13 การควบคุมคุณภาพสมุนไพรหลังเก็บเกี่ยว.....29 1 60

การควบคุมคุณภาพสมุนไพร หลงั การเกบ็ เกยี่ ว สุพฒั ธณกิจ โพธ์ิสวา่ ง ศูนยว์ จิ ยั เกษตรหลวงเชียงใหม่ สถาบนั วจิ บั พชื สวน กรมวิชาการเกษตร 1

ทำไมต้องมกี ำรควบคมุ คณุ ภำพสมนุ ไพร ? เพราะการนาสมุนไพรไปใช้ในการรักษาและป้องกันโรคน้ัน ต้องมั่นใจว่าเป็นสมุนไพรที่ถูกต้อง มีสารสาคัญสามารถ ควบคุมปริมาณได้ และมีสรรพคุณ ซ่ึงจะนาไปสู่การผลิต ผลิตภัณฑ์สมุนไพร เพื่อใช้ประโยชน์ทางการแพทย์และ เภสัชกรรมอยา่ งมีประสิทธิภาพสงู สุด 2

ความสาคญั และความจาเป็น • การควบคมุ คณุ ภาพของสมนุ ไพรและผลิตภณั ฑ์ • ทาใหค้ ณุ ภาพของผลติ ภณั ฑส์ มนุ ไพรในแตล่ ะครงั้ ทีผ่ ลิตมีความ สมา่ เสมอ • สง่ ผลใหป้ ระสิทธิภาพและประสทิ ธิผลในการรกั ษาท่ีแนน่ อน เช่ือืือไ้้ 3

ข้อกำหนดมำตรฐำนสมุนไพรไทย (THAI HERBAL PHARMACOPOEIA) ยกระ้บั คณุ ภาพสมนุ ไพรและผลติ ภณั ฑส์ มนุ ไพรใหม้ ี มาตรฐานในระ้บั สากล สง่ เสรมิ การคมุ้ ครองผบู้ รโิ ภคภายในประเทศ การจ้ั ทาขอ้ กาหน้มาตรฐานสมนุ ไพรไทย เพ่ือใชเ้ ป็นหลกั ในการควบคมุ คณุ ภาพสมนุ ไพรและผลติ ภณั ฑส์ มนุ ไพร 4

ขอ้ กำหนดมำตรฐำนสมุนไพรไทย (THAI HERBAL PHARMACOPOEIA) การตรวจ การตรวจ การประเมิน เอกลกั ษณ์ เอกลกั ษณ์ คณุ ภาพของ ทางเภสชั เวท ทางเคมี สมนุ ไพร 5

กำรตรวจเอกลักษณท์ ำงเภสชั เวท External Parts of Roots The Five Basic Parts of Plants ดูลักษณะการเรียงตัว ของเนอื้ เยื่อตา่ งๆ โดย - ถูกชนดิ สมุนไพร กล้องจลุ ทรรศน์ - ถกู สว่ นท่ีใช้งาน ลั ก ษ ณ ะ ภ า ย น อ ก ที่ สามารถสังเกตได้ง่าย เช่น สี กลิ่น รส และ รูปร่างลักษณะ เป็น ต้น External Parts of leaves 6

กำรตรวจเอกลักษณท์ ำงเคมี การตรวจหากลมุ่ ของสารสาคญั หรอื หาองคป์ ระกอบ ของกลมุ่ สารสาคญั นนั้ ๆ TLC Chromatogram ของสารสกดั 7 ขมนิ้ ชนั ตรวจสอบภายใตแ้ สง อลั ตราไวโอเลต

กำรประเมนิ คณุ ภำพของสมุนไพร รำยกำร ควำมหมำย 1. สิ่งแปลกปลอม สงิ่ อ่นื ๆนอกเหนือจากสว่ นท่ีใชเ้ ป็นยา 2. ความชนื้ (Moisture content) ปรมิ าณนา้ ท่มี ีอย่ใู นสมนุ ไพร 3. ปริมาณเืา้ การตรวจหาปริมาณสิ่งแปลกปลอม เชน่ ้ิน ทราย ทตี่ ิ้มากบั 4. ปริมาณสารสก้ั ้ว้ ยตวั ทาละลาย สมนุ ไพร การตรวจหาปรมิ าณของสารสาคญั ในสมนุ ไพร ใชใ้ นกรณีทห่ี า 5. สาระสาคญั หรือสารออกฤทธิ์ วธิ ีเฉพาะไม่ไ้้ 6. การปนเปื้อน้ว้ ยจลุ ินทรยี ์ การตรวจหาปรมิ าณของสารสาคญั หรือสารออกฤทธิ์ใน 7. การปนเปื้อน้ว้ ยสารพษิ ตกคา้ ง สมนุ ไพร ใชใ้ นกรณีทห่ี าวิธีเฉพาะไ้้ 8. การปนเปื้อน้ว้ ยสารหนแู ละโลหะหนกั การตรวจการปนเปื้อน้ว้ ยเชอื้ ราและจลุ นิ ทรยี ์ การตรวจสอบหาสารตกคา้ งจากการใชส้ ารเคมีกาจ้ั ศตั รพู ืช การตรวจสอบหาปรมิ าณของสารหนู แค้เมียม และตะก่วั 8

ขอ้ กำหนดมำตรฐำนสมนุ ไพรไทย ผล (กอ่ นกำรเกบ็ เก่ยี ว) รำยกำร 1. กำรตรวจเอกลักษณส์ มุนไพร √ 2. ส่งิ แปลกปลอม 3. ควำมช้ืน 4. ปรมิ ำณเถ้ำ 5. ปรมิ ำณสำรสกัดดว้ ยตัวทำละลำย √ 6. สำรสำคัญหรอื สำรออกฤทธิ์ √ 7. กำรปนเปอื้ นดว้ ยจลุ ินทรยี ์ 8. กำรปนเปือ้ นดว้ ยสำรพษิ ตกค้ำง √ 9. กำรปนเป้ือนด้วยสำรหนูและโลหะหนกั √ 9

การควบคุม คุณภาพ สมุนไพร หลงั การเกบ็ เกย่ี ว 10

• หากดาเนินการไม่ถูกต้อง • เป็นการป้องกันการเส่ือม ในข้ันตอนนี้ อาจทาให้ คุณภาพของสมุนไพร จาก สา ร สาคัญ ใ นสมุนไพ ร การทาลายของแมลง สลายตัว และวัตถุดิบมี แบคที เรีย เชื้อร าและ คณุ ภาพตา่ ลง ความช้ืน 1. กรรมวิธี 2. กำรบรรจแุ ละ หลงั กำรเก็บเกี่ยว กำรเกบ็ รกั ษำ 11

กรรมวธิ ีหลังกำรเก็บเก่ียว 1. แยกส่งิ อืน่ ทีแ่ ปลกปลอมออก  คัดแยกส่ิงแปลกปลอมออก เช่น หนิ ดนิ ทราย สว่ นของพชื ที่ปะปน หรือ สมุนไพรอ่ืนที่คล้ายคลงึ กนั ปะปนมา  การตัดแต่ง เชน่ ตัดรากฝอย ปอกเปลือกและห่ันซอยเป็นชิ้นในสมนุ ไพรท่มี ี เนือ้ แขง็ แหง้ ยาก  คัดเลือกสว่ นทเี่ นา่ เสีย มีโรคแมลงออกจากส่วนทมี่ ีคุณภาพดี 12

ข้อกำหนดมำตรฐำนสมนุ ไพรไทย ผล รำยกำร 1. กำรตรวจเอกลกั ษณ์สมุนไพร √ √ 2. สิ่งแปลกปลอม √ 3. ควำมชนื้ 4. ปริมำณเถ้ำ √ 5. ปริมำณสำรสกัดด้วยตวั ทำละลำย 6. สำรสำคัญหรอื สำรออกฤทธ์ิ 7. กำรปนเปอ้ื นด้วยจุลินทรีย์ 8. กำรปนเป้ือนดว้ ยสำรพิษตกคำ้ ง 9. กำรปนเปอ้ื นด้วยสำรหนแู ละโลหะหนกั 13

กรรมวิธีหลงั กำรเกบ็ เก่ยี ว 2. ล้างทาความสะอาด ชาระส่งิ สกปรกและสงิ่ ทต่ี ดิ มากบั พชื ขณะทาการเก็บเก่ียวออกให้หมด - ล้างสมนุ ไพรดว้ ยนา้ สะอาด 2-3 คร้งั โดยการล้างแบบนา้ ไหล คือการเปิด ก๊อกน้าใหน้ ้าไหลผ่านสมุนไพร - นาสมุนไพรแชใ่ นนา้ ผสมดา่ งทบั ทิม เป็นเวลา 5-10 นาที - ลา้ งสมุนไพรดว้ ยน้าสะอาดอกี 1 ครัง้ - พกั สมนุ ไพรใหส้ ะเดด็ น้าบนตะแกรง หรอื ภาชนะทีส่ ะอาด 14

ข้อควรระวงั ในกำรลำ้ งสมนุ ไพร - ตดั รากหรอื ส่วนทไ่ี ม่ตอ้ งการออกก่อนลา้ งสมนุ ไพร - ไมค่ วรหัน่ หรอื เด็ดสมนุ ไพรก่อนนาไปลา้ ง เพราะสารสาคญั ที่มีจะหายไป - สมุนไพรทม่ี ีใบ ควรแกะออกเปน็ ใบๆออกจากตน้ แล้วนาไปลา้ งเพ่ือใหด้ นิ ตาม ซอกใบหลุดออก - สมนุ ไพรทีไ่ มม่ ใี บ เช่น ฝกั หัว เหง้า ควรลา้ งทง้ั ฝักกอ่ นห่ัน - สมนุ ไพรทเ่ี มล็ดและผลติดกนั ควรแชน่ า้ ใหด้ นิ อ่อนตัวก่อน จะชว่ ยลา้ งออกได้งา่ ย และไม่ชา้ - ดอก ควรแช่น้าเกลือไว้ประมาณ 10 นาที เพอ่ื ใหต้ วั แมลงตา่ งๆ หลดุ ออกและแช่นา้ เปลา่ อกี ครั้ง 15

1. ล้างดว้ ยน้าส้มสายชู 0.5% 1 ขวด ผสมกบั นา้ 4 ลติ ร แชท่ ิ้งไว้ 15-30 นาที จะชว่ ยลด ปริมาณสารพษิ ได้ประมาณ 60-84% และยังช่วยฆ่าเชือ้ โรคและทาลายไขพ่ ยาธอิ กี ดว้ ย 2. ล้างดว้ ยเบกกิง้ โซดา 1/2 ชอ้ นโตะ๊ ผสมกบั น้า 10 ลติ ร แชท่ ้งิ ไว้ 15 นาที แลว้ ลา้ งออกด้วย นา้ เปล่า 2 ครั้ง จะชว่ ยลดปรมิ าณสารพิษไดป้ ระมาณ 90-95% 3. ล้างด้วยไฮโดรเจนเพอร์ออกไซด์ 1 ช้อนชา ผสมกบั น้า 4 ลติ ร แชท่ งิ้ ไว้ 10 นาที แลว้ ล้าง ดว้ ยน้าสะอาดอกี คร้ัง จะช่วยลดปรมิ าณสารพษิ ไดป้ ระมาณ 35-50% 4. ลา้ งดว้ ยนา้ ปูนใส แช่นาน 10 นาที และลา้ งดว้ ยน้าสะอาดอีกครง้ั จะชว่ ยลดปริมาณสารพษิ ได้ประมาณ 34-52% 5. ล้างดว้ ยน้าด่างทบั ทิม 20-30 เกลด็ ผสมกบั นา้ 4 ลติ ร แช่ทงิ้ ไว้ 10 นาที และล้างด้วยน้า สะอาดอกี ครั้ง จะช่วยลด ปริมาณสารพษิ ได้ประมาณ 35-43% 6. ลา้ งดว้ ยคลอรีน (ผงปนู คลอรีน) 1/2 ชอ้ นชา ผสมกับนา้ 20 ลิตร แช่ท้งิ ไว้ 15-30 นาที จะ ช่วยฆา่ เช้ือโรคได้ดมี าก 7. ล้างด้วยเกลอื 2 ช้อนโตะ๊ ผสมกับนา้ 4 ลิตร แชผ่ ักท่ีมหี นอนเจาะทง้ิ ไว้สกั พัก หนอนและ 16

