บทที่1พื้นฐานอนามัยสิ่งแวดล้อม

บทท1่ี พ้นื ฐานอนามยั สง่ิ แวดลอ้ ม1.1 พ้นื ฐานระบบสุขภาพความหมายสุขภาพมิติสุขภาพ4ดา้ นกรอบแนวคิดสุขภาพธรรมนูญระบบสุขภาพระบบสาธารณสุขท่ีพงึ ประสงค์1.2 นิยามความหมายขอบเขตของอนามยั ส่ิงแวดลอ้ ม1.3 แผนพฒั นาเศรษฐกิจและสงั คมแห่งชาติยทุ ธศาสตร์ของชาติสู่แผนพฒั นาเศรษฐกิจและสงั คมแห่งชาติฉบบั ที่12ทิศทางของกระทรวงสาธารณสุขแผนกระทรวงสาธารณสุข 20 ปี1.4 แผนยทุ ธศาสตร์การพฒั นาระบบส่งเสริมสุขภาพและอนามยั สิ่งแวดลอ้ มของกระทรวงสาธารณสุข

1.1ความหมายของ “สขุ ภาพ” สุขภาพ หมายถึง ภาวะของมนุษยท์ ่ีสมบูรณ์ท้งั ทางกาย ทางจิต ทางปัญญา และทางสังคม เช่ือมโยงเป็ นองค์รวมอย่างสมดุล และให้นิยาม “ปัญญา” ว่าหมายถึงความรู้ทวั่ รู้เท่าทนั และความเขา้ ใจอยา่ งแยกไดใ้ นเหตุผลแห่งความดี ความชว่ั ความมีประโยชน์และความมีโทษ ซ่ึงนาไปสู่ความมีจิตอนั ดีงาม และเอ้ือเฟ้ื อเผอื่ แผ่ (พระราชบญั ญตั ิสุขภาพแห่งชาติ พ.ศ. 2550)

มิติสุขภาพ 4 ด้าน สุขภาพจิตดี มีความสบายใจ สดช่ืน ร่าเริง แจ่มใสไม่เจบ็ ป่ วย ร่างกายแขง็ แรง ไม่พิการ มีกาลงั คล่องแคล่ว ทางกาย (physical) ไม่เครียด ไม่วติ กกงั วลเจบ็ ป่ วยกค็ วบคุม กระฉบั กระเฉง ทางจติ (mental) ไม่ซึมเศร้าโรคได้ ไม่เจบ็ ป่ วยทางจิต ไม่ติดยาเสพติด แอลกอฮอล์พิการกใ็ ชอ้ ุปกรณ์ ทางานได้ ช่วยเหลือ สุขภาพ/สุขช่วยเคลื่อนไหว ตวั เองได้ ภาวะได้ (Health/Well- ในครอบครัว being)ในท่ีทางาน อยรู่ ่วมกนั ดว้ ยดี เขา้ ใจสรรพสิ่งตามความ เป็ นจริ งในสงั คม เอ้ืออาทร ช่วยเหลือ เขา้ ถึงความดีงามถูกตอ้ ง กนั ทางสังคม (social) ทางจิตวญิ ญาณ/ มีคุณธรรม ไม่เห็นแก่ตวั ไม่ทาร้ายกนั ปัญญา (spiritual) มีความสงบสุขภายในจิตใจ

พ.ร.บ.สุขภาพแห่งชาติ ๒๕๕๐ ขยายมิตทิ างสุขภาพให้กว้างขนึ้ และ คุ้มครองสิทธิประชาชน ๘ ด้าน I มธี รรมนูญว่า มี คสช. เป็ น ด้วยระบบ V กลไกใหม่ในการ สุขภาพ ๕ สง่ิ ใหม่ II ขับเคลอ่ื นระบบ แห่งชาติ พฒั นานโยบาย หนุนการพฒั นา สุขภาพ นโยบายสาธารณะสาธารณะเพอื่ สุขภาพ IV ผ่านกระบวนการ เพอ่ื สขุ ภาพ สมัชชาสุขภาพ สูส่ ขุ ภาวะ เกดิ สช. เป็ น III หน่วยงานธุรการ ของ คสช. 6

