04 ถอดบทเรียนงานส่งเสริมการเกษตร

ถอดบทเรียนงานสง่ เสริมการเกษตร 93 ขนั้ ตอน การด�ำเนนิ งาน การเขียนรายงาน ❖ แบ่งบทบาทความรับผดิ ชอบในการเขยี นรายงาน ❖ รวบรวมขอ้ มลู มอื 2 โดยเขา้ รว่ มประชมุ โครงการการจดั การ การวเิ คราะห/์ เพล้ียแปง้ มนั ส�ำปะหลัง 2 คร้ัง สงั เคราะหข์ อ้ มลู / ❖ จัดเวทีพูดคุยกับเจ้าหน้าที่ผู้รับผิดชอบโครงการการจัดการ ส รุ ป ผ ล ก า ร เพลยี้ แปง้ มนั สำ� ปะหลัง 2 ครงั้ ถ อ ด บ ท เรี ย น / ❖ จัดเวทพี ดู คยุ ในการวเิ คราะห์ สงั เคราะห์และสรปุ ผลการถอด รายงานผล บทเรยี น 3 คร้งั ด้วยการจัดทำ� กรอบ/ประเด็นในการวเิ คราะห/์ สังเคราะห์ข้อมูล ในท่ีน้ีเลือกใช้หลักการบริหาร 4M คือ การบริหารคน การบริหารเงนิ การบริหารวสั ดอุ ุปกรณ์ และ การจดั การ



กรณที ่ี 4 การถอดบทเรยี นการบริหารจดั การ ศัตรูมะพรา้ ว (หนอนหวั ด�ำ) อ�ำเภอกุยบุรี จังหวดั ประจวบคีรขี ันธ์

96 ถอดบทเรยี นงานสง่ เสรมิ การเกษตร กรณีท่ี 4 การถอดบทเรียนการบรหิ ารจัดการ ศตั รมู ะพร้าว (หนอนหัวด�ำ) อ�ำเภอกุยบรุ ี จังหวดั ประจวบครี ขี นั ธ์ ในปี 2554 มีการระบาดของศัตรูมะพร้าว 4 ชนิด คือ หนอนหัวด�ำ แมลงดำ� หนาม ด้วงแรด และหนอนพาราซ่า จากการ รายงานของกระทรวงเกษตรและสหกรณ์ ในปี 2555 พบการระบาด ของศัตรูมะพร้าวเพ่ิมขึ้นในพื้นท่ีปลูกมะพร้าว 19 จังหวัด คือ หนอนหวั ดำ� พน้ื ทร่ี ะบาด 93,000 ไร่ และแมลงดำ� หนาม พน้ื ทร่ี ะบาด 167,000 ไร่ การพบหนอนหัวด�ำคาดวา่ ติดมากบั ผลและสว่ นของ มะพรา้ วหรอื พชื ตระกลู ปาลม์ ทนี่ ำ� เขา้ จากตา่ งประเทศ หนอนหวั ดำ� จงึ เปน็ แมลงตา่ งถน่ิ ทรี่ ะบาดทำ� ความเสยี หายและขยายพนื้ ทร่ี ะบาด อย่างต่อเนื่อง ดังนั้นจึงมีความจ�ำเป็นท่ีจะต้องก�ำจัดศัตรูมะพร้าว อยา่ งเรง่ ดว่ นและเปน็ ระบบครบวงจรครอบคลมุ พน้ื ทปี่ ลกู 19 จงั หวดั รวมพ้ืนท่ี 1,197,000 ไร่ คิดเปน็ รอ้ ยละ 82.55 ของพ้ืนท่ปี ลูก ทง้ั ประเทศ โดยเฉพาะอยา่ งยงิ่ หนอนหวั ดำ� ทมี่ กี ารระบาดอยา่ งรนุ แรง ในพื้นที่จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ ซ่ึงพบว่าพื้นท่ีที่มีการระบาดของ หนอนหวั ดำ� อนั ดับ 1 คือ อำ� เภอทบั สะแก รองลงมา คือ อ�ำเภอเมอื ง และอำ� เภอกยุ บรุ ตี ามลำ� ดบั กรมสง่ เสรมิ การเกษตรมองเหน็ ศกั ยภาพ ในการบรหิ ารจัดการศตั รูมะพรา้ ว (หนอนหวั ดำ� ) ของอ�ำเภอกยุ บุรี ทไี่ ดม้ กี ารบรู ณาการในการทำ� งานกบั หลายภาคสว่ น และสง่ เสรมิ ให้

