10. Sınıf Kimya Soru Bankası Büyük Boy

TEST 1 Çözümlü Örnek Sorular 1 ÜNİTE ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK 1 2 CO(g) + 2H2(g) $ CH3OH(g) 56 gram A ile 9 gram Y elementi tam verimle tepkimeye girdiğin- 3 de AY3 bileşiği oluşuyor. 4 tepkimesine göre 5,6 gram CO gazı ile bir miktar H2 gazı tepkimeye Tepkime sonucunda artan madde olmaması için hangi mad- 5 girerek 6,4 gram metil alkol (CH3OH) oluşmuştur. deden kaç gram eklenmelidir? (Y: 1, A: 14) 6 Buna göre, tepkimeye giren hidrojen (H2) gazı kaç gramdır? 7 m = mgirenlerürünler mCO + mH2 = mCH3OH mA = A & 14 = 14 (Kütlece birleşme oranı) 5,6 + mH2 = 6,4 mY 3·Y 3.1 3 mH2 = 0,8 gram H2 tepkimeye girmiştir. mA = 14 4k 56 gram mY 3 3k 9 gram ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK Sınırlayıcı bileşen Y'dir. X2Y5 bileşiğinin kütlece birleşme oranı mX = 7 ’dir. A 30Yk3 mY 20 14/k x3 3x 42 gram 9 gram 5,4 gram X2Y5 bileşiği oluşturmak için kaçar gram X ve Y ele- 56 gram A vardı, 42 gramı kullanıldığında 56 - 42 = 14 mentleri kullanılması gerekir? gram A artar. mbileşik = mx + mY 14 k A için 3 k Y kullanılıyor. = 7 + 20 = 27 gram bileşik 14 gram A için ? ——————————————— ? = 3 gram Y eklenmelidir. 27 gram bileşikte 7 gram X 5,4 gram ? ? = 1,4 gram X kullanılır. 5,4 - 1,4 = 4 gram Y kullanılır. ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK X3Y8 bileşiğinin kütlece birleşme oranı mX = 9 ’dir. Eşit kütlede mY 2 36 gram C katısı ve 32 gram O2 gazının tam verimle tepkime- X ve Y alınarak 33 gram X3Y8 bileşiği elde ediliyor. sinden kaç gram CO bileşiği oluşur? (C: 12, O: 16) Buna göre; mC a) Başlangıçta alınan maddelerin kütleleri kaçar gramdır? mO = 1.C = 12 = 3 (Kütlece birleşme oranı) b) Hangi maddeden kaç gram artar? 1.O 16 4 Verilen miktarlar KİMYANIN TEMEL YASALARI mC = 3 12k 36 gram a) /X3 0Y8 $ Bileşik mO 4 8k 32 gram 9k + 2k = 11k \" Bileşik 33 gram için Sınırlayıcı bileşen O2 x3 x3 x3 k = 3 alınır. Tepkimeye giren miktarlar sınırlayıcı bileşenin katına göre alı- Tepkime: 27 gram 6 gram 33 gram nır. Eşit kütle dediği için mC 3 8k 24 gram C Başlangıç: 27 gram 27 gram \" başlangıç kütleleri mO = 4 8k + 32 gram O tepkimede kullanılan X Y maddelerden kütlesi 56 gram CO oluşur. b) 27 – 6 = 21 gram Y artar. büyük olana göre alınır. 9

TEST 13 Birleşen Hacimler Kanunu (Bu Test Fen Liselerine yöneliktir.) 13 ÜNİTE 1. I. 2N2(g) + 3O2(g)  2N2O3(g) 4. Aynı sıcaklık ve basınçta, 1 II. CH4(g) + 2O2(g)  CO2(g) + 2H2O(s) 2 III. H2(g) + CI2(g)  2HCI(g) N2(g) + 3H2(g)  2NH3(g) 3 4 Yukarıdaki tepkimelerden hangilerinde gaz fazındaki tepkimesinde 30 litre N2, 60 litre H2 gazları arasında mey- 5 molekül sayısı korunmamıştır? dana gelen tepkimenin artansız gerçekleşmesi için han- 6 gi gazdan kaç litre ilave edilmelidir? 7 A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III A) 10 litre N2 B) 10 litre H2 C) 30 litre N2 D) I ve III E) I, II ve III D) 30 litre H2 E) 20 litre H2 5. I. H2(g) + I2(g)  2HI(g) 2. 8 litre NH3 gazı, II. 2NaF(k)  2Na(k) + F2(g) 2NH3(g)  N2(g) + 3H2(g) III. CaCO3(k)  CaO(k) + CO2(g) tepkimesine göre bileşenlerine ayrışmaktadır. IV. K(k) + H2O(s)  KOH(suda) + 1 H2(g) 2 Buna göre, tepkime sırasında aynı şartlarda 9,6 litre gaz Yukarıdaki tepkimelerden hangilerinde bileşen hacim- bulunduğu anda NH3 gazının hacimce % kaçı ayrışmıştır? ler kanunundan bahsedilir? A) 25 B) 20 C) 50 D) 75 E) 80 A) Yalnız I B) II ve III C) III ve IV D) I, II ve III E) I, II, III ve IV 3. 2CO(g) + O2(g)  2CO2(g) tepkimesine göre aynı şartlarda eşit hacimde CO ve O2 gaz- 6. 4 litre CxH2 gazı ile y litre Br2 gazı tepkimesi sonucunda 4 KİMYANIN TEMEL YASALARI larından 4 litre CO2 gazı tam verimle elde edilmiştir. litre C2H2Br4 gazı elde edilmektedir. Buna göre; Aynı sıcaklık ve basınçta gerçekleşen tepkimede x ve y değerleri kaçtır? I. Harcanan CO gazı 4 litredir. II. Artan gazı tüketmek için aynı şartlarda 4 litre CO gazı x y A) 4 8 ilave edilmelidir. B) 2 8 III. CO gazının O2 gazına hacimce birleşme oranı 2/1 dir. C) 4 4 D) 2 2 yargılarından hangileri doğrudur? E) 2 4 A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 33

TEST 15 Beceri Temelli Yeni Nesil Sorular 15 ÜNİTE 1. 2. 1 2 Kimyasal tepkimelerde oluşan Katlı oranlar kanunu: İki element birden fazla bileşik 3 ürünlerin kütleleri toplamı, tepki- oluşturuyorsa, oluşan bu bileşiklerdeki elementlerden 4 meye giren maddelerin kütleleri birinin sabit miktarı ile diğerinin değişen miktarı arasın- 5 toplamına eşittir. da tam sayılarla ifade edilen katlı orandır. 6 7 Bir öğrenci yapacağı deneyde; a b XY tepkimeye giren maddelerin top- I. bileşik lam kütlesiyle oluşan ürünlerin toplam kütlesini kıyasla- yarak “Kütlenin Korunumu Kanununu” ispatlamak iste- mektedir. Buna göre öğrenci, X Y I. a kabı: S(k) + Fe(k) $ FeS(k) II. bileşik II. b kabı: N2(g) + 3H2(g) $ 2NH3(g) III. a kabı: CaCO3(k) $ CaO(k) + CO2(g) Verilen şekillerde X ve Y den oluşan iki bileşikte bulunan verilen deneylerin hangilerini, belirtilen cam kaplarda X ve Y oranları belirtilmiştir. yaparsa amacına ulaşmış olur? (H: 1, C: 12, N: 14, O: 16, S: 32, Ca: 40, Fe: 56) A) I ve III B) Yalnız I C) II ve III D) I, II ve III E) I ve II Buna göre; I. bileşiğin formülü XY3 ise II. bileşiğin basit formülü aşağıdakilerden hangisidir? A) X2Y B) XY C) XY2 D) XY3 C) X3Y 3. Aşağıdaki tablolarda X elementi ile O2 gazının tam verimli tepkimesine ait madde miktarları gösterilmiştir. I. Bileşik: II. Bileşik: Başlangıçta Tepkime Harcanan O2 Başlangıçta Tepkime Harcanan O2 alınan X kütlesi (g) alınan X kütlesi (g) sonrası kütle (g) kütlesi (g) sonrası kütle (g) kütlesi (g) 12 12 28 16 44 32 24 56 32 24 88 64 48 112 64 48 176 128 Buna göre, aşağıdaki KİMYANIN TEMEL YASALARI I. Her iki tepkimede de kütle korunmuştur. II. I. bileşik ile II. bileşik arasındaki katlı oran 1 dir. 2 III. Tepkimelerde X tamamen tükenmiştir. yargılarından hangileri doğrudur? (X: 12, O: 16) A) I ve III B) Yalnız I C) II ve III D) I, II ve III E) I ve II 37

Yazılı Soruları UYGULAMA Kimyanın Temel Kanunu ÜNİTE A. Aşağıda verilen cümlelerdeki boşlukları uygun sözcükler ile tamamlayınız. 1 2 1. ................................ kanununa göre bir element başka bir elementle birden fazla bileşik oluşturuyorsa elementlerden birinin belirli 3 kütlesi ile birleşen diğer elementin farklı kütleleri arasında basit tamsayılı bir oran vardır. 4 5 2. Deney sonuçlarının yüksek hassasiyette ölçülmesi ve yorumlanması kimyanın temel ................................ ortaya çıkmasına neden 6 olmuştur. 7 3. Lavoisier, ................................ kanununu ortaya koymuştur. 4. Kimyasal tepkimelerde; tepkimeye giren maddelerin ........................................................ toplamı, tepkime sonucu oluşan maddelerin ............................................ toplamına eşittir. 5. .........................................., bir elementin başka bir elementle belirli kütle oranlarında birleştiklerini belirlemiştir. 6. Dalton'un kendi atom teorisini ortaya atarken kullandığı kanun ................................ kanunudur. 7. ................................ ya göre, aynı sıcaklık ve basınçtaki gazların eşit hacimlerinde eşit sayıda molekül bulunur. 8. Bir kimyasal tepkimede; tepkimeye giren gazların .................................... toplamı, tepkime sonucu oluşan gazların ............................... toplamına eşit olmayabilir. 9. 7 gram demir tozu ile 4 gram kükürt tozunun tepkimesinden 11 gram demir (II) sülfür bileşiği elde edildiğine göre, 14 gram demir tozu ile 10 gram kükürt tozunun tepkimesinden .................................... gram demir (II) sülfür bileşiği elde edilir. B. Aşağıda verilen ifadelerin doğru (D) / yanlış (Y) olduklarını belirtiniz. 1. (.......) Lavoisier, yaptığı deneylerle kimyasal tepkimelerde kütlenin korunduğunu kanıtlamıştır. 2. (.......) Bileşikleri oluşturan elementlerin kütlece birleşme oranlarının daima sabit kaldığını Scheel’e kanıtlamıştır. 3. (.......) Avogadro hipotezine göre, aynı sıcaklık ve basınçtaki gazların eşit hacimlerinin kütleleri de eşittir. 4. (.......) 6 gram magnezyum ile 4 gram oksijenin tam olarak birleşmesinden 10 gram magnezyum oksit (MgO) oluşur. (O: 16, Mg: 24) 5. (.......) X ve Y den oluşan XaYb bileşiğinde X kütle oranı 7 tür. Bu bileşikten en fazla 44 gram elde etmek için eşit kütlelerde- KİMYANIN TEMEL YASALARI Y 4 ki X ve Y nin tepkimesinden 12 gram X artar. 6. (.......) Fe3O4 ve Fe2O3 bileşikleri arasındaki katlı oran 8 veya 9 dir. 9 8 7. (.......) C2H4 ve C3H6 bileşiklerine katlı oranlar kanunu uygulanamaz. 8. (.......) Kimyasal tepkimelerde maddelerin toplam kütle ve toplam hacimleri her zaman korunur. 39

ÜNİTE Mol Kavramı Özet 1 2 MOL KAVRAMI ÖZET (KARIŞTIRILAN KAVRAMLAR) 3 4 1 mol XaYb gazı için; VMm n=An===h=amkmücoMoitmmllAlesk(a(ü=lgiyttrrlıea2seN2smı)AVK,i(G'4)mdaao=zl)la2rO4AVKi,ç5'dianA=toTma6n,ke0üc2ti.lk1e0ssai23y›s› 5 = NA tane moleküldür. 6 = a mol X atomu içerir. Molekül kütlesi 7 = b mol Y atomu içerir. = (a + b) mol atom içerir. 6,02.1023 tane tanecik 44 = a·NA tane X atomu içerir. = MA = (a.X + b.Y) gramdır. = (a + b).NA tane atom içerir. = NK’da (0°C, 1 atm) 22,4 L hacim kaplar. = OK’da (25°C, 1 atm) 24,5 L hacim kaplar. Avogadro sayısı = NK’da gaz yoğunluğu dgaz = MA OK’da gaz yoğunluğu 22, 4 MA dgaz = 24, 5 Gerçek kütle 1tane XaYb = MA gram = MA akb 2 mol C3H6 gazı için (H: 1, C: 12); NA akb = 1 gram = 2 mol moleküldür. NA = 2 x 3 = 6 mol C atomu içerir. 1gram = NA akb NA: Avogadro sayısı = 2 x 6 NA = 12 NA tane H atomu içerir. = NK’da 2 x 22,4 = 44,8 litre hacim kaplar. 1 tane XaYb bileşiği; = 2 x 36 = 72 gram C atomu içerir. === = M MaN(aAAAta+angkberba)’Xmdtairdan.ıtero.matuomiçeiçrier.rir. mol XaYb = 2 molekül-gramdır. demektir. xNA = 1 = OK’da 2 x 24,5 = 49 litre hacim kaplar. bileşiği MOL KAVRAMI = 2 x 42 NA akb = 84 NA akb dir. 1 tane C3H6 = 42 gram = 42 akb. NA ammtifyooooomlrlenm-mk-ggüüorrlla-a-lgegmmrkraaümml = 3 tane C atomu içerir. mol demektir. = 6 tane H atomu içerir. = 9 tane atom içerir.

TEST 13 Beceri Temelli Yeni Nesil Sorular 28 ÜNİTE 1. Bir kimyasal bileşiğin hangi tür elementlerden oluştu- 3. 1 mol (6,02·1023 tane) maddenin gram cinsinden kütlesi- 1 2 ğunu ve birbirleri arasındaki mol atom oranını gösteren ne mol kütlesi denir. 3 simgeler topluluğuna formül denir. 4 H2SO4 (H: 1, O: 16, S: 32) 5 Örneğin; 2x1=2g 6 0,5 molü 21 gram olan CnH2n bileşiği için (H: 1, C: 12) 1 x 32 = 32 g 7 0,5 mol 21 gram ise 12n + 2n = 42 + 4 x 16 = 64 gr ——————— 1 mol X 14n = 42 98 gram —————————— x = 42 g Bir maddenin mol kütlesi örnekte gösterildiği gibi atom n=3 sayıları ile atom kütlelerinin çarpılıp toplanmasıyla he- saplanabilir. İstenilen mol sayısıyla kütle değeri çarpıl- olarak hesaplanıp molekül formülünün C3H6 olduğu sonu- dığında farklı miktarlardaki kütlelerde hesaplanabilir. Ör- cuna ulaşılabilir. neğin; 2 mol H2SO4 kütlesi için 2 x 98 gram işlemi yapılır. Buna göre; 0,5 mol CnH2n+2 bileşiğinde, 3 mol hidrojen Bu bilgilere göre, eşit sayıda oksijen atomu içeren; atomu bulunuyorsa, I. NO II. SO2 III. NO2 I. n değeri 2 dir. bileşiklerinin kütlelerinin karşılaştırılması aşağıdakiler- II. 1 mol bileşikte toplam 8 mol atom vardır. den hangisinde doğru verilmiştir? III. 2 mol bileşikte 8·NA tane atom bulunur. yargılarından hangileri doğrudur? (Avogadro sayısı: NA) (N: 14, O: 16, S: 32, Avogadro sayısı: 6,02·1023) A) I, II ve III B) I ve II C) I ve III A) I > II > III B) II > I > III C) I ve III > II D) II ve III E) Yalnız II D) I > III > II E) II = II > I 2. 4. Herhangi bir tane miktardan kütleye geçmek için, tanecik sayı- 6,02 · 1023 tanecik 1 mol yapar. 1 mol oksijen atomu sı (NA değerli) verilen madde de aşağıdaki basamaklar izlene- rek mol sayısı (n), kütle (m) gibi değerlere ulaşılabilir. 16 gramdır. O hâlde 1 tane oksijen atomunun kütlesi 16 işlemi ile gram cinsinden hesaplanabilir. Örneğin; 1,204·1023 tane Mg atomu; 6, 02 · 1023 N 1, 204·1023 = = 0, 2 mol 1. n = NA 6, 02·1023 Buna göre, 10 tane hidrojen atomunun kütlesini ve 3 ta- 2. n = m & 0, 2 = m m = 4, 8 gram ne karbon atomunun kütlesini bilen bir öğrenci, MA 24 I. 1 mol H atomunun kütlesi, Bu bilgilere göre 1,204·1024 tane atomunun kütlesi 64 MOL KAVRAMI II. 0,5 mol C atomunun kütlesi, gram olan elementin atom kütlesi kaç gramdır? III. Bir CH4 molekülünün kütlesi, niceliklerinden hangilerini hesaplayabilir? (Avogadro sayısı: NA: 6,02·1023 tane, MA: Mol kütlesi, (Avogadro sayısı: 6,02·1023) N: Tane sayısı) A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III A) 64 B) 32 C) 116 D) 3,2 E) 6,4 D) II ve III E) I, II ve III 69

TEST 10 Beceri Temelli Yeni Nesil Sorular 38 ÜNİTE 1. Elektroliz işlemi ile su elementlerine ayrıştırılabilir. Elektroliz 3. Yanma tepkimesi, herhangi bir maddenin oksijen gazıy- 1 2 kabının (-) yüklü ucunda H2 gazı oluşurken (+) yüklü ucun- la tepkimeye girmesidir. Yapısında bolca karbon bulun- 3 da O2 gazı oluşur. 4 duran kömür ve petrol türevlerinin yanması sonrasında 5 6 açığa çıkan gaz CO2 gazıdır. 7 Fakat bazı durumlarda tam yanma gerçekleşemez ve CO2 gazı yerine soba zehirlenmesi gibi problemlere ne- den olan zehirli CO gazı açığa çıkar. Buna göre, Bu bilgilere göre, I. Elektroliz bir analiz tepkimesidir. I. Her kimyasal tepkime tam verimle gerçekleşmez. II. Elektroliz endotermik bir olaydır. III. Oluşan H2 gazı yakıt olarak kullanılabilir. II. CO2 gazı sera etkisine neden olan gazlardan biridir. III. Bir tepkimenin yanma tepkimesi olabilmesi için girenler- yargılarından hangileri doğrudur? de O2 gazı mutlaka olmalıdır. ifadelerden hangileri çıkarılabilir? A) I ve III B) Yalnız II C) II ve III A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I ve II E) I, II ve III D) II ve III E) I, II ve III 2. Sert sulardaki kireç, sabunlardaki 4. yağ asitleri ile suda az çözünen İyonik maddeler suda çözündüğünde iyonlarına ayrılır. tuzlar oluşturur ve zamanla lava- Bu iyonların birbiri ile tepkimelerinden suda çözünmeyen bolarda lekeler oluşmasına neden katı oluşur. Bu tür tepkimelere çözünme-çökelme tepki- olur. Oluşan bu çökelti bazik özel- meleri denir. Tepkime vermeyen iyonlar seyirci-gözlemci lik gösterir. Bu nedenle sirke ya da iyonlardır. Bu iyonlar tepkimenin her iki tarafından da çı- limon tuzu gibi asidik maddelerle karıldığında tepkimenin net iyon denklemine ulaşılır. kolayca temizlenebilirler. Buna göre, Yukarıdaki metinde anlatılan olayda; BaCl2(suda) + Na2SO4(suda) $ BaSO4(k) + 2NaCl(suda) KİMYASAL TEPKİME TÜRLERİ I. Yanma tepkimesi ile ilgili, II. Çözünme-çökelme I. Fiziksel bir tepkimedir. III. Asit-baz II. Net iyon denklemi, tepkime çeşitlerinden hangileri gerçekleşmektedir? BaSO4(k) $ Ba2+ + SO2- şeklindedir. (suda) 4(suda) III. Seyirci iyonlar, Na+ ve Cl- iyonlarıdır. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) I, II ve III B) I ve II C) Yalnız III A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I ve III D) I ve III E) II ve III 95

ÜNİTE Beceri Temelli Yeni Nesil Sorular 1 5. 6. Tepkime Türü Açıklama 2 Mağaralarda oluşan sarkıtlar çözün- Yanma Bir maddenin oksijenle tepkimeye girme- 3 me çökelme tepkimelerine örnek ola- sidir. 4 rak verilebilir. 5 Asit-Baz Asidik ve bazik özellik gösteren maddele- 6 Mermer heykeller asidik yağmurlarla rin ekzotermik olarak tepkimeye girmesidir. 7 aşınırlar. Bu bir asit-baz tepkimesidir. Analiz Bir bileşiğin ısı veya elektrik yardımıyla da- Yanan bir kibrit O2 gazı bulunan bir ha küçük bileşenlerine ayrılmasıdır. deney tüpüne sokulduğunda alev güç- lenirken CO2 gazı bulunan bir deney Yukarıda bazı tepkime türleri ve bunlarla ilgili açıklamalar tüpüne sokulduğunda alev söner. verilmiştir. Yukarıdaki tabloda verilen bilgiler dikkate alındığında, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz? A) Metallerin açık havada oksitlenmesi yanma tepkimesidir. B) Suyun elektrolizi bir analiz tepkimesidir. Buna göre; C) Asit-baz tepkimelerinde tepkime kabı ısınır. I. Yeraltı suları birbirleri ile karıştığında suda az çözünen D) Oksijen gazının ozon gazına dönüştüğü, tuzlar oluşabilir. 3O2(g) ? 2O3(g) tepkimesi bir yanma tepkimesidir. II. Mermer bazik yapılı bir maddedir. E) Kireç taşının ısı ile parçalandığı, III. CO2 gazı yangın söndürücü olarak kullanılabilir. CaCO3(k) ? CaO(k) + CO2(g) çıkarımlarından hangilerine ulaşılabilir? tepkimesi bir analiz tepkimesidir. A) Yalnız III B) Yalnız II C) I ve II D) I ve II E) I, II ve III 7. A B : İki veya daha fazla kimyasal türün tepkimeye girerek bileşik oluşturmasına sentez (oluşum) tepkimesi denir. A +B AB A + B : Bir bileşiğin ısı veya elektrik enerjisiyle daha küçük kimyasal türlere ayrışmasına analiz (ayrış- ma) tepkimesi denir. KİMYASAL TEPKİME TÜRLERİ Bu verilen bilgilere göre, I. Analiz tepkimesi sentez tepkimesinin tersidir. II. Analiz tepkimelerinde bileşiklerden sadece elementler elde edilir. III. 2K(k) + Cl2(g) $ 2KCl(k) tepkimesi sentez tepkimesidir. IV. CO2(g) $ C(k) + O2(g) tepkimesi analiz tepkimesidir. yargılarından hangileri çıkarılamaz? A) I, III ve IV B) III ve IV C) II ve IV D) Yalnız II E) I ve II 96 1E 2E 3A 4C 5E 6D 7D