ม. ๒๕ (๑) ทาธรรมนูญว่าด้วยระบบสุขภาพแห่งชาติ (๒) ให้ข้อเสนอแนะ/คาปรึกษาแก่ ครม. (๓) จัดสมชั ชาสุขภาพแห่งชาติ สนับสนุนการจดั สมชั ชาสุขภาพเฉพาะพนื้ ท่ี และสมชั ชาสุขภาพเฉพาะประเดน็ (๔) ส่งเสริมสนับสนุนกระบวนการพฒั นานโยบาย/ยุทธศาสตร์ด้านสุขภาพ (๕) กาหนดหลกั เกณฑ์และวธิ ีการ -ประเมนิ ผลกระทบด้านสุขภาพ คสช.สาน การพฒั นานโยบายสาธารณะเพอ่ื สุขภาพ สรา้ งพลงั สขุ ภาวะ สช.ม. ๒๗(๒) ประสานงานกบั หน่วยงานด้านนโยบายและยทุ ธศาสตร์ของรัฐบาลและหน่วยงานอนื่ ๆ ท้งั ภาครัฐและเอกชนทดี่ าเนินงานเกย่ี วกบั เร่ืองสุขภาพ และดาเนินการเพอื่ ให้เกดิ การทางานร่วมกนั ใน ระดบั นโยบาย ยุทธศาสตร์และแผนงานด้านสุขภาพ 9

ธรรมนูญว่าด้วยระบบสุขภาพแห่งชาติ คอื กรอบแนวทางในการกาหนด นโยบาย ยทุ ธศาสตร์และการ ดาเนินงานด้านสุขภาพของประเทศ ซึ่งจะเป็ นร่มใหญ่ของการพฒั นา นโยบายสาธารณะเพอ่ื สุขภาพและ นโยบาย/ยุทธศาสตร์ด้านสุขภาพ 12

2.ธรรมนูญสขุ ภาพ สาระบญั ญตั ทิ ถี่ ูกกาหนดไว้ว่าต้องมสี าระอย่างน้อย ๑๒ เรื่อง คอื ๑) ปรัชญาและแนวคดิ ของระบบสุขภาพ ๒) คุณลกั ษณะทพ่ี งึ ประสงค์และเป้ าหมายของระบบสุขภาพ ๓) การจดั ให้มหี ลกั ประกนั และความคุ้มครองให้เกดิ สุขภาพ ๔) การสร้างเสริมสุขภาพ ๕) การป้ องกนั และควบคุมโรคและปัจจยั ทค่ี ุกคามสุขภาพ

๖) การบริการสาธารณสุขและการควบคุมคุณภาพ๗) การส่งเสริมสนับสนุนการใช้และพฒั นาภูมปิ ัญญาท้องถน่ิ ด้านสุขภาพ การแพทย์แผนไทย การแพทย์พนื้ บ้านและการแพทย์ทางเลอื กอน่ื ๆ๘) การคุ้มครองผู้บริโภค๙) การสร้างและเผยแพร่องค์ความรู้ด้านสุขภาพ๑๐) การเผยแพร่ข้อมูลข่าวสารด้านสุขภาพ๑๑) การผลติ และการพฒั นาบุคลากรด้านสาธารณสุข๑๒) การเงนิ การคลงั ด้านสุขภาพ

สาระสาคญั ในธรรมนูญสขุ ภาพ ๑) การสร้างเสริมสุขภาพ : อยากเห็นการสร้างเสริมสุขภาพทใี่ ห้บริการตอบสนองต่อคนทุ เพศทุกวยั ท้งั กลุ่มคนปกติ ผู้พกิ ารและผู้สูงอายุ โดยองค์กรปกครองส่วนท้องถิน่ ควรเป็ นผู้ ให้บริการและสร้างความเข้มแขง็ แก่ชุมชนในการบริหารจดั การด้านสุขภาพ โดยจัดสรร งบประมาณอย่างเหมาะสม ควรมศี ูนย์แพทย์ประจาชุมชน มีการจัดการส่ิงแวดล้อมทดี่ ี มีพนื้ ทส่ี ีเขียวใน ชุมชน เช่น สวนสาธารณะ ทเ่ี หมาะสม เปิ ดโอกาสให้ภาคเอกชนเข้ามามสี ่วนร่วม มกี องทุนสุขภาพชุมชน มกี าร ควบคุมปัญหาสุขภาพของแรงงานต่างด้าว รัฐควรมบี ทบาทในการสนับสนุนข้อมูลความรู้ ตลอดจนสนับสนุนระบบ เศรษฐกจิ ทด่ี แี ละมีการดาเนินนโยบายสาธารณะทดี่ แี ละต่อเน่ือง