ถอดบทเรยี นงานส่งเสรมิ การเกษตร 97 ชมุ ชนเขา้ มามสี ว่ นรว่ มในการดำ� เนนิ งานจนเกดิ ผลในระดบั ทนี่ า่ พอใจ ดงั นน้ั สำ� นกั พฒั นาการเกษตรเขตที่ 2 จงั หวดั ราชบรุ ี กองวจิ ยั และ พัฒนางานส่งเสริมการเกษตร และศูนย์บริหารศัตรูพืช จังหวัด สุพรรณบุรี เล็งเห็นปัญหาสำ� คัญในการคน้ หาแนวทางป้องกนั การ ระบาดของแมลงศัตรูมะพร้าวโดยเฉพาะหนอนหัวด�ำ จึงท�ำการ ถอดบทเรยี นการบรหิ ารจดั การศตั รมู ะพรา้ ว (หนอนหวั ดำ� ) อำ� เภอ กุยบุรี จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ เพื่อน�ำมาใช้เป็นแนวทางในการ พัฒนาการบรหิ ารจดั การเพื่อปอ้ งกันก�ำจดั ศตั รพู ืช และนำ� ไปปรับใช้ ให้เกิดประโยชน์ในพ้ืนท่ีอ่ืนๆ ต่อไป ซึ่งมีกรอบประเด็นค�ำถาม ในการถอดบทเรยี น รายละเอียด ดงั นี้

98 ถอดบทเรียนงานสง่ เสริมการเกษตร กรอบประเด็นคำ� ถาม การถอดบทเรยี นการด�ำเนนิ งานของศจช.เพ่ือป้องกันก�ำจดั ศตั รูมะพรา้ ว การบรหิ ารจดั การโครงการ บทบาทเจ้าหนา้ ที่ การถ่ายทอดเทคโนโลยี ประเดน็ คำ� ถาม การบรกิ าร/ประชาสมั พนั ธ์ การตดิ ตาม/สนับสนุน ชุมชน บูรณาการ/การประสานงาน การบรู ณาการ รว่ มคดิ รว่ มตดั สินใจ ใคร? ภาครัฐ ร่วมวางแผน วธิ ีการ? ร่วมด�ำเนนิ การ ใคร? ท้องถนิ่ การมีสว่ นร่วม ร่วมรับผล วิธกี าร? ใคร? สถาบันการศกึ ษา วิธีการ? ใคร? ภาคเอกชน วิธกี าร?

ถอดบทเรยี นงานส่งเสรมิ การเกษตร 99 สถานการณ์ ข้อมลู พ้นื ฐานชมุ ชน ประวัติความเปน็ มาชมุ ชน ข้อมลู กายภาพ/ชีวภาพ ความเปน็ มาของชุมชน เศรษฐกจิ การระบาดของศัตรมู ะพร้าว สังคม การป้องกันที่ผา่ นมา ความคาดหวัง อดตี ปัจจุบนั การดำ� เนินการ ผลทีเ่ กดิ ขนึ้ การด�ำเนินงานของชุมชน การจดั การความรู้ การบรหิ ารจัดการ การกำ� หนดประเดน็ เรยี นรู้ คัดเลือกผู้น�ำ การคน้ หาความรู้ งบประมาณ การแลกเปลย่ี นเรียนรู้ กฏ/กติกา การสะสมความรู้ กจิ กรรม การนำ� ไปประยุกตใ์ ช้ เทคโนโลยที ไ่ี ด้ผล