TEST 13 Beceri Temelli Yeni Nesil Sorular 51 ÜNİTE 1. 3. 1 2 Kimyasal tepkimelerde tamamen tükenen maddeye sı- Tepkime denklemleri denkleştirilirken denklemin her iki 3 yanındaki atom türleri ve sayılarını eşitlemek için uygun 4 nırlayıcı bileşen, gereken fazla miktarda bulunan mad- katsayılar yazılır. Metal, ametal, hidrojen ve oksijen sıra- 5 sıyla atom sayılarını sırasıyla denkleştirmeye çalışmak 6 deye artan bileşen denir. birçok tepkime için işi kolaylaştırabilir. Elementlerin ba- 7 şına bir atomdan daha küçük olmayacak şekilde kesirli Örneğin; CH4 + 2O2 $ CO2 + 2H2O tepkimesinde 2 sayılar getirilebilir. tepkime tam sayılarla denkleştirmek şer mol reaktif alındığında istenirse tüm türler uygun bir katsayıyla genişletilir. CH4 + 2O2 $ CO2 + 2H2O aNO2(g) + bH2(g) $ cNH3(g) + dH2O(g) tepkimesi en küçük tam sayılarla denkleştirildiğine gö- 2 mol 2 mol re; a, b, c ve d kat sayıları aşağıdakilerin hangisinde –1 mol –2 mol +1 mol +2 mol doğru verilmiştir? ———————————————— 1 mol 0 1 mol 2 mol çözümü yapılıp artan madde CH4 gazıdır, sınırlayıcı madde O2 gazıdır, yorumları yapılabilir. Buna göre, kapalı bir kapta; a bc d A) 4 72 4 2NO(g) + O2(g) + ısı $ 2NO2(g) B) 2 72 4 tepkimesi ile 24 gram NO ve 6,4 gram O2 gazından 18,4 C) 7 24 2 D) 2 72 2 gram NO2 gazı oluştuğuna göre, aşağıdakilerden hangi- E) 4 14 4 2 si yanlıştır? (N: 14, O: 16) A) Sınırlayıcı bileşen O2 gazıdır. B) Artan bileşen NO gazıdır. C) 0,4 mol NO2 gazı oluşur. D) Tepkime ortamının sıcaklığı zamanla azalır. E) Tepkime sonunda kapta toplam 0,4 mol madde bulunur. 2. Kimyasal tepkimede elde edilen ürün miktarına gerçek verim, denkleştirilmiş tepkimeye göre hesaplanan, sınır- layıcı bileşenin tamamen kullanılmasıyla oluşacak olan 4. ürün miktarına ise teorik verim denir. Bu verimlerin ora- Kimyasal tepkimelerde harcanan maddelerin mol sayıla- rı ve oluşan maddelerin mol sayıları denkleştirilmiş tepki- nı ise % verimin bulunmasını sağlar. menin kat sayıları ile doğru orantılı olarak değişir. % verim = gerçek verim x 100 formülü ile hesaplana- teorik verim Örneğin; 2A + 2B $ A2B2 KİMYASAL HESAPLAMALAR bilir. –2n mol –2n mol +n mol Örneğin; S + O2 $ SO2 tepkimesine göre tepkimesinde olduğu gibi 2 mol kükürt (S) ten 0,9 mol SO2 gazı elde edildiğinde yüzde verim, Buna göre, % verim = 0, 9 x 100 = 45 şeklinde hesaplanabilir. C3H8(g) + 5O2(g) $ 3CO2(g) + 4H2O(g) 2 tepkime denklemindeki 0,2 mol C3H8 gazının tamamen Bir tepkimede hesaplanan teorik verim 4 gramdır. Ancak el- yanmasıyla açığa çıkan CO2 ve H2O gazlarının toplam de edilen ürün 3,2 gramdır. kütlesi kaç gramdır? (O: 16, C: 12, H: 1) Buna göre, % verim kaçtır? A) 26,4 B) 40,8 C) 62,0 D) 92,4 E) 154,0 A) 100 B) 80 C) 60 D) 40 E) 20 127

ÜNİTE Karışımlar Özet 1 Çözeltide uçucu olmayan safsızlık derişimi artarsa, kaynama nokta- Ocakta kaynayan çorbaya tuz eklendiğinde kaynamanın birden dur- 2 sı, moleküller arası çekim kuvveti, osmotik basınç, iyonik çözelti ise masının sebebi, eklenen tuzun kaynama noktasını yükseltmesidir. iletkenlik artar. Donma noktası, buhar basıncı, uçuculuk azalır. b) Donma Noktası Alçalması: 3 Saf sıvı ile çözeltinin kaynama noktası arasındaki farka kaynama Sıvının sabit basınç altında sıvı fazdan katı faza geçmesine don- noktası yükselmesi denir. ma denir. Saf sıvıların donma noktaları belirli ve sabitken, çözeltilerin 4 Aşağıda saf suya ve su ile hazırlanan sıvı - katı çözeltiye ait 1 atm donma noktaları sabit değildir. basınçtaki sıcaklık - zaman grafikleri verilmiştir. Saf suda bir madde çözündüğünde suyun donma noktası düşer. Çö- zeltinin donma noktası ile suyun donma noktası arasındaki farka 5 6 Sıcaklık (°C) Sıcaklık (°C) donma noktası alçalması denir. Aşağıda saf suya ve uçucu olmayan katının sulu çözeltisine ait 1 atm 7 100 100 + b YZ 100 + a X basınç altındaki sıcaklık - zaman grafiği verilmiştir. Sıcaklık (°C) Saf su Zaman Katı ile Zaman hazırlanan sulu çözelti Saf su Sıvı - katı çözelti grafiğinde; X noktasında çözelti kaynamaya başlar, 0 Sıvı - katı çözelti Y noktasında ise çözelti doygun hâle gelir. Zaman X – Y aralığı Y - Z aralığı –x Çözelti kaynar. Çözelti kaynar. 1 atm basınçta saf suyun donma naktası 0°C sulu çözeltinin donma- Sıcaklık artar. Sıcaklık değişmez. ya başlama sıcaklığı –x°C’dir. Kinetik enerji artar. Kinetik enerji değişmez. Potansiyel enerji artar. Potansiyel enerji artar. Buhar basıncı değişmez. Buhar basıncı değişmez. Çözelti doymamıştır, çökme Çözelti doymuştur, çökme gözlenmez. gözlenir. KARIŞIMLARI AYIRMA YÖNTEMLERİ Tanecik Boyutu Farkı Yoğunluk Farkı Çözünürlük Farkı Kaynama Erime Mıknatıslama Noktası Farkı Noktası Farkı KARIŞIMLAR Süzme Ayırma Hunisi Özütleme (Ekstraksiyon) Basit Damıtma ✶ Katı - katı homojen ✶ Katı–katı heterojen ✶ Katı - sıvı heterojen ✶ Sıvı - sıvı heterojen ✶ Her türlü karışım ✶ Katı - sıvı homojen Katı - katı heterojen • Fe, Ni, Co tozundan • Kum - alkol • Zeytinyağı - su • Şeker pancarından • Şeker - su • Alaşımlar • Naftalin - su Yüzdürme (Flotasyon) • Tuz - su birini içeren karışımlar ✶ Katı - gaz ✶ Katı - katı heterojen şeker eldesi Ayrımsal Damıtma Katı - Sıvı Karışımlar • Demir tozu - bakır tozu • Bitkilerden esans, ✶ Sıvı - sıvı homojen • Süzme • Nikel tozu - kum heterojen • Maden cevherleri • Alkol - su • Santrifüjleme • Tozlu hava • Kum - talaş parfüm ve ilaç elde- • Petrolün rafinerizasyonu • Basit damıtma (Desti- Katı - Katı Karışımlar Eleme Santrifüjleme si. • Mıknatıs ✶ Katı - katı heterojen ✶ Sıvı - katı heterojen Kristallendirme Sıvı - Sıvı Karışımlar lasyon) • Erime noktası farkı • Kum - çakıl ✶ Katı - sıvı homojen • Çözünürlük farkı • Kandan plazma kıs- • Tuz - su • Ayırma hunisi • Flotasyon Pirinç - un mının ayrılması Ayrımsal Kristallendirme (Sıvı - sıvı heterojen ka- • Eleme Diyaliz ✶ Katı - katı heterojen • Ayrımsal kristallendirme ✶ Katı - sıvı kolloid Savurma • Tuz - şeker rışımlar için) • Savurma • Metabolik atığın ✶ Katı - katı heterojen • Ayrımsal damıtma • Buğday - saman (Sıvı - sıvı homojen ka- böbrekte süzülmesi rışımlar için) 136

TEST 1 Çözümlü Örnek Sorular 52 ÜNİTE ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK 1 2 Aşağıda bazı karışım türleri ve örnekleri verilmiştir. 600 gram kütlece %35’lik A tuzunun sulu çözeltisi hazırlanıyor. 3 4 _K_a_r_ış_ı_m_T__ü_rü_ __Ö__rn_e_k_l_e_ri__ Bu çözeltinin içerdiği A tuzu kütlesi aşağıdakilerden hangi- 5 sinde doğru verilmiştir? 6 I. Emülsiyon a. Kolonya 7 II. Aerosol b. Benzin - su A) 400 B) 340 C) 300 D) 280 E) 210 III. Çözelti c. Mayonez IV. Kolloit d. Tozlu hava Bu karışım türleri ve örnekleri aşağıdakilerden hangisinde %C = mçözünen . 100 35 = m çözelti doğru eşleştirilmiştir? x . 100 A) I. b B) I. b C) I. c D) I. c E) I. a 600 II. d II. d II. a II. d II. d x = 210 gram A tuzu içerir. III. a III. c III. d III. a III. c Cevap: E IV. c IV. a IV. b IV. b IV. b Kolonya $ çözeltidir ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK Benzin - su $ Emülsiyondur Mayonez $ Kolloidtir Özkütlesi 1,25 g/mL olan kütlece %10’luk, 400 mL NaCI sulu Tozlu hava $ Aerosoldur çözeltisinde çözünmüş NaCI kaç gramdır? Cevap: A A) 125 B) 100 C) 80 D) 50 E) 25 ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK mçözünen = dçözelti . Vçözelti . x 100 Aşağıda verilen tabloda bazı çözücü ve çözünen türleri verilmiştir. = 1,25 . 400 . 10 __Ç_ö_z_ü_c_ü_ _ _Ç__ö_z_ü_n_e_n_ 100 I. CO2 H2 = 50 gram çözünen NaCI vardır. Cevap: D II. H2O HF III. CCI4 H2S ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK Buna göre, hangi çözücü - çözünen çiftinin birbiri içinde iyi çözünmesi beklenmez? (1H, 6C, 8O, 9F, 16S, 17CI) Kütlece %10’luk 160 gram tuzlu su çözeltisi ile aynı sıcaklıkta küt- lece %30’luk 340 gram tuzlu su çözeltisi karıştırılıyor. A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III Son durumda çözeltinin kütlece tuz yüzde derişimi kaç olur? D) II ve III E) I, II ve III Polar maddeler polar çözücülerde apolar maddelerde apolar çö- A) 12 B) 20,5 C) 25,4 D) 28 E) 23,6 zücülerde daha iyi çözünürler. 1C2O32 ……….… 1H223 1H22O3 ……….… HF 123 apolar apolar polar polar (m1 .%1) + (m2 .%2) = mtoplam . %son çözünür çözünür (160.10) + (349.30) = 500.x KARIŞIMLAR x = 160 + 10200 1C2CI34 ……….… 1H22S3 500 apolar polar x = %23,6 çözünmez Cevap: E Cevap: B 137

TEST 18 Beceri Temelli Yeni Nesil Sorular 69 ÜNİTE 1. 2. 1 2 Karışımları ayırmada kullanılan birçok yöntem vardır. Büyük moleküller 3 Bunlardan biri; 4 Zar gözeneği 5 Termometre Yarı geçirgen zar 6 Su çıkışı 7 Küçük moleküller Cam Tuz iyonları parçaları Yukarıda verilen şekilde diyaliz işleminde kolloidal karı- damıtma şım içindeki büyük küçük moleküllerin hareketi gösteril- kolonu miştir. (fraksiyon) Su girişi Toplama kabı Damıtma Destilat Buna göre, diyaliz ile ilgili, balonu I. Homojen karışımlar için uygundur. II. Karışım içinde yer alan farklı boyutlardaki tanecikler ayırılır. III. Yöntemin çalışma prensibi yarı geçirgen zara bağlıdır. ifadelerinden hangileri yanlıştır? şekilde gösterilen ayırma yöntemidir. A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III Kaynama noktaları birbirinden farklı sıvı-sıvı homojen D) I ve III E) I, II ve III karışımları ayırmak için kullanılan yöntem ayrımsal da- mıtmadır. Kaynama noktası düşük olan maddeler damıt- 3. ma kolonunu önce terk eder ve soğutucuda tekrar yo- ğunlaşarak destilat kabında toplanır. Bir maddenin başka bir madde içinde atom, iyon ya da moleküler düzeyde dağılarak homojen karışım oluştur- Buharlaşma her sıcaklıkta meydana geldiği için sıvıların masına çözünme, elde edilen karışıma çözelti denir. İyo- kaynama noktaları arasındaki fark arttıkça ayırma yönte- nik ya da moleküler çözünmeler olabilir. İyonik çözünen mininde saflaştırma yüzdesi artar. maddelerin sulu çözeltileri iletkendir. Buna göre, I. Etil alkol-su karışımı bu yöntemle ayrılabilir. I. Kap II. Kap II. Metil alkol-su karışımında destilat kabında önce su top- Bu verilen bilgilere göre, lanır. I. II. kapta indüklenmiş dipol-dipol etkileşimi gözlenir. II. Çözeltilerin elektrik iletkenlikleri eşittir. III. Metil alkol-su ve etil alkol-su karışımlarından etil al- III. Homojen karışımlardır. kol-su karışımı daha yüksek verimle ayrıştırılır. ifadelerinden hangileri çıkarılabilir? IV. Ayrımsal damıtma buharlaşıp yoğunlaşma işlemine da- yalı fiziksel bir yöntemdir. verilen ifadelerden hangileri doğrudur? (KNmetil alkol: 65°C, KNetil alkol = 78°C, KNsu: 100°C) A) I ve IV B) II ve III C) I, II ve III D) I, III ve IV E) II ve IV KARIŞIMLAR A) I ve II B) II ve III C)I, II ve III D) I ve III E) Yalnız III 171

ÜNİTE Beceri Temelli Yeni Nesil Sorular 1 4. İrem, kimya öğretmeninin verdiği ödev için aşağıdaki tablo- 6. İki maddenin homojen bir karışım oluşturabilmesi için yu kullanılarak karışımları tanecik boyutuna göre sınıflandır- polarlık-apolarlık bakımından birbirlerine benzemeleri 2 mak istemiştir. gerekir. Bu kurala kısaca “benzer benzeri çözer” denir. 3 Çözelti Kolloid Süspansiyon Molekül polarlığı merkez atomun Lewis yapısına bakıla- 4 Dağılan Dağılan rak anlaşılabilir. İki tür atom içeren moleküllerin merkez atomunda bağa katılmayan elektron çifti varsa molekül Dağılan parçacık parçacıkların parçacıkların boyutu 1nm’den boyutu 1-1000 nm boyutu 1000 nm dan polardır. Yoksa apolardır. 5 küçüktür. arasındadır. büyüktür. 6 Yanda H2O molekülünün Lewis yapısı verilmiştir. Görül- düğü üzere merkez atom olan oksijenin iki çift bağa katıl- 7 mamış elektonu bulunmaktadır. Homojendir. Işığı Homojendir. Işığı Heterojendir. Işığı Buna göre, aşağıdaki bileşiklerden hangisinin suda çö- saçmaz çıplak saçar mikroskopla saçar ve absorbe zünmesi beklenmez? (1H, 6C, 7N, 9F, 15P, 16S, 17Cl) eder. Çıplak gözle gözle parçacıklar görünür. gözlenmez. görünür. Buna göre, A) NH3 B) H2S C) NF3 Çözelti Kolloid Süspansiyon D) CH4 E) PCl3 I. Şekerli su Kan Çamurlu su II. Hava Renkli cam Türk kahvesi III. Tuzlu su Süt Zeytinyağı - su IV. Kan Tozlu hava Taş-kum İrem’in yaptığı gruplandırma örneklerinden hangileri 7. yanlıştır? (1 nm = 10-9 m) Birbiri içinde çözünmeyen ve yoğunluk A) Yalnız III B) I ve IV C) I ve II ları farklı olan sıvı-sıvı karışımları ayır- Zeytinyağı mak için şekilde gösterilen ayırma huni- Su D) II ve III E) III ve IV si cam malzemesi kullanılır. Karışımda yoğunluğu büyük olan sıvı altta, küçük olan sıvı ise üstte toplanır. Alttaki sıvı ayırma hunisinin musluğunun açılma- sıyla toplama kabına alınır. 5. X ve Y maddeleri homojen olarak karışabilmektedir. Tabloda Toplama kabı X ve Y maddelerinden oluşan karışım örnekleri ve miktarları Buna göre, verilmiştir. I. Musluk açıldığında ayırma hunisinde kalan madde, zey- Buna göre, tinyağıdır. 1. Karışım II. Suyun kaynama noktası zeytinyağından yüksektir. III. Benzen-su, su-karbon tetraklorür gibi karışımlar da bu KARIŞIMLAR X(k) miktarı Y(s) miktarı yöntemle ayrılabilir. 2. Karışım verilen ifadelerden hangilerine ulaşılamaz? X(k) miktarı Y(s) miktarı 1. karışım ile 2. karışım birleştirildiğinde oluşan son çö- A) I ve II B) Yalnız II C) II ve III zelti kütlece yüzde kaç X içerir? A) 20 B) 25 C) 40 D) 65 E) 80 D) I ve III E) I, II ve III 172 1A 2A 3C 4E 5C 6D 7B

ÜNİTE Asitler, Bazlar ve Tuzlar Özet 1 ASİT, BAZLAR VE TUZLAR ÖZET 25°C deki bir sulu çözelti için; pH > 7 ise ortam baziktir. 2 Asitlerin Genel Özellikleri pH = 7 ise ortam nötrdür. pH < 7 ise ortam asidiktir. 3 Tatları ekşidir. 4 Suda çözündüklerinde H3O+ (H+) iyonu oluştururlar. Ametal oksitler Sulu çözeltileri elektrik akımını iletir. 5 Mavi turnusol kâğıdını kırmızıya çevirirler. 6 Aşındırıcı özellik gösterirler. Oksijence zengin olanlar asidik Oksijence zengin olmayanlar 7 Ciltte yanık ve tahrişe neden olurlar. özellik gösterir. nötr özellik gösterir. Karbonatlı bileşiklerle etkileştiklerinde CO2 gazı çıkışına neden olurlar. (NO2, SO2, SO3, N2O5, CO2, P2O5 (NO, N2O, CO vs.) CaCO3(k) + 2HCl(suda)\"CaCl2(suda) + CO2(g) + H2O(s) vs.) sOakysıisjeı n ≤ Asamyeıstaı l sOakysıisjeı n > Asamyeıstaı l Bazlarla tepkimeye girerek tuz ve yanında genellikle su oluştururlar. NaOH(suda) + HNO3(suda) \" NaNO3(suda) + H2O(s) ASİT VE BAZLARIN TEPKİMELERİ Asitler ve bazlar tepkimeye girerek tuz ve su oluştururlar. Hidrojenden aktif olan metallerle (Ca, Mg, Al, Zn, Fe vs.) tepkimelerin- HNO3 + NaOH \" NaNO3 + H2O den H2 gazı çıkarırlar. H+ NO3– + Na+ OH– Al(k) + 3HBr(suda) \" AlBr3(suda) + 3 H2(g) 2 H2O NaNO3 Bazların Genel Özellikleri Asitten gelen anyon ve bazdan gelen katyon tuz oluşturur. Tatları acıdır. Suda çözündüklerinde OH- iyonu oluştururlar. Asitten gelen H+ iyonu ile bazdan gelen OH- iyonunun tepkimesine Sulu çözeltileri elektrik akımını iletir. nötrleşme denir. Cilde kayganlık hissi verirler. Kırmızı turnusol kağıdını maviye çevirirler. H+ + OH(-suda) \" H2O(s) Asitlerle tepkimeye girerek tuz ve yanında genellikle su oluştururlar. (suda) Kuvvetli bazların derişik çözeltileri amfoter metallerle (Zn, Al, Sn, Cr, Pb, Be) tepkimeye girerek H2(g) açığa çıkarırlar. ✷ Bu tepkime aynı zamanda asit-baz tepkimelerinin net iyon denklemidir. Zn(k) + 2NaOH(suda) \" Na2ZnO2(suda) + H2(g) ✷ Li, Na, K, Ca, Ba, Sr gibi metaller ise çok aktif özellik gösterirler. Bu İndikatör (Belirteç): Bir maddenin asit ya da baz olduğunun anlaşıl- metaller su ile bile tepkimeye girerek H2 gazı oluşturabilirler. Na + H2O masını sağlayan, asidik veya bazik ortamlarda farklı renk alan madde- 1 lere indikatör maddeler denir. Turnusol kağıdı bir indikatördür. Asidik $ NaOH + 2 H2 ortamda kırmızı, bazik ortamda mavi renk alır. ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR ✷ Aktif metaller asitlerle tepkimeye girerek H2 gazı açığa çıkarırlar. pH Kavramı Mg(k) + 2HCl(suda) \" MgCl2(suda) + H2(g) Bir çözeltinin asitlik veya bazlık derecesini anlamak için pH değerine bakılabilir. pH değeri çözeltideki H3O+ (H+) iyonu derişimine bakılarak Yarı Soy Metaller: Sadece H2SO4 ve HNO3 gibi oksijenli ve kuvvetli hesaplanır. pH değeri azaldıkça asitlik artar, pH değeri arttıkça bazlık asitlerle tepkimeye girebilen metallerdir. Bu tepkimelerden H2 gazı açı- artar. ğa çıkmaz. SO2, NO ve NO2 gibi gazlar çıkar. Cu, Hg ve Ag yarı soy metallerdir. 178 Cu(k) + 4HNO3(suda) derişik Cu(NO3)2(suda) + 2NO2(g) + 2H2O(s)

Asitler, Bazlar ve Tuzlar Özet ÜNİTE Tam Soy Metaller: Asitler ve bazlarla tepkimeye girmezler. Sadece Zn(k) + 2HCl(suda) \" ZnCl2(suda) + H2(g) 1 kral suyu (3HCl + HNO3) ile tepkimeye girerek NO gazı açığa çıkarırlar. 2 Tam soy metaller Au, Pt dir. Zn(k) + 2NaOH(suda) \" Na2ZnO2(suda) + H2(g) 3 4 Amfoter Metaller: Asitlerle ve kuvvetli bazlarla tepkimeye girerek H2 2Al(k) + 3H2SO4(suda) \" Al2(SO4)3(suda) + 3H2(g) 5 gazı çıkarabilen metallerdir. Amfoter metaller aynı zamanda aktif metal 6 özelliği de gösterirler. Al(k) + 3KOH(suda) \" K3AlO3(suda) + 3 H2(g) 7 2 Al, Sn, Zn, Pb, Cr, Be, Ge gibi metaller amfoter özellik gösterirler. HCl H2SO4 HNO3 NaOH H2O H2(g) H2(g) H2(g) — Na, K — Kuvvetli asit H2(g) H2(g) 1A ve 2A grubu Çok aktif — metal derişik derişik NO2 metalleri ile HCl (Tuz ruhu), SO2(g) seyreltik NO H2(g) — H2(g) HNO3 (Kezzap ), H2(g) H2(g) H2SO4(Zaç yağı) — — CO2(g) CO2(g) Kuvvetli baz Fe H2(g) — NaOH (Sud kostik), Ca(OH)2 Aktif metal (Sönmüş kireç), KOH (Potas kostik), Ba(OH)2 Zayıf Asit Cu, Ag, Hg — HCN, HF (Cam asidi), CH- — 3COOH (sirke asidi) Yarı soy metal H2CO3, H2S, HCOOH (karınca asidi), H3PO4 Al, Zn Tuz Amfoter H2(g) — NaCl, Na2CO3 metal — NH4Cl, CaCO3 ... CO2(g) Au, Pt Zayıf baz ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR Tam soy — NH3 (Amonyak), metal CH3–NH2, AgOH MgCO3 —— Karbonatlı bileşikleri metal + oksijen $ bazik oksit Na2O, CaO, Fe2O3 Meraklısına! ametal < oksijen $ asit oksit CO2, SO2, NO2 ametal ≥ oksijen $ nötr oksit NO, CO CrO3: Asidik Dikkat, OF2 oksit değildir. Cr2O3: Amfoter CrO: Bazik Cl2O: Asidik 179

ÜNİTE Asitler, Bazlar ve Tuzlar Özet 1 HAYATIMIZDAKİ ASİTLER VE BAZLAR Sanayi tesislerinden doğaya salınan SO2 ve SO3 gazları hem zehirli et- 2 Asit ve Bazların Fayda ve Zararları kileriyle solunum rahatsızlıklarına neden olur hem de havadaki nem ile birleşerek asit yağmurlarına neden olur. 3 Faydaları 4 Meyve ve sebzelerde vücut için fayda- lı önemli organik asitler bulunur. Örneğin 5 askorbik asit (C vitamini) 6 7 Midede sindirime yardımcı HCl (hidroklo- rik asit) bulunur. Bağırsaklarda bazik bir ortamda sindirim Asit Yağmurları gerçekleşir. Havada doğal olarak bulunan CO2 gazı havadaki nem ile birleşerek yağmur suyunun pH değerinin saf suyunkinden düşük olmasına ne- den olur. Saf su için pH = 7 (25°C de) Yağmur suyu için yaklaşık pH = 5,6 (25°C de) ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR Vücutta asitlik ve bazlık seviyeleri bir tam- CO2 + H2O \" H2CO3 pon sistemiyle kontrol edilir. Na+, K+, HCO– H2CO3 + H2O ? H3O+ + HCO–3 3 gibi iyonlar vücudun pH’ının belirli sevi- yelerde olmasını sağlar. Havada bulunan N2 gazı, O2 gazı ile birleşerek NO ve NO2 gibi gazlar oluşturur. Temizlik malzemeleri genellikle bazik ya- pılıdır. N2 + 2O2 \" 2NO2 Toprağın asitlik seviyesinin ayarlanması Bu tepkime kendiliğinden gerçekleşmez. Güneş ışığı, yıldırım ve tarım için çok önemlidir. Bunun için asidik şimşek gibi doğa olayları nedeniyle gerçekleşir. Oluşan NO2 gazı ha- ya da bazik gübreler ve katkı maddeleri vadaki nem ile birleşerek HNO3 ve HNO2 asitlerini oluşturur. kullanılır. 2NO2 + H2O \" HNO3 + HNO2 Sanayi üretiminde asitler ve bazlar önem- HNO3 + H2O \" H3O+ + NO3– li yer tutar. HNO2 + H2O ? H3O+ + NO–2 Zararları Yanardağ patlamalarından, orman yangınlarından, sanayi tesislerin- Asitler ve bazlar tahriş edici ve aşındırıcı özelliklerinden dolayı cilde den ve motorlu taşıtların egzozlarından çıkan CO2, SO2, SO3 ve NOx zarar verirler. gazları da asit yağmurlarına neden olur. Asitlerin buharı solunmamalıdır. Aksi hâlde solunum yollarında tahrişe neden olurlar. 180

Asitler, Bazlar ve Tuzlar Özet ÜNİTE SO2 + 1/2O2 \" SO3 Mutfak gereçlerindeki kireci temizlemek için kuvvetli anorganik asitler 1 SO3 + H2O \" H2SO4 yerine sirke kullanılması daha uygundur. 2 H2SO4 + H2O \" H3O+ + HSO4– 3 SO2 + H2O \" H2SO3 Asit ve bazlarla çalışırken mutlaka eldiven takılmalıdır. 4 H2SO3 + H2O ? H3O+ + HSO3– Kuvvetli asit ve bazlar kullanılmadan önce daha güvenli temizlik çö- 5 6 Asit Yağmurlarının Zararları zümleri denenmiş olmalıdır. 7 Nehir ve göl sularının asitlik seviyesinin artmasına neden olurlar. Bu- Asit üzerine su eklenmemeli suyun üzerine asit dökülmelidir. nun sonucu olarak; Tahriş edici Aşındırıcı • Ağır metaller suda bileşikleri hâlinde çözünür. • Su canlılarının yok olmasına neden olur. Zehirli Çevreye zararlı Toprakta bulunması gereken besin maddelerinin de bileşikleri hâlinde suda çözünmesine neden olur. Bunun sonucu olarak; TUZLAR ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR Tuzların Genel Özellikleri • Bitkiler gerekli besini topraktan alamazlar. • Toprak çoraklaşır. İyonik yapılı bileşiklerdir. Katı kristal yapısında bulunurlar, molekül yapısında bulunmazlar. Bitkilerin yapraklarına zarar verir ve gelişimlerini yavaşlatır. Oda koşullarında tamamı katı hâlde bulunur. Solunum rahatsızlıklarına neden olur. Erime ve kaynama noktaları yüksektir. Beton yapıların yıpranmasına neden olurlar. Sulu çözeltileri nötr, asidik ya da bazik özellik gösterebilir. Mermeri aşındırdığı için tarihi eserlere zarar verir. Katı hâlde elektriği iletmezler. Açık metal malzemelerdeki paslanma ve aşınmayı artırır. Sulu çözeltileri ve erimiş (sıvı) hâlleri elektriği kimyasal yollarla iletir. Suda iyonlarına ayrışarak çözünürler. Asit ve Bazlarla Çalışırken Alınması Gereken Güvenlik ve Sağlık Önlemleri Önemli Bazı Tuzların Özellikleri ve Kullanım Alanları NaCl (Sodyum klorür) Tuz ruhu (HCl) ve çamaşır suyu (NaClO çözeltisi) kesinlikle birbirine karıştırılmamalıdır. NaClO + H2O ? HClO + Na+ + OH- Çamaşır suyu bileşimi HClO + HCl \" Cl2 + H2O tepkimede açığa çıkan Cl2 (klor) gazı gözlere ve solunum yollarına cid- di zarar verir. Uzun süre klor gazına maruz kalmak ölümcül olabilir. ✷ Çamaşır suyu evde bulunabilen hiçbir asidik madde ile karıştırılmama- lıdır (sirke, limon, kezzap gibi). Asit veya bazların ambalajlarında bazı güvenlik işaretleri bulunmalıdır. NaOH lavabo açıcı olarak kullanılır, ancak cilde temasından kaçınıl- malıdır. Kireç ve pas sökücü olarak H2SO4 veya H3PO4 çözeltileri kullanılır. An- cak bu maddelerin cilde temasından kaçınmak gerekir. Aşırı kullanım- ları tesisata zarar verebilir. 181

ÜNİTE Asitler, Bazlar ve Tuzlar Özet 1 Özellikleri: Kullanım alanları: 2 Yemek tuzudur. Galvanize ve lehimlenecek metallerin yüzeylerini temizlemede Gübre yapımında Beyaz kristal yapılı bir bileşiktir. Pillerde elektrolit olarak kullanılır. 3 Kokusuzdur. NaHCO3 (Sodyum bikarbonat) 4 Herkesçe bilinen bir tada sahiptir. Özellikleri: Suda iyi çözünür. Yemek sodasıdır. Beyaz toz şeklinde bir katıdır. 5 Nötr özellik gösterir. Kokusuzdur. 6 Kullanım Alanları: Suda iyi çözünür. Bazik özellik gösterir. Vücudun su ve elektrolit dengesinin sağlanmasında rol alır. Kullanım alanları: Kabartma tozu olarak kullanılır. 7 Kasların çalışmasında ve sinir iletiminde rol alır. 2NaHCO3 + ısı \" Na2CO3 + H2O + CO2 ✷ Açığa çıkan CO2 gazı hamurun kabarmasını sağlar. Mide asidi üretiminde klor sağlayıcıdır. Kâğıt üretiminde kullanılır. Gıdalarda tat ve aroma artırıcı olarak kullanılır. Yangın söndürücülerde kullanılır. Gıdaların uzun süre bozulmadan saklanmasında kullanılır. Midedeki asitlik seviyesinin düşürülmesi için kullanılır. Buzlanmayı önlemek için kış aylarında yollara serpilir. Sert suların yumuşatılmasında kullanılır. Tıpta ve eczacılıkta kullanılır. Endüstride ham madde olarak kullanılır. Na2CO3 (Sodyum karbonat) CaCO3 (Kalsiyum karbonat) ASİTLER, BAZLAR VE TUZLARÖzellikleri: Özellikleri: Çamaşır sodasıdır. Kireç taşıdır. Beyaz kristal yapılı bir bileşiktir. Doğada mermer ve tebeşir olarak da bulunur. Kokusuzdur. Suda az çözünür. Bazik özellik gösterir. Vücuda zararlı bir bileşiktir. Ağız yoluyla alınmamalı, tozu solunmama- Suda iyi çözünür. lıdır. Nem çekici özelliğe sahiptir. Cilde ve göze temasından kaçınılmalıdır. Kullanım alanları: Kullanım alanları: Sabun ve deterjan üretiminde kullanılır. İnşaat endüstrisinde birçok alanda kullanımı yaygındır. Çimento, kireç, Camın ana bileşenlerinden biridir. boya, dolgu macunu ve kaplama malzemesi üretiminde kullanılır. Sert suların yumuşatılmasında kullanılır. Tebeşir üretiminde kullanılır. Kâğıt üretiminde kullanılır. Toprağın pH’ının düzenlenmesinde kullanılır. İlaç endüstrisinde kullanılır. Fabrika bacalarında kükürt gazlarının tutulmasında kullanılır. Cam ve seramik üretiminde kullanılır. NH4Cl (Amonyum Klorür, Nişadır) Özellikleri İlaç endüstrisinde kullanılır. Suda çok iyi çözünen inorganik maddedir. Sulu çözeltisi asidik özellik gösterir. 182

TEST 1 Çözümlü Örnek Sorular 70 ÜNİTE ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK Mide özsuyu hidroklorik asit (HCl) içeren sulu bir çözeltidir. ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK 1 Buna göre mide özsuyu ile ilgili; 2 I. Sodyum (Na) metali ile etkileşerek H2 gazı açığa çıkarır. I. K2O II. N2O5 3 II. Kabartma tozuna (NaHCO3) etki ederek CO2 gazı açığa çıkarır. 4 III. 25°C taki pH değeri 7’den küçüktür. III. CaO IV. SO2 5 yargılarından hangileri doğrudur? 6 A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Yukarıdaki bileşiklerden hangilerinin sulu çözeltileri cilde 7 D) II ve III E) I, II ve III kaygınlık hissi verir? (7N, 8O, 16S, 19K, 20Ca) Asidik özellik gösteren mide özsuyu Na metali ile H2 gazı, NaCO3 ile CO2 gazı açığa çıkarır. Asidik özellik gösterdiği için 25°C’taki A) I ve III B) II ve III C) I ve IV pH değeri 7’den küçüktür. D) I, II ve III E) II, III ve IV Cevap: E Bazik özellik gösteren maddelerin sulu çözeltileri cilde kaygan- lık hissi verir. K2O ve CaO bazik oksit olduklarından sulu çözel- tileri cilde kayganlık hissi verir. Cevap: A ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK Madde pH değeri Ca(OH)2(suda) + H2SO4(suda) $ CaSO4(suda) + 2H2O(s) X 8 Yukarıda verilen tepkime ile ilgili; Y 1 I. Asit - baz tepkimesidir. Z 13 II. Nötrleşme tepkimesidir. III. Net iyon denklemi; Tabloda 25°C’taki pH değerleri verilen X, Y ve Z çözeltileri için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? Ca2+ + SO42- $ CaSO4(suda) + H2O(s) şeklindedir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III X Y Z Ca(OH)2 bazik, H2SO4 ise asidik özellik gösterdiği için tepkime A) Kuvvetli asit Zayıf baz Kuvvetli baz asit – baz tepkimesidir. Sonucunda su oluşan asit – baz tepkime- B) Zayıf baz Kuvvetli asit Kuvvetli baz C) Kuvvetli baz Zayıf asit Kuvvetli asit leri aynı zamanda nötrleşme tepkimesidir. Net iyon tepkimesi ise D) Kuvvetli asit Zayıf asit Kuvvetli baz E) Kuvvetli asit Kuvvet asit Zayıf asit H+ + OH(-suda) \" H2O(s) şeklindedir. (suda) Cevap: D 25°C ta pH değeri 0 - 7 aralığında olan çözeltiler asidiktir ve pH ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR değeri sıfıra ne kadar yakınsa asit o kadar kuvvetlidir. pH değe- ri 7-14 aralığında olan maddeler baziktir ve pH değeri 14’e ne ka- 3 mol Ca(OH)2 ile tam nötralleşen asidin mol sayısı 6 olduğu- dar yakınsa baz o kadar kuvvetlidir. na göre, bu asit aşağıdakilerden hangisi olabilir? X $ pH = 8 Zayıf baz A) H2CO3 B) HNO3 C) H2SO4 Y $ pH = 1 Kuvvetli asit D) H3PO4 E) H2S Z $ pH = 13 Kuvvetli baz Tam nötrleşmenin gerçekleşmesi için nH+ = nOH- olmalıdır. Cevap: B 3 mol Ca(OH)2 \" 6 mol OH- 6 mol HNO3 \" 6 mol H+ Cevap: B 183

TEST 15 Konu Tarama 84 ÜNİTE 1. Tahriş Bileşik Yaygın adı 3. HNO3 HCl 1 sudkostiktir. NaOH çözeltisi çözeltisi 2 edicidir. 3 çözeltisi 4 5 H+ iyon sayısı Temizlik malzemesi Çinko Bakır Potasyum 6 OH– iyonundan azdır. yapımında kullanılır. 7 I II III Yukarıdaki kavram haritasında bir bileşiğe ait bazı bilgiler ve- Yukarıda verilen kaplar içerisinde belirtilen çözeltiler ve me- rilmiştir. taller bulunmaktadır. Buna göre, bileşiğin formülü aşağıdakilerden hangisi- Buna göre, kapların hangilerinde kimyasal tepkime ger- dir? (7N) çekleşir? A) I, II ve III B) I ve II C) I ve III A) KOH B) Mg(OH)2 C) N2O D) II ve III E) Yalnız III D) NaOH E) NO 2. Aşağıdaki bazı öğrencilerin asit ve bazlar hakkında verdiği 4. 0,1 mol H3PO4 içeren sulu çözeltiye aşağıda verilen mad- bilgiler yer almaktadır. delerden hangisi ilave edilirse son çözelti bazik olur? A) 0,2 mol Mg(OH)2 B) 0,1 mol CH3COOH Asit ve bazların sulu C) 0,2 mol NH3 D) 0,3 mol HF çözeltileri elektrik akımını iletir. Buse E) 0,1 mol Al(OH)3 Kuzey Tüm asit ve baz tepkimeleri nötrleşme tepkimesidir. Turnusol kağıdını asitler 5. Asit ve bazların güvenlik uygulamaları ile ilgili; ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR kırmızıya, bazlar maviye çevirir. Ömer Buna göre, öğrencilerden hangilerinin verdiği bilgiler I. Ambalajları etiketlenip uygun koşullarda saklanmalıdır. doğrudur? II. Ambalajların üzerlerinde güvenlik uyarı işaretleri bulun- malıdır. III. Atık maddeler bol su ile lavaboya dökülmelidir. A) Kuzey ve Ömer B) Kuzey yargılardan hangileri yanlıştır? C) Buse ve Kuzey D) Buse ve Ömer A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III E) Buse, Ömer ve Kuzey D) I ve II E) II ve III 211

TEST 16 Beceri Temelli Yeni Nesil Sorular 85 ÜNİTE 1. Cu, Hg ve Ag yarısoy metallerdir. Bu metaller HCl, HBr gi- 2. Nötrleşme tepkimelerinde asitin H+ iyonu ile bazın OH- 1 2 bi kuvvetli asitlerle tepkime vermezken, HNO3 ve H2SO4 iyonu birleşerek su molekülünü oluşturur. Asitin anyonu 3 gibi oksijenli kuvvetli asitlerle tepkime verirler, ancak bu ile bazın katyonundan ise tuzlar oluşur. 4 5 tepkimelerde H2 gazı yerine asidin türü ve derişimine gö- Buna göre, II. Ca(OH)2 HNO3 6 re NO, NO2 ve SO2 gibi gazlar çıkar. Seyreltik HNO3 çözel- I. KOH HCl 7 tisi ve yarı soy bir metalin tepkimesinden NO gazı çıkar- ken, derişik H2SO4 ve HNO3 çözeltilerinin yarısoy metaller- le tepkimelerinden sırasıyla SO2 ve NO2 gazları çıkar. Olu- şan bu ametal oksitlerden oksijence zengin olanları asidik özellik gösterir. Ag(k) elementi kezzap çözeltisine atılırsa, III. NaOH IV. Ba(OH)2 Ag(k) + 2HNO3(suda) deriflik AgNO3(suda) + NO2(g) + H2O(s) H2SO4 CH3COOH denklemine göre NO2 gazı açığa çıkıyor. yukarıdaki karıştırılan maddelerin tepkimeleri sonucu Buna göre, oluşan tuzların hangilerinde tuzun yapısındaki anyon çok atomludur? I. Oluşan gaz, KOH çözeltisiyle tepkimeye girebilir. A) I ve II B) II ve IV C) II ve III II. HNO3 seyreltik kullanılırsa NO2 yerine NO gazı çıkar. III. Ag, yarı soy metal olduğu için H2 gazı açığa çıkarama- mıştır. verilen ifadelerden hangileri doğrudur? A) Yalnız III B) I ve IV C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III D) II, III ve IV E) III ve IV 3. I. 1 mol NaOH II. 1 mol Ca(OH)2 Bir maddenin asit ya da baz oluşuna bağlı olarak renk değişti- 1 mol 1 mol ren maddelere indikatör denir. İndikatör olarak kullanılan mad- HCl CH3COOH delerden biri de turnusol kağıdıdır. Asidik ortamda kırmızı, ba- III. 1 mol H2SO4 IV. 2 mol HCl zik ortamda mavi renk gösterir. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 asitlik artar nötr bazlık artar ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR 1 mol 1 mol KOH NH3 Zeynep, yaptığı deney sonrasında ortamların pH değerlerini sıralamak için turnusol kağıdı indikatörünü kullanmıştır. Bu bilgilere göre Zeynep, hangi turnusol kağıdının rengini kırmızı gözlemler? A) Yalnız III B) II ve IV C) I ve III D) I, III ve IV E) III ve IV 213

ÜNİTE Beceri Temelli Yeni Nesil Sorular 1 4. 6. Yanda bir titrasyon düzeneği 2 gösterilmiştir. Titrasyonda bürette bulunan NaOH(suda) HCl(suda) NaOH(suda) HNO3(suda) 3 NaOH çözeltisi damla damla 12 3 beherde bulunan HCl çözeltisi- 4 ne ilâve edilmektedir. Titrasyon- 5 da tam nötrleşmenin gerçekleş- HCl(suda) Yukarıda numaralandırılmış kaplarda belirtilen çözelti- tiği noktayı yakalamak için fe- ler bulunmaktadır. 6 nolftalein gibi indikatörler kulla- Bir öğrenci çinko parçalarını sırası ile üç kaba da atıyor nılır. Fenolftalein asidik ortamda ve üç kaptan da kabarcıklar hâlinde renksiz bir gaz çıkı- şını gözlemliyor. Daha sonra bakır parçalarını üç kaba 7 renksiz, bazik ortamda ise pembe renk alır. da sırasıyla atıyor ve yeterince beklemesine rağmen 1. Buna göre, kütlece %20 lik 720 gram HCl çözeltisine küt- ve 2. kaplarda hiçbir değişiklik olmuyor ancak 3. kaptan lece %50 lik 400 gram NaOH çözeltisi damla damla ilâve kahverengi bir gaz çıkışı gözlemliyor. Son olarak mag- edildiği titrasyonla ilgili; nezyum parçalarını üç kaba da sırasıyla atıyor ve yete- rince bekliyor. 1. ve 3. kaplardan renksiz bir gaz çıkar- I. Son durumda beherdeki çözelti pembe renklidir. ken 2. kapta bir değişiklik gözlemlemiyor. II. NaOH’ın yarısı ilâve edildiğinde beherdeki çözelti renksiz olur. III. Son durumda beherdeki çözelti elektriği iletir? Buna göre deneyler sonucunda bu öğrenci I. Metallerin hepsi asitlerin tamamıyla tepkimeye girebilir. yargılarından hangileri doğru olur? II. Metallerin asitlerle tepkimesi kimyasal bir olaydır. III. Bazı metaller kuvvetli bazlarla tepkimeye girebilir. (HCl: 36, NaOH: 40, titrasyonda indikatör olarak fenolftale- yargılarından hangilerine ulaşabilir? in kullanılmıştır.) A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR 5. 7. Asit ve baz, sulu çözeltide tepkimeye girdiğinde asitin Asitler tepkimelerinde ısı açığa çıkarma özellikleri nede- oluşturduğu H3O+ iyonu ile bazın oluşturduğu OH- iyon- niyle dikkatli çalışılması gereken maddelerdendir. Asitin ları H2O’yu oluşturarak birbirlerini nötralize ederler. Asit üzerine su ilâve edilirse açığa çıkan yüksek ısı kapların ve bazın tepkimeye girerek tuz ve su oluşturmasına nötr- kırılıp çatlamasına neden olabilir. leşme tepkimesi denir. Örneğin, Bazı asitler ise nem çekme özelliğine sahiplerdir. Ciltle HCl(suda) + NaOH(suda) $ H2O(suda) + NaCl(suda) temas ettiklerinde ciltteki suyu çeker ve asit yanığında- tepkimesi bir nötrleşme tepkimesidir. ki doku hasarı ve doku kaybının artmasına neden olur. Bu bilgilere göre, aşağıdaki tepkimelerden hangisi nötr- Bu bilgilere göre, leşme tepkimesi değildir? I. Asitlerle çalışırken koruyucu giysi ve gözlük kullanılmalıdır. A) H2SO4(suda) + 2NaOH(suda) $ Na2SO4 + 2H2O(s) II. Günlük hayatımızda karşılaştığımız tüm asitler zararlı ve B) HNO3(suda) + KOH(suda) $ KNO3+ H2O (s) tahriş edici maddelerdir. C) 2HCl(suda) + Ca(OH)2(suda) $ CaCl2 + 2H2O (s) D) NH3(g) + HCl(g) $ NH4Cl(k) III. Asit tepkimelerinin olduğu ortamda zamanla sıcaklık de- E) H2CO3(suda) + 2LiOH(suda) $ Li2CO3 + 2H2O(s) ğeri artar. ifadelerinden hangileri çıkarılabilir? A) I, II ve III B) I ve II C)I ve III D) II ve III E) Yalnız III 214 1E 2D 3E 4E 5C 6D 7D

ÜNİTE Kimya Her Yerde Özet 1 KİMYA HER YERDE ÖZET 2 Sabunlar ve Deterjanlar NOT! Günümüzde kullanılan en yaygın temizlik malzemeleri sabunlar ve 3 deterjanlardır. Sabunların ve deterjanların kiri temizleme mekanizması aynı- Sabunlar, bitkisel veya hayvansal yağların NaOH (sodyum hidroksit) dır. 4 veya KOH (potasyum hidroksit) gibi kuvvetli bazlarla tepkimesi sonu- 5 cu elde edilir. Şampuanlar NaOH ile katı sabun, KOH ile sıvı sabun (yumuşak sabun, arap sa- Saçlardaki yağ, toz ve kirlerin temizlenmesi 6 bunu) elde edilir. için kullanılan temizlik malzemelerine şam- 7 COO–Na+ puan denir. Ancak günümüzde vücut temizliği için de şampuanlar üretilmektedir. Katı sabun Diş macunu Deterjanlar petrol türevi organik bileşiklerden elde edilirler. Toz, sıvı, jel Dişlerin temizliği için kullanılan bazik ya da tablet formunda olabilirler. bir temizlik maddesidir. Florlu diş ma- cunlarının uzun süre kullanımı sağlığa SO3–Na+ zararlıdır. Deterjan Hijyen Amaçlı Kullanılan Temizlik Malze- meleri Sabun ve Deterjanların Genel Özellikleri Sağlığa zarar verebilecek durumlardan kaçınmaya ve bu tür durum- Sabun Deterjan lardan korunmak için alınan temizlik önlemlerine hijyen denir. Hijyen Petrol türevi organik bileşiklerden elde amaçlı olarak kullanılan temizlik malzemeleri şunlardır: Bitkisel ya da hayvansal edilirler. yağlardan elde edilirler. Doğada uzun yıllar parçalanmadan Çamaşır Suyu kalırlar. Doğada kolayca zararsız İnsan vücuduna zarar verirler. Sodyum hipokloritin (NaClO) seyreltik bir çö- türlere parçalanırlar. zeltisidir. Su ve toprak kirliliğine yol açarlar. İnsan vücuduna zarar Ağartıcı özelliğe sahiptir. vermezler. Tekstil ürünlerini yıpratırlar. Yükseltgen özelliğe sahip olduğu için mikro- ÇAMAŞIR Kalıcı su ve toprak kirliliğine Sert sularda temizleme özelliklerini organizmaları öldürür. SUYU yol açmazlar. kaybetmezler. Cilde temasından kaçınılmalıdır. Deri hücre- Tekstil ürünlerini fazla yıprat- lerine zarar verip ciltte tahrişe yol açar. mazlar. Her türlü ev, iş yeri, alışveriş merkezi, okul, Sert sularda iyi temizleme hastane gibi halka açık ya da kişisel alanda özelliklerini kaybederler. hijyen amaçlı kullanımı uygundur. Sabun ve Deterjanların Kirlere Etkisi Suda çözünmüş deterjan mole- Beyaz çamaşırların temizliği için kullanılabilir. Ancak renkli çamaşır- külleri hidrofob uçları ile kire tutu- ların rengini ağartır ve bozar. nurlar. KİMYA HER YERDE Deterjan molekülleri kirin etrafını Kireç Kaymağı sararlar. Kalsiyum hipoklorit’tir. (Ca(ClO)2) Deterjan molekülleri hidrofob uçları Sönmüş kireç- su karışımından klor gazı geçirilerek elde edilir. ile kiri hapsederken, hidrofil uçları ile de suya tutunurlar. Bu şekilde kir yü- Yükseltgen özelliğinden dolayı mikroorganizmaları öldürür. zeyden uzaklaştırılır. Tablet ya da toz formlarda bulunabilir. Halk arasında hijyen dışında reçellerde veya tatlılarda bazı meyvele- rin dağılmasını önlemek ve meyveyi sertleştirmek amacıyla da kulla- nılmaktadır. 220

Kimya Her Yerde Özet ÜNİTE POLİMERLER Etilenin polimerleşmesi sonucu elde edilir. 1 Sentetik bir polimerdir. 2 Polimerleşme Olayı: Kelime olarak poli (çok), mer (parça) kelime- 3 lerinin bileşiminden türemiştir ve çok parça demektir. Küçük bir veya Kullanım amaçlarına göre düşük yoğunluklu ya da yüksek yoğunluk- 4 birkaç molekülün uç uca eklenmesiyle binlerce tekrarlayan birimlerden lu olarak farklı türlerde üretilir. 5 oluşan çok büyük moleküllerdir. Tekrarlayan en küçük birimlerine mer 6 denir. Kendisini oluşturan küçük moleküle monomer denir. İki mo- En yaygın kullanılan polimer türlerinden biridir. Başlıca kullanım 7 nomerden oluşan yapıya dimer denir. 3, 4,…. monomerden oluşan alanları, market poşetleri, oyuncaklar, gıda saklama kutuları, boya yapılar, trimer, tetramer vs. şeklinde adlandırılırlar. Binlerce mono- kutuları, mutfak gereçleri, çanta şeklinde sıralanabilir. merin bir araya gelmesiyle oluşan çok büyük moleküllere polimer denir. Polietilen Tereftalat (PET) Polimerlerin Olumlu ve Olumsuz Özellikleri Glikol ve tereftalik asidin önce birleşip sonra polimerleşmesi sonucu Olumlu Özellikleri oluşan bir polimerdir. İşlenmeleri kolaydır. PET günlük hayatımızda çok fazla yer bulan bir polimer çeşididir. En çok su, meşrubat, sıvı yağ şişeleri ve deterjan kutularının üretiminde Genellikle esnek ve hafiftirler. kullanılır. Dayanıklı ve uzun ömürlüdürler. Kevlar Kimyasallarla çok fazla etkileşmezler bu nedenle saklama kabı ola- Amin ve asit klorür türü organik rak kullanılabilirler. bileşiklerin önce birleşip sonra po- limerleşmesi sonucu elde edilen Kolay şekillenirler. özel bir polimer türüdür. Olumsuz Özellikleri Dayanıklı bir malzeme olduğu için Atıkları görüntü kirliliğine neden olur. başlıca kullanım alanları, kurşun Gemi halatı kevlardan yapılır. geçirmez yelekler, ısıya dayanıklı Doğada zararsız türlere parçalanmaları çok uzun zaman alır. kıyafetler, miğferler, uçak kanadı, gemi halatı, araç zırhı, tırmanma ipleri şeklinde sıralanabilir. Bazı polimerlerin parçalanma ürünleri toprak ve su kirliliğine neden olur. Güneş ışınına maruz kalmış polimerler kendini oluşturan monomere dönüşüp, ambalajdan gıdaya toksik ve kanserojen madde geçmesi- ne neden olabilir. Kauçuk Doğal kauçuk, kauçuk ağacından elde edilen beyaz bir sıvıdan üretilir. Günümüzde petrol türevi ürünlerden yapay kauçuk da elde edilebil- mektedir. Kauçuğun çok geniş kullanım alanları vardır. Bunlardan bazıları oto- mobil lastiği, silgi, yer döşemesi, ayakkabı tabanları, temizlik ve ame- liyat eldivenleri, oyuncak toplar, kablo yalıtımı, ambalaj poşetleridir. Kevlar yelek ve kask Polivinil klorür (PVC) Vinil klorür bileşiğinin polimerleşmesi sonucu elde edilir. Dış ortam şartlarına dayanıklı bir malzeme olduğu için daha çok kapı – pencere doğraması üretiminde kullanılır. Ayrıca kirli su, temiz su ve gider boruları, çatı ve yer kaplamaları üretiminde kullanılır. Kauçuğun bazı kullanım alanları Politetraflor Eten (Teflon) (PTFE) KİMYA HER YERDE Polietilen (PE) Tetraflor etenin polimerleşmesi sonu- cu oluşur. HH HH Teflon tava Başlıca kullanım alanları, yanmaz ya- CC C—C pışmaz mutfak gereçleri ve endüstri kaplarıdır. Teflon kaygan bir malzeme HH H Hn olduğu için, sürtünmenin az olması Etilen Polietilen gereken araç parçalarının üretiminde (Polimer) de kullanılır. (Monomer) 221

ÜNİTE Kimya Her Yerde Özet 1 Polistiren (PS) Nemlendiriciler (Cildin nemlenmesini sağlarlar) 2 Stiren (vinil benzen, fenil etilen) mono- Koruyucular (Mikroorganizma oluşumunu önlerler) Parfümler (Koku verirler) merinin polimerleşmesi sonucunda elde 3 edilir. Stabilizatörler (Dağılmayı önlerler) Genellikle yalıtım malzemesi olarak bina Çözücüler (Bileşenlerin dağıldığı ortamı oluştururlar) İlaç 4 dış cephelerinde mantolama işlemlerin- 5 de kullanılır. Ayrıca elektronik malzeme Bir hastalığın tanı ve tedavisi için ya da hastalıkların önlenmesi için de- ğişik yöntemlerle vücuda alınan ya da uygulanan kimyasal maddelere kutularının içinde koruyucu olarak, tek ilaç denir. İlaçlar vücuda değişik şekillerde ve farklı formlarda alınır. 6 kullanımlık çatal, kaşık, bıçak, bardak, tabaklarda, yumurta, meyve, sebze, ta- Polistirenden yapılan İlaçların Farklı Formlarda Olmasının Nedenleri 7 vuk ve et ürünlerinin ambalajlanmasında çatal kaşık Hastanın doğru dozu almasını sağlamak kullanılabilir. Etken maddenin emilim ve dağılım sürecini ayarlamak. Halk arasında strafor olarak bilinir. İlaçtan alınacak yanıt miktarını ve yanıt süresini ayarlamak. Geri Dönüştürülebilir Malzeme Kullanımının Ülke Ekonomisine Katkısı Etken madde için uygun çözücü ya da taşıyıcı ortamı sağlamak. Polimerlerin Geri Dönüşümü; İlacın kötü tadı ya da kokusunu maskelemek. Hasta için uygulama kolaylığı sağlamak. Petrol türevi oldukları için ülkemizin dışa bağımlılığını azaltır. Etken maddenin raf ömrünü uzatmak Çevreye olumsuz etkileri azaltır. Bu da dolaylı olarak arıtma, temizle- Etken maddenin midedeki asidik ortamdan etkilenmesini önlemek. Mideyi ilacın etkilerinden korumak. me gibi maliyetleri düşürür. İlacın olası yan etkilerini azaltmak. Kağıdın Geri Dönüşümü; Yukarıdaki ve benzeri nedenlerle ilaçlar katı, sıvı ve yarı katı formlar- Ormanların korunmasını sağlar. da bulunabilir. Su ve enerji tasarrufu sağlar. Sera gazı salınımını azaltır. İlaç Formları Camın Geri Döşümü; Hap Enerji tasarrufu sağlar, çünkü camın eritilmesi için gereken enerji, Katı formda bulunur. sıfırdan üretilmesi için gerekenden daha azdır. Yutulan, çiğnenen, dil altında eritilen, suda çözünen türleri vardır. Sera gazı salınımını azaltır. Tablet, kapsül ya da draje şeklinde olabilir. Soda tüketimini azaltır. Tablet Kapsül Draje E-ATIK PLASTİK METAL Tablet formunda, etken madde bir dolgu maddesiyle birlikte sıkıştırıl- mıştır. KİMYA HER YERDE Geri dönüşüm için her malzemeyi kendi türüne uygun çöp kutusuna atmak gerekir. Kapsül formunda, etken madde midede ya da ince bağırsakta eriyen Metalin Geri Dönüşümü; bir kapsülün içindedir. Madencilik faaliyetleri sonucu oluşacak çevre sorunlarını azaltır. Saflaştırma maliyetlerini azaltır. Draje formunda, hapın acı tadını gizlemek ya da midede çözünmesini Doğal kaynaklarımızın daha verimli kullanılmasını sağlar. önlemek için dışı şekerli bir kaplamayla kaplanır. Sera gazı salınımını azaltır. Haplar yeterince suyla birlikte yutulmalıdır. Kozmetik İnsan vücudunun temizlenmesi, dış görünüşünün daha güzel hâle Şurup getirilmesi, bakımı, korunması ve daha güzel kokması için kullanılan Sıvı formda bulunur. ürünlerin genel adına kozmetik denir. Ağız yoluyla alınır. Şeker oranı yüksektir. Bu nedenle Kozmetik ürünlerde bulunabilecek katkı maddeleri şuruplarda mikroorganizma üre- Emülgatörler (Yağlı ve sulu kısımların karışmasını sağlarlar) yemez. Renklendiriciler ( Renk verirler) Tablet yutmakta zorlanan hastalar Antioksidanlar (Oksitlenmeyi önlerler) ve küçük çocuklar için kullanımı Ultraviyole ışık emiciler (Güneş ışığından korurlar) uygundur. Emülsiyon ve süspansiyon tarzı sıvı formda ilaçlar da bulunur. Bunlar kullanılmadan önce çalkalanmalıdır. 222

Kimya Her Yerde Özet ÜNİTE İğne Hazır Gıdalarda Bulunan Katkı Maddeleri 1 Sıvı formda bulunur. Koruyucular 2 Bir enjektör yardımıyla vücuda uygulanır. 3 Sterildir. Hazır gıdada mikroorganizmaların çoğalmasını önlemek amacıyla 4 İlaç, ampul denilen cam bir tüpte sakla- katılırlar. 5 nır. 6 Kas içine, deri altına ya da damar içine Raf ömrünü uzatırlar. 7 uygulanabilir. Dolaşım sistemine en hızlı geçen ilaç formudur. Alerjik reaksiyonlardan kanserojen etkiye kadar geniş bir zararlı etki Hasta kendisi uygulayabildiği gibi, bir sağlık çalışanı tarafından uygu- dağılımı gösterebilirler. lanması da gerekebilir. Renklendiriciler Merhem Yarı katı formda bulunur. Hazır gıdanın dış görünüşünü güzelleştirmek için kullanılırlar. Deri üstüne sürülerek uygulanır. Emülgatörler Su oranı fazla olanlara krem, yağ oranı fazla olanlara merhem, yağlı ve koyu kı- Polar ve apolar uçları sayesinde yağlı kısımlar ile sulu kısımların bir- vamlı olanlarına ise pomat denir. birine karışmasını sağlarlar. Yanlış ve Gereksiz İlaç Kullanımının Zarar- Hazır gıdanın homojen bir görünüme sahip olmasını sağlarlar. ları Hazır gıdanın kıvamının ayarlanmasını sağlarlar. İlaçlar uygun hastalığın tedavisi için doğru ve yeterli dozda doktor tarafından belirli bir süre kullanım için hastalara reçete edilir. Alerjik reaksiyonlara neden olabilirler. Tatlandırıcılar İlaçların bilinçsiz kullanımı insan ve çevre sağlığı için sorunlara yol açmanın yanı sıra ülke ekonomisinin de zarar görmesine neden olur. Hazır gıdanın tadını, kokusunu ve aromasını değiştirmek için kullanı- lırlar. İnsan Sağlığına Zararları Yanlış ilaç veya yanlış doz nedeniyle hastalık iyileşmez ya da daha Pastörizasyon başka sorunlar ortaya çıkar. Karaciğer ve böbrek gibi organlar gereksiz yere yorulur. Gıda içerisindeki zararlı mikroorganizmaların büyük bir kısımını yok Yanlış yöntemle uygulanan ilaçlar yeni sağlık sorunlarına yol açar. eden ısıl bir işlemdir. Gereksiz antibiyotik kullanımı sonucu mikroorganizmalarda direnç gelişebilir. 72°C de 15 saniye (yüksek sıcaklık kısa süre; HTST) veya 63°C de 30 dakika (Düşük sıcaklık uzun süre; LTLT) şeklinde uygulanır. Çevre Sağlığına Etkileri Bilinçsizce çöpe atılan ilaçlar toprak ve su kirliliğine yol açarlar. Raf ömrünü uzatırken doğal yapıya en az etki edilmesi amaçlanır. UHT (Ultra High Temperature) işlemi Ülke Ekonomisine Etkileri Ülkemizdeki ilaç harcamalarının büyük bir kısmı sosyal güvenlik ku- Çok yüksek sıcaklık anlamına gelir. rumu üzerinden gerçekleştiği için gereksiz kullanılan ya da çöpe atı- Özellikle süt için uygulanan bir yöntemdir. lan her ilaç ülke ekonomisine zarar verir. Zararlı mikroorganizmaların tamamını yok etmek için yapılır. 135 °C – 150 °C gibi sıcaklıklarda 1 – 2 saniye gibi sürelerde uygula- GIDALAR Doğal Gıda nır ve hızlıca soğutulur. Raf ömrünü pastörizasyon işlemine göre çok daha fazla uzatır. Üretiminde hiçbir kimyasal katkı maddesi kullanılamayan ve herhan- Hazır Gıdaları Seçerken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar gi bir işlem uygulanmadan tüketilen gıdalara doğal gıda denir. Hazır gıdanın etiketli olması gerekir, üretici bilgileri, üretim tarihi, son Hazır Gıda tüketim tarihi, besin değerleri, içindekiler bilgileri, uygun saklama ve Raf ömrünü uzatmak, tadını, tüketim koşulları etikette yazmalıdır. kokusunu, rengini kıvamını ve benzeri bazı özelliklerini değiş- YENİLEBİLİR YAĞ TÜRLERİ KİMYA HER YERDE tirmek için katkı maddeleri ila- Katı Yağlar ve edilmiş gıdalara hazır gıda denir. Tereyağı ve margarinler başlıca kullandığımız katı yağlardır. Tereyağı Hazır gıdalar daha ucuz ve ulaşılabilirdir. Hayvansal kaynaklıdır. Oda sıcaklığında katı hâldedir. Sütten elde edilir. 28°C – 40°C arasında erir. Yemeklerde ve kahvaltıda kullanılır. 223

ÜNİTE Konu Tarama 1 7. 9. Gıdalarda mikroorganizmaların üremesini engellemek 2 amacıyla kullanılan katkı maddesi sınıfı aşağıdakilerden 3 hangisidir? 4 Otomobil lastiği Pet şişe A) Çözücüler B) Koruyucular Çamaşır suyu Selo Bant C) Taşıyıcılar D) Emülgatörler E) Modifiye nişastalar 5 6 Sabun 7 Plastik Tarak Deterjan Naylon İplik Yukarıda verilen maddeler polimer ve temizlik malzemesi 10. Yağların yüksek sıcaklıklarda kullanılması aşağıda veri- olarak sınıflandırıldığında her bir grubun eleman sayıları len ifadelerden hangisine neden olmaz? aşağıdaki seçeneklerin hangisinde doğru verilmiştir? A) Kimyasal yapısının değişmesine Polimer Malzeme Temizlik Malzemesi B) Zararlı maddelerin oluşmasına A) 5 3 C) Yağın sabunlaşmasına B) 4 4 D) Yağın, yanarak zehirli hale gelmesine C) 3 5 E) Kanserojen etki oluşumuna D) 6 2 E) 2 6 8. Hazır gıdalar ile ilgili, 11. Kozmetik ürünlerin içinde kullanılan boyalar ile ilgili, KİMYA HER YERDE I. İşlenmiş ve ambalajlanmış gıdalardır. I. Mikroorganizmaların çoğalmasını engeller. II. Raf ömürleri doğal gıdalardan uzundur. II. Ürünün farklı renklere sahip olmasını sağlar. III. Katkı maddesi içerirler. III. Ürünün dayanıklılığını artırır. yargılarından hangileri doğrudur? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III D) II ve III E) I, II ve III 244 1C 2E 3C 4B 5D 6E 7A 8E 9B 10C 11B

TEST 11 Beceri Temelli Yeni Nesil Sorular 96 ÜNİTE 1. Yenilenebilir yağ türlerinin sınıflandırılması aşağıdaki tablo- 3. Kozmetik malzemeler, insan vücudunun bakı- 1 2 da verilmiştir. mı, temizlenmesi ve güzel kokması için kullanı- 3 lan ürünlerdir. Koku vericiler, koruyucular, anti- 4 Yağların Özellikleri Çeşitleri oksidanlar, UV emiciler, nemlendiriciler, yumu- 5 sınıflandırılması şatıcılar, emülgatörler ve renk vericiler en yay- 6 gın kullanılan katkı maddeleridir. 7 Katı yağlar Oda sıcaklığında katı • Tereyağı hâlde bulunan, doymuş • Margarin yağ asidi oranı yüksek Kozmetik malzemelerle ilgili verilen bilgilere göre, yağladır. I. Saf madde değillerdir. Sıvı yağlar Oda sıcaklığında sıvı • Zeytinyağı II. Çevre kirliliğine neden olmazlar. hâlde bulunan doy- • Ayçiçeği yağı III. İçlerinde bir çok kimyasal madde bulundururlar. mamış yağ asidi oranı • Mısır özü yağı IV. Sağlık üzerinde herhangi bir etkileri yoktur. yüksek yağlardır. • Fındık yağı çıkarımlarından hangileri yapılabilir? Bu tabloya göre, I. Yağların oda koşullarındaki fiziksel hâlini belirleyen doy- A) II ve III B) I ve III C) II ve IV muş ya da doymamış yağ asidi oranları olabilir. D) I ve IV E) I, II ve III II. Sıvı yağlar bitkisel, katı yağlar ise hayvansal kaynaklı olabilir. 4. Kir – Su seven (hidrofi) polar  baş kısımdır. III. Vitamin ve mineral açısından sıvı yağlar daha zengin be- sin kaynaklarını oluşturur. çıkarımlarından hangilerine ulaşılabilir? A) Yalnız II B) I ve III C) I ve II Su sevmeyen (hidrofob) apolar D) II ve III E) I, II ve III kısım kovalent bağlıdır ve kuyruk kısımdır. Kir 2. İlaç hastalığın tanısı, tedavisi veya önlenmesi için vücu- Sabun ve deterjanların kirleri nasıl temizlediği görselde gös- terilmiştir. da alınan veya uygulanan kimyasallardır. Vücutta uygu- lanacağı bölgeye göre farklı formlarda hazırlanıp vücuda Hidrofob kısım sadece ametalden oluşur. verilmeleri gerekir. Can Bir eczanede çalışan Merve, ilaçlarından aynı formda olanları bir sırada olacak şekilde sıralamıştır. Maddelerin suda çözünüp çözünmemelerini sahip oldukları polar ve apolar yapılar belirler. Katı-Yarı Katı Sıvı Mert I. Hap Merhem KİMYA HER YERDE Hidrofob kısmı kire, hidrofil kısmı ise suya yönelir. II. Merhem İğne Alin III. İğne Şurup Buna göre, öğrencilerden hangisinin yaptığı çıkarımlar doğrudur? Buna göre, Merve hangi sıralamada hata yapmıştır? A) Yalnız I B) I ve III C) II ve III A) Can, Mert ve Alin B) Can ve Alin C) Mert ve Alin D) Yalnız Alin D) Yalnız III E) I, II ve III E) Can ve Mert 245

ÜNİTE Beceri Temelli Yeni Nesil Sorular 1 5. 6. 2 İlaçlar; hastalığın tanısı, tedavisi veya önlenmesi için vü- Geri dönüşüm, kullanılmış malzemelerin yeni malzeme- cuda alınan, uygulanan kimyasallardır. Vücutta uygula- lere veya ürünlere dönüştürme işlemidir. Polimer, kağıt, cam ve metallerin neredeyse tamamı geri dönüştürülebi- 3 nacak bölgeye göre farklı formlarda hazırlanıp vücuda lir. Bu durum ham madde sorununu ortadan kaldırır, çev- verilmeleri gerekir. Doğru dozda alınmasını sağlamak, re kirliliğini önler, yeniliğine teşvik eder ve ülkelerin geliş- mişlik seviyesine katkı sağlar. 4 etken maddeyi dış etkilerden korumak, vücut dokuları Ayşe, tenefüste koridora çıktığında, içinde istenen bölgeye yerleştirmek, istenilen şekilde çö- 5 zünmesini sağlamak gibi nedenlerden dolayı hap, şurup, 6 iğne ve merhem gibi farklı ilaç formları üretilmiştir. Örneğin, midesi ağrıyan Cem, mide suyu gibi asidik vü- 7 cut sıvısını korumak ve ağrısını az dindirmek için mag- nezya sütü gibi şurupları kullanmaktadır. Belirli süredir insülin tedavisi gören Onur, kullandığı in- KAĞIT PLASTİK CAM sülün hapından insülin enjeksiyona geçerek tedavisini sürdürmektedir. farklı çöp sepetlerini görmüş ve çöplerini üzerlerinde ya- zan kurala uygun bir şekilde atmaya başlamıştır. Bu bilgilere göre, Onur’un hap kullanımından enjeksiyo- Bu bilgilere göre, Ayşe bu davranışıyla; na geçme nedeni, I. İdeal ilaç etkisini arttırmak. I. Çevre kirliliğinin azalmasına II. Daha hızlı etki göstermesini sağlamak. II. Doğal kaynakların verimli kullanılmasına III. İstenilen şekilde vücutta dağılımını kontrol etmek. III. Enerji tasarrufuna yargılarından hangilerine katkı sağlamış olur? ifadelerinden hangileri olabilir? A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III A) I ve III B) I, II ve III C) I ve II D) I, II ve III E) II ve III D) II ve III E) Yalnız I 7. O C — O– Na+   Kuyruk (Hidrofob) Baş (hidrofil) Yukarıda bir sabun taneciğinin hidrofil ve hidrofob kısımları gösterilmiştir. Hid- rofil suda çözünebilirken yağda çözünemeyen maddeler için, hidrofob ise su- da çözünmeyen ancak yağda çözünebilen maddeler için kullanılan terimlerdir. Yağlı olmayan kirler hidrofildir. Bu nedenle su ile kolayca temizlenebilirler an- cak yağlı kirlerin su ile temizlenebilmesi için hem suda hem de yağda çözüne- bilen sabun ve deterjanlar gibi maddeler kullanılmalıdır. KİMYA HER YERDE Buna göre, verilen bilgilerden; I. Deterjanların da hidrofil ve hidrofob kısımları vardır. II. Toprak lekesi su ile temizlenebilir. III. Sabunlar doğal malzemelerdir. sonuçlarından hangilerine ulaşılabilir? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 246 1C 2B 3B 4A 5D 6B 7B