สาระสาคญั ในธรรมนูญสขุ ภาพ(ต่อ)๒) การป้ องกนั และควบคุมโรคและปัจจัยทคี่ ุกคามสุขภาพ : เสนอให้ชุมชนให้ความรู้ความเข้าใจ เกยี่ วกบั ปัจจยั เสี่ยงต่อโรคระบาดต่าง ๆ แก่ประชาชนอย่างต่อเน่ือง องค์กรปกครองส่วนท้องถน่ิ ควรมีระบบเฝ้ าระวงั และป้ องกนั โรคอย่างต่อเน่ือง มกี ารบริการวคั ซีนและจดั หน่วยเคลอ่ื นท่เี ร็ว สกดั ก้นั โรค มกี ารลงทุนร่วมกนั ระหว่างรัฐและเอกชนในการป้ องกนั โรค ส่วนธุรกจิ เอกชนมธี รร มาภบิ าลในการดาเนินธุรกจิ และจติ สานึกรับผดิ ชอบต่อสุขภาพคนในชุมชนด้วย

สาระสาคญั ในธรรมนูญสขุ ภาพ(ต่อ)๓) การบริการสาธารณสุขและการควบคุมคุณภาพ : ควรคานึงถึงการจัดระบบทท่ี วั่ ถึง เท่าเทยี ม เป็ น ธรรม และสนับสนุนให้ท้องถน่ิ มคี วามพร้อมในการรักษาโรคร้ายแรง มรี ะบบตรวจสุขภาพเพอื่ เฝ้ าระวงั ฟรีทุกครอบครัวและควรให้สวสั ดกิ ารรักษาพยาบาลทมี่ อี ยู่ ๓ ระบบ คอื ประกนั สังคม สวสั ดกิ ารข้าราชการ และระบบหลกั ประกนั สุขภาพแห่งชาตใิ ห้มมี าตรฐานเท่าเทยี มกนั ใน ขณะเดยี วกนั รัฐต้องจัดหาและสนับสนุนบุคลากรในจานวนทเ่ี หมาะสมและมคี ุณภาพ มกี าร บริการด้วยรอยยมิ้ และเมตตา

สาระสาคญั ในธรรมนูญสขุ ภาพ(ตอ่ )๔) การพฒั นาภูมปิ ัญญาท้องถ่นิ ด้านสุขภาพ : ควรมกี ารส่งเสริมและพฒั นาภูมปิ ัญญาของชุมชน เพอื่ สร้างรายได้ให้กบั ชุมชน มรี ะบบการให้ความรู้และถ่ายทอดภูมปิ ัญญาในการใช้สมุนไพร ตลอดจนมกี ารปกป้ องภูมปิ ัญญาทด่ี ีงามของชุมชน ส่งเสริมการใช้ภูมปิ ัญญาท้องถ่นิ ควบคู่กบั แพทย์แผนปัจจุบัน และมกี ารควบคุมการโฆษณายาสมุนไพรด้วย

สาระสาคญั ในธรรมนูญสขุ ภาพ(ต่อ)๕) การคุ้มครองผ้บู ริโภค : ควรมอี งค์กรอสิ ระเข้าไปสุ่มตรวจระบบบริการโดยไม่ให้รู้ตัว ควบคู่ไป กบั การให้ข้อมูลข่าวสารด้านการบริโภคอย่างเท่าเทยี มกนั ท้งั ในเมืองและในชนบท มกี ารควบคุม การโฆษณาเกนิ จริง มกี ฎหมายชัดเจนเกยี่ วกบั การรับและให้บริการ หากเกดิ เร่ืองควรมีระบบการ เข้าถึงจุดร้องเรียนอย่างรวดเร็ว มรี ะบบการลงโทษผ้ผู ลติ สินค้าทไ่ี ม่ได้มาตรฐาน และควรมี กองทุนชดเชยช่วยเหลอื ท้งั ๒ ฝ่ าย

ระบบสาธารณสขุ ทพี่ งึ ประสงค์• มพี อเพยี ง เข้าถึงได้สะดวก (Sufficient & Available & Accessibility)• มีความเป็ นธรรม เสมอภาค เท่าเทยี มกนั (Equity & Equality)• มคี ุณภาพ มาตรฐาน (Quality & Standard)• มีประสิทธิผล ประสิทธิภาพ (Effectiveness & Efficiency)• ประหยดั จ่ายได้ (Economy & Affordable)• เรียบง่าย (Simplicity)• มที างเลอื กให้ผ้ใู ช้บริการ (Customer’s choices)• พงึ ใจ เคารพไว้วงใจ เช่ือถือศรัทธา (Acceptable & Respectability & Trust)• มีการจัดการเปิ ดเผยโปร่งใสตรวจสอบได้ (Transparence & Accountability)• มกี ารพฒั นาโดยใช้ความรู้เป็ นฐาน (Knowledge Based)• มสี ่วนร่วมของประชาชน ชุมชน สังคม (Participation & Involvement)• มีความรับผดิ ชอบ (Responsibility)• พงึ่ ตนเองได้อย่างยง่ั ยนื (Self- Reliant & Sustainable)

1.2 2

Retreat MOPH ทศิ ทางกระทรวงสาธารณสขุ เปน็ องค์กรหลกั ด้านสขุ ภาพ พัฒนาและอภบิ าลระบบสขุ ภาพ ทีร่ วมพลังสงั คม อย่างมีสว่ นร่วมและยัง่ ยืน เพ่ือประชาชนสุขภาพดี M astery P eople centered approachMOPH O riginality H umility เป้าหมายประชาชนสุขภาพดี เจ้าหน้าทีม่ คี วามสขุ ระบบสุขภาพยั่งยนื 4

แผน 20 ปี กสธ. นโยบายรัฐบาล ยุทธศาสตรช์ าติระยะ 20 ปี ประเทศไทย 4.0 แผนปฏิรูป แผนพฒั นาเศรษฐกจิ และปฏริ ปู ประเทศไทย และสงั คมแหง่ ชาติกรอบแนวคิด ด้านสาธารณสุข ประชารฐั ฉบบั ท่ี 12 (พ.ศ.2560 – 2564) ทิศทางการวางแผน 20 ปี (4 Phase) ปฏริ ูประบบ สคู่ วามยง่ั ยนืPhase 1 (2560-2564) Phase3 (2570-2574) Phase 2 (2565-2569) Phase 4 (2575-2579) สรา้ งความเขม้ แขง็ เป็น 1 ใน 3 ของเอเชีย 5

1.3แผนยทุ ธศาสตรก์ ารพฒั นาระบบสง่ เสรมิ สขุ ภาพและอนามยั สงิ่ แวดลอ้ มในแผนพฒั นาเศรษฐกจิ และสงั คมแหง่ ชาติ ฉบบั ที่ 12 พ.ศ. 2560-2564 เป็ นองคก์ รหลกั ของประเทศใน ทาหนา้ ทใ่ี นการสงั เคราะห์ ใชค้ วามรู้ และดูการอภบิ าลระบบสง่ เสรมิ สขุ ภาพ ภาพรวม เพอื่ กาหนดนโยบายและออกแบบและระบบอนามยั สง่ิ แวดลอ้ มเพอ่ื ระบบสง่ เสรมิ สขุ ภาพและอนามยั สง่ิ แวดลอ้ ม โดยการประสานงาน สรา้ งความรว่ มมอื และ ประชาชนสขุ ภาพดี กากบั ดแู ลเพอ่ื ใหเ้ กดิ ความรบั ผดิ ชอบตอ่ การ ดาเนนิ งานHealth Model Ethics Achievement Learning Trust Harmony เป็ นตน้ แบบ มงุ่ ผลสมั ฤทธ์ิ สขุ ภาพ มจี รยิ ธรรม เรยี นรู้ รว่ มกนั เคารพและ เป็ นอนั หนง่ึ อนั เชอ่ื มน่ั เดยี วกนัประชาชนสขุ ภาพดี ภาคเี ครอื ขา่ ยและเจา้ หนา้ ที่ ระบบอนามยั ยง่ั ยนื 7 มคี วามสขุ (สง่ เสรมิ สขุ ภาพและอนามยั สงิ่ แวดลอ้ ม)

10

1.4ความหมายและขอบเขตของอนามยั สง่ิ แวดลอ้ ม› อนามยั ตามความหมายจากพจนานุกรมฉบบั เฉลมิ พระเกยี รติ พ.ศ.2530 คอื “ความไม่มโี รค ถกู หลกั สุขภาพหรอื มสี ุขภาพด”ี ซง่ึ คาวา่ “สุขภาพ” หมายถงึ “ความสุขปราศจากโรค ความสบาย”› “ โรค ” หรอื “ ความไม่สบาย ” คอื ภาวะผดิ ปกตทิ เ่ี กดิ ข้นึ ในร่างกาย เน่ืองจากเกดิ การทางานผดิ ปกตใิ น องคป์ ระกอบของร่างกาย ทาใหเ้กดิ ความรูส้ กึ วา่ ไมส่ บายหรอื แสดงอาการวา่ ไม่สบายออกมาใหเ้ หน็ เช่น รูส้ กึ หนาวรอ้ น เป็นไข้ หรอื แสดงอาการสนั่ ไอ หรอื ชกั เป็นตน้ ซง่ึ ความรูส้ กึ และอาการผดิ ปกตนิ ้จี ะไมม่ ี ในคนปกตธิ รรมดาทส่ี บายดหี รอื ไมม่ โี รค

สง่ิ แวดลอ้ ม› หมายถงึ สง่ิ ต่าง ๆ ทอ่ี ยู่รอบตวั มนุษย์ ซง่ึ มที งั้ สง่ิ มชี วี ติ และสง่ิ ทไ่ี มม่ ีชวี ติ ทงั้ ท่ี เป็นรูปธรรมซง่ึ จบั ตอ้ งได้ มองเหน็ ได้ อาจแบง่ ไดเ้ป็น “สง่ิ แวดลอ้ มทเ่ี กดิ ข้นึ ตามธรรมชาติ” เช่น ดนิ นา้ อากาศ แร่ธาตุ รวมถงึ มนุษยด์ ว้ ยกนั สตั ว์ ตน้ ไม้ ฯลฯ และ “สง่ิ แวดลอ้ มทม่ี นุษยส์ รา้ งข้นึ ”เช่น อาคารบา้ นเรอื น ยานพาหนะ ตลอดจนสง่ิ แวดลอ้ มทเ่ี ป็นนามธรรม เช่น วฒั นธรรมประเพณี สง่ิ แวดลอ้ มทางสงั คมการเมอื ง ฯลฯ

ความหมายอนามยั สง่ิ แวดลอ้ ม (Environmental Health) คือ ความสมดลุ นิเวศวทิ ยาระหว่างมนุษยแ์ ละสง่ิ แวดลอ้ มเพอ่ื ให้ เกดิ ความเป็นอยู่ท่ดี ี ซ่ึงรวมทง้ั การท่มี นุษยม์ ีสขุ ภาพท่ดี ีทง้ั กายและ จติ ใจ และใหไ้ ดร้ บั สง่ิ แวดลอ้ มท่เี หมาะสม

ความสมั พนั ธร์ ะหว่างส่งิ แวดลอ้ มกบั สขุ ภาพอนามยั1.สง่ิ แวดลอ้ มท่สี ง่ เสรมิ และค้าจุนชีวติ ไดแ้ ก่ อาหาร น้า อากาศพ้นื ดิน ท่อี ยู่อาศยั สงั คมสง่ิ แวดลอ้ ม2.สง่ิ แวดลอ้ มท่เี ป็นสารตกคา้ งและของเสยี3.สง่ิ แวดลอ้ มอนั ตราย (Environmental hazard)

3.1 บรเิ วณและสถานท่ี3.2 สง่ิ มีชีวติ หรอื ชีวสาร ไดแ้ ก่ มนุษย์ สตั ว์ จลุ นิ ทรยี ์ พชื3.3 สารเคมี3.4 สง่ิ แวดลอ้ มกายภาพไดแ้ ก่ ฝ่ นุ ละออง อณุ หภมู แิ ละความช้ืนเคร่อื งกาเนิดรงั สี เคร่อื งมือท่ที าใหเ้ กดิ การสนั่ สะเทอื นและเสยี งดงัความดนั อากาศ3.5 สง่ิ แวดลอ้ มท่เี ก่ยี วกบั สงั คมและจติ ใจ

สรปุ สง่ิ แวดลอ้ มท่สี ง่ เสรมิ และค้าจุน เป็ นสง่ิ ท่มี ปี ระโยชนม์ ากท่สี ดุ สาหรบั มนุษย์ จงึ ตอ้ งใชใ้ หเ้ กดิ ประสทิ ธภิ าพมากท่สี ดุ ตอ้ งไดร้ บั การจดั การใหเ้ หมาะสม ท่ดี า้ นปรมิ าณและคณุ ภาพ สว่ นสง่ิ แวดลอ้ มท่เี ป็นของเสยี และสารตกคา้ ง ซ่งึ เกดิ จากใชท้ รพั ยากร ต่างๆของมนุษยท์ ่ตี อ้ งเกดิ ข้ึนอยา่ งแน่นอน ดงั น้นั มนุษยต์ อ้ งมีการจดั การกบั ของเสยี น้นั ใหเ้ หมาะสม ลดความเป็ นอนั ตรายและป้ องกนั ไม่ใหป้ นเป้ือนใน สง่ิ แวดลอ้ ม สง่ิ แวดลอ้ มอนั ตราย บางอยา่ งเกดิ ข้ึนเองโดยธรรมชาติ บางอยา่ งมนุษย์ สรา้ งข้ึน ดงั น้นั จงึ ตอ้ งมกี ารควบคมุ การนามาใช้ การป้ องกนั ไม่ใหท้ าอนั ตราย ตอ่ มนุษยแ์ ละสง่ิ แวดลอ้ ม ดงั น้นั งานอนามยั สง่ิ แวดลอ้ ม จงึ เป็นงานท่มี ่งุ จะ รกั ษาคณุ ภาพของสง่ิ แวดลอ้ มใหม้ ีคณุ ภาพท่เี หมาะสมตอ่ การดารงชีวติ ของ มนุษย์ ป้ องกนั โรคหรอื พษิ ภยั ไมใ่ หเ้ ขา้ สูร่ า่ งกายมนุษย์

ขอบเขตของงานอนามยั สง่ิ แวดลอ้ ม องคก์ ารอนามยั โลก กาหนดขอบเขตงานอนามยั สง่ิ แวดลอ้ มไว้ ดงั น้ี 1. การจดั หาน้าสะอาด 2. การจดั เกบ็ และกาจดั ขยะมูลฝอย 3. การสขุ าภบิ าลอาหาร 4. การบาบดั และควบคมุ มลพษิ ทางน้า 5. การควบคมุ มลพษิ ทางดิน 6. การควบคมุ มลพษิ ทางอากาศ 7. การควบคมุ มลพษิ ทางเสยี ง 8. การป้ องกนั อนั ตรายจากรงั สี

ขอบเขตของงานอนามยั สง่ิ แวดลอ้ ม (ต่อ) 9. อาชีวอนามยั 10. การควบคมุ แมลงกดั แทะและพาหะนาโรค 11. การสขุ าภบิ าลท่พี กั อาศยั และบรเิ วณใกลเ้ คยี ง 12. การวางผงั เมือง 13. การจดั การสง่ิ แวดลอ้ มของการคมนาคมทางอากาศ ทางน้าหรอื ทางบก 14. การป้ องกนั อบุ ตั เิ หตุ 15. การสขุ าภบิ าลของสถานท่พี กั ผ่อนหย่อนใจ 16. การดาเนินงานสขุ าภบิ าลเม่ือเกดิ โรคระบาด ภยั พบิ ตั ิ และ การอพยพยา้ ยถ่นิ ของประชากร