100 ถอดบทเรยี นงานส่งเสรมิ การเกษตร สรปุ กระบวนการถอดบทเรียน “การบรหิ ารจดั การ ศัตรูมะพรา้ ว (หนอนหัวด�ำ) อ�ำเภอกยุ บรุ ี จังหวัดประจวบคีรีขันธ์” ขัน้ ตอน การดำ� เนนิ งาน ผลลัพธ์ การค้นหาประเดน็ ❖ ประชมุ ร่วมกับเจา้ หน้าที่ในพนื้ ท่ี ❖ แนวทางใน ถอดบทเรียน เพื่อรบั ทราบปัญหาท่เี กดิ ในพ้นื ท่แี ละ การด�ำเนินการ รว่ มกบั ผเู้ กยี่ วขอ้ ง รับทราบสถานการณ์เบ้อื งต้นเพอื่ ป้องกันกำ� จัด ก�ำหนดแนวทางในการถอดบทเรียน หนอนหวั ด�ำของ การดำ� เนินงาน เกษตรอ�ำเภอกยุ บรุ ี พนื้ ที่ อำ� เภอกยุ บรุ ี เจ้าหนา้ ที่ของสำ� นกั งานเกษตรจงั หวดั จงั หวดั ประจวบคีรีขนั ธ์ เลา่ ความเป็นมาของ ประจวบครี ขี ันธ์ การด�ำเนนิ งานการบรหิ ารจดั การศตั รู มะพร้าวและสถานการณ์ในปจั จุบันเพอ่ื ก�ำหนดประเดน็ ในการถอดบทเรยี น ❖ ผ้รู ว่ มด�ำเนนิ การ ประกอบดว้ ย ผอู้ ำ� นวยการสำ� นกั ส่งเสริมและ พัฒนาการเกษตรเขตท่ี 2 จงั หวัด ราชบุรี เจ้าหน้าทขี่ องส�ำนกั สง่ เสรมิ และพัฒนาการเกษตรเขตท่ี 2 จังหวดั ราชบุรี ผอู้ �ำนวยการกลุ่มพฒั นางาน วจิ ยั ด้านสง่ เสรมิ การเกษตร และ เจ้าหน้าท่ีกองวจิ ยั และพัฒนางาน ส่งเสริมการเกษตร ประเดน็ ในการ ❖ จัดท�ำประเด็นในการถอดบทเรียน ❖ ประเดน็ ในการ ถอดบทเรยี น โดยกำ� หนดหวั ขอ้ ทจี่ ะทำ� การศกึ ษา ดงั น้ี ถอดบทเรียน ขอ้ มลู พนื้ ฐานของชมุ ชน สถานการณต์ า่ งๆ ในพ้ืนที่ ท่ีเกิดขนึ้ ต้งั แตเ่ ริ่มมกี ารระบาดของ หนอนหวั ด�ำ การบรหิ ารจัดการ การเรียนรู้จากการด�ำเนินการ และ เทคโนโลยีท่ีเกิดขึ้นจากการด�ำเนินการ ป้องกนั ก�ำจัดศัตรมู ะพร้าว

ถอดบทเรยี นงานส่งเสรมิ การเกษตร 101 ข้นั ตอน การดำ� เนินงาน ผลลัพธ์ การจดั เกบ็ ขอ้ มลู ❖ ลงพน้ื ที่จัดเกบ็ ขอ้ มูลร่วมกัน ❖ ได้ทราบขอ้ มูล การเขียนรายงาน ระหว่างคณะท�ำงานของสำ� นักส่งเสรมิ พ้นื ฐาน และวิธี และพัฒนาการเกษตรเขตท่ี 2 และ การด�ำเนินการ การวิเคราะห์/ กองวิจัยและพัฒนางานสง่ เสรมิ ปอ้ งกนั ก�ำจดั ศตั รู สังเคราะห์/ การเกษตร 2 คร้ัง ดงั นี้ มะพร้าวของชมุ ชน สรุปผลการ 1) จัดเวทีพูดคยุ กับสมาชกิ ชมุ ชน บ้านจวนบน และ ถอดบทเรียน บา้ นจวนบน โดยเป็นการเก็บข้อมูล สำ� นกั งานเกษตร ปฐมภูมิ เชน่ ประวตั คิ วามเปน็ มา อำ� เภอกุยบรุ ี สภาพเศรษฐกจิ และสังคม สถานการณ์ การระบาด กระบวนการด�ำเนนิ งาน ของกลมุ่ 2) ประชุมกบั สำ� นกั งานส่งเสริม การเกษตร อ�ำเภอกยุ บุรี เพื่อทราบ ขอ้ มลู ด้านสถิติการระบาดในพ้ืนท่ี การด�ำเนนิ งานส่งเสรมิ ของส�ำนักงาน เกษตรอ�ำเภอ และการสนับสนนุ จากหน่วยงานต่างๆ ❖ แบ่งหวั ขอ้ รับผดิ ชอบในการเขยี น ❖ รายงาน รายงาน เบอื้ งต้นจากการ ❖ ส่งให้เจา้ หน้าท่ที ่ีรบั ผิดชอบในพ้นื ท่ี ถอดบทเรียน ชว่ ยตรวจสอบข้อมูล และเพิ่มเติม ขอ้ มลู ทยี่ ังไมส่ มบูรณ์ ❖ ประชุมผูจ้ ดั ทำ� รายงานวิจัย ❖ แก้ไขรายงาน เพ่ือปรับปรงุ ขอ้ มลู ใหม้ คี วามถูกตอ้ ง ให้มีความสมบูรณ์ และเกิดความเขา้ ใจทต่ี รงกนั ❖ ประชมุ รว่ มกบั เจา้ หน้าท่ใี นพ้นื ท่ี เพ่อื ช่วยเพม่ิ เตมิ ขอ้ มูลและแก้ไขประเด็น วชิ าการ สรปุ /สังเคราะห์ข้อมูลท่ี ได้จากการถอดบทเรยี นเพือ่ นำ� ไปใช้ ประโยชน์

102 ถอดบทเรียนงานส่งเสรมิ การเกษตร ปจั จัยสคู่ วามสำ� เรจ็ 1) การบูรณาการการท�ำงานของทุกภาคส่วนโดยชุมชนเป็น ศูนยก์ ลาง 2) กระบวนการเรียนรู้ของเจ้าหน้าที่และชุมชนท่ีหลากหลาย ชดั เจน สามารถประยกุ ตใ์ ชค้ วามรทู้ ไ่ี ดจ้ ากแหลง่ ตา่ งๆ มาผสมผสาน กบั ภูมิปัญญาท้องถนิ่ ภาคเอกชน สนบั สนนุ ❖ บริษัทแปรรูปผลิตภัณฑ์จาก ❖ กล่องผลิต-ขยายแตนเบียนหนอนบราคอน มะพรา้ ว อื่นๆ สนบั สนนุ ❖ เพ่ือนเกษตรอ�ำเภอ ❖ อุปกรณท์ ำ� ฝากล่องผลิต-ขยายแตนเบียน บราคอน หน่วยงานในท้องถิ่น สนับสนุน ❖ เทศบาลต�ำบลกยุ บรุ ี ❖ อปุ กรณก์ ารผลิต-ขยายแตนเบยี น ❖ โรงเรยี นปากเหมอื น ❖ นักเรยี นผลติ -ขยายแตนเบยี นให้ผปู้ กครอง หนว่ ยงานวชิ าการ สนบั สนุน ❖ ศูนย์วจิ ัยควบคุมศตั รพู ชื โดย ❖ ความรู้ในการผลติ -ขยายแตนเบยี น ชวี นิ ทรยี แ์ หง่ ชาติ ภาคกลาง มก. หนอนบราคอนเพ่ือปอ้ งกนั ก�ำจัดหนอนหวั ด�ำ ❖ กรมวิชาการเกษตร

ถอดบทเรยี นงานสง่ เสรมิ การเกษตร 103 3) ผนู้ ำ� ชุมชนที่เสยี สละ มหี วั ก้าวหนา้ เรียนรู้เร็ว ใฝร่ ู้ 4) เจา้ หนา้ ทขี่ องรฐั คอื เกษตรอำ� เภอมมี นษุ ยสมั พนั ธด์ ี รจู้ กั คน กว้างขวาง สามารถขอความร่วมมือจากหน่วยงานต่างๆ ทั้งภาครัฐ ภาคเอกชน หน่วยงานวิชาการ และหนว่ ยงานต่างๆ ภายในทอ้ งถ่นิ ได้อย่างดี การบูรณาการการทำ� งาน ของทุกภาคส่วน โดยชมุ ชนเป็นศูนย์กลาง ภาครัฐ สนบั สนุน ❖ สนง.กษอ. กยุ บรุ ี/ ❖ งบประมาณ สนง.กษจ.ประจวบฯ ❖ ถ่ายทอดความรู้ ❖ วัสดุอุปกรณ์การผลิต-ขยายแตนเบียน ❖ นายอ�ำเภอกุยบรุ ี หนอนบราคอน ❖ เรอื นจำ� จงั หวัด ❖ ประชาสัมพันธ์การก�ำจัดศัตรูมะพร้าว ประจวบครี ขี ันธ์ ❖ งบประมาณ, การรณรงคป์ อ้ งกันกำ� จัด ศตั รมู ะพรา้ ว ❖ แรงงานท�ำฝากล่อง

104 ถอดบทเรียนงานสง่ เสริมการเกษตร กระบวนการเรียนรู้ของเจ้าหน้าที่และชุมชนท่ีหลากหลาย ชัดเจน สามารถประยกุ ตใ์ ชค้ วามรทู้ ไี่ ดจ้ ากแหลง่ ตา่ งๆ มาผสมผสานกบั ภมู ปิ ญั ญา ทอ้ งถิ่น คน้ หาความรู้ ก�ำหนดประเด็น ❖ ศึกษาดงู าน การเรยี นรู้ ❖ ปรึกษาผเู้ ช่ยี วชาญ ❖ อบรม ปฏิบตั ิจริง/ทดลองทำ� ชมุ ชน ❖ ดว้ ยตนเอง ❖ ชกั ชวนสมาชกิ แลกเปล่ยี นเรียนรู้ ❖ สมาชกิ ❖ เครอื ข่าย การประยกุ ต์เทคโนโลยี ❖ เพาะ-ขยายแตนเบยี น ❖ ดัดแปลงเครือ่ งดดู แมลง

ถอดบทเรยี นงานสง่ เสริมการเกษตร 105 ประสานขอ้ มูลวิชาการ ค้นหาความรู้/ถา่ ยทอดความรู้ ❖ มก. ❖ ฝึกอบรมเกษตรกร ❖ กวก. ❖ ฝกึ อบรมนักเรยี น ❖ กสก. เจ้าหนา้ ที่ ประสานข้อมลู วชิ าการ ❖ ปฏิบัติจริง/พสิ จู น์ทราบ กระบวนการเรียนรู้ การทดลอง การประยกุ ต์เทคโนโลยี ❖ อปุ กรณผ์ ลติ -ขยาย ❖ ฝากล่อง ❖ หลอดดดู ❖ ตาข่าย

บทสรปุ

ถอดบทเรียนงานสง่ เสริมการเกษตร 107 บทสรุป “การถอดบทเรยี นทดี่ ”ี นกั สง่ เสรมิ การเกษตรควรทำ� ให้ เป็นธรรมชาติซ่ึงเราต้องไม่ยึดติดกับเคร่ืองมือในการถอดบทเรียน และตราบใดที่เราสามารถทลายก�ำแพงที่บดบังความเป็นกันเองใน วงสนทนาลงได้ ขอ้ มูลท่ไี ดร้ บั ก็จะเป็นข้อมลู จริงหรือประสบการณ์ ทีเ่ ปน็ “ความรู้ฝังลึก” (Tacit Knowldege) ทีถ่ ูกถ่ายทอดออกมา อย่างมคี ณุ ค่า กจ็ ะท�ำให้ไดช้ ดุ ความรู้ทมี่ ีประสิทธภิ าพ มาเพิ่มเติม ประสบการณใ์ หน้ กั สง่ เสริมการเกษตร ใช้เป็นต้นทุนความรู้ในการ พัฒนางาน พัฒนาคน พัฒนาความรู้ และสามารถน�ำ “บทเรยี นทด่ี ี” ไปสรา้ งสรรคผ์ ลงานทีด่ ีในงานส่งเสรมิ การเกษตรต่อไป

บรรณานกุ รม

ถอดบทเรียนงานส่งเสรมิ การเกษตร 109 บรรณานกุ รม จตุพร วิศิษฏ์โชติอังกูร. 2553. ถอดบทเรียน(นอกกรอบ) เรื่องเล่าวิทยากร ถอดบทเรียนผ่านประสบการณ์การท�ำงาน. กรุงเทพฯ. ส�ำนักพิมพ์ชุดโครงการ ระบบออนไลนเ์ พือ่ การจัดการความรสู้ ขุ ภาวะ. บูรชยั ศริ มิ หาสาคร. 2552. เรื่องเลา่ เรา้ พลังในชมุ ชนนักปฏิบัต.ิ กรงุ เทพฯ:แสงดาว. ประพนธ์ ผาสขุ ยดื . 2547. การจดั การความรฉู้ บบั มือใหมห่ ัดขบั . กรงุ เทพฯ : ใยไหม. ประภาพรรณ อุ่นอบ. 2552. แนวคิดและวิธีวิทยาการถอดบทเรียน. มหาวิทยาลัย มหิดล. http://lms.kmddc.go.th/e-learning/e-data/81/GCD003/pdf/p-power point.pdf สบื คน้ เมื่อ 1 สงิ หาคม 2552. ศุภวัลย์ พลายน้อย. 2551. นานาวิธีวิทยาการถอดบทเรียน. โครงการวิจัยเชิง ปฏิบัติการเพ่ือสนับสนุนทางวิชาการ (Technical Support)ด้านการติดตาม ประเมนิ ผล และการพฒั นาศกั ยภาพดา้ นบรหิ ารจดั การโครงการอยา่ งมสี ว่ นรว่ ม. บรษิ ทั พี.เอ.ลฟี วง่ิ จำ� กัด. อุทยั วรรณ กาญจนกามล. 2551. การสรปุ บทเรยี นการดำ� เนนิ งานโครงการประกวด คู่หูโรงเรียนส่งเสริมทันตสุขภาพปี 2551. สถาบันเสริมสร้างพลังชุมชน. www.anamai.ecgates.com/public_content/files/001/0000207_1.ppt. สืบคน้ เมื่อ 1 กรกฎาคม 2553.

รายชอ่ื คณะผ้จู ดั ทำ� คู่มือปฏิบัติงานเจ้าหน้าท่ีส่งเสริมการเกษตร ถอดบทเรยี นงานส่งเสริมการเกษตร

ถอดบทเรยี นงานส่งเสริมการเกษตร 111 รายชื่อคณะผู้จัดท�ำ คู่มือปฏิบัติงานเจ้าหน้าที่ส่งเสริมการเกษตร ถอดบทเรยี นงานสง่ เสริมการเกษตร ISBN 978-974-403-944-6 ทปี่ รึกษา นางพรรณพมิ ล ชัญญานุวตั ร อธบิ ดีกรมสง่ เสริมการเกษตร นายน�ำชัย พรหมมชี ัย รองอธบิ ดกี รมส่งเสรมิ การเกษตร ฝา่ ยบรหิ าร นายวิทยา อธิปอนนั ต์ รองอธิบดกี รมส่งเสรมิ การเกษตร ฝา่ ยวิชาการ นายสรุ พล จารพุ งศ ์ รองอธบิ ดีกรมสง่ เสริมการเกษตร ฝา่ ยส่งเสริมและฝึกอบรม นายพรชยั พรี ะบูล ผู้อ�ำนวยการส�ำนกั พัฒนาการถา่ ยทอดเทคโนโลยี นายสำ� ราญ สาราบรรณ์ ผอู้ �ำนวยการกองวิจัยและพัฒนางานส่งเสรมิ การเกษตร นางนิดา สักกทตั ตยิ กุล ผอู้ �ำนวยการส่วนส่งเสริมและเผยแพร่

112 ถอดบทเรยี นงานสง่ เสรมิ การเกษตร เรยี บเรียง กรมส่งเสริมการเกษตร นายส�ำราญ สาราบรรณ์ นางพรพรรณ สทุ ธเิ รอื งวงศ์ ดร.สรุ างคศ์ รี วาเพชร นายศุกล โฆษติ โภคนิ ดร.ปริญญารัตน์ ภศู ริ ิ นายธรี ภัทร์ คมุ้ ครอง นายพิบูลย์ ทองพยงค์ นายรฐั ภูมิ ศรอี ำ� ไพ นายศศพิ งษ์ ทวิ าวงษ์ นางสาวจุฑามาศ กรพี านชิ จัดทำ� นางอมรทิพย์ ภิรมยบ์ รู ณ์ นางสาวอัจฉรา สุขสมบรู ณ์ นายพงษ์เพชร วงศโ์ สภา นางสาวอ�ำไพพงษ์ เกาะเทียน นางสาวรัฐฐา ศรีญาณลกั ษณ์ กลุ่มส่อื สง่ เสริมการเกษตร ส่วนสง่ เสรมิ และเผยแพร่ สำ� นกั พฒั นาการถา่ ยทอดเทคโนโลยี กรมสง่ เสริมการเกษตร

ถอดบทเรียนงานส่งเสริมการเกษตร 113 บนั ทึก : Note

114 ถอดบทเรียนงานส่งเสริมการเกษตร