Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore NAFOSAT OLAMI #1

NAFOSAT OLAMI #1

Published by Mukhammadkhon Yusupov, 2022-11-30 09:08:32

Description: NAFOSAT OLAMI #1

Search

Read the Text Version

O‘ZBEKISTON DAVLAT XOREOGRAFIYA AKADEMIYASI NASHRI №1 2022

Surat muallifi: Toir Sharipov

2 OZODBEK NAZARBEKOV, MUNDARIJA O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vaziri 49 О‘ZBEK XALQ LAPARLARIGA XOS JANR XUSUSIYATLARI 3 SHUXRAT TO’XTASIMOV, NOZIM QOSIMOV O‘zbekiston davlat xoreografiya akademisi rektori 54 O‘ZBEK MAROSIM FOLKLORINING O‘RGANILISHI TARIXIGA AYRIM CHIZGILAR 4 IBROHIM YO’LDOSHEV, MATLUBA MURODOVA O‘zbekiston davlat sanʼat va madaniyat instituti rektori 59 MUSIQA NAZARIYASI VA INNOVATSION TAʼLIM 5 ILM-FAN TARAQQIYOTI — NODIRA ALIMDJANOVA FARONVONLIGIMIZNI OSHIRISHNING MUHIM YO‘NALISHIDIR 63 “XOREOGRAFIYA SAN’ATIDA AXBOROT MIRMUHSIN G’OFUROV TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH” FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI 8 ТАНЦЕВАЛЬНОЕ ИСКУССТВО MAVLUDA ADASHEVA УЗБЕКИСТАНА: ВОПРОСЫ ИСТОРИИ МУХАББАТ ТУЛЯХОДЖАЕВА 69 YOSH AVLOD TAʼLIM-TARBIYASIDA MADANIY MEROSNING TARBIYAVIY 17 INKLYUZIVTAʼLIMDARAQS AHAMIYATI MASHG‘ULOTLARI OLIB BORISHNING O‘ZIGA JAHONGIR G‘ANIYEV XOS JIHATLARI SHAHZODA XUDOYNAZAROVA 74 TAKRORNING AʼZAM O‘KTAM VA MINHOJIDDIN MIRZO SHEʼRIYATIDA 21 RAQS TERMINLARINI QO‘LLANISHI TARTIBGA SOLISH MUAMMOLARI TO‘MARIS BUTUNBOYEVA RAVSHAN JOMONOV 80 УРОКИ МАСТЕРА 26 БОГАТСТВО ТАНЦЕВАЛЬНОЙ ИЛЬДАР МУХТАРОВ КУЛЬТУРЫ УЗБЕКИСТАНА. ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ 87 YOSHLARDA MA’NAVIY QADRIYATLAR ЕЛЕНА КАРИ-ЯКУБОВА ASOSIDA NAFOSAT TUYG‘USINI SHAKLLANTIRISH 31 MUSIQIY MEROSIMIZ SARCHASHMASI DILDORA QOSIMOVA BAXTIYOR ASHUROV 92 KINOQISSALARDA ALOHIDA OLINGAN 37 TEATR SAN’ATI: YANGI MARRALAR SARI SО‘ZLARNING SOTSIOPRAGMATIK PО‘LAT TASHKENBAYEV TALQINI MEXRINISA XOLMURODOVA 43 LINGVODIDAKTIKXUSUSIYATLARNING O‘ZBEK BOLALAR FOLKLOR RAQSLARIDA AKS ETISHI HULKAR HAMROYEVA

4 Ozodbek NAZARBEKOV, tonning yangi qiyofa­sini yaratish- O‘zbekiston Respublikasi ga kirishgan ekanmiz, buni avvalo milliy madaniyatimizni rivojlantir- Madaniyat vaziri ishimizdan boshlashimiz lozim».   Bugun yurtimizda barcha so- Darhaqiqat, insoniyat maʼnavi- halarda ulkan islohotlar, o‘zgar- yati va tafakkuri rivojlanishi madani- ishlar, yangilanishlar davri ke- yat va sanʼatsiz kechmaydi. So‘nggi chmoqda. Jumladan, islohotlar yillarda mazkur sohalarni rivojlan- jarayonida xalqimizning turmush ishning yangi bosqichiga ko‘tarish darajasini yax­shilash barobarida, yuzasidan hukumatimiz tomoni- boy milliy qadriyatlar, urf-odat dan tub o‘zgarishlar, islohotlar olib va anʼanalarimizni o‘rganish, ilm- borilmoqda. iy-amaliy tadqiq etish, moddiy va nomoddiy madaniy merosimizni Natijada, ajdodlar anʼanasini asrab-avaylash hamda kelgusi av- davom ettirish, targ‘ib etish, sanʼat lodga bus-butun yetkazish va al- orqali tinchlik, do‘stlik, ahillik, qar- batta dunyo xalqlari orasida keng doshlik kabi fazilatlarni mustahka- targ‘ib qilish borasida ham qator mlashga alohida eʼtibor qaratilgan ishlar amalga oshirilmoqda. xalqaro maqom anjumani, baxshi- chilik, “Lazgi” festivallarini o‘tkazib Davlatimiz rahbari Shavkat Mir- kelinmoqda. ziyov 2017 yil madaniyat va sanʼat sohasi rahbarlari bilan uchrashu- Mazkur fetivallar, jumladan vda shunday taʼkidlagan edi: «Bir joriy yilda o‘tkazilgan “Lazgi” festi- haqiqatni hech qachon esimizdan vali orqali  raqs sohasida ham tad- chiqarmasligimiz kerak: mam- qiqotlar, ilmiy izlanishlar olib bo- lakatimizda madaniyat va sanʼat rilayotganini guvohi bo‘ldik. Bugun taraqqiy etmasa, jamiyat rivojlan- esa O‘zbekiston davlat xoreografiya maydi. Xalqimizning rivojlanish da- akademiyasi sohani yana-da rivo- rajasi avvalo milliy madaniyatimiz- jlantirish maqsadida xayrli ishga ga qarab baholanadi. Shu maʼnoda, qo‘l uribdi — akademiya qoshida madaniyat  — bu xalqimiz, jami- “Nafosat olami” jurnali taʼsis etilib- yatimiz qiyofasidir. Biz O‘zbekis- di. Bugun uning ilk — nishona soni qo‘lingizda turibdi. Mazkur jurnalda o‘zbek raqs sanʼatining tarixi, tarixiy anʼanalari, nomlari va usullarini tiklash ham- da boyitish, milliy raqs tarixini vatanimizning o‘tmishi, jahonga mashhur allomalarimizning hay- oti va ijodiga oid ilmiy maqolalar soha rivojiga katta hissa qo‘shadi. Shuningdek, nashr mamlakatimiz- da madaniyat, sanʼat, tilishunoslik, adabiyotshunoslik hamda axborot texnologiyalarining barchaga so- haga birdek tatbiq etish jarayon- larini ilmiy asoslab beradigan ma- qolalar bilan axborot maydonidagi o‘rnini mustahkamlash, soha nu- fuzini yuksaltirish maqsadiga xiz­ mat qiladi.

5 №01 2022 Shuhrat TOXTASIMOV, li tarzda ochib berildi. O‘tgan yil- O‘zbekiston davlat xoreografiya lar davomida akademiyamizda kadrlar tayyorlash jarayoniga so- akademisi rektori, haning yetuk va malakali mutax- assislarini jalb qilish orqali ilm-fan Shunday sanʼat turlari bor- va taʼlimning o‘zaro integratsiyasi- ki, uni faqat ko‘rib, his etib zavq ni taʼminlash, raqs sanʼati bo‘yicha olish  mumkin. Raqs insonning yuqori malakali bakalavr va magis- turli harakatini o‘zida mujassam trlarni, shuningdek, ushbu sohada etadi. chuqur tadqiqotlar olib boruvchi ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlarni Bugun mamlakatimizda milliy tayyorlash yuzasidan talay ishlar raqs sanʼatini yana-da rivojlant- amalga oshirilmoqda.   irish, o‘ziga xos xususiyatlari, ja- hon madaniyatida tutgan o‘rnini Talaba-yoshlarni qo‘llab-quv- ilmiy jihatdan chuqur o‘rganish vatlash maqsadida mahalliy va va tahlil etish hamda uning yan- xalqaro grantlar asosida ularning gidan-yangi milliy namunalari- xorijda taʼlim olishi, ilmiy-ijodiy ni yaratish, raqs sanʼati sohasida ishlar olib borish samarali yo‘lga yuqori malakali kadrlar tayyorlash qo‘yilgan. Hali oldimizda bajarilishi tizimini yana-da takomillashtirish kerak bo‘lgan vazifalar ko‘p. Soha masalalariga alohida eʼtibor qara- mutaxassislarini xorijiy turdosh tilayotganini taʼkidlashimiz zarur. oliy taʼlim muassasalarida qayta tayyorlash va malakasini oshirish, Prezidentimiz qarori bilan stajirovka o‘tash tizimini tashkil Toshkent davlat milliy raqs va xo- etish, talabalarning ilmiy-tadqiqot reografiya oliy maktabi negizida muassasalari bazalarida hamda davlat oliy taʼlim muassasasi shak- xorijiy mamlakatlarning yetakchi lida O‘zbekiston davlat xoreografi- tashkilotlarida tizimli ravishda qis- ya akademiyasi tashkil etildi. Shu qa va uzoq muddatli amaliyotlar- bilan birga, akademiya uchun ni tashkil etish kabi ishlarni bajar- zamonaviy o‘quv binosi hamda ishni o‘z oldimizga maqsad qilib talabalar turar joyi qurilib, shax- qo‘yganmiz. san davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev tomonidan tantana-

6 Ibrohim Yo‘ldoshev, ga asoslangan , nazariy-metod- O‘zbekiston davlat sanʼat va ologik, uslubiy jihatdan mukammal darajada yozilgan tadqiqotlarda madaniyat instituti rektori asosiy eʼtibor muammolar yechimi- ga qaratiladi, degan umiddamiz. O‘zbekiston davlat xoreogra­ fiya akademiyasi muassisligida Ushbu jurnal maqsadli profes- nashr etilayotgan “Nafosat olami” sional munozara va tahlillar uchun jurnalining ilk soni barchamizga yangi,  shaffof ilmiy maydonga muborak bo‘lsin! Bunday yangi- aylanadi hamda yana-da samarali lik  O‘zbekiston davlat sanʼat va ilmiy muloqotlar hamda tadqiqot madaniyat instituti jamoasi behad natijalari almashinuviga yordam quvontirdi. beradi. Unda mamlakatimizda milliy raqs va xoreografiya sanʼati- Bir yilda to‘rt marta o‘zbek, rus, ni rivojlantirishga xizmat qiladigan ingliz tillarida chop etiladigan, ilm- innovatsion g‘oyalar,  eng so‘nggi iy-nazariy, amaliy-uslubiy, maʼnaviy- izlanishlar natijalari eʼlon qilinadi.         maʼrifiy jurnal sahifalaridan o‘rin egallagan ijodiy ishlarda, eng av- Yana bir ahamiyatli jihati shun- valo, milliy o‘zligimiz, betakror qa- daki, “Nafosat olami” ilmiy-nazariy, driyatlarimiz va anʼanalarimiz, qa- amaliy-uslubiy, maʼnaviy-maʼrifiy dimiy hamda boy madaniyatimiz, jurnali uchun tayyorlangan maqo- sanʼatimiz targ‘ib qilinadi. Milliy va lalar orqali adabiy va ijtimoiy ha- jahon raqs sanʼatining namunalari yotdagi eng dolzarb masalalarga xususidagi maʼlumotlar xalqimizga jamoatchilikning diqqat-eʼtibori yetkaziladi.    qaratiladi. Qolaversa, ajoyib   ijodiy ishlarda bayon etilgan fikr-mulo- Xoreografiya sanʼatining mum- hazalar yangi O‘zbekiston yoshlar- toz hamda milliy raqs turlari ining maʼnaviy dunyosini boyitish, bo‘yicha yetuk mutaxassislarining, ularning ongu shuurini turli yot fan arboblarining, professor-o‘qitu- g‘oyalardan asrashga, yosh avlodni vchilarning, madaniyatimiz rivo- Vatanga muhabbat ruhida tarbi- jiga   katta hissa qo‘shgan sanʼat- yalashga, yangi isteʼdodlarni kashf korlarning  maqolalarini nashr etish etish hamda yoshlarning badiiy-es- orqali ularning ilg‘or tajribalari om- tetik didini shakllantirishga, yosh malashtiriladi. Ishonchli manbalar- avlodni milliy, umuminsoniy qadri- yatlar ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi.

ILM-FAN 7 №01 2022 TARAQQIYOTI — FARONVOLIGI- Ilm-fan bilan shug‘ullanish, MIZNING yangi kashfiyot va  ixtirolar qilish OSHIRISHNING igna bilan quduq qazishdek gap. MUHIM YO‘NAL- Shunday ekan, bu mashaqqat- ISHIDIR li sohada  fidokorona mehnat qilayotgan olimlarimizni mehnati Mirmuxsin tahsin  va rag‘batga munosib  G‘apurov Shavkat Mirziyoyev,  O‘zDXA “Ilmiy ishlar va O‘zbekiston Respublikasi innovatsiyalar” bo‘yicha prorektori, Prezidenti professor v.b. Ilm-fan mamlakat taraqqiyoti va farovonligining asosidir. Ayniq- sa, barcha sohada yangiliklarga intilish hamda raqobat kuchayib borayotgan bugungi davr iqtisodiy salohiyatni mustahkamlab borish uchun ilg‘or ilmiy ishlanmalar va texnikaviy yutuqlardan samarali foydalanishni talab etmoqda. Bugungi kunda shiddat bi- lan o‘zgarayotgan zamon barcha sohalar qatorida ilm-fanni ham yangi bosqichga ko‘tarishni talab qilmoqda. Jamiyat oldida turgan dolzarb masalalarni yechishda fan va ishlab chiqarish hamkorligini mustahkamlash, taʼlim tizimini rivojlantirish, innovatsion iqtisodi- yot taraqqiyotiga alohida eʼtibor qaratilmoqda. Davlatimizning ustuvor vazifalaridan biri mazkur sohani va olimlarni qo‘llab-quvvat- lashdan iboratdir. Ilm-fan – har qanday davlatning bugungi kuni va kelajagini belgi- laydigan muhim sohadir. O‘zbeki- ston zamini jahon ilm-fani va madaniyati taraqqiyoti yo‘nalishini maʼlum darajada belgilab bergan ulug‘ allomalari, buyuk mutafakkir- lari bilan shuhrat qozongan. Prezidentimizning “Raqs sanʼa- ti sohasida yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimini tubdan tako- millashtirish va ilmiy salohiyatni yana-da rivojlantirish chora-tadbir- lari to‘g‘risida”gi Qaroriga muvofiq

8 O‘zbekiston davlat xoreografiya ak- O‘zbekiston Respublikasida xizmat ademiyasi tashkil etildi.  ko‘rsatgan sanʼat arbobi, 1 nafari Oldimizga jiddiy vazifalar qo‘yil- O‘zbekiston Respublikasida xizmat di. Xususan, Prezident qarorida so- ko‘rsatgan madaniyat xodimlarini hada chuqur tadqiqotlar olib bor- tashkil etadi. ish zarurligi qayd etilar ekan, raqs Bugungi kunda akademi- sohasidagi ilmiy faoliyatni kengay- yamiz professor-o‘qituvchilari tirish va chuqurlashtirishga alohida respublikaning turli oliy taʼlim eʼtibor qaratildi. muassasalari, qator nufuzli tash- Raqs sanʼati millatning tarixi, kilotlari tomonidan tashkil etilgan madaniyati, tafakkur tarzini ifoda ilmiy-amaliy konferensiyalarda o‘z etadi. Uni tadqiq qilib o‘zimiz va ilmiy maqolalari bilan faol ishtirok o‘tmishimizni taftish etgan bo‘lam- etishmoqda. Jumladan, Xalqaro iz. Bunday izlanishlar bugungi konferensiyalarda – 28 ta, Respub- o‘zbekistonliklarda milliy g‘urur va lika miqyosidagi konferensiyalarda oriyat tuyg‘ularini shakllantirishda – 54 ta, Xalqaro ilmiy jurnallarda – muhim ahamiyat kasb etadi. Shu 14 ta, Respublika ilmiy jurnallarida bois davlat rahbari oldimizga soha - 31 ta, Respublika gazetalarida 63 yo‘nalishida chuqur ilmiy tadqiqot- ta maqola va tezislar eʼlon qilindi. lar olib borish vazifasini qo‘ydi. Bun- Hozirda 5 ta darslik, 2 ta elek- ing natijasi o‘laroq, xalqaro hamkor- tron darslik, 37 ta o‘quv qo‘llanma, liklarimiz kundan-kunga rivojlana 4 ta monografiya, 2 ta Xalqaro ilm- boshladi. Bugun Ros- ILMIY iy-amaliy konferensi- siya Federatsiyasi, SALOHIYATNI ya to‘plami va 2 ta Re- Janubiy Koreya, Belo- YUKSALTIRMAY, spublika ilmiy-amaliy russiya, Qozog‘iston, konferensiya to‘plami Tojikiston kabi dav- nashr etildi. latlarning yetakchi Bilim va tajriba al- sanʼat dargohlari bi- XALQARO ILMIY mashish, o‘zbek milliy lan o‘zaro shartnoma raqs maktablarini va memorandumlar HAMJAMIYAT dunyoga tanitish ker- imzolandi. BILAN UZVIY ak, albatta. Biroq soha ALOQAGA rivoji uchun bun- Akademiyada KIRISHMAY ing o‘zi kamlik qila- faoliyat ko‘rsatayot- TURIB OLDINGA di. Ilmiy salohiyatni gan 4 ta kafedrada SILJIB yuksaltirmay, xalqa- jami 42 nafar profes- ro ilmiy hamjamiyat sor-o‘qituvchi faoliyat bilan uzviy aloqaga olib boradi. Ulardan kirishmay turib old- 3 nafari professor, inga siljib bo‘lmay- 10 nafari dotsent, 4 di. Shu maʼnoda en- nafari fan nomzodi, 5 nafari fan dokto- BO‘LMAYDI. dilikda O‘zbekiston ri (PhD), 1 nafari fan davlat xoreografiya doktori (DSc), 1 na- akademiyasi nafaqat fari O‘zbekiston xalq amaliyotchi mutaxas- artisti, 1 nafari Qoraqalpog‘iston sislar, balki salohiyatli ilmiy kadrlar- xalq artisti, 3 nafari O‘zbekistonda ni ham tarbiyalashga xizmat qilm- xizmat ko‘rsatgan artist, 1 nafari oqda.

9 №01 2022 Yana bir jihat, taʼlim muas- olimlarning safi kengayib borayot- sasamizda doktorantura bo‘limi gani esa bizni yana-da quvontira- ochilmagani bizni ko‘pdan beri di. Akademiyamiz qoshidagi “Raqs qiynab kelayotgandi. Lekin dok- olami” gazetasi esa nafaqat sanʼat- toranturaning yo‘qligi Akademi- shunoslarimiz uchun mahorat yada tadqiqotlar umuman olib maktabi, balki xoreografiya yo‘nal- borilmaydi, degani emas. Profes- ishida bilim olayotgan talabalarim- sor-o‘qituvchilar, yosh mustaqil izni ham raqs sanʼatining bugungi tadqiqotchilar hamda magistrant- kundagi rivoji, raqqos va raqqosal- lar o‘zbek milliy raqsi va xoreografi- ar ijodiy faoliyatini yoritishga xi- ya sanʼati, baletshunoslik yo‘nal- zmat qilmoqda. Yutuqlarimiz bilan ishlarida ko‘plab izlanishlar olib maqtanishga arzigulik ishlarimiz bormoqda. Oxirgi yillarda olimlar- bisyor, ammo kamchiliklar ham imiz tomonidan O‘zbekiston folklor yo‘q emas. Biroq maqsadlar kat- raqslari, ularning janr xususiyati va ta. Bularning bari hali boshlanishi. zamonaviy musiqa ijodiyotiga taʼsi- Hali oldimizda bajarishimiz kerak ri, baletmeysterlik anʼanalari, shun- bo‘lgan vazifalar juda ko‘p. ingdek, Sharq xalqlarining milliy va mumtoz raqs maktablari o‘tmish hamda zamonaviylik kesimida o‘rganilmoqda. Bugun esa old- imizga qo‘ygan oliy maqsadimiz va orzuimiz amalga oshdi — aka- demiyamizda doktarantura bo‘limi tashkil etildi. Bu esa o‘z navbatida raqs sanʼati bo‘yicha ham yangidan yangi ilmiy izlanishlar va tadqiqot- lar olib borishimizga yo‘l ochdi. O‘zbekiston Respublikasi Inno- vatsion rivojlanish vazirligi tomoni- dan eʼlon qilingan “Xoreografiya sanʼati orqali imkoniyati cheklan- gan bolalarni jamiyatdagi faolligini oshirishga qaratilgan multimedia mahsulotini yaratish” va “Bolalar raqslari fanidan 3D tizimli interak- tiv o‘quv-uslubiy qo‘llanma yarat- ish” mavzusidagi amaliy grant loy- ihasi tanlovida ishtirok etildi. Tanlovda filologiya fanlari nomzodi, professor v.b. R.Jomon- ov rahbarligidagi hamda filologi- ya fanlari doktori H.Hamroyeva rahbarligidagi amaliy loyihalar bo‘yicha g‘oliblik qo‘lga kiritildi. Shuningdek, “Yosh olimlar ken- gashi” faoliyati ham kundan-kun- ga rivojlanib bormoqda. Yosh

10 Annotatsiya: Maqolada zamona­ viy sanʼat tarixining dolzarb masalalari ТАНЦЕВАЛЬНОЕ kontekstida Oʻzbekiston raqs sanʼati ИСКУССТВО tarixi, uning asosiy bosqichlari va УЗБЕКИСТАНА: rivojlanish davrlari masalalari koʻrib ВОПРОСЫ chiqiladi. Raqsning kelib chiqishi ИСТОРИИ masalalari ko’rib chiqiladi, mamlakat raqs madaniyatining janr va uslubiy Мухаббат xususiyatlari aniqlanadi. Туляходжаева доктор Kalit so‘zlar: san’atshunoslik, искусствоведения teatrshunoslik, raqs, xoreografiya, madaniyat, raqs kompozitsiyalari, sharq miniatyuralari. Аннотация: В статье, в контек- сте актуальных вопросов совре- менного искусствоведения, рас- сматриваются вопросы истории танцевального искусства Узбеки- стана, его основные этапы и пе- риоды развития. Затрагиваются вопросы происхождения танца, определяются жанровые и стили- стические особенности танцеваль- ной культуры страны. Ключевые слова: искусство- ведение, театроведение, танец, хореография, культура, танце- вальные композиции, восточная миниатюра. Annotation: In the article, in the context of topical issues of contemporary art criticism, the issues of the history of dance art of Uzbekistan, its main stages and stages of development are considered. The questions of the origin of dance are touched upon, genre and stylistic features of the country’s dance culture are determined. Key words: art history, theater studies, dance, choreography, culture, dance compositions, oriental miniature.

11 №01 2022 Основными источ- ТЕАТРУ XIX – конец XX вв. – искус- СРЕДНЕЙ ство периода колониза- никами изучения АЗИИ БОЛЕЕ ции Туркестана царской ДВУХ С Россией и вхождение истории искусства региона в состав совет- ского тоталитарного го- являются археологи- сударства. Девятый – с ческие памятники, данные геологии, ан- тропологии, истории, мифологии, фолькло- ПОЛОВИНОЙ 1991 года – искусство не- ра, живописи, скуль- зависимого Узбекистана птуры. С середины 19 ТЫСЯЧ ЛЕТ как наследника и про- века история искусств должателя многовеко- открывала для себя вой истории, культурных все новые разделы. Благодаря традиций, искусства. [1. 13-23] успехам археологии вопрос о пе- В театроведении Узбекиста- риодизации искусства был постав- на вопросами истории искусства лен на научную основу. занимались видные ученые М. Р. В искусствоведении Узбекиста- Рахманов, М. Х. Кадыров, Л. А. Ав- на вопросам истории искусства, деева. В известной книге акаде- его периодизации посвящены мика М. Р. Рахманова «Узбекский исследования М. Е. Массона, Г. А. театр с древнейших времен до 1917 Пугаченковой, Л.И. Ремпеля, Э. В. года», выпущенной издательством Ртвеладзе. Академик АН РУз А.А. литературы и искусства имени Г. Хакимов в своей книге «Искусство Гуляма в 1981 году, на основе ар- Узбекистана. История и современ- хеологических находок, истори- ность», выпущенной издательством ческих, филологических данных, журнала «San’at» в 2010 году, опре- памятников изобразительного и деляет следующую периодизацию. прикладного искусства, фолькло- Первый – II тыс. до н.э., когда на ра, древних письменных источни- территории современного Узбе- ков было выявлено, что узбекский кистана складываются три истори- театр представляет собой сложную ко-культурных региона – Бактрия, историко-художественную систе- Согд и Хорезм. Второй – I пол. I тыс. му, обладающую богатыми древ- до н.э., - искусство ранних государ- ними традициями, что театру Сред- ственных образований. Третий – ней Азии более двух с половиной конец IV в. до н.э. - IV в. н. э. – эпоха тысяч лет. эллинизма был ознаменован вы- Ранее исследователь А. Ф. Кор- соким подъемом художественной сакова в своем научном труде «Уз- культуры. Четвертый – V-VIII вв., бекский оперный театр» также когда формируется своеобразный заключает, что «археологические тюрко-согдийский художествен- находки на территории Средней ный симбиоз, искусство государств Азии свидетельствуют о суще- раннего средневековья. Пятый – ствовании здесь эллинистических IX-XIII века – культура и искусство театров не только в период Гре- государств Мавераннахра. Шестой ко-Бактрийского государства, но и – ХIV – начало XVI вв. – искусство в следующие века, в эллинистиче- эпохи Амира Темура и Темуридов. ских государствах – Хорезме, Пар- Седьмой – XVII – первая половина фии, Согдиане. [3. 11-38] ХIX вв. – искусство узбекских ханств В научном труде М. Рахманова – Хивинское, Бухарское, Коканд- театральное искусство, вбираю- ское. Восьмой – вторая половина щее в себя слово, действие, музы-

12 ку, песню, танец, пластику, в своем тафорической выразительностью. развитии подразделяется на шесть Обратившись к явлениям живой периодов. Первый – I тыс. до н.э. – IV природы и эмоциональному, ду- в. до н.э. Второй – эллинистический шевному миру человека, танец театр Средней Азии III век до н.э. – стал занимать в культуре нашего IV век н.э. Третий – театр раннего региона прочное место, сопро- средневековья V-IX вв. Четвертый – вождая труд, жизнь, досуг людей, театр в эпоху развитого феодализ- отображая в пластических фор- ма IX – XVII вв. Пятый – театр XVIII мах их чувства и переживания. Ни – конец XIX вв. Шестой – начало ХХ одно празднество, ни одна торже- века рождение нового узбекско- ственная религиозная процессия го театра. Данной периодизации не проходила без танца. В своей возможно придерживаться и при основе танец – это ряд телодвиже- рассмотрении исторического раз- ний, согласованных с настроени- вития танцевального искусства Уз- ем человека и подчиненных музы- бекистана. кальному ритму. А музыкальный ритм – это музыка и песня, которым С древних времен свои радо- подчиняются телодвижения, выра- сти, печали, беды, стремления, на- жающие различные чувства. дежды народ высказывал в мас- совых гуляниях, игрищах, плясках, О древности танца говорят основу которых составлял синтез легенды, обычаи, изображения песен, драматического, пластиче- на предметах первобытного изо- ского действия. Существуют науч- бразительного искусства. На ке- ные предположения, что профес- рамике эпохи неолита и бронзы сиональный танец выделился из встречаются фигурки костюмиро- народных игр, культовых обрядов, ванных танцовщиков. На одном из магических ритуалов, религиозных наскальных изображений эпохи мистерий. Танцевали жрецы, жри- неолита, обнаруженных на терри- цы, участники культовых действ, тории Узбекистана зафиксирована изображая богов, полубогов, геро- группа их трех человек, движущих- ев эпических преданий, используя ся хороводом. «Выразительные и при этом разнообразные комбина- подчеркнутые силуэты, близкие к ции телодвижений и жестов. Как танцевальной пластике, говорят о правило, это были специально под- существовании в древности тан- готовленные танцовщики, хорошо цевальной культуры с присущими владеющие исполнительской тех- ей формами, жанрами, лексикой, никой, пластикой тела. В процес- семантикой, композицией, числом се исполнения культовых обрядов, участников. Воплощая ритуаль- религиозных мистерий движения ные пляски, художник в зависимо- подвергались художественному сти от вида обряда использовал те обобщению, своеобразно переда- или иные предметы, одежду (Сай- вая через пантомиму, ритмические мали – Таш, Кирбукан). Наиболее жесты – мировосприятие, способ характерные элементы он выра- мышления, мысль, эмоциональное жал ритмом и динамикой фигур, настроение, душевное состояние а коллективный характер танца – человека. Танец становился пла- идентичностью плясовых телодви- стическим выражением мысли, жений. В отдельных петроглифах чувства, страсти. ощущается не только темперамент исполнителей, но и лирический Постепенно танец обретал но- настрой художника, переданный вое содержание, проникался ме-

13 №01 2022 плавными контурами фигур, лег- ка, трюкачество, жонглирование и кой посадкой колен (Сармышсай, другие цирковые жанры. Необхо- Саймали – Таш). [4. 11-12] димыми атрибутами масхарабозов Хорезма являются, например, ма- Среди наскальных изображе- ска, изготовленная из козьей шку- ний, обнаруженных при раскоп- ры и конусообразная двурогая или ках в Средней Азии можно видеть просто лохматая шапка из козьего фигуры пляшущих людей с хвоста- меха. По традиции масхарабоз оде- ми. На этих изображениях древ- вает маску и костюм, привязывает ние люди не только фиксировали к обуви колокольчик. Любое пред- процесс охоты, а воспроизводили ставление масхарабозов начина- какие-то, видимо, магические дей- лось с напева мелодии песни ак- ства, связанные с поклонением тером и затем исполнялась пляска, животному. Известно, что древние которая в Хорезме и сегодня носит охотники пользовались приемами название «гуль уфари» (смешной маскировки под животных, что по- танец). Самые старые масхарабозы могало им приблизиться к стаду. Хорезма утверждают, что когда-то Изображение ряженых плясунов пляска называлась «маймун уфа- рассказывает не только о приемах ри» - «танец обезьяны», который охоты, но и об отношении к окружа- можно назвать потешным кривля- ющему миру. Человек «подражал» нием, пляской-дразнилкой. Сохра- животному, он повторял его дви- нились сведения, что еще в начале жения, повадки. Можно сделать 30-х годов двадцатого века эти тан- вывод, что исполнение своеобраз- цоры надевали на себя маску обе- ных пантомим и плясок являлось зьяны. [2. 26] «подражанием» бытовым и трудо- вым действам. [2. 24] Мифологическая система обо- жествляла персонифицировала На наскальных рисунках, най- явления природы. В священной денных в горах Сармиш (близ го- книге религии зороастризма «Аве- рода Навои), датируемых 1 тыс. до сте» (VII-VI вв. до н. э.) бог солнца, н. э. есть изображение танцующих правды, победы Митра был могу- пар. Они принимают участие либо чим мужественным юношей, бес- в празднике, либо в народной игре. страшным героем, а богиня воды «Движения пластичны, выражают Анахит представала в образе пре- радостное приподнятое настрое- красной сильной девушки, об- ние. Их руки взлетают, принима- лаченной в роскошную мантию. ют форму полукруга и опускаются Такими они представали в риту- вниз. Линии их движений мягкие, альных танцах, действиях. Памят- пластичные. Немного оторвав но- ники изобразительного искусства сок от земли они мелко и осторож- сохранили разные варианты обра- но переставляют ноги. Головной за Анахит. Ученые доказывают, что убор этих танцоров очень похож на обряды, посвященные ей, прохо- головной убор древних актеров, ко- дили оживленно, бурно, включали торые носили конусообразные кол- диалоги, хороводы, танцы. [2. 28] паки с наконечниками». [2. 31-32] Наряду с официальной зоро- О давнем происхождении тан- астрийской религией, существо- ца говорят и представления мас- вали и первобытные религии харабозов (лицедеев, скоморохов, – языческие. Народы празднова- потешников, шутов), в которые ли церемонии, обряды не только входили – пантомима, танцеваль- весной, но и осенью после уборки ная пантомима, пляска, акробати-

14 урожая. В народных играх, культо- из Самарканда, Бухары, Кашгара, вых обрядах разыгрывались разно- гастролировавших труппами в образные веселые действа, пелись Китае. В них описывается, что в то шуточные песни, исполнялись тан- время широко были распростра- цы, комические сценки, которые нены сотни танцев туркестанских связаны были с подражанием жи- народов. Особым успехом пользо- вотным, птицам, повадкам людей. вались танцовщицы из Самаркан- Пантомимы преимущественно да и Бухары, которые «с быстротой были связаны с трудовыми дей- ветра, порывисто кружились влево ствами, обрядовыми традициями, и вправо, их фигуры, ноги, движе- спортивные – демонстрировали ния головы, мимика лица были вы- силу, навыки, пластику танцоров. разительны, пластичны, их станы изгибались подобно дуге и где бы Танец бытовал в храмах, двор- они ни выступали – во дворце, сре- цах, открытых площадях, базарах, ди народа, в храмах – всегда пока- ярмарках, пиршествах, воинских зывали свое высокое искусство и состязаниях, домашних условиях и очаровывали зрителей». [2. 100] сопровождался мелодиями, песня- ми, ударными инструментами, груп- В XIV – XV века в эпоху Тимура и повыми инструментами, карсаками, тимуридов наука, литература, изо- звучащими предметами (ножами, бразительное искусство, музыка, саблями, палками), звуковой под- театр, танцевальное искусство до- держкой голосом, восклицаниями стигают своего апогея. Множество танцующих. С точки зрения изобра- рукописей и исторических трудов, зительных, лексических, пластиче- дневники послов свидетельству- ских, технических средств узбекский ют, что Темур, создавший мощное, танец воплотил в себе разнообраз- сильное государство, большое ме- ные выразительные приемы, кото- сто уделял благоустройству стра- рые зародились в древности. ны и прежде всего своей столице Самарканд, которую он превратил Центральная Азия наследница в «сияющую точку мира». В трудах великих культур – и об этом сви- испанского посла Клавихо, ученого детельствуют памятники изобра- Али Езди есть множество подроб- зительного искусства, найденных ных описаний массовых театра- при раскопках археологом С. Тол- лизованных празднеств, карнава- стовым. Во дворце Топрак-кала лов в Самарканде в честь побед (дворец хорезмских царей, III век Темура, которые сопровождались н.э.) высотой 4-х этажного дома, музыкой, танцами, играми, пирше- на стене одного из залов сохрани- ствами, различными песенными, лось изображение двух танцующих танцевальными композициями, юношей. Там же обнаружен специ- цирковыми номерами. альный зал для танцев. На его на- стенных росписях частично сохра- Источники свидетельствуют нились изображения большого также о том, что во второй полови- танцевального ансамбля, выступа- не XV и в начале XVI века популяр- ющего в масках. [2. 73] ными были так называемые пляски дервишей зикри самоъ, ритуаль- В письменных источниках ный танец суфиев, последователей «Древняя история Тан» (618-907 вв суфийского течения, в которых ак- н.э.), династия, которую называют тивное участие принимали музы- золотым веком Китая, можно най- канты, певцы, танцоры. [5. 68-69] ти сведения о деятельности му- зыкантов, актеров, танцовщиков О танцевальном искусстве

15 №01 2022 эпохи темуридов наглядно сви- дожника Мирак Наккаша. По цен- детельствует и восточная миниа- тру изображены фигуры четырех тюра. Изобразительное искусство танцовщиков, возможно дерви- гератской школы миниатюры – это шей, которые темпераментно и ис- уникальное явление, привлекаю- туплено исполняют танец, образуя щее особым видением мира пре- круг. На них халаты с удлиненными красного. Одновременно она яв- рукавами, на головах чалма. Можно ляется неоспоримым бесценным предположить, что это обрядовый документальным свидетельством танец или ритуал изгнания злых культурной жизни людей. Г. Пуга- духов. Здесь же музыканты, играю- ченкова пишет: «Характерной чер- щие на нае и бубнист, отбивающий той восточной миниатюры являет- ритм. Художник передает непре- ся и то, что какой бы исторической рывность и интенсивность движе- давности не были изображенные ний танцующих. Энергичные по- на ней события, они передаются в вороты головы, корпуса в разные современной художнику среде и стороны, размашистые взмахи рук обстановке. Будь то легендарный вверх и вниз, развевающиеся полы царь Джамшид, реальные Алек- халатов все это вместе создают ат- сандр Македонский или Чингис- мосферу магии, гипнотического та- хан, их костюмы, архитектура, быто- инства происходящего. вые детали соответствуют времени и месту создания миниатюры. Ис- Иной атмосферой проникну- следователям это всегда помогает та миниатюра, где основное вни- в определении страны создания мание сосредоточено на испол- миниатюры, к познанию разно- нительнице танца, находящейся го рода реалий соответствующего в центре композиции. На ней си- времени и места». [6. 9] ний длинный камзол с короткими рукавами, который подчеркивает Многофигурные композиции стройность ее фигуры. Из-под по- восточной миниатюры позволяют лов камзола видны серые шарова- видеть одновременно и архитек- ры. На голове платок с налобными турный декор экстерьера и инте- украшениями. Печально склонив рьера. Вместе с тем художники-ми- голову, она смотрит вниз. Стан тан- ниатюристы: Камалиддин Бехзад, цовщицы изогнут, колени немного Мирак Наккаш, Махмуд Музаххиб, согнуты. Выразительна гибкая пла- Касым-Али и другие умело отобра- стика рук. Левая рука устремлена жали реальный быт того времени, вверх, а правая вниз. Танец про- запечатлевали внешний облик никнут лирикой и драматизмом, людей, отражали внутренний ду- навеян грустью и печалью. ховный мир человека. Особенно привлекало К. Бехзада изображе- На другой миниатюре можно ние человека в действии: в труде, видеть пиршество, где уже две тан- в охоте, в боевых сражениях, во цовщицы легкими, плавными дви- время пиршеств. Художника инте- жениями идут по кругу. Они одеты ресовал процесс общения людей в длинные платья, поверх которых друг с другом, процесс игры на му- надеты длинноватые, но с коротки- зыкальных инструментах, исполне- ми рукавами камзолы. На голове у ния танца, пантомимических сцен, них платки, налобные украшения. ритуальных обрядов. Атмосфера восторга, веселья, Удивительной энергетикой радости передана в миниатюре проникнута одна из миниатюры ху- «Пир Бабура в Кабуле по случаю рождения Хумаюна». В центре тан-

16 цовщица, одетая в желтое шелко- ются плавно, грациозно и изящно, вое платье, перетянутое в плечах они скользящими движениями белым шарфом. На голове кону- танцуют на кончиках пальцев ног. сообразная шапочка, украшенная Движения рук и ног синхронно, узорчатым рисунком, на шее зо- что говорит об исполнительском лотые украшения, а в ушах побле- мастерстве, технической подготов- скивают серьги. На руках у танцов- ленности. Это дает возможность щицы кастаньеты, на босых ногах предположить, что при создании колокольчики. танца проводились репетиции и при дворе Хусейна Байкары суще- Справа сидят женщины, игра- ствовал коллектив танцовщиц и ют на дойрах. Они поют песню. были мастера хореографы. Слева сидят мужчины. Отчетливо видны музыкальные инструменты, В частности, известный исто- на которых они исполняют жиз- рик Зайниддин Махмуд Васифи, нерадостную, задорную мелодию: писатель, поэт, автор сборника тамбур, зурна, двойной барабан. исторических, биографических за- Музыканты образуют круг, в кото- писей, мемуаров «Удивительные ром танцовщица увлеченно отпля- истории», где предстает широкая сывает танец вместе с мужчиной, в картина различных сторон жизни руках у него сабли, буквально рас- многих городов и регионов Сред- секающие воздух. Движения де- ней Азии 15-16 веков, писал, что в те вушки легкие, быстрые, страстные, времена существовали школы, где а у мужчины они выразительные, обучали молодых людей искусству смелые, размашистые. Оба они пения, танца, музыки. темпераментно и эмоционально танцуют, отбивая ритм ногами. Исторические памятники изо- бразительного, прикладного ис- На миниатюре из Тегеранского кусства Узбекистана, миниатюры музея изображено пиршество деву- гератской школы представляют со- шек и женщин. Танцовщица испол- бой поистине великое культурное няет изящный танец, ей аккомпа- наследие, убеждают в том, что уз- нирует на дойре другая женщина, а бекский танец на протяжении сво- третья – поет. Есть еще миниатюры его развития проходил достаточно в этом же музее, где изображены интенсивный процесс развития. и мужчины – танцовщики Герата, Формировались собственная тан- которые обладали удивительным цевальная лексика, своеобразная мастерством ритма, высокой изо- пластика, свои приемы соотнесе- бретательностью. Двое исполняют ния движения и музыки. Язык тан- смешной пантомимический танец, ца складывался из комбинации а в центре танцор, который сопро- жестов, положения рук, ног, движе- вождает свой танец пением. ния корпуса, присущих пластике народа, его мыслям, чувствам, на- Еще на одной миниатюре, хра- строению. Тематика и содержание нящейся в Тегеранском музее изо- танцев были связаны с календар- бражена одна из сцен пиршества, ными празднествами, фольклором, которое происходит в султанском народным эпосом, классической дворце Хусейна Байкары. В пре- поэзией Востока. красном зале дворца 12 танцовщиц, образовав круг, исполняют хоро- Рядом с традиционным массо- водный танец. У них чуть открыты вым народным танцем обретает уста, видимо они поют танцуя, сле- значение и светский танец, где тан- дуя за словами песни. Руки двига- цовщицы выступают в роскошных

17 №01 2022 дворцах перед правителями, име- В конце XIX начале XX века уз- нитой знатью в честь торжествен- бекское танцевальное искусство ных событий. Тематика, стиль и было представлено танцами боль- композиция светского танца были ших форм, общее название кото- продиктованы событием, которому рых «катта уйин» и танцами малых был посвящен праздник или пир- форм «хона базм», а также группой шество. Почти всегда музыка вклю- театрализованных танцев, цирко- чала вокальное сопровождение и вых танцев и плясками-импрови- движения танца следовали за тек- зациями. Выделялись три группы, стом и словами песни. получившие название: ферган- ская, бухарская, хорезмская шко- Светский танец имел свою осо- ла. Каждая из этих школ писала бую исполнительскую технику, ко- известный театровед по истории торой были присущи свободная хореографического искусства Уз- выразительность пластики тела, из- бекистана Л. Авдеева имеет свои ящество осанки, мастерство владе- особенности и своеобразие, обла- ния существующими традициями, дает собственным стилем, мане- техническими приемами, навыка- рой исполнения. [7. 15] ми исполнительского мастерства, актерской игры. И еще способность В середине 20-х годов ХХ века к творческой интерпретации. Поэ- начинают активно организовы- тому и исполняли этот танец преи- ваться государственные профес- мущественно профессиональные сиональные танцевальные и тан- танцовщицы и танцовщики, об цевально-песенные коллективы, этом можно судить по многочис- творчество которых основывалось ленным восточным миниатюрам. на синтезе традиционных танце- Это были сольные, парные танцы, вальных ценностей и поиске но- совместные женские и мужские. вых путей развития уже узбекского Здесь было все продумано до ме- сценического танца. В этом про- лочей – сюжет, рисунок, компо- цессе участвовали знаменитые зиция танца, его стилистические мастера танцевального искусства особенности, манера исполнения, Тамара Ханум, Мукаррам Тургун- костюм, украшения, головной убор, баевой, Исахар Акилов, которые обувь, кастаньеты, колокольчики. творчески переосмысливали до- стижения традиционного народ- С ростом городов професси- ного танца. Их запоминающиеся ональные исполнители объеди- сольные и массовые танцы, кон- нялись в особые цеха. Различные цертные программы становились культовые торжества и церемонии, яркими явлениями танцевального свадьбы, народные игры не прохо- искусства Узбекистана, обогащали дили без участия актеров, танцоров, образную структуру танцевального комедиантов, музыкантов. Интерес языка разнообразием форм, сти- народа к искусству расширял круг лей, жанров. деятельности исполнителей. Су- ществовали степные танцы, танцы Знаменитый ансамбль «Ба- горцев, мужские и женские танцы, хор» можно без преувеличения культовые и светские, народные и назвать вершиной отечественной профессиональные, которые в свою хореографии, вершиной узбекско- очередь подразделялись на лири- го сценического танца, вершиной ческие, героические, комические, мастерства М. Тургунбаевой. Бле- пантомимические, ритуальные, об- стящий хореограф, великолепный рядовые, спортивные, бытовые. балетмейстер она создавала ори-

18 гинальный репертуар, обновляла сивная манера исполнения выразительные средства танца, сочетались с восточной грацией и разрабатывала принципы хорео- технически безупречным мастер- графического текста, хореографи- ством танцовщиц. В каждом танце ческих структур. Её поиски креп- присутствовали выразительность, чайшими узами были связаны с одухотворенность, лирическая по- классическими традициями и до- этичность, темпераментность, ро- стижениями исполнительского ма- мантическая возвышенность. стерства. Интересные, самобытные решения формировали и развива- Сегодня танцевальное искус- ли узбекский сценический танец, ство Узбекистана бережно сохра- выявляли в искусстве ансамбля няет накопленные веками тради- своеобразие национальных тан- ции, опыт ведущих хореографов цевальных традиций. Танцовщицы и балетмейстеров страны. Однако блестяще осваивали все тонкости вопрос о соотношении богатейших академической школы классиче- традиций танцевального искусства ского танца и танца народного. Ве- с современными тенденциями об- личавость и сдержанно-экспрес- новления остается актуальным и ждет своего решения. ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА: 1) А.А. Хакимов «Искусство Узбекистана: история и современность» - Ташкент, изд-во журнала «San’at», 2010. 2) М.Р. Рахманов «Узбекский театр с древнейших времен до 1917 года» - Ташкент, изд-во Г. Гуляма, 1981. 3) А.Ф. Корсакова «Узбекский оперный театр». Глава «Из глубины ве- ков до 1917 г.» - Ташкент, 1961. 4) Назилов А.Д. «Наскальные изображения в графике (проблемы ком- позиции и реконструкции)». Автореферат кандидатской диссертации, 2010 5) М.Х. Кадыров «Труды по истории зрелищных искусств Узбекиста- на», том 1 – Ташкент, изд-во журнала «San’at», 2010 6) Г.А. Пугаченкова «Среднеазиатские миниатюры» - Ташкент, Глав- ная редакция энциклопедий. 7) Л.А. Авдеева «Танцевальное искусство Узбекистана» - Ташкент, 1963.

INKLYUZIV 19 №01 2022 TAʼLIMDA RAQS MASHG‘ULOTLARI Annotatsiya: Ushbu maqolada OLIB BORISHNING hozirda yangi O‘zbekistonda O‘ZIGA XOS xoreografiya sohasida amalga JIHATLARI oshirilayotgan ishlar, qo‘lga kiritilgan yutuqlar borasida so‘z yuritilgan. Shahzoda Jumladan, yurtimizda imkoniyati Xudoynazarova cheklangan bolalarni hayotga O‘zbekiston davlat bo‘lgan faolligini oshirish, bu borada oreografiya akademiyasi xoreografiya sohasining nechog‘lik o‘qituvchisi ahamiyatli ekanligi borasida so‘z yuritiladi.  Kalit so‘zlar: Xoreografiya, raqs, sanʼat, psixologiya, inklyuziv taʼlim. Аннотация. В данной статье рассказывается о работе, которая в настоящее время проводится в новом Узбекистане в области хо- реографии, о достигнутых успехах. В частности, речь пойдет о повы- шении жизнедеятельности детей с ограниченными возможностями в нашей стране, о том, насколько важна сфера хореографии. Ключевые слова: хореогра- фия, танец, искусство, психология, инклюзивное образование. Abstract. This article describes the work that is currently being carried out in the new Uzbekistan in the field of choreography, about the successes achieved. In particular, we will talk about improving the life of children with disabilities in our country, about how important the sphere of choreography is. Keywords: choreography, dance, art, psychology, inclusive education. Bugungi kunda yangi O‘zbekiston­ da har sohada bo‘lgani kabi xoreografiya sohasida ham bir qator ilmiy izlanishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, o‘zbek xoreografiyasini rivojlantirish borasida ko‘plab ijobiy yutuqlar qo‘lga kiritilmoq- da. Buning yaqqol misoli sifatida o‘zbek xoreografiyasi tarixida shu kungacha “Xoreografiya sanʼati orqali imkoniyati

20 cheklangan bolalarning jamiyatdagi “Xoreografiya sanʼati orqali imkoniya- faolligini oshirish” mavzusida biror- ti cheklangan bolalarning jamiyatda- ta ilmiy ish qilinmagan edi. Ammo gi faolligini oshirish” mavzusidir. Bu bu yil bu mavzuga juda katta eʼtibor borada, yuqorida taʼkidlanganidek, qaratildi, hatto bu mavzuni atrofli- juda katta ishlar amalga oshirilmoq- cha to‘liq o‘rganish va jamiyatga tat- da. Chunki bu mavzu nafaqat bizning biq etish maqsadida davlat tomoni- yurtimizga, balki butun dunyo im- dan grant ham ajratildi. Bularning koniyati cheklangan bolalari uchun barchasi O‘zbekistonda xoreografi- o‘ta dolzarbdir. Agarda biz ushbu ya sohasini har tomonlama ravnaq mavzumizni keng omma eʼtiboriga toptirish, O‘zbekistonda milliy raqsni, havola eta olsak va amaliyotda to‘g‘ri xoreografiya akademizmi faoliyatini qo‘llasak, bu holat o‘z samarasini be- keng yo‘lga qo‘yish uchundir. Taʼkid- radi hamda ko‘plab imkoniyati chek- lash joizki, ayni kunlarda O‘zbekiston- langan bolalarning hayotda faollig- da yagona bo‘lgan O‘zbekiston davlat ini oshiradi. Shu maʼnoda, nogiron xoreografiya akademiyasida ko‘plab va imkoniyati cheklangan bolalar- yetuk kadrlar tarbiyalanmoqda. Ular ga taʼlim berish, ularni ijtimoiy hi- orasidan nafaqat ijodkorlar, balki moyalash, jamiyatda o‘z o‘rniga ega olimlar ham yetishib chiqmoqda. bo‘lishiga yordam berish masalalari Hozirga qadar xoreografiya sohasida kun tartibiga qo‘yilmoqda. o‘zbek tilida yozilgan XOREOGRAFIK Bugunga kelib adabiyotlar, ayniqsa HARAKATLAR chet el adabiyotlari ORQALI ularga taʼlim berish- juda kam edi. Hozirga IMKONIYATI kelib akademiya mu- CHEKLANGAN ning turli usul va vosi- rabbiylari tashabbusi SHAXSDA bilan bir qator ilmiy talari qo‘llanilmoqda. adabiyotlar tarjima qilindi. Shu bois Xo- Bizning nazarimizda, reografiya akademi- yasi kutubxonasi kun imkoniyati cheklan- sayin ilmiy asarlar bi- gan bolalarning jamiyatdagi faollig- ini oshirishda sanʼat turlaridan, shu jum- ladan, xoreografiya sanʼatidan foydalan- lan boyib bormoqda. TIBBIY- ish juda samarali his- Bizda avvallari amaliy- oblanadi. Chunki xo- otga kuchli eʼtibor ber- FIZIOLOGIK reografik harakatlar: ilardi-yu, ammo ilmiy raqs, ritmika, musiqa asarlar yetishmasligi O‘ZGARISHLAR va jismoniy mash- sababli nazariya oqsab SODIR BO‘LADI qlarning bir paytda qolayotgan edi. Bir- hamohang bajarilishi oq so‘ngi yillarda xo- imkoniyati cheklan- reografiya sohasida gan bolaning jismoniy, olimlarimizning izlanishlari o‘z sa- ruhiy-psixologik va aqliy rivojlanishi marasini berdi, nazariya amaliyot bi- uchun qulay imkoniyat yaratib bo‘la- lan tenglashdi, akademiyaning ilmiy di, bolada o‘ziga ishonch, qatʼiyat salohiyati, kadrlar saviyasi ko‘tarildi. bag‘ishlaydi[1]. Xoreografik harakat- Bularning barchasi yangi O‘zbekis- lar orqali imkoniyati cheklangan tonda bizga berilgan imkoniyatlar tu- shaxsda tibbiy-fiziologik o‘zgarishlar faylidir. sodir bo‘ladi, unda sanʼat orqali ol- Shu kunlarda eng dolzarb mav- amni anglash ko‘nikmalari shaklla- zulardan biri, bu - biz yoritayotgan nadi, uning estetik didi oshadi, eng

21 №01 2022 muhimi, o‘zini jamiyat uchun kerakli shilaydi, o‘zidagi nuqsonlarni yengib shaxs deb hisoblay boshlaydi. o‘tib, jamiyatning faol aʼzosiga aylan- ishiga ko‘maklashadi. Maʼlumki, xoreografiya darslarida mashg‘ulotlar ko‘pincha xona devor- Bu jarayon, aslida, ancha murak- lariga o‘rnatilgan maxsus jihoz – mo- kab bo‘lib, bolaning tibbiy-psixologik slama (stanok) oldida bajariladi. Im- holatlarini aniq hisobga olishni taqo- koniyati cheklangan bolalar uchun zo etadi. Nazarimizda, bu jarayon- ham uskuna oldida bajariladigan da musiqaga katta eʼtibor berila- mashqlar juda muhim. Chunki bun- di, chunki musiqa orqali bolalar o‘z day mashqlarni amaliy va nazariy ji- his-tuyg‘ularini izhor eta oladilar. hatdan to‘g‘ri bajarish bola gavdasi- ning, mushak va suyaklarining to‘g‘ri Imkoniyati cheklangan bolalar o‘sishini taʼminlaydi, qaddini raso uchun ritmika darslari raqs o‘rgan- qilib, o‘ziga bo‘lgan ishonchni ya- ishning boshlang‘ich qadami his- na-da orttiradi. oblanadi. Negaki, ritmika darslarida turli harakatlar musiqa jo‘rligida ba- Imkoniyati cheklangan bolalar jariladi. Ritmika bilan shug‘ullanish bilan olib boriladigan mashg‘ulot- esa nogiron bolalarda abjirlikni, ch- larda o‘qituvchi raqs sanʼati tarixi, aqqonlikni rivojlantiradi, shu jum- rivojlanish yo‘llari, sanʼatning boshqa ladan, ularda gavda mutanosibligini turlari bilan aloqasi to‘g‘risida turli xil taʼminlab, ulardagi ruhiy taranglik suhbatlar olib bormog‘i, bahs-mu- - stress va siqiluvchanlikni bartaraf nozaralar uyushtirmog‘i zarur bo‘la- etadi. Ritmika darslarida o‘z badanini di. Ayni paytda o‘quv dasturlarin- tushunishni o‘rganadi. ing asosini o‘zbek milliy raqslarini o‘rganish tashkil etishi  maqsadga Bunday darslar o‘ziga xos yon- muvofiqdir. Negaki, o‘zbek milliy dashuvlarni taqozo etadi. Masalan, raqslaridagi turli harakatlarni: bosh, ritmika darslarini o‘yin tarzida olib qo‘l va oyoqning har xil holatlarini borish bolaning darsga qiziqishini o‘rganish, raqsda millat ruhi aks et- orttiradi. Topshiriqlar ham didaktik ganini anglab yetish orqali ularda o‘z prinsiplar asosida: oddiydan murak- Vataniga muhabbat, o‘z millatidan kabga, yengildan qiyinga qarab ber- g‘ururlanish va iftixor tuyg‘ulari shak- iladi. Ritmika darslarining dasturlari llanib boradi. ertak, hikoya shaklida bo‘lishi yoki mashhur sheʼrlar asosida tuzilishi Bizningcha, respublikamizda- maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bolalarn- gi imkoniyati cheklangan bolalar ing maktab tadbirlarida, turli festi- uchun mo‘ljallangan maktab-in- vallarda, konsertlarda raqs nomerlari ternatlarda ritmika va raqs fanlarini bilan qatnashishi ularda zavq-shavq, yo‘lga qo‘yish, buning uchun o‘qitu- iftixor hissini uyg‘otadi, natijada ular vchi-pedagog kadrlarni tayyorlash, hayotda dadil, qo‘rqmas bo‘lishga maxsus o‘quv dasturlari va qo‘llan- o‘rganadilar. malarni tayyorlash zarur. Chunki raqs va ritmika bilan shug‘ullanish har qa- Sog‘lom bolalarning xoreografik nday organizm uchun, xususan, im- taʼlimi jismonan kuchli shaxsni koniyati cheklangan bolalar uchun shakllantirishga qaratilgan bo‘lib, nihoyatda muhim bo‘lib, ular uchun harakatlarning muvofiqlashtirilgan zarur bo‘lgan sport yuklamasini be- koordinatsiyasi, harakatlanish din- radi. Binobarin, ritmik va xoreografik amikasi, o‘qitilgan xotira va diqqat harakatlar bolaning sog‘lig‘ini yax- markazida bo‘ladi. Aksariyat bo- shilaydi, ruhiy kayfiyatini ko‘taradi, lalar uchun raqs darslari bir qator o‘z tengdoshlari bilan muloqotni yax- psixologik muammolarni hal qilish, tengdoshlari va o‘qituvchilari bilan

22 muloqot qilishda aloqa muammo- qobiliyati past bo‘lgan bolalar darhol larini yengishga imkon beradi. Xud- moslasha olmasligini taʼkidlaymiz. di shu narsani maxsus bolalarning Guruh raqamlarini sahnalashtirish xoreografik taʼlimi jarayonida ham ularga o‘zlarining psixo-emotsional ko‘rishimiz mumkin. Tuzatish peda- holatlarini raqs orqali ifodalashning gogikasi bo‘yicha nazariy ishlarda biz yangi usulini topishga imkon beradi. buning tasdig‘ini topamiz. Masalan, Boshqa bolalar bilan muloqotda ular tadqiqotchi E.G.Rechiskaya yozadi: yana-da ochiq bo‘lib, his-tuyg‘ularini «Sinfdan tashqari ishlarda kar va ko‘zi ifoda etishning yangi plastik usulla- ojizlar uchun nafaqat ijodiy qobili- rini izlaydilar. Xulosa o‘rnida shuni yatlarni rivojlantirishga, balki bolan- aytish mumkinki, inklyuziv taʼlimda ing o‘qituvchilar bilan yoki umuman raqs mashg‘ulotlari olib borish juda guruh bilan muloqotini faollashtirish muhimdir. Imkoniyati cheklangan uchun hissa qo‘shadigan ritmik va bolalar uchun xoreografiya sanʼa- raqs darslari taklif qilinishi mumkin, tining o‘rni va ahamiyati katta. No- ularning muammolarini aniqroq if- gironligi bo‘lgan bolalar bir necha odalash, ichki qarama-qarshiliklar tadqiqot va xoreografiya darslaridan tajribasidir”[1]deya taʼkidlaydi. so‘ng  ijobiy dinamika ko‘rsatdilar. Shaxsiy amaliyot natijalariga ko‘ra, biz guruhga kiradigan eshitish FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Агафонова Н. А., Храмцов П.И. Физическое развитие и состояние здоровья старших дошкольников компенсирующих ортопедических групп // Гигиена и санитария. 2007. 2. Александрова Н.А. Балет. Танец. Хореография: краткий словарь танцевальных терминов и понятий. СПб.: Лань; ПЛАНЕТА МУЗЫКИ, 2008. 3. Алямовская В. Физкультура в детском саду: теория и методика ор- ганизации физкультурных мероприятий. М.: Чистые пруды, 2005. 4. Ашмарин Б.А. Теория и методика педагогических исследований в физическом воспитании: пособ. для студ., аспирантов и препод, ин-тов физ. кул-ры. М.: ФиС, 1978. 1Речицкая Е.Г., Гайдова Ю.В. Формирование межличностных отношений детей с нарушением слуха младшего школьного возраста. Монография. – М.: ООО “Горизонт”, 2-е изд., 2015.

RAQS 23 №01 2022 TERMINLARINI TARTIBGA SOLISH Annotatsiya: Ma’lum bir fanni, MUAMMOLARI kasb-korni egallashda, ta’lim-tarbiya tizimida terminlar muhim rol о‘ynaydi. Ravshan Jomonov Jumladan, о‘zbek raqsini ifodalovchi О‘zbekiston davlat sо‘z va terminlar ham mazkur sohani xoreografiya akademiyasi о‘rganishda alohida ahamiyat kasb “О‘zbek tili va adabiyoti” etadi. Lekin hozirga qadar о‘zbek kafedrasi professori v.b., raqs terminlari tо‘liq о‘rganilmagan, filologiya fanlari nomzodi ma’lum bir tizimga solinmagan. Bu borada yetarli ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmagan, soha lug‘atlari juda kam. Shu sababli ham о‘zbek raqsiga doir terminlarni tо‘plash, tizimga solish, ularning asosiy muqobillarini aniqlab, iste’molga kiritish dolzarb masalalardan sanaladi. Kalit sо‘zlar: raqs, о‘zbek raqsi, raqs terminlari, raqs maktablari, о‘zbek terminologiyasi muammolari, tushuncha va termin masalalari, terminologik lug‘atlar, izohli lug‘atlar. Аннотация: Термины играют важную роль в изучении опре- деленной науки, определенной специальности, в системе обра- зовательно-воспитательного про- цесса. В том числе, слова и тер- мины, выражающие узбекский танец, имеют особого значения в данной отрасли. Однако, до сих пор термины узбекского танца не изучены тщательном образом и не систематизированы, не про- ведены научно-изыскательные работы. Очень мало словарей по этой области. По этой причине собрать, систематизировать тер- мины узбекского танцевального искусства, определить основные их эквиваленты является очень актуальным вопросом. Ключевые слова: танец, уз- бекский танец, танцевальные тер- мины, танцевальные школы, про- блемы узбекской терминологии, вопросы понятия и термина, тер- минологические словари, толко- вые словари.

24 Annotation: Terms play an ifodalashga xizmat qiladi. Shunday important role in the study of a certain science, a certain specialty, ekan, raqs terminlarini to‘plash, in the system of the educational process. In particular, the words tizimga solish, asosiy muqobillarini and terms expressing the Uzbek dance are of particular importance saralash va iste’molga kiritish ham to this industry. However, so far the terms of the Uzbek dance have muhim vazifalardan sanaladi. not been thoroughly studied and systematized, scientific research Ma’lumki, o‘zbek raqsi o‘zining work has not been carried out. There are very few dictionaries in uzoq yillik tarixiga ega. Lekin this area. For this reason, to collect, systematize the terms of the Uzbek undagi terminlarning shakllanishi, dance art, to determine their main equivalents is a very topical issue. takomillashib borishi va qo‘llanish Key words: dance, Uzbek doirasi turli bosqichlardan o‘tgan. dance, dance terms, dance schools, problems of Uzbek Asrlar davomida o‘zbek raqsini terminology, issues of concept and term, terminological dictionaries, ifodalovchi so‘zlar maxsus terminlar explanatory dictionaries. sifatida qo‘llana boshlagan. Bu Har qanday jamiyat rivojida, xususan, ilm-fan taraqqiyotida borada “Katta o‘yin” turkumidagi terminlar muhim rol о‘ynaydi. Negaki, termin ma’lum bir fanning raqslarda ishlatilgan so‘zlarni aosiy tushunchalarini aks ettiradi, qо‘yilayotgan masalaning mazmun- misol keltirish mumkin. “Albatta, mohiyatini ