพาะสาํ หรบั เด็ก วิธีการทํา ให้เทยาชงหรือยาต้มที่เตรียมมาแล้ว (จากวิธีที่ 1 หรือวิธีท่ี 2) ลงใน หม้อ 1 ส่วน ต้ังไฟเปิดไฟอ่อน ๆ เติมนํ้าผึ้งอีก 1 ส่วน คนจนเข้ากันดีจึงยกลงจากไฟ ปล่อยทิ้งไว้ให้เย็น แล้วจึงเทใส่ขวดหรือภาชนะสีทึบที่มีฝาปิด ควรใช้ฝาหรือจุกไม้ก๊อก เพราะขณะท่ีเก็บยาในนํ้าเชื่อม 54
อาจจะเกิดการหมักจากน้ําตาลและเกิดแก๊ส หากใช้จุกไม้ก๊อก แก๊สจะซึมผ่านจุกได้ หากใช้ฝาเปิดสนิท ชนิดอนื่ อาจทําใหข้ วดระเบิดได้ 5. การสกัดด้วยน้าํ มัน (Infused Oils) ตัวยาสมุนไพรสามารถถูกสกัดด้วยการแช่หรือทอดในนํ้ามันพืช นํ้ามันสมุนไพรที่ได้ มักจะใช้ สําหรับภายนอกของร่างกาย เช่น น้ํามันสําหรับการนวด หรือนําไปเป็นส่วนผสมยาหรือ ผลิตภัณฑ์อ่ืน ๆ เช่น สบู่สมุนไพร นํ้ามันสมุนไพร สามารถอยู่ได้นานเป็นปีหากเก็บไว้ในท่ีเย็น และมืด สมนุ ไพรปรมิ าณเพยี งเลก็ น้อยก็สามารถใหผ้ ลทางยาได้ดี การสกัดยาสมุนไพรด้วยนํ้ามันทําได้ 2 วิธี คือ วิธีร้อนและวิธีเย็น สําหรับการสกัดด้วย วิธีเย็นควรทําซ้ํากันหลาย ๆ คร้ัง โดยการเติมสมุนไพรเข้าไปใหม่ จะช่วยให้ตัวยาเข้มข้นข้ึน การสกัดโดย วิธีร้อน ตามตําราฝร่ังจะใช้ต้มสมุนไพรในน้ํามันในหม้อ 2 ช้ัน ที่คล้ายกับวิธีตุ๋น ตามตําราไทยจะใช้วิธี ทอดในนา้ํ มันโดยตรง วิธที าํ วิธีร้อน ใส่สมุนไพรสดหรือแห้งลงในหม้อต้ม 2 ชั้น แล้วเทน้ํามันพืชให้ท่วม เปิดไฟ อ่อน ๆ หม่ันคนบ่อย ๆ นาน 3 ชั่วโมง กรองนํ้ามันสมุนไพรท่ีได้ผ่านผ้าขาวบาง คั้นส่วนเหลือจากผ้าขาว บางให้หมด เทใส่ขวดหรอื ภาชนะสที บึ ปดิ ฝาให้สนิทเกบ็ ไวใ้ ช้ วิธีเย็น ใส่สมุนไพรสดหรือแห้งให้เต็มขวด หรือภาชนะ ท่ีจะใช้แช่ เติมนํ้ามันพืชให้ท่วม สมุนไพร ปิดฝาแล้วนําไปไว้ในที่ ๆ แสงแดดส่องถึง เช่น ริมหน้าต่างนาน 2-3 สัปดาห์ จากน้ันกรอง นํ้ามัน สมุนไพรผ่านผ้าขาวบาง ค้ันนํ้ามันสมุนไพรส่วนท่ีเหลือออกให้หมด แล้วเทใส่ขวดสีทึบมีฝาปิด หากต้องการให้นํ้ามันสมุนไพรท่ีสกัดด้วยวิธีเย็นน้ีมีความเข้มข้นของตัวยามากข้ึน ก็ให้นําไปแช่สมุนไพร อีกคร้งั โดยการเตมิ สมุนไพรใหม่ลงไป แช่ท้งิ ไว้อีก 2-3 สปั ดาห์ จงึ นําไปกรองบรรจขุ วด 6. ครมี ครีมเปน็ ส่วนผสมของน้ํากบั ไขมันหรอื นา้ํ มัน เมือ่ ทาครมี ลงบนผิวหนังแลว้ เนื้อครีมจะซึม ผ่านผิวหนังลงไปได้ ดังน้ันการทําครีมสมุนไพร จะต้องใช้ตัวที่ช่วยผสานนํ้าให้เข้ากับน้ํามัน ซ่ึงสามารถ ใช้น้ํามันพืชกับข้ีผึ้งเป็นตัวผสานได้ การทําครีมสมุนไพรไว้ใช้เองภายในบ้านสามารถเก็บไว้ได้นาน หลายเดือน โดยเฉพาะถ้าเก็บไวใ้ นตู้เย็น ถ้าต้องการใหเ้ ก็บไดน้ านกวา่ นน้ั จะต้องเตมิ สารทีช่ ว่ ยกนั บดู ลงไป วิธีทํา ใช้ขี้ผ้ึงสีขาว 25 กรัม ผสมกับลาโนลีน 25 กรัม ใส่ลงในหม้อ 2 ชั้น ตั้งไฟอ่อน ให้ขี้ผ้ึงละลายและผสมเข้ากับลาโนลีน จากนั้นเติมนํ้ามันพืช 100 มิลลิลิตร กลีเซอรีน 25 มิลลิกรัม น้ํา 75 มิลลิลิตร และสมนุ ไพรแห้ง 50 กรัม เค่ียวด้วยไฟอ่อน ๆ นาน 3 ชว่ั โมง จากนัน้ กรองสว่ นผสมผ่าน ผ้าขาวบางเอาของเหลวที่ได้ใส่ในชาม อ่าง เอากากทิ้งไป คนจนกระท่ังเย็นจะได้ครีมสมุนไพร บรรจุ ในขวดสที บึ เกบ็ ไว้ใชไ้ ดน้ าน 55
7. ผง แคปซลู และลกู กลอน สมุนไพรสามารถบดเป็นผงละเอียดแล้วขงน้ําด่ืมหรือโรยผสมลงในอาหาร แต่เพ่ือความ สะอาดในการรับประทาน พกพาและเก็บไว้ใช้ได้นานข้ึน ก็สามารถบรรจุในแคปซูล หรือผสมน้ําผ้ึง แล้วปัน้ เป็นลูกกลอน วิธีบรรจุแคปซูล นําสมุนไพรมาบดเป็นผงตากให้แห้งสนิท แล้วจึงนํามาบดเป็นผงด้วย การตําหรือเครื่องบดยาให้ละเอียด จากน้ันบรรจุผงสมุนไพรในแคปซูลที่เตรียมไว้ หรือบรรจุผงยาด้วย เครอ่ื งบรรจแุ คปซลู ก็ได้ วธิ ที าํ ยาลกู กลอน นําผงสมนุ ไพรใสช่ ามปากกวา้ งเตมิ นาํ้ ผงึ้ ทีละน้อย นวดให้เขา้ กนั จนผง ยาทั้งหมดเกาะกันและไม่เหนียวติดมือ เม่ือนวดผงยาได้ท่ีแล้ว ทําเป็นลูกกลอนได้ 2 วิธี คือ การใช้เครื่อง และการใช้มือคลึง โดยคลึงเป็นเส้นยาว ๆ ก่อน แล้วจึงเด็ดเป็นท่อน ๆ นํามาคลึงด้วยมือจนกลมใส่ถาด หรือกระจาดไปอบหรอื ตากแดด แลว้ จึงนํามาบรรจขุ วดหรอื ภาชนะท่ีมีฝาปิด 8. การประคบ การประคบมักจะใช้สําหรบั บรรเทาอาการบวมหรอื บาดเจ็บทก่ี ลา้ มเนือ้ เป็นวิธที ี่ง่าย วิธีทํา ใช้ผ้านุ่ม ๆ จุ่มลงในน้ําต้มสมุนไพรแล้วบิดพอหมาด ๆ นํามาประคบบริเวณ ท่ีบาดเจ็บ การประคบอาจนํามาใช้ในการบรรเทาอาการปวดศีรษะ ยาชง ยาต้ม ยาดอง ก็สามารถนํามา ผสมให้เจือจางแล้วนาํ มาประคบดว้ ยผ้าได้ 9. การพอก วิธีน้ีจะคล้ายกับการประคบ แต่จะใช้ส่วนผสมของสมุนไพรมาพอกบริเวณท่ีบาดเจ็บ แทนท่ีจะใช้ผา้ ชบุ นา้ํ สมนุ ไพร การพอกอาจจะใช้วิธพี อกรอ้ นหรือพอกเยน็ ก็ได้ วิธีการพอกร้อน ให้สับสมุนไพรเป็นชิ้นเล็ก ๆ หรือปั่นด้วยเครื่องป่ัน แล้วใส่ลงในหม้อ ใส่นํ้าพอขลุกขลิก ต้มนาน 2-5 นาที จากน้ันทิ้งไว้ให้เย็น ให้ผิวหนังพอทนได้ จึงตักเฉพาะสมุนไพร มาพอกทบ่ี รเิ วณท่บี าดเจบ็ อาจใช้ผ้าก๊อซหรอื ผา้ ปดิ แผลปิดทับอกี ชนั้ หนงึ่ ก็ได้ เรอ่ื งท่ี 3 ขอ้ ควรระวงั ในการใชส้ มนุ ไพร สารานุกรมไทยสาํ หรบั เยาวชนฯ เลม่ ที่ 14 โดยแพทย์หญงิ นนั ทพร นลิ วิเศษ และคนอืน่ ๆ ไดก้ ลา่ วถึงขอ้ ควรระวังในการใช้ยาสมุนไพรไว้ ดังน้ี 1. ไม่ควรใชย้ าสมนุ ไพรนานเกนิ ความจาํ เปน็ ถ้าใชย้ าสมนุ ไพรแล้ว 3 – 5 วนั อาการ ยังไมด่ ีขนึ้ ควรปรกึ ษาแพทย์ ทั้งนอ้ี าจเนอ่ื งจากใชย้ าไมถ่ ูกกบั โรค 2. เมื่อใช้ยาสมนุ ไพรควรสงั เกตอาการผดิ ปกตทิ อี่ าจเกิดขึน้ ถ้ามอี าการผิดปรกตคิ วร รบี ปรกึ ษาแพทยแ์ ผนปจั จบุ นั 3. ควรใช้ยาตามหลักการรกั ษาของแพทยแ์ ผนโบราณอยา่ งเคร่งครดั เพราะการ ดดั แปลงเพ่ือความสะดวกของผใู้ ชอ้ าจทําใหเ้ กิดอนั ตรายได้ 56
4. อย่าใช้ยาเข้มขน้ เกนิ ไป เชน่ ยาทบี่ อกว่าใหต้ ้มกนิ อย่านาํ ไปเคีย่ วจนแหง้ เพราะ จะทาํ ให้ยาเข้มข้นเกินไปจนทําใหเ้ กิดพิษได้ 5. ขนาดที่ระบุไวใ้ นตํารบั ยามักเปน็ ขนาดของผใู้ หญ่ ในเดก็ จะตอ้ งลดขนาดลง 6. ควรระวงั ความสะอาดของสมุนไพรสมนุ ไพรทซี่ อ้ื มาจากรา้ นบางครงั้ อาจเก่ามาก ถา้ สังเกตเหน็ ราหรอื แมลงชอนไชไมค่ วรใช้ ทง้ั น้ีเนอ่ื งจากสารสาํ คญั อาจมีการเปลยี่ นแปลงไปแล้ว ทําให้ ใช้ไมไ่ ดผ้ ล และยังอาจได้รับพษิ จากแมลงหรอื เช้อื ราน้นั อีกดว้ ย นอกจากน้ี ในการนาํ ยาสมนุ ไพรมาใช้ ยังต้องคาํ นึงถึงหลักการใชท้ ี่ถูกตอ้ งด้วย คือ 1. ใช้ให้ถูกต้น สมุนไพรที่มีช่ือพ้องหรือซ้ํากันมาก และบางท้องถ่ินก็เรียกไม่เหมือนกัน จงึ ตอ้ งรจู้ ักสมุนไพร และใช้ใหถ้ กู ต้น 2. ใช้ให้ถูกส่วน ต้นสมุนไพรไม่ว่าจะเป็นราก ใบ ดอก เปลือก ผล เมล็ด จะมีฤทธ์ิ ไม่เท่ากนั บางทผ่ี ลแก่-ผลอ่อน จะมฤี ทธแิ์ ตกต่างกนั ดงั นั้นจึงต้องรู้วา่ ส่วนใดใชเ้ ป็นยาได้ 3. ใช้ให้ถูกขนาด สมุนไพรถ้าใช้น้อยไปก็รักษาไม่ได้ผล แต่ถ้ามากไปอาจเป็นอันตราย หรอื เกิดพษิ ต่อร่างกายได้ 4. ใช้ใหถ้ ูกวิธี สมนุ ไพรบางชนดิ ต้องใชส้ ด บางชนดิ ตอ้ งปนกบั เหล้า บางชนดิ ใช้ต้ม จะต้องรจู้ กั วิธีใช้ให้ถกู ต้อง 5. ใชใ้ ห้ถูกกับโรค เช่น ท้องผกู ตอ้ งใช้ยาระบาย ถา้ ใช้ยาที่มฤี ทธ์ฝิ าดจะทาํ ให้ทอ้ งผูกยิง่ ขึน้ อนั ตรายจากการแพย้ าสมุนไพร สมนุ ไพรมคี ณุ สมบัตเิ ช่นเดยี วกับยาทวั่ ไป คอื มที ้ังคณุ และโทษ บางคนใชแ้ ล้วเกิดอาการ แพ้ได้ แต่เกดิ ขึ้นได้นอ้ ยเพราะสมนุ ไพรมิใชส่ ารเคมีชนิดเดยี วเชน่ ยาแผนปัจจุบัน ฤทธ์ิจึงไม่รุนแรง (ยกเว้น พวกพืชพิษบางชนิด) แต่ถ้าเกิดอาการแพ้ขึ้นควรหยุดยาเสียก่อน ถ้าหยุดแล้วอาการหายไป อาจทดลอง ใช้ยาอีกครั้ง โดยระมัดระวัง ถ้าอาการเช่นเดิมเกิดขึ้นอีก แสดงว่าเป็นพิษของยาสมุนไพร ฉะน้ันควร หยุดยาและเปล่ียนไปใช้ยาอ่ืน หรือถ้าอาการแพ้รุนแรง ควรไปรับการรักษาที่สถานีอนามัยหรือ โรงพยาบาลใกล้บ้านทันที อาการทเี่ กิดจากการแพ้ยาสมนุ ไพร มีดงั นี้ 1. ผืน่ ขน้ึ ตามผวิ หนัง 2. เบอ่ื อาหาร คล่นื ไสอ้ าเจียน 3. หูอ้ือ ตามัว ชาท่ลี ้ิน ชาที่ผวิ หนัง 4. ประสาทความรู้สึกทํางานไวเกินปกติ เชน่ เพียงแตะผิวหนัง หรอื ลบู ผมกร็ ู้สึกเจบ็ แสบ 5. ใจสนั่ หรือรู้สกึ วบู วาบคล้ายหัวใจจะหยุดเตน้ และเป็นบ่อย ๆ 57
กิจกรรมท้ายบท กจิ กรรมท่ี 11 ให้อธิบายรายละเอยี ดตามหวั ข้อท่กี าํ หนดให้ 1. ใบเพสลาส หมายถงึ .................................................................................................... 2. เหล้า หมายถึง …………………........................................................................................ 3. นาํ้ ปูนใส หมายถงึ .........................................................................………………….......... 4. 1 ถ้วยแกว้ มปี ริมาตรเทา่ กับ.................................................................................... 5. 1 กอบมอื หมายถึงเท่ากบั ......................................................................................... กิจกรรมที่ 12 ดําเนินการตามคาํ ส่ังท่ีกําหนดให้ หากตอ้ งการดื่มนา้ํ ขิงสด ท่านมวี ธิ ีการชงอยา่ งไร …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… .………………………………………………………………………………………………………….……………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………….................................................................... กิจกรรมท่ี 13 ดําเนนิ การตามคาํ สง่ั ท่ีกาํ หนดให้ หากทา่ นมคี วามประสงค์จะแปรรูปสมนุ ไพรให้ใช้ได้สะดวก และสามารถนาํ ติดตวั ไปได้ โดยวธิ กี ารบรรจแุ คปซลู หรือลกู กลอน ท่านจะมีวธิ ีการทาํ อย่างไร …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… .………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 58
กจิ กรรมท่ี 14 ดาํ เนนิ การตามคาํ สง่ั ท่กี ําหนดให้ ทา่ นจะสังเกตได้อยา่ งไรว่าทา่ นแพ้สมุนไพรบางชนิดหรอื ไม่ …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………............................................... กจิ กรรมที่ 15 ดาํ เนนิ การตามคําสง่ั ทีก่ าํ หนดให้ ให้บอกขอ้ ควรระวงั ในการใชส้ มนุ ไพร อยา่ งน้อย 5 ประการ …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………….............................................................................................................................................. 59
กิจกรรมทา้ ยเล่ม 2. ให้ผู้เรียนจัดทําบันทึกการเรียนรู้ โดยสรุปย่อเนื้อหาหรือวิเคราะห์เน้ือหาจากการศึกษาหนังสือ แบบเรียนรายวิชานี้ ต้ังแต่บทที่ 1 – บทท่ี 5 โดยจัดทําเป็นรูปแบบเอกสารความรู้ ตามหัวข้อท่ีกําหนด ในคําแนะนําการใชห้ นงั สอื แบบเรยี น ที่อยู่สว่ นหนา้ ตอ่ จากสารบัญ (20 คะแนน) 3. ให้ผู้เรียนเลือกทํารายงานหรือโครงงาน โดยกําหนดหัวข้อท่ีสนใจตามเน้ือหาท่ีได้ศึกษามาแล้วต้ังแต่ บทที่ 1 – บทท่ี 5 โดยจัดทําเป็นรายงานหรือโครงงานซึ่งมีรูปแบบเอกสารรายงานหรือโครงงาน ตามหวั ขอ้ ทกี่ าํ หนดในคาํ แนะนาํ การใชห้ นงั สือแบบเรียน ท่อี ยู่ส่วนหนา้ ต่อจากสารบัญ (20 คะแนน) หวั ข้อเรื่องท่นี า่ สนใจในการจัดทํารายงาน หรอื โครงงาน 1. ประสบการณ์ในการใชส้ มนุ ไพรเพอื่ การรกั ษาโรค (ศกึ ษาอยา่ งนอ้ ย 3 ราย) 2. การใช้สมนุ ไพรเพื่อการรกั ษาโรคในต่างประเทศ 3. สมุนไพรไทยในต่างประเทศ 60
แนวคาํ ตอบ กจิ กรรมท้ายบท บทที่ 1 ลกั ษณะและธรรมชาติของสมนุ ไพร กิจกรรมท่ี 1 ใหอ้ ธิบายรายละเอยี ดตามหวั ข้อท่ีกาํ หนดให้ 1. สมุนไพร หมายถึง พชื ทม่ี สี รรพคณุ ในการรักษาโรค หรอื อาการเจบ็ ป่วยตา่ งๆ พจนานุกรมไทย ฉบบั ราชบัณฑติ ยสถาน พ.ศ. 2542 ได้ใหค้ าํ จาํ กดั ความของคําวา่ สมนุ ไพรไว้ ดังน้ี สมุนไพร หมายถึง ผลิตผลธรรมชาติได้จาก พืช สัตว์ และแร่ธาตุ ท่ีใช้เป็นยา หรือผสมกับสารอื่น ตามตํารับยา เพ่ือบําบัดโรค บํารุง ร่างกาย หรือใช้เป็นยาพิษ เช่น กระเทียม นํ้าผึ้ง รากดิน (ไส้เดือน) เขากวางออ่ น กาํ มะถนั ยางนอ่ ง โลต่ ิน๊ 2. องค์ประกอบท่สี าํ คัญของสมนุ ไพร มีดังน้ี 2.1 ราก คือ สว่ นทเ่ี ป็นอวยั วะหรอื สว่ นของพชื ที่ไม่มี ขอ้ ปลอ้ ง ตา และใบ เจริญลงสู่ ดนิ ตามแรงดึงดูดของโลก มหี นา้ ทใี่ นการคาํ้ จนุ ส่วนตา่ งๆ ของพชื ให้ทรงตวั อยูไ่ ด้ ดูดและลําเลียงนํ้า ตลอดจนสะสม อาหาร ยดึ เกาะ และใชใ้ นการหายใจ อาหารที่สะสมไว้ จะมีการดูดซมึ ขึ้นไปสู่ต้นพืชเพ่อื บาํ รงุ เลี้ยงตน้ พืชใหม้ คี วาม เจรญิ เตบิ โต และงอกงาม 2.2 ลําต้น คือ ส่วนของพืชที่เจริญมาจากต้นอ่อน แตกต่างจากรากตรงท่ี มีข้อ ปล้อง และยอด มีท้ังลําต้นที่อยู่เหนือดิน และลําต้นที่อยู่ใต้ดิน นับเป็นส่วนที่มีความสําคัญสําหรับพืชในการท่ีจะตั้งเป็น โครงใหก้ ับต้นพชื 2.3 ใบ เป็นอวัยวะท่ีเจริญออกไปบริเวณด้านข้าง โดยมีตําเหน่งอยู่ท่ีข้อปล้องของต้น และก่ิงใบส่วนใหญ่จะมีสีเขียวของคลอโรฟิลล์ รูปร่างและขนาดของใบแตกต่างกันไปตามชนิดของพืช หน้าที่หลัก ของใบคอื ใช้ในการสังเคราะห์แสง การหายใจและการคายน้าํ 2.4 ดอก ส่วนประกอบของพืชในส่วนท่ีเป็นดอก ส่วนใหญ่ จะมีองค์ประกอบเป็นช้ันๆ แบ่งได้เป็น 4 ชั้น ได้แก่ กลีบเลี้ยง กลีบดอก เกสรตัวผู้ และเกสรตัวเมีย นอกจากนี้ยังสามารถแบ่งออกเป็นดอก สมบูรณ์ และดอกไม่สมบูรณ์ โดยพิจารณาจากส่วนประกอบของดอกเป็นเกณฑ์ ดอกสมบูรณ์เพศ และดอกไม่ สมบูรณ์เพศ โดยพิจารณาจากการมีเกสรตัวผู้ และเกสรตัวเมียในดอกเดียวกัน หรือมีเพียงเกสรตัวผู้ หรือเกสรตัว เมียเพยี งอย่างเดยี ว 2.5 ผล คอื ส่วนหนง่ึ ของพชื ทเี่ กดิ จากการผสมระหว่างเกสรตวั ผูก้ ับเกสรตัวเมียในดอก เดียวกัน หรือคนละดอกก็ได้ มีลักษณะรูปร่างท่ีแตกต่างกันออกไปตามประเภทและสายพันธ์ุ รูปร่างลักษณะของ ผลมีหลายอย่าง ตามชนิดของต้นไม้ท่แี ตกต่างกัน แบ่งตามลักษณะของการเกิดได้ 3 ประเภท คือ ผลเด่ียว ผลกลุ่ม และผลรวม 3. สมนุ ไพร มคี ณุ สมบตั ิ ดงั นี้ 3.1 ทาํ ลายหรือยับยั้งเช้ือโรค 3.2 ส่งเสรมิ การสร้างภูมคิ ุม้ กันโรค 61
3.3 บรรเทาอาการเจ็บปว่ ย และปรบั สภาพรา่ งกายใหเ้ ป็นปกติ 3.4 มีผลข้างเคยี งหรอื ตกคา้ งน้อยมาก เน่ืองจากเปน็ สารธรรมชาติ 4. ประโยชนท์ ่ีไดร้ ับจากสมนุ ไพร มีดงั นี้ 4.1 เป็นวตั ถุดบิ ในการผลติ ตัวยาสําคัญ เชน่ ใช้ผลติ ควนิ นิ เปน็ ต้น 4.2 เป็นวตั ถุดิบในการผลิตสารต้งั ตน้ ในการสงั เคราะหย์ า เชน่ พชื สกุลกลอย เป็นวตั ถดุ ิบในการผลติ ไดออสเจนิน ซ่ึงเปน็ สารตั้งตน้ ในการผลติ ยาประเภทสเตียรอยด์ หรือนาํ้ มนั พืชเปน็ วตั ถุดิบ ในการ ผลิตบีตาซโิ ตสเตียรอล ซ่ึงใชผ้ ลติ ยาสเตยี รอยด์ เป็นต้น 4.3 เป็นแบบอย่างในการสังเคราะหย์ า ยาส่วนใหญท่ ใี่ ช้ในปจั จุบนั มตี น้ กาํ เนิดจาก ธรรมชาติแทบทง้ั ส้นิ เม่อื คน้ พบตัวยาสําคัญจากธรรมชาติแล้วจงึ มกี ารสังเคราะห์เลยี นแบบขึ้น การศกึ ษาหายา ใหมๆ่ จากพืชจงึ ยังคงดําเนนิ อยตู่ อ่ ไป 4.4 เป็นผลติ ภัณฑ์เพอ่ื บาํ รงุ สขุ ภาพ ในชว่ งเวลา ๔-๕ ปที ผ่ี ่านมานชี้ าวตะวนั ตกได้หัน มานยิ มใช้ผลติ ภณั ฑ์จากธรรมชาตมิ ากย่ิงขึ้น เน่ืองจากกลัวความเป็นพษิ รนุ แรงจากยาสังเคราะห์และสารตกค้าง จากกระบวนการสังเคราะห์ นอกจากนยี้ งั เน่อื งมาจากความเชือ่ ทว่ี า่ ในพชื และสัตว์มีระบบการปอ้ งกันตวั เองที่ คลา้ ยคลงึ กัน เช่นระบบเอนไซม์ เป็นต้น จงึ เชอ่ื ว่าผลิตภัณฑจ์ ากพชื และสตั วน์ ่าจะปลอดภัยกับคนด้วย ตวั อยา่ งเชน่ โสม นมผง้ึ และเกสรผ้งึ เป็นต้น นอกจากนี้ ยงั สามารถกล่าวถึงประโยชนโ์ ดยทว่ั ไปของสมนุ ไพร ไดด้ ังน้ี (1) สามารถรักษาโรคบางชนิดได้ โดยไม่ต้องใช้ยาแผนปัจจุบัน ซึ่งบางชนิดอาจมีราคา แพง และตอ้ งเสยี ค่าใชจ้ า่ ยมาก อีกทั้งอาจหาซอื้ ไดย้ ากในท้องถ่ินนัน้ (2) ให้ผลการรกั ษาไดด้ ใี กล้เคยี งกบั ยาแผนปัจจบุ ัน และให้ความปลอดภยั แกผ่ ู้ใช้ มากกว่าแผนปจั จุบนั (3) สามารถหาได้ง่ายในท้องถิ่นเพราะส่วนใหญ่ได้จากพืชซึ่งมีอยู่ท่ัวไปทั้งในเมืองและ ชนบท (4) มรี าคาถูก สามารถประหยัดค่าใช้จ่ายในการซื้อยาแผนปัจจุบัน ที่ต้องส่ังซ้ือจากต่าง ประเทศเปน็ การลดการขาดดุลทางการค้า (5) ใชเ้ ป็นยาบาํ รุงรกั ษาใหร้ า่ งกายมสี ขุ ภาพแขง็ แรง (6) ใชเ้ ป็นอาหารและปลกู เปน็ พชื ผักสวนครวั ได้ เช่น กะเพรา โหระพา ขิง ขา่ ตาํ ลึง (7) ใชใ้ นการถนอมอาหารเชน่ ลูกจนั ทร์ ดอกจนั ทรแ์ ละกานพลู (8) ใช้ปรงุ แต่ง กล่นิ สี รส ของอาหาร เชน่ ลูกจนั ทร์ ใชป้ รุงแต่งกลน่ิ อาหารพวก ขนมปัง เนย ไส้กรอก แฮม เบคอน (9) สามารถปลกู เปน็ ไมป้ ระดับอาคารสถานที่ต่าง ๆ ใหส้ วยงาม เช่น คูน ชมุ เหด็ เทศ (10) ใช้ปรงุ เป็นเครื่องสําอางเพอ่ื เสริมความงาม เช่น วา่ นหางจระเข้ ปรนะคําดีควาย (11) ใช้เปน็ ยาฆา่ แมลงในสวนผกั , ผลไม้ เช่น สะเดา ตะไคร้ หอม ยาสูบ (12) เป็นพืชท่ีสามารถสง่ ออกทํารายไดใ้ หก้ บั ประเทศ เชน่ กระวาน ขมนิ้ ชัน เร่ว 62
(13) เป็นการอนุรกั ษ์มรดกไทยใหป้ ระชาชนในแตล่ ะท้องถ่ิน รู้จักชว่ ยตนเองในการ นําพชื สมุนไพรในท้องถ่ินของตนมาใชใ้ หเ้ กดิ ประโยชนต์ ามแบบแผนโบราณ (14) ทาํ ให้คนเห็นคุณค่าและกลบั มาดําเนินชีวติ ใกล้ชดิ ธรรมชาตยิ งิ่ ขน้ึ (15) ทําให้เกิดความภูมใิ จในวัฒนธรรม และคุณคา่ ของความเปน็ ไทย กิจกรรมที่ 2 ตอบคําถามตอ่ ไปน้ี 1. เหตุใดสมุนไพรจึงมบี ทบาทในการพฒั นาดา้ นสาธารณสุข แนวตอบ กระทรวงสาธารณสุข เปน็ หนว่ ยงานภาครัฐ ไดม้ ีนโยบายส่งเสริมการใชส้ มุนไพรเพอ่ื เสรมิ สรา้ ง การพ่ึงตนเองในดา้ นยา ท้ังนเี้ น่ืองจากในแตล่ ะปีประเทศไทยนํายาจากตา่ งประเทศเข้าเป็นมลู คา่ สงู ถงึ กวา่ 50,000 ล้านบาท ซึง่ เป็นผลให้ (1) ราคายาสงู จนผู้มีรายได้นอ้ ยไม่สามารถซอ้ื หายาบางชนิดได้ ราคายาน้นี บั วันจะ สูงขึน้ เพราะไมม่ ีคูแ่ ข่งภายในประเทศ ผผู้ ลิตจงึ สามารถตงั้ ราคาได้ตามใจชอบ และยงั เป็นทีห่ ว่นั เกรงกันว่าหาก ประเทศไทยรบั รองสิทธิบตั รยา ราคายาจะยงิ่ สูงขน้ึ ไปอีก (2) สญู เสียเงนิ ตราตา่ งประเทศปลี ะมากๆ (3) เสี่ยงตอ่ ภาวะการขาดแคลนยา หากถูกตดั ขาดจากภายนอก เชน่ ในภาวะสงคราม (4) เกดิ ปญั หาการใชย้ าเกินความจําเปน็ และเกิดอันตรายจากการใช้ยาผดิ ๆ เนื่องจาก ยาทน่ี ําเขา้ ส่วนใหญ่เปน็ ยาสงั เคราะห์ หรอื สารบริสุทธ์ิ มีรปู แบบที่น่าใช้ 2. สมุนไพรตอ่ ไปนี้มีความแตกตา่ งในด้านคณุ สมบตั ิของการรักษาโรคอยา่ งไร กระเทียม มะละกอ กระชาย ใบชุมเหด็ เทศ อ้อยแดง ขี้เหลก็ มคี ุณสมบัติ รักษาอาการทอ้ งผูก มะละกอ มคี ณุ สมบัติ ใช้ขับปสั สาวะ กระชาย มีคณุ สมบัติ แก้อาการท้องอดื ท้องเฟอ้ ใบชุมเหด็ เทศ มีคณุ สมบัติ ใชร้ ักษาโรคกลาก อ้อยแดง มคี ณุ สมบัติ ใชแ้ กอ้ าการขัดเบา กิจกรรมท่ี 3 ดาํ เนินการตามคําส่ังท่ีกาํ หนด ให้ถ่ายทอดความรู้ท่ีได้รับในด้านพัฒนาการของสมุนไพร ให้บุคคลใกล้ชิดทราบ โดยบนั ทึก รายละเอยี ดของเน้อื หาทถ่ี า่ ยทอดไว้ในแบบบันทกึ แบบบันทกึ พฒั นาการดา้ นสมุนไพร สมนุ ไพร มีมาตั้งแต่สมัยโบราณ ท่ีเห็นชัดเจน คือ ในยุคอียิปต์โบราณ ซ่ึงมีตําราสมุนไพรที่เก่าแก่ เกิดข้ึนถึง 800 ตํารับ จากน้ันได้มีการสืบทอดต่อกันมาในประเทศแถบยุโรปและในแถบเอเชีย ในประเทศไทย สมุนไพรถูกนํามาใช้ในลักษณะของยากลางบ้าน ยาแผนโบราณ ซึ่งมีรากฐานมาจากประเทศอินเดีย และท่ีจัดว่า เปน็ ยุคทองของสมนุ ไพรไทย คือ ในรัชสมยั พอ่ ขนุ รามคาํ แหงมหาราช 63
ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช ได้ทรงมีพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ ดําเนินโครงการตามพระราชดําริ คือ ให้มีการจัดตั้งสวนสมุนไพรข้ึนในพุทธศักราช 2522 นอกจากนี้ยังโปรดให้มี การรวบรวม ค้นคว้าเกีย่ วกบั สมุนไพรในทุก ๆ ดา้ น กระทรวงสาธารณสขุ ในฐานะหนว่ ยงานภาครัฐ ได้มีนโยบายที่ ชัดเจนในการส่งเสริมให้มีการใช้สมุนไพร เพ่ือการเสริมสร้างการพึ่งตนเองในด้านยา โดยกําหนดให้มีการนํา สมุนไพรมาใชใ้ นการสาธารณสุขมูลฐาน การพัฒนาด้านสมุนไพรได้มีการพัฒนาอย่างต่อเนื่อง ต้ังแต่สมัยโบราณมา จนถึงปัจจุบัน โดยมีการดําเนินงานท่ีมีลักษณะสอดคล้องกับพฤติกรรมรักษาอาการเจ็บป่วยของตนเอง และ ครอบครัวใน 3 ลักษณะ คือ การใช้บริการจากสถานบริการของรัฐ การพึ่งพาแพทย์พ้ืนบ้าน และการรักษาตนเอง ซึ่ง 2 ประการหลังนับเป็นการประหยัดค่าใช้จ่ายได้เป็นอย่างดี แต่มีข้อจํากัดที่ใช้ได้เฉพาะโรคที่สามารถวินิจฉัยได้ ด้วยตนเองเท่าน้ัน การส่งเสริมการใช้สมุนไพรต้องมีการพัฒนาทั้งในด้านตัวสมุนไพร และในด้านความรู้ ความสามารถให้กับประชาชนควบคกู่ ันไป เพ่ือใหส้ ามารถใชป้ ระโยชนจ์ ากสมนุ ไพรไดอ้ ย่างมีประสิทธิภาพ บทท่ี 2 สมนุ ไพรกบั การสาธารณสขุ มลู ฐาน กจิ กรรมที่ 4 ใหอ้ ธิบายรายละเอียดตามหวั ข้อทก่ี ําหนดให้ 1. การสาธารณสุขมูลฐาน หมายถึง กลวิธีทางการสาธารณสุขท่ีเพิ่มข้ึนจากระบบบริการ สาธารณสุขของรัฐ ซ่ึงมีอยู่ในระดับตําบลและหมู่บ้าน การสาธารณสุขมูลฐานเป็นวิธีการให้บริการสาธารณสุขที่ ผสมผสานทั้งทางด้านการรักษาพยาบาล การส่งเสริมสุขภาพ การป้องกันโรค และการฟ้ืนฟูสภาพ ที่ดําเนินการ โดยประชาชนเอง ซ่ึงประชาชนจะต้องมีส่วนร่วมในการวางแผนการดําเนินงานและการประเมินผล โดยได้รับการ สนับสนุนจากภาครัฐในด้านวิชาการ ข้อมูลข่าวสาร การให้การศึกษา ฝึกอบรมและระบบ ส่งต่อผู้ป่วย โดยอาศัย ทรพั ยากรท่มี ีอยใู่ นทอ้ งถิ่นเปน็ หลกั 2. การสาธารณสุขมลู ฐาน มคี วามสําคญั ดงั นี้ เป็นกลวิธีที่เหมาะสม ที่จะช่วยให้การบริการสาธารณสุขผสมผสานท้ังในด้านป้องกันโรค การ รักษาพยาบาล การส่งเสริมสุขภาพ และฟ้ืนฟูสภาพ ซ่ึงสามารถขยายการดําเนินการให้ครอบคลุมประชากรได้ อย่างทั่วถึงมากขึ้น จะส่งผลให้ประชาชนมีสุขภาพดีโดยถ้วนหน้า เป็นไปตามที่องค์การอนามัยโลกต้องการ ซึ่ง ไดม้ กี ารตั้งความหวังไว้ว่า ในปี พ.ศ. 2543 ทผี่ ่านมา ประชาชนทกุ คนจะมสี ขุ ภาพดถี ว้ นหนา้ ตามที่ควรจะเป็น ตาม สภาพเศรษฐกิจและสภาพของท้องถิ่น งานสาธารณสุขมูลฐาน จึงเป็นกลวิธีท่ีสําคัญที่เสริมบริการสาธารณสุขของ รัฐให้ได้ผลครอบคลุมประชาชนทุกคน โดยที่ไม่ต้องคํานึงถึงทรัพยากรท่ีมีอยู่อย่างจํากัดมากนัก ซึ่งทุกประเทศทั่ว โลกตา่ งกเ็ ห็นพ้องตอ้ งกันในหลกั การและกลวธิ ขี องการสาธารณสุขมลู ฐาน 3. หลักการของการสาธารณสุขมูลฐาน คอื 3.1 การมสี ว่ นร่วมของชมุ ชน ตงั้ แต่การเตรยี มเจา้ หนา้ ท่ี เตรียมชุมชน การฝกึ อบรม การตดิ ตามการดําเนนิ กิจกรรมตา่ ง ๆ โดยใหป้ ระชาชนในหมูบ่ ้านได้เกดิ ความรูส้ กึ เปน็ เจ้าของ และเขา้ มารว่ ม ช่วยเหลืองานดา้ นสาธารณสุข 3.2 การใช้เทคโนโลยที เี่ หมาะสม เทคนิคและวิธีการทใี่ ช้ในงานสาธารณสุขมูลฐาน 64
ควรเป็นเทคนิควธิ ีการทง่ี ่าย ไม่ซับซ้อน หรือยุ่งยาก แต่จะมีความเหมาะสมกับแต่ละสภาพท้องถิ่นและประชาชนที่ อาศัยอยู่ในแต่ละ ซ่ึงสามารถปฏิบัติได้ เทคนิควิธีการที่ใช้ตั้งแต่ วิธีการค้นหาปัญหา กระบวนการ ในการแก้ไข ปัญหา จนกระทงั่ ถึงเทคนคิ ในการแกไ้ ขปัญหาโดยชุมชนเอง เทคนิคที่นํามาใช้อาจเป็นภูมิความรู้ด้ังเดิมในชุมชน ท่ี ชุมชนมีการถ่ายทอดในการแก้ไขปัญหาสาธารณสุขของตนเองมาเป็นเวลาช้านานแล้ว เช่น การใช้ยาหรือแพทย์ แผนไทยในการรักษาพยาบาลโรคบางอย่าง หรือการนวดไทย หรือเป็นภูมิความรู้ใหม่ที่ชุมชนได้เรียนรู้เพิ่มเติมว่า เหมาะสมกับชุมชน 3.3 การปรบั ระบบบรกิ ารพื้นฐานของรฐั เพอ่ื รองรบั การสาธารณสขุ หรือระบบ บริการของรฐั และระบบบริหารจัดการที่มอี ยู่แล้วของรัฐ จะต้องปรับให้เชอ่ื มตอ่ และรองรบั งานสาธารณสุขมลู ฐาน ดว้ ย โดยมจี ุดม่งุ หมายเพ่อื ตอ้ งการใหเ้ กดิ การกระจายการครอบคลุมบริการให้ท่วั ไป การกระจายทรัพยากรลงสู่ มวลชน และการจัดระบบส่งต่อผู้ปว่ ยท่ีมปี ระสทิ ธิภาพ 3.4 การผสมผสานกบั งานของกระทรวงอน่ื ๆ งานสาธารณสุขมลู ฐานจะสาํ เร็จผลได้ ต้องมีการผสมผสานการทํางานไปด้วยกันได้ ทั้งภายในกระทรวงและต่างกระทรวง เป็นการประสานเพ่ือให้ หน่วยงานอื่นทํางานในความรับผิดชอบของหน่วยงานน้ัน ๆ ในลักษณะที่ส่งเสริมหรือสอดคล้องกับการพัฒนาด้าน สุขภาพ กิจกรรมท่ี 5 ดาํ เนินการตามคําส่ังท่ีกาํ หนด ให้วเิ คราะห์ถึงความเก่ยี วขอ้ งระหวา่ งสมุนไพรกบั การสาธารณสุขมลู ฐาน รฐั บาลได้ใหค้ วามสาํ คัญในด้านการสาธารณสุข โดยไดกําหนดเป็นนโยบายท่ีมีความชัดเจน ดังจะ เห็นได้จากแผนพัฒนาการสาธารณสุขแห่งชาติ ฉบับท่ี 4 ถึง ฉบับท่ี 7 ที่ให้ความสําคัญกับการสาธารณสุขมูลฐาน โดยเป้าหมาย คือ การมีสุขภาพดีถ้วนหน้า หมายถึง การท่ีทุกคนเกิดมามีชีวิตที่ยืนยาวและอยู่อย่างมีคุณภาพ ไม่เจ็บป่วยด้วยสาเหตุไม่จําเป็นและสามารถเข้าถึงบริการท่ีเหมาะสม สามารถดํารงชีวิตอยู่และสร้างสรรค์ ให้ประโยชน์แก่สังคมอย่างมคี ณุ ค่า และตายอย่างมศี ักดศิ์ รี สมนุ ไพร นับเปน็ ปัจจยั หนึง่ ทีจ่ ะชว่ ยให้นโยบายดังกล่าวของรฐั บาลประสบความสาํ เรจ็ ดงั นัน้ รฐั บาลจึงได้ใหค้ วามสําคัญ และมีนโยบาย สนับสนุนการใชป้ ระโยชน์จากสมนุ ไพร และการแพทยแ์ ผนไทยอยา่ ง ตอ่ เน่ือง โดยรฐั บาลไดแ้ ถลงนโยบาย ดา้ นการแพทย์แผนไทยและสมุนไพรตอ่ รฐั สภา ในวนั ท่ี 21 ตุลาคม 2535 ความวา่ “... ใหม้ ีการผสมผสานการแพทย์ แผนไทยและสมุนไพร เขา้ กบั ระบบบริการสาธารณสขุ ของชุมชน อย่าง เหมาะสม ” กลวิธกี ารพัฒนาสมนุ ไพร และ การแพทยแ์ ผนไทยในงานสาธารณสขุ มลู ฐาน มดี ังนี้ 1. สนับสนุนและพัฒนาวชิ าการ ด้านเทคโนโลยีพ้นื บา้ น อนั ไดแ้ ก่ การแพทย์แผนไทย เภสชั กรรมแผนไทย การนวดไทย สมุนไพร และเทคโนโลยีพืน้ บา้ น เพอื่ ใชป้ ระโยชนใ์ นการแก้ไขปญั หา สุขภาพ ของชุมชน 65
2. สนับสนนุ และสง่ เสรมิ การดแู ลสขุ ภาพของตนเองด้วยการใชส้ มุนไพร การแพทยพ์ นื้ บา้ น การ นวดไทย ในระดบั บุคคล ครอบครัว และชุมชนให้เป็นไปอยา่ ง ถูกตอ้ ง เปน็ ระบบ สามารถปรับประสาน กับการ ดแู ลสุขภาพแผนปัจจบุ ันได้ บทท่ี 3 การจาํ แนกสมนุ ไพร กจิ กรรมท่ี 6 ดาํ เนินการตามคําสั่งท่ีกาํ หนด ใหอ้ ธิบายรายละเอียดตามหัวข้อที่กําหนดให้ 1. การจําแนกพชื สมุนไพรตามลักษณะการใช้ประโยชน์ มวี ธิ กี ารจาํ แนก ดังนี้ 1.1 ประเภทนาํ้ มันหอมระเหย (Essential oil) เป็นกลมุ่ สมุนไพรทน่ี ํามาสกดั โดย วธิ กี ารกล่ัน นาํ มาใชป้ ระโยชน์ได้ดี เช่น (1) น้ํามนั ตะไคร้หอม ใช้ในการผลิตสบู่ แชมพู น้ําหอมหรอื สารไล่แมลง (2) น้ํามนั ไพล ใชเ้ ป็นครีมทาภายนอก ลดอาการอกั เสบจากการฟกชา้ํ (3) นา้ํ มนั กระวาน ใช้แตง่ กลิน่ เหล้า เครอ่ื งดื่มตา่ ง ๆ และทาํ นํ้าหอม (4) น้ํามันพลู ใช้ในการทาํ เครื่องสําอาง หรอื ใชเ้ ป็นเจลทาภายนอกแกค้ ัน 1.2 ประเภทรับประทานคล้ายยา บางชนิดต้องมีการนํามาผสมกับสมุนไพรอ่ืน ใน สัดส่วนท่ีเหมาะสม จึงจะใช้ได้ เช่น บอระเพ็ด ฟ้าทะลายโจร ใช้รับประทานแก้ไข้ กระเพรา ไพล ขิง ใช้รับประทานแก้แก้ท้องอืด ท้องเฟ้อ ข้ีเหล็ก ไมยราพ ใช้รับประทานเพ่ือระงับประสาท คําฝอย กระเจี๊ยบแดง กระเทยี ม ใชร้ ับประทานเพอื่ ลดไขมันในเสน้ เลือด 1.3 ประเภทใช้ภายนอก เพื่อการบําบัดโรคที่เกิดขึ้นบริเวณผิวหนัง หรือแผลที่เกิดข้ึน บริเวณร่างกาย หรือแผลในปาก มีทั้งท่ีสามารถใช้เพียงชนิดเดียว และใช้หลายชนิดรวมกัน เช่น บัวบก หว้า โทงเทง ใช้ในการรักษาแผลในปาก ฝ่ัง กานพลู ใช้ในการระงับกล่ินปาก ผักบุ้งทะเล เสลดพังพอน เท้ายายม่อม ตําลึง ใช้ในการแก้อาการแพ้ บัวบก ยาสูบ ว่านหางจระเข้ ใช้ในการรักษาแผลน้ําร้อนลวก ตําลึง พุดตาน ว่าน มหากาฬ เสลดพงั พอน ใชแ้ กโ้ รคงูสวัด 1.4 ประเภทผลิตภัณฑ์เสริมอาหารและเครื่องดื่ม เช่น บุก ใช้ในการดูดจับไขมันจาก เส้นเลือด ลดน้ําหนัก ส้มแขก ใช้ในการเปลี่ยนไขมันเป็นพลังงาน ลดน้ําหนัก หญ้าหนวดแมว คําฝอยหญ้าหวาน ใชเ้ ปน็ เครื่องดมื่ ในการบาํ รงุ สุขภาพ 1.5 ประเภทเครื่องสําอางค์ ได้รับการยอมรับ เน่ืองจากปลอดภัยกว่าการใช้สาร สังเคราะห์ทางเคมี และมีคุณสมบัติที่ดีกว่า หรือไม่น้อยกว่าผลิตภัณฑ์ท่ีผลิตจาก เช่น แชมพู ครีมนวดผม สบู่ โลชนั่ ซ่ึงนําสมุนไพรมาใช้เปน็ ส่วนผสม เช่น อญั ชนั ว่านหางจระเข้ มะคาํ ดีควาย เหด็ หลินจอื ขมิ้น มะขาม 1.6 ประเภทป้องกนั และกาํ จัดศัตรพู ืช สว่ นใหญจ่ ะเปน็ สมนุ ไพรทมี่ ีฤทธเ์ิ บื่อหรอื เมา มี รสขม มีคณุ สมบตั ิท่ีสามารถปราบหรือควบคมุ ปรมิ าณการระบาดของแมลงศตั รูพืช โดยไม่มพี ิษตกคา้ งในผลผลิต ไม่มีพษิ ตอ่ ผใู้ ชแ้ ละสภาพแวดลอ้ ม เช่น สะเดา ยาสบู ตะไครห้ อม ฟา้ ทะลายโจร ไพล 66
2. การจาํ แนกพืชสมนุ ไพรตามลักษณะของสมุนไพร มีวธิ ีการจําแนก ดังน้ี 2.1 สมุนไพรท่ีใชป้ ระโยชนจ์ ากราก เช่น กระชาย ขิง ขา่ ตะไคร้ ไพล หญ้าคา ทองพันชัง่ อคั คีทวาร ตาํ ลึง ว่านมหากาฬ ยา่ นาง หอมแดงสด กระเทียม ขม้ินชนั 2.2 สมนุ ไพรทใ่ี ช้ประโยชนจ์ ากลําตน้ เชน่ ฟา้ ทะลายโจร ผกั ชี บอระเพ็ด ออ้ ย เพชรสังฆาต มะคําดคี วาย ตะไคร้ โหระพา ข้เี หลก็ 2.3 สมนุ ไพรที่ใช้ประโยชนจ์ ากใบ เชน่ กระเพรา แมงลกั โหระพา ขเี้ หลก็ ชุมเหด็ เทศ มะขามแขก ฝรงั่ ฟา้ ทะลายโจร ผกั คราดหัวแหวน ขลู่ หญ้าหนวดแมว อคั คที วาร ทองพันชง่ั พญาปล้องทอง พลู ตาํ ลึง ว่านมหากาฬ ผักบ้งุ ทะเล บวั บก หอมหวั แดง น้อยหนา่ พญายอ 2.4 สมุนไพรทใ่ี ช้ประโยชนจ์ ากดอก เช่น ขเ้ี หล็ก ชมุ เห็ดเทศ ผกั คราดหวั แหวน ดาวเรือง สะเดา กระเจีย๊ บแดง กานพลู 2.5 สมุนไพรท่ีใชป้ ระโยชน์จากผล เช่น มะขาม มะขามแขก แมงลัก มะละกอ ฝรงั่ ยอ ผักชี มะขามปอ้ ม สับปะรด มะแวง้ เครอื มะแว้งต้น กล้วยน้าํ ว้า กระวานไทย คณู 3. การจาํ แนกพชื สมนุ ไพรตามลักษณะของการสาธารณสขุ มลู ฐาน มวี ธิ ีการจาํ แนก ดังน้ี 3.1 กลมุ่ โรคระบบทางเดนิ อาหาร มีสมุนไพรที่ช่วยรักษา ดังนี้ (1) โรคกระเพาะ ได้แก่ ขมนิ้ ชัน กล้วยนํ้าวา้ (2) อาการทอ้ งอืด ท้องเฟอ้ แนน่ จุกเสียด ได้แก่ ขม้ิน ขงิ กานพูล กระเทยี ม กะเพรา ตะไคร้ พริกไทย ดปี ลี ขา่ กระชาย แห้วหมู กระวาน เร่ว มะนาว กระทือ (3) อาการท้องผกู ไดแ้ ก่ ชุมเหด็ เทศ มะขาม มะขามแขก แมงลัก ขเ้ี หลก็ คนู (4) อาการท้องเสยี ไดแ้ ก่ ฝร่งั ฟา้ ทะลายโจร กลว้ ยน้ําว้า ทบั ทมิ มงั คดุ สีเสยี ดเหนือ (5) อาการคลน่ื ไส้ อาเจียน ไดแ้ ก่ ขิง ยอ (6) โรคพยาธิลาํ ไส้ ได้แก่ มะเกลือ เล็บมอื นาง มะหาด ฟักทอง (7) อาการปวดฟัน ไดแ้ ก่ แก้ว ขอ่ ย ผกั คราดหัวแหวน (8) อาการเบ่อื อาหาร ได้แก่ บอระเพด็ ขีเ้ หล็ก มะระ สะเดาบา้ น 3.2 ระบบทางเดินหายใจ อาการไอ และระคายคอจากเสมหะ มสี มนุ ไพรท่ชี ่วยรักษา ดังนี้ ขงิ ดีปลี เพกา มะขามปอ้ ม มะขาม มะนาว มะแว้งเครือ มะแว้งต้น 3.3 ระบบทางเดินปัสสาวะ อาการขดั เบา มีสมุนไพรท่ีช่วยรกั ษา ดงั นี้ กระเจี๊ยบแดง ขลู่ ตะไคร้ สบั ปะรด หญา้ คา อ้อยแดง 3.4 โรคผวิ หนงั มสี มนุ ไพรทช่ี ่วยรักษา ดังนี้ (1) อาการกลากเกลื้อน ได้แก่ กระเทยี ม ข่า ชุมเหด็ เทศ ทองพนั ชัง่ พลู (2) ชันนะตุ ไดแ้ ก่ มะคําดีควาย (3) แผลไฟไหม้ นาํ้ ร้อนลวก ไดแ้ ก่ บัวบก นา้ํ มนั มะพรา้ ว วา่ นหางจระเข้ (4) ฝี แผลพุพอง ไดแ้ ก่ ขมิ้น ชุมเห็ดเทศ เทยี นบา้ น วา่ นหางจระเข้ ว่าน มหากาฬ ฟา้ ทะลายโจร 67
พญายอ เสลดพงั พอน (5) อาการแพ้ อกั เสบจากแมลงสตั ว์กดั ตอ่ ย ไดแ้ ก่ ขมิ้นชนั ตําลงึ ผักบุ้งทะเล (6) อาการลมพษิ ไดแ้ ก่ พลู (7) อาการงสู วดั เรมิ ไดแ้ ก่ พยายอ 3.5 อาการเจ็บปวดอ่ืนๆ มสี มนุ ไพรที่ชว่ ยรักษา ดงั นี้ (1) อาการเคล็ด ขดั ยอก ไดแ้ ก่ ไพล (2) อาการนอนไมห่ ลับไดแ้ ก่ ขี้เหล็ก (3) อาการไขไ้ ด้แก่ ฟ้าทะลายโจร บอระเพด็ (4) โรคหิดเหาได้แก่ น้อยหนา่ กิจกรรมที่ 7 ดาํ เนินการตามคําสั่งที่กาํ หนด ให้นําสนุนไพรทีก่ าํ หนดให้ใสใ่ นตารางให้ถกู ตอ้ งตามคุณสมบตั ิในการรกั ษาอาการเจ็บปว่ ย ขา่ กระชาย มะขามป้อม วา่ นหางจระเข้ มะขาม พรกิ ไทย มะนาว ขลู่ ขงิ ตะไคร้ สบั ปะรด กระเทียม หญ้าคา ขมน้ิ ออ้ ยแดง ดปี ลี ชมุ เห็ดเทศ กะเพรา กระเจีย๊ บแดง วา่ นมหากาฬ ขี้เหล็ก กานพลู อาการเจบ็ ป่วย สมนุ ไพรท่ีใชร้ กั ษา 1. ระบบทางเดินอาหาร ขม้ิน ขงิ กานพูล กระเทียม กะเพรา ตะไคร้ พริกไทย ดปี ลี ข่า กระชาย 2. ระบบทางเดนิ หายใจ มะขามปอ้ ม มะขาม มะนาว 3. ระบบทางเดินปัสสาวะ กระเจี๊ยบแดง ขลู่ สับปะรด หญา้ คา อ้อยแดง 4. โรคผวิ หนัง ชมุ เหด็ เทศ วา่ นหางจระเข้ วา่ นมหากาฬ 5. อาการนอนไมห่ ลบั ข้เี หล็ก บทที่ 4 สรรพคณุ ของสมนุ ไพร กิจกรรมท่ี 8 ให้อธบิ ายรายละเอียดตามหวั ขอ้ ทีก่ ําหนดให้ สมุนไพรไทย มีสรรพคณุ ในการรกั ษาโรคตา่ งๆ โดยแบง่ เปน็ กลุ่มตามอาการของโรคได้ ดงั น้ี 1. กลมุ่ ทม่ี ีสรรพคุณในการบาํ บัดอาการทอ้ งอดื ท้องเฟอ้ แนน่ จุกเสียด 2. กลุ่มทม่ี สี รรพคณุ ในการบาํ บัดอาการท้องผูก 3. กลุ่มทมี่ สี รรพคุณในการบาํ บัดอาการทอ้ งเสยี 4. กลุม่ ทมี่ สี รรพคุณในการบาํ บัดอาการคลื่นไส้ อาเจียน 5. กลุ่มทม่ี สี รรพคณุ ในการบาํ บัดโรคระบบทางเดินหายใจ 6. กลุ่มทม่ี ีสรรพคุณในการบาํ บัดอาการปวดฟนั 7. กลุม่ ทม่ี สี รรพคณุ ในการระงับกล่ินปาก 8. กลุ่มทมี่ ีสรรพคุณในการบาํ บัดอาการของโรคระบบทางเดินปัสสาวะ 68
9. กลุ่มทม่ี ีสรรพคุณในการบาํ บัดอาการของโรคริดสดี วงทวาร 10. กลุ่มทม่ี ีสรรพคุณในการบําบัดอาการของโรคเกีย่ วกบั ผวิ หนัง 11. กลุม่ ที่มสี รรพคณุ ในการบําบดั อาการที่เกดิ จากนาํ้ ร้อนลวก กิจกรรมที่ 9 ดําเนินการตามคาํ ส่ังท่ีกาํ หนด ให้บอกสรรพคณุ ของสมุนไพรท่กี าํ หนดให้โดยละเอยี ด ตามหวั ข้อท่กี ําหนดให้ 1. กระเทียม ใช้บาํ บดั ในกลมุ่ ทีม่ ีอาการท้องอดื ท้องเฟอ้ แน่นจกุ เสยี ด และกลมุ่ ท่ีมีอาการโรค เกีย่ วกบั ผิวหนงั สว่ นท่นี ํามาใช้ หวั ใตด้ นิ สรรพคณุ รสเผด็ เปน็ ยาขบั ลมในลาํ ไส้ แกจ้ ุกเสยี ด อดื แน่น เฟอ้ แกไ้ อ ขับเสมหะ ชว่ ย ยอ่ ยอาหาร และรกั ษากลากเกลอ้ื น และความดันโลหิต วธิ กี ารใช้ อาการทอ้ งอืด ท้องเฟอ้ แนน่ จุกเสยี ด ถ้าได้รบั ประทานกระเทยี มดิบ ๆ ครั้ง ละประมาณ 5 - 7 กลีบ หลงั อาหารจะสามารถชว่ ยได้ อาการโรคเก่ยี วกบั ผิวหนัง ใชก้ ลบี กระเทยี มฝานเป็นช้นิ บางๆ หรือตาํ พอ แหลก แล้วทาบรเิ วณที่เปน็ กลากหรอื เกล้อื น วนั ละ 2 ครง้ั ทุกวัน หลงั จากหายแล้ว ใหท้ ายาต่อไปอกี 7 – 10 วนั ควรจะทาํ ความสะอาดรา่ งกายใหส้ ะอาดอย่เู สมอและก่อนทากระเทยี ม 2. มะขาม ใชบ้ ําบดั ในกลุ่มทมี่ ีอาการทอ้ งผูก สว่ นท่ีนํามาใช้ เนอ้ื ในฝักแก่ สรรพคณุ เนอื้ ในฝกั แกม่ ีรสเปรย้ี ว เปน็ ยาระบาย ขบั เสมหะ เน้ือเมลด็ มรี สมนั ใช้ขับพยาธิ วธิ กี ารใช้ อาการท้องผกู ใช้มะขามเปยี กรสเปร้ียว 10 - 12 ฝัก จ้ิมเกลือ รบั ประทานพอสมควร และด่ืมนํ้าตามเข้าไปมาก ๆ นอกจากน้ียงั สามารถนาํ มะขามเปยี กท่มี ีรส เปรยี้ ว 10 - 12 ฝัก ไปต้มกับนํ้าประมาณ 1 แกว้ จนเดอื ด แล้วเตมิ เกลือเลก็ นอ้ ยผสมดืม่ เป็นนาํ้ มะขามได้ 3. กล้วยน้ําว้า ใชบ้ ําบัดในกลมุ่ ท่มี ีอาการท้องเสยี ส่วนที่นาํ มาใช้ ผลดิบ สรรพคณุ ผลดบิ จะมีรสฝาด ใชแ้ ก้อาการทอ้ งเสีย โรคกระเพาะ ผลสกุ ใชเ้ ป็นยาระบาย วธิ กี ารใช้ ใชก้ ลว้ ยดิบหัน่ เป็นชนิ้ บางๆนําไปตากแดดใหแ้ ห้งแล้วบดใหเ้ ป็นผงแป้งใช้ 1 - 2 ช้อนโตะ๊ ชงกับนํา้ ร้อนในอตั ราสว่ น 1 : 1 นํามาดื่ม หรือใช้ผงกลว้ ยดิบผสมนํ้าผึ้งในปริมาณเทา่ ๆ กันแลว้ ด่ืม แก้อาการทอ้ งเสยี 4. กานพลู ใชบ้ ําบัดในกลุ่มทมี่ ีอาการปวดฟัน ส่วนท่ีนาํ มาใช้ ดอกกานพลูแห้งท่ยี งั ไมไ่ ดส้ กดั นา้ํ มนั ออก สรรพคุณ มีรสเผ็ด กลิน่ หอม แกป้ วดฟัน ช่วยขบั ลม 69
วธิ กี ารใช้ ใชด้ อกกานพลแู ห้ง อมไว้บรเิ วณที่ปวดฟนั หรอื ใชด้ อกกานพลูแหง้ ตาํ ให้แหลก ผสมด้วยเหล้าขาวเลก็ นอ้ ยอดุ ลงไปบรเิ วณรูฟนั ซ่ที ป่ี วด หรอื ตําใหล้ ะเอียดแลว้ ใชผ้ งผสมกบั ยาสีฟนั ใชแ้ ปรงฟัน แกป้ วดฟัน และดับกลิ่นปาก 5. วา่ นหางจระเข้ ใชบ้ าํ บดั ในกลุ่มทม่ี ีอาการทเ่ี กิดจากนา้ํ ร้อนลวก สว่ นท่นี าํ มาใช้ วุ้นใส จากภายในใบ เกบ็ ช่วงอายุ 1 ปี สรรพคุณ มีรสจืด เย็น รกั ษาไฟไหม้ นาํ้ รอ้ นลวก แผลสด แผลเรอื้ รงั แผลไหม้เกรยี ม จากแดดและรงั สหี รอื กนิ เพอ่ื รกั ษาแผลในกระเพาะอาหารได้ วธิ กี ารใช้ วนุ้ จากใบรกั ษาแผลไฟไหม้ นํา้ ร้อนลวก ให้เลือกใบว่านส่วนท่ีอยูข่ า้ งล่าง ของต้น เพราะใบใหญ่จะไดว้ นุ้ มาก ปอกเปลอื กสเี ขยี วด้วยมีดท่สี ะอาด ลา้ งยางออกให้สะอาดดว้ ยนํ้าต้มสุก หรือนา้ํ ผสมดา่ งทับทมิ ขูดเอาวุ้นใส มาพอกท่ีแผล ทา 2 คร้ังเช้าและเย็น จนกว่าแผลจะหาย ชว่ ยระงบั ความ เจ็บปวด ช่วยใหแ้ ผลหายเรว็ ขน้ึ และไมเ่ กิดแผลเปน็ กจิ กรรมท่ี 10 ดาํ เนินการตามคาํ สั่งที่กาํ หนด หากทา่ นมอี าการท้องเสีย เปน็ บดิ ถา่ ยเปน็ มูกเลือด และตอ้ งเลอื กใชส้ มุนไพรในการบําบัดรกั ษา ท่านจะเลือกใช้สมุนไพรใด ระหว่างฝรงั่ กบั มงั คดุ โดยให้บอกรายละเอียดของวธิ นี ําไปใชด้ ้วย หากมีอาการท้องเสีย เป็นบดิ ถ่ายเปน็ มูกเลอื ด และต้องเลือกใช้สมนุ ไพรในการบําบดั รักษา ทา่ น จะเลือกใชส้ มนุ ไพรใด ระหว่างฝรง่ั กบั มงั คุด จะเลือกใชม้ งั คุด เนื่องจากฝร่ัง มสี รรพคณุ ใช้แกอ้ าการท้องร่วง ผล ออ่ นและใบแกแ่ กท้ ้องเสยี ไดเ้ ปน็ อย่างดี ซงึ่ เปน็ ยาแก้ท้องเสียแบบไม่รนุ แรง ที่ไม่ใช่เกดิ จากเชือ้ บดิ หรือ อหิวาตกโรค ส่วนมังคุดนนั้ จะมสี รรพคุณแกท้ ้องเสีย บิด มูกเลือด ซ่ึงมีวธิ กี ารใช้ดงั นี้ อาการเป็นบดิ (ปวดเบ่ง มมี กู และอาจมเี ลือดออก) ใช้เปลอื กผลมังคุดแหง้ ประมาณครึ่งผล (4 กรัม) ยา่ งไฟให้เกรียม นาํ มาฝนกบั นํ้าปูนใสประมาณคร่ึงแกว้ ดม่ื ทุก 2 ชว่ั โมง บทท่ี 5 การเลือกใช้สมนุ ไพร กิจกรรมที่ 11 ใหอ้ ธิบายรายละเอียดตามหวั ข้อที่กําหนดให้ 1. ใบเพสลาด หมายถึง ใบไมท้ ่ีจวนแก่ 2. เหลา้ หมายถึง เหล้าโรง ( 28 ดีกรี) 3. นาํ้ ปูนใส หมายถงึ นาํ้ ยาทที่ ําขึ้นโดยการนําปนุ ทรี่ บั ประทานกับหมากมาละลายน้าํ สะอาด ตงั้ ทงิ้ ไว้ แล้วรนิ นา้ํ ใสมาใช้ 4. 1 ถ้วยแกว้ มปี ริมาตรเทา่ กับ 250 มิลลลิ ิตร 5. 1 กอบมอื มีปรมิ าณเทา่ กบั สงฝ่ามือ หรอื หมายความถึงปรมิ าณของสมุนไพรทไ่ี ด้จากการ ใชม้ ือท้งั สองข้างกอบเขา้ หากันให้สว่ นของปลายนิ้วแตะกัน 70
กจิ กรรมที่ 12 ดําเนินการตามคาํ สั่งที่กาํ หนด หากต้องการด่ืมนํา้ ขิงสด ทา่ นมวี ธิ ีการชงอยา่ งไร สิ่งแรกที่ต้องทํา คือ การคัดเลือกขิงท่ีแก่ เพ่ือให้มีคุณประโยชน์ตามต้องการ จากนั้นใช้เหง้าสด ขนาดหัวแม่มือทุบให้แตก นําลงไปต้มในนํ้าพอท่วม ใช้ไฟขนาดปานกลางต้มจนเดือด แล้วจึงลดไฟให้อ่อน ตาม ตําราไทยมักจะต้มแบบ 3 เอา 1 คือใส่น้ํา 3 ส่วนของปริมาณที่จะใช้แล้วต้มให้เหลือ 1 ส่วน แต่บางตําราก็ต้ม แบบ 3 เอา 2 เช่นเดียวกับวิธีการชง ควรทําสด ๆ ใช้ในแต่ละวัน ไม่ควรทําท้ิงไว้ข้ามคืน ด่ืมวันละ 3 ครั้ง ร้อน หรือเย็นก็ได้ กิจกรรมท่ี 13 ดาํ เนินการตามคาํ สั่งที่กาํ หนด หากท่านมีความประสงค์จะแปรรูปสมุนไพรให้ใช้ได้สะดวก และสามารถนําติดตัวไปได้ โดย วธิ ีการบรรจุแคปซลู หรอื ลกู กลอน ท่านจะมวี ธิ ีการทาํ อย่างไร สมุนไพรสามารถบดเป็นผงละเอียดแล้วขงนํ้าดื่มหรือโรยผสมลงในอาหารแต่เพ่ือความสะอาดใน การรับประทานพกพาและเกบ็ ไว้ใช้ไดน้ านข้นึ ก็สามารถบรรจุในแคปซูล หรอื ผสมน้ําผึง้ แลว้ ปน้ั เป็น ลกู กลอน วิธีบรรจุแคปซูล นําสมุนไพรมาบดเป็นผงตากให้แห้งสนิท แล้วจึงนํามาบดเป็นผงด้วยการตํา หรือเคร่ืองบดยาให้ละเอียด จากน้ันบรรจุผงสมุนไพรในแคปซูลที่เตรียมไว้ หรือบรรจุผงยาด้วยเคร่ืองบรรจุ แคปซลู ก็ได้ วิธีทํายาลูกกลอน นําผงสมุนไพรใส่ชามปากกว้างเติมนํ้าผ้ึงทีละน้อย นวดให้เข้ากันจนผงยา ท้ังหมดเกาะกันและไม่เหนียวติดมือ เม่ือนวดผงยาได้ที่แล้ว ทําเป็นลูกกลอนได้ 2 วิธี คือ การใช้เครื่อง และ การใช้มือคลึง โดยคลึงเป็นเส้นยาว ๆ ก่อน แล้วจึงเด็ดเป็นท่อน ๆ นํามาคลึงด้วยมือจนกลมใส่ถาดหรือ กระจาดไปอบหรือตากแดด แลว้ จึงนาํ มาบรรจขุ วดหรอื ภาชนะทม่ี ฝี าปดิ กิจกรรมที่ 14 ดําเนินการตามคาํ สั่งท่ีกาํ หนด ทา่ นจะสังเกตได้อยา่ งไรวา่ ทา่ นแพส้ มนุ ไพรบางชนดิ หรือไม่ วิธีการสังเกตว่าแพส้ มนุ ไพรหรือไม่ ต้องทําความเข้าใจก่อนว่า สมุนไพรมีคุณสมบัติเช่นเดียวกับยา ท่ัวไป คือมีทั้งคุณและโทษ บางคนใช้แล้วเกิดอาการแพ้ได้ แต่เกิดข้ึนได้น้อยเพราะสมุนไพรมิใช่สารเคมีชนิดเดียว เชน่ ยาแผนปจั จุบัน ฤทธิจ์ ึงไม่รุนแรง (ยกเวน้ พวกพืชพษิ บางชนดิ ) อาการทเี่ กดิ จากการแพย้ าสมนุ ไพร สงั เกตไดด้ งั น้ี 1. มผี ่นื ขนึ้ ตามผวิ หนัง 2. เบอ่ื อาหาร คล่นื ไส้อาเจียน 3. หอู ้อื ตามัว ชาท่ลี ้ิน ชาทผ่ี วิ หนัง 4. ประสาทความรสู้ ึกทํางานไวเกนิ ปกติ เชน่ เพียงแตะผวิ หนัง หรือลบู ผมกร็ สู้ ึกเจ็บแสบ 5. ใจสน่ั หรือรสู้ ึกวูบวาบคล้ายหัวใจจะหยุดเตน้ และเป็นบ่อย ๆ 71
ถ้าเกิดอาการแพ้ข้ึนควรหยุดยาเสียก่อน ถ้าหยุดแล้วอาการหายไป อาจทดลองใช้ยาอีกครั้ง โดย ระมัดระวัง ถ้าอาการเช่นเดิมเกิดข้ึนอีกแสดงว่าเป็นพิษของยาสมุนไพร ฉะนั้นควรหยุดยาและเปล่ียนไปใช้ยา อ่ืน หรือถา้ อาการแพร้ นุ แรง ควรไปรับการรกั ษาทสี่ ถานีอนามยั หรอื อโรงพยาบาลใกลบ้ ้านทนั ที กิจกรรมท่ี 15 ดําเนินการตามคําส่ังท่ีกาํ หนด ให้บอกขอ้ ควรระวังในการใช้สมนุ ไพร อย่างนอ้ ย 5 ประการ ข้อควรระวังในการใชส้ มุนไพร มดี งั น้ี 1. ไม่ควรใชย้ าสมนุ ไพรนานเกินความจําเป็น ถา้ ใชย้ าสมนุ ไพรแลว้ 3 – 5 วันอาการยังไมด่ ขี ึน้ ควรปรกึ ษาแพทย์ ท้งั นี้อาจเนอ่ื งจากใชย้ าไม่ถูกกบั โรค 2. เมื่อใชย้ าสมนุ ไพรควรสงั เกตอาการผดิ ปกติท่ีอาจเกดิ ขึ้น ถา้ มีอาการผิดปรกติควรรีบปรกึ ษา แพทยแ์ ผนปจั จุบนั 3. ควรใชย้ าตามหลกั การรกั ษาของแพทย์แผนโบราณอยา่ งเคร่งครัด เพราะการดดั แปลงเพ่ือ ความสะดวกของผู้ใช้อาจทาํ ใหเ้ กดิ อันตรายได้ 4. อย่าใช้ยาเขม้ ข้นเกนิ ไป เช่น ยาที่บอกวา่ ให้ต้มกนิ อย่านําไปเคยี่ วจนแหง้ เพราะจะทาํ ใหย้ า เข้มขน้ เกนิ ไปจนทาํ ใหเ้ กิดพษิ ได้ 5. ขนาดทร่ี ะบไุ วใ้ นตาํ รับยามักเป็นขนาดของผูใ้ หญ่ ในเดก็ จะต้องลดขนาดลง 6. ควรระวังความสะอาดของสมนุ ไพรสมุนไพรทีซ่ ้อื มาจากร้านบางครั้งอาจเก่ามากถ้าสงั เกตเห็น ราหรอื แมลงชอนไช ไม่ควรใช้ ท้งั นเี้ นือ่ งจากสารสาํ คัญอาจมกี ารเปลี่ยนแปลงไปแล้ว ทําใหใ้ ช้ไมไ่ ด้ผล และยังอาจ ได้รบั พิษจากแมลงหรอื เช้ือรานัน้ อีกด้วย 72
กิจกรรมท้ายเลม่ 1. ใหผ้ ู้เรยี นทาํ กิจกรรมทา้ ยบทตั้งแต่ บทท่ี 1 – บทที่ 5 ใหค้ รบถ้วน โดยสามารถตรวจคาํ ตอบ ได้จากแนวคาํ ตอบทา้ ยเลม่ (20 คะแนน) 2. ให้ผู้เรียนจัดทําบันทึกการเรียนรู้ โดยสรุปย่อเนื้อหาหรือวิเคราะห์เน้ือหาจากการศึกษา หนังสือแบบเรียนรายวิชาน้ี ตั้งแต่บทที่ 1 – บทที่ 5 โดยจัดทําเป็นรูปแบบเอกสารความรู้ ตามหัวข้อท่ีกําหนดใน คาํ แนะนําการใช้หนังสอื แบบเรียน ท่อี ยสู่ ว่ นหนา้ ต่อจากสารบัญ โดยให้มีความสมบูรณ์ ครบถ้วนทุกเนื้อหา และให้ ระบุ ถึงประโยชน์ที่เกิดกับตัวผู้เรียน ในการนําความรู้มาพัฒนาตนเอง นําไปประยุกต์ใช้ในรายวิชาอื่นๆ หรือ ในชีวิตประจาํ วัน (20 คะแนน) 3. ให้ผเู้ รยี นเลอื กทาํ รายงานหรือโครงงาน โดยกาํ หนดหวั ขอ้ ท่ีสนใจตามเน้อื หาที่ได้ศึกษามาแล้ว ตั้งแต่ บทท่ี 1 – บทท่ี 5 โดยจัดทําเป็นรายงานหรือโครงงานซ่ึงมีรูปแบบเอกสารรายงานหรือโครงงาน ตามหัวข้อ ที่กําหนดในคําแนะนําการใช้หนังสือแบบเรียน ท่ีอยู่ส่วนหน้าต่อจากสารบัญ ซ่ึงสามารถศึกษาหาความรู้เพิ่มเติม จากสื่อต่าง ๆ ท่ีสามารถค้นคว้าได้ เช่น เอกสาร รายการวิทยุ รายการโทรทัศน์ อินเทอร์เน็ต สอบถามจาก ผู้ที่มีความรู้ หรือมีความชํานาญการในเรื่องน้ันๆ แล้วนํามาสรุปเป็นองค์ความรู้ที่เกิดข้ึนจากการศึกษาค้นคว้า ตลอดจนบอกประโยชนท์ ไ่ี ด้รบั จากการศึกษาในเรือ่ งนั้นๆ ดว้ ย (20 คะแนน) 73
บรรณานุกรม ศนู ยก์ ารศกึ ษานอกระบบและการศกึ ษาตามอัธยาศยั กลุม่ เปา้ หมายพิเศษ, สํานกั งาน กศน. หลกั สูตรการศึกษา นอกระบบระดบั การศกึ ษาขน้ั พน้ื ฐาน พทุ ธศกั ราช 2551 สาํ หรับคนไทยในตา่ งประเทศ ระดับประถม ศึกษา. กรงุ เทพมหานคร : รงั สีการพิมพ,์ 2553. ศนู ย์การศึกษานอกระบบและการศึกษาตามอธั ยาศัยกลมุ่ เป้าหมายพเิ ศษ, สาํ นักงาน กศน. หลักสตู รการศกึ ษา นอกระบบระดบั การศกึ ษาขนั้ พน้ื ฐาน พทุ ธศกั ราช 2551 สาํ หรบั คนไทยในตา่ งประเทศ ระดับ มธั ยมศึกษาตอนตน้ . กรงุ เทพมหานคร : รังสีการพิมพ,์ 2553. ศนู ย์การศึกษานอกระบบและการศกึ ษาตามอธั ยาศยั กลุ่มเป้าหมายพเิ ศษ, สํานักงาน กศน. หลักสตู รการศึกษา นอกระบบระดบั การศกึ ษาขนั้ พน้ื ฐาน พทุ ธศักราช 2551 สาํ หรับคนไทยในตา่ งประเทศ ระดบั มธั ยมศกึ ษาตอนปลาย. กรงุ เทพมหานคร : รังสกี ารพมิ พ์, 2553. กลมุ่ พัฒนาการศกึ ษานอกโรงเรียน, สํานักงาน กศน. หลกั สูตรรายวชิ าเลอื ก สาระทกั ษะการดาํ เนนิ ชีวติ . (ออนไลน)์ . เข้าถึงไดจ้ าก : http://203.172.142.6/0405/ (วนั ทค่ี น้ ขอ้ มลู : 7 เมษายน 2554). โครงการสารานุกรมไทยสําหรบั เยาวชน โดยพระราชประสงค์ในพระบาทสมเดจ็ พระเจ้าอยู่หัว. สารานกุ รมไทย เล่มท่ี 12. (ออนไลน์). เขา้ ถงึ ได้จาก : http://guru.sanook.com/encyclopedia/ (วนั ทคี่ ้นข้อมลู : 7 เมษายน 2554). โครงการสารานุกรมไทยสาํ หรับเยาวชน โดยพระราชประสงคใ์ นพระบาทสมเด็จพระเจา้ อยู่หัว. สารานกุ รมไทย เลม่ ที่ 14. (ออนไลน์). เขา้ ถงึ ได้จาก : http://guru.sanook.com/encyclopedia/ (วนั ท่ีค้นขอ้ มูล : 7 เมษายน 2554). ดชั นยี า ทับทมิ ย้อย. สมนุ ไพร...ใกลต้ วั . (ออนไลน)์ . เข้าถึงได้จาก : http://www.tratcc.ac.th/wwwstd/14samoonpai/page_oo_05.html (วันทค่ี ้นขอ้ มลู : 7 เมษายน 2554). นานาไบโอ แหลง่ เรยี นรทู้ ่ีคุณกาํ ลังค้นหา. อวัยวะพชื . (ออนไลน)์ . เข้าถงึ ไดจ้ าก : http://www.nana-bio.com/e-learning/plant%20organ/root.html (วันที่ค้นข้อมลู : 7 เมษายน 2554). ศนู ยฝ์ กึ อบรมและพฒั นาสุขภาพภาคประชาชน ภาคตะวันออกเฉยี งเหนือ. การสาธารณสุขมลู ฐาน. (ออนไลน)์ . เข้าถึงได้จาก : http://www.esanphc.net/online/phc/phc01.htm (วนั ทคี่ น้ ขอ้ มลู : 7 เมษายน 2554). 74
สมุนไพรดอทคอม. สมนุ ไพรไทย ภูมปิ ัญญาไทย อนุรกั ษไ์ วเ้ พือ่ คนไทยทงั้ ชาติ. (ออนไลน์). เข้าถึงไดจ้ าก : http://www.samunpri.com/modules.php?name=Herbs&file=page1 (วันทค่ี ้นขอ้ มลู : 7 เมษายน 2554). แหล่งรวมตํารายาพนื้ บ้านและสมุนไพรรกั ษาโรค. สมุนไพรไทย สรรพคณุ . (ออนไลน์). เขา้ ถงึ ไดจ้ าก : yathai.blogspot.com/2009_09_01_a...ive.html (วันทคี่ น้ ข้อมลู : 7 เมษายน 2554). Healthcare & Diagnostics Information info Healthsite. สมนุ ไพรกับการสาธารณสุขมูลฐาน. (ออนไลน)์ . เข้าถึงได้จาก : http://www.thailabonline.com/thaiherb.htm (วนั ทีค่ น้ ขอ้ มลู : 7 เมษายน 2554). JSP Pharma OEM Health Product. ประวตั ิความเป็นมาของสมนุ ไพรไทย. (ออนไลน)์ . เขา้ ถึงได้จาก : http://www.jsppharma.com/index.php?lay=show&ac=article&Id=538962570&Ntype=5 (วันทค่ี ้นขอ้ มูล : 7 เมษายน 2554). Lifestyles. ความรู้ทั่วไปเกยี่ วกบั สมุนไพร. (ออนไลน์). เขา้ ถึงไดจ้ าก : http://www.lifestyles.net/th-th/nutrition.php (วนั ท่ีคน้ ข้อมลู : 7 เมษายน 2554). Nattya Wisawarungruangkij. สมุนไพร. (ออนไลน)์ . เขา้ ถงึ ได้จาก : http://pirun.ku.ac.th/~b4807343/herb.html#mean (วันท่ีคน้ ขอ้ มลู : 7 เมษายน 2554). S! search ความรู้. สมนุ ไพร. (ออนไลน)์ . เขา้ ถึงได้จาก : http://guru.sanook.com/dictionary/ (วันที่ค้นขอ้ มลู : 7 เมษายน 2554). 75
คณะผู้จดั ทาํ ท่ปี รกึ ษา เลขาธกิ าร กศน. นายประเสรฐิ บญุ เรอื ง รองเลขาธิการ กศน. นายวชั รินทร์ จําปี ผอู้ าํ นวยการศูนยก์ ารศึกษานอกระบบและการศกึ ษา นางมารสิ า โกเศยะโยธนิ ตามอธั ยาศัยกลมุ่ เป้าหมายพเิ ศษ ผู้ยกร่างและเรียบเรยี ง ศนู ย์การศกึ ษานอกระบบและการศกึ ษาตามอธั ยาศัย นางกรแก้ว พรหมจริ ะประวัติ กลมุ่ เป้าหมายพเิ ศษ ศูนย์การศกึ ษานอกระบบและการศึกษาตามอัธยาศัย นางอรณุ ี ญาณวรรณ กลุ่มเปา้ หมายพเิ ศษ คณะบรรณาธกิ าร โรงเรยี นมธั ยมวัดมกุฏกษัตรยิ ์ นางอภิญญา เพ็ชรรัตน์ ศูนยก์ ารศึกษานอกระบบและการศกึ ษาตามอธั ยาศยั นางกรแกว้ พรหมจิระประวตั ิ กลุม่ เปา้ หมายพิเศษ ศูนยก์ ารศึกษานอกระบบและการศกึ ษาตามอธั ยาศัย นางสาวรัชนี ช้างพนั ธ์ กล่มุ เป้าหมายพเิ ศษ ศนู ย์การศกึ ษานอกระบบและการศึกษาตามอัธยาศยั นางสาวสภุ สั สร โห้ยขุ นั กลมุ่ เป้าหมายพเิ ศษ ศนู ยก์ ารศึกษานอกระบบและการศกึ ษาตามอัธยาศยั นางสาวสมใจ นธิ นิ นั ทน์ เขตพระนคร ผู้พิมพ์ตน้ ฉบบั เจ้าหนา้ ท่ี ศกพ. นางสาวสมพร รุจิกมลพงศ์ เจา้ หน้าที่ ศกพ. นางสาวพรรณราย ดาํ ขํา
Search