ข้อกำหนดมำตรฐำนสมนุ ไพรไทย ผล รำยกำร 1. กำรตรวจเอกลักษณส์ มนุ ไพร √ 2. สิง่ แปลกปลอม 3. ควำมชน้ื √ 4. ปริมำณเถำ้ √ 5. ปริมำณสำรสกัดด้วยตวั ทำละลำย √ 6. สำรสำคญั หรอื สำรออกฤทธิ์ √ 7. กำรปนเป้ือนด้วยจุลินทรยี ์ √ 8. กำรปนเปอ้ื นดว้ ยสำรพิษตกคำ้ ง 9. กำรปนเปอ้ื นดว้ ยสำรหนแู ละโลหะหนัก 17

กรรมวธิ หี ลงั กำรเก็บเก่ยี ว 3. เตรียมสมุนไพรกอ่ นทาให้แห้ง เดด็ ตดั หั่น หรอื ฝาน ใหไ้ ด้ขนาดตามความเหมาะสม สมนุ ไพรบางชนดิ อาจ จาเป็นตอ้ งอบ นึ่ง หรอื ตม้ ด้วย 18

กรรมวธิ ีหลงั กำรเกบ็ เกย่ี ว 4. กำรทำสมนุ ไพรให้แห้ง  กำรตำกแห้งพชื สมุนไพร 1. การตากอาจจะตากในร่ม หรอื ตากแดด แลว้ แตช่ นิดของสมนุ ไพร 2. การตากแดดควรมีลานตากยกจากพื้นดิน มีหลังคาคลุมเพ่ือป้องกันฝุ่นละออง และปอ้ งกนั การปลิวของสมนุ ไพร และคานึงถงึ สขุ อนามยั ใหม้ าก 3. ควรตากในภาชนะโปร่ง สะอาด ป้องกันฝุน่ ละอองได้ 4. เกลี่ยสมุนไพรให้บาง หม่ันกลับบ่อยๆ ตากประมาณ 1-3 แดด หรือจนสมุนไพร แหง้ 19

กรรมวธิ หี ลังกำรเก็บเก่ียว การอบ 1. ควรเลือกอณุ หภมู ิใหเ้ หมาะสมกบั สว่ นของพชื ส่ วนของพืช อุณหภมู ิท่ใี ช้ในการอบแห้ง (องศาเซลเซียส) ดอก ใบ พชื ลม้ ลุกท้งั ตน้ ไม่เกิน 40 เปลอื ก ตน้ ราก กิ่ง 30 - 65 ผล(ควรผา่ ) และเมลด็ 70 - 80 สมุนไพรทีม่ ีน้ามนั หอมระเหย ไม่เกิน 30 2. ควรใชต้ อู้ บทมี่ ีพดั ลมระบายอากาศดว้ ย 3. หลังอบเสร็จท้งิ ไว้สักครู่ใหส้ มุนไพรเยน็ ลง จงึ นาสมนุ ไพรไปบรรจใุ ส่ ภาชนะต่อไป 20

ขอ้ กำหนดมำตรฐำนสมนุ ไพรไทย ผล รำยกำร 1. กำรตรวจเอกลกั ษณ์สมุนไพร √ 2. ส่ิงแปลกปลอม √ 3. ควำมช้นื 4. ปรมิ ำณเถ้ำ 5. ปรมิ ำณสำรสกดั ดว้ ยตวั ทำละลำย 6. สำรสำคญั หรอื สำรออกฤทธิ์ 7. กำรปนเปือ้ นดว้ ยจุลนิ ทรีย์ 8. กำรปนเป้ือนด้วยสำรพษิ ตกค้ำง 9. กำรปนเป้อื นด้วยสำรหนูและโลหะหนกั 21

กำรบรรจุและกำรเก็บรักษำ  สมนุ ไพรปรมิ าณน้อยๆ ควรเก็บในขวดแก้วสีชา หรือขวดแก้วมีฝาปดิ สนิท ปดิ ฉลากระบุชอ่ื สมุนไพรและวันทเ่ี ตรียมวตั ถดุ ิบ  สมุนไพรปริมาณมากควรเก็บในกระสอบหรือถุงพลาสติกท่ีสะอาด ปิดปากถุงให้ แน่น แยกเก็บในภาชนะปิดท่ีมีขนาดเหมาะสมหลายๆใบจะดีกว่าการเก็บใน ภาชนะขนาดใหญ่จนเกินไปเพียงใบเดียว เพราะการเปิดปิดภาชนะหลายๆคร้ัง สมนุ ไพรจะดูดความชื้นทาใหจ้ ุลินทรียเ์ ขา้ ทาลายไดง้ า่ ย  ควรเกบ็ ภาชนะทบ่ี รรจุสมุนไพรไว้ในทสี่ ะอาด เย็นไม่ชนื้ อากาศถ่ายเทไดด้ แี ละ นาออกตาก หรืออบทุก2-3เดือน โดยทว่ั ไปควรใชส้ มุนไพรภายใน 1 ปีหรอื แลว้ แต่ชนิดของสมนุ ไพร 22

ข้อกำหนดมำตรฐำนสมนุ ไพรไทย ผล รำยกำร 1. กำรตรวจเอกลกั ษณส์ มนุ ไพร √ 2. สิ่งแปลกปลอม 3. ควำมชืน้ √ 4. ปริมำณเถ้ำ √ 5. ปริมำณสำรสกัดด้วยตัวทำละลำย 6. สำรสำคญั หรอื สำรออกฤทธิ์ 7. กำรปนเปือ้ นดว้ ยจลุ ินทรยี ์ 8. กำรปนเปื้อนด้วยสำรพิษตกคำ้ ง 9. กำรปนเปอ้ื นด้วยสำรหนแู ละโลหะหนัก 23

ขอ้ กำหนดมำตรฐำนสมนุ ไพรไทย ผล รำยกำร 1. กำรตรวจเอกลักษณส์ มุนไพร √ 2. สิง่ แปลกปลอม √ 3. ควำมชื้น √ 4. ปรมิ ำณเถ้ำ √ 5. ปริมำณสำรสกัดดว้ ยตัวทำละลำย √ 6. สำรสำคัญหรอื สำรออกฤทธ์ิ √ 7. กำรปนเป้ือนด้วยจุลนิ ทรีย์ √ 8. กำรปนเปือ้ นด้วยสำรพษิ ตกค้ำง √ 9. กำรปนเปือ้ นด้วยสำรหนูและโลหะหนกั √ 24

กำรจดั กำรสมุนไพรหลงั กำรเก็บเกย่ี ว 1. แยกส่ิงอ่ืนท่ี 2. ลา้ งทาความ แปลกปลอมออก สะอาดสมุนไพร 3. แปรรูป 4. การทาสมุนไพร สมุนไพร ใหแ้ หง้ 5. การบรรจุและ การเกบ็ รักษา 25

กำรปนเป้ือนเชอ้ื จลุ นิ ทรยี ์ ชนิดของเชื้อจลุ นิ ทรีย์ อำกำร แหลง่ ทีม่ ำ Aerobic Bacteria เหตขุ องการเกิดโรคฉวยโอกาส พบทัว่ ไป Aflatoxins (Aspergillus) เป็นสารก่อใหเ้ กิดมะเร็งในตับ Yeast and Mold ทม่ี คี วามชืน้ สูง Enterobacteria โรคทางเดินอาหาร อจุ จาระ น้าเสีย ท้องเสีย ทางเดินปัสสาวะอักเสบ เยอื่ หุม้ สมองอักเสบ Escherichia coli ทาใหเ้ กิดแผลฝี หนอง ปอดบวม ติดเชอื้ ในกระแสเลอื ด สิง่ ปฏกิ ลู ต่างๆ Staphylococcus พบในโพรงจมูกคนทว่ั ไป aureus อาหารเป็นพิษ ติดเช้ือในกระแสเลือด ไขไ้ ทฟอยด์ Salmonella spp. โรคbotulism บาดทะยัก ตดิ เชอื้ ทางเดนิ อาหาร แผลท่ผี วิ หนงั พบในอุจจาระ Clostridium spp. ดิน น้า ซากพชื ซากสตั ว์ Pseudomonas ตดิ เช้อื ในกระแสเลือด ทางเดินหายใจ ท่ตี าและหู ดิน สัตว์เลยี้ ง aeruginosa 26

สขุ ภำพ • ผู้ปฏิบัติงำนต้องมีสุขภำพดี ไม่เป็นโรคเรื้อน วัณโรคใน ระยะอันตรำย ติดยำเสพติด พิษสุรำเร้ือรัง เท้ำช้ำง และโรคผิวหนังท่ีน่ำรังเกยี จ • ผู้มีอำกำร ไอ จำม เป็นไข้ ท้องเสีย ตำแดง หรือตำ อกั เสบ ควรหลีกเลี่ยงกำรปฏบิ ตั งิ ำนทสี่ ัมผัสสมนุ ไพร • ผมู้ ีบำดแผลตอ้ งปิดหรอื พันแผล และสวมถงุ มือ 27

สขุ ลักษณะอนำมัยสว่ นบุคคล ผ้ปู ฏิบัติงำนทสี่ ัมผัสกับสมนุ ไพรควรมกี ำรแตง่ กำยทเ่ี หมำะสม ดงั น้ี - สวมหมวกหรือตำขำ่ ยคลุมผม - สวมผ้ำปิดปำกในข้ันตอนท่ีมีกำร ป้องกนั กำรปนเป้อื น - สวมเสื้อหรือชุดกันเป้ือนท่ีสะอำด เหมำะสม 28

สขุ ลกั ษณะอนำมยั สว่ นบุคคล - ล้ ำ ง มื อ ใ ห้ ส ะ อ ำ ด อ ย่ ำ ง ถู ก สขุ ลักษณะ - สวมถุงมือ ถุงมือควรอยู่ใน สภำพทไ่ี มช่ ำรุด สะอำด และทำ ดว้ ยวสั ดุทเี่ หมำะสม 29

สุขลกั ษณะอนำมยั สว่ นบคุ คล - ไม่สวมเครื่องประดับ และไม่นำส่ิงของท่ีไม่ เก่ียวขอ้ งเข้ำส่บู ริเวณผลิต - ควรไวเ้ ล็บส้ันและไมท่ ำเลบ็ - ไม่สูบบุหร่ี บ้วนน้ำลำย ส่ังน้ำมูก ใน บริเวณผลติ - ไมค่ วรรบั ประทำนอำหำรในบรเิ วณผลิต - ควรงดนิสัยกำรแกะ เกำ สลัดผม ไอ หรือจำม หำกจำเป็นต้องล้ำงมือทกุ ครั้ง 30

พงึ่ ตนเองดำ้ นยำ เพม่ิ มลู ค่ำสมนุ ไพร สขุ ภำพวิถไี ทย ฝำกไว.้ .....ให้ทุกคน สวัสดี ครับ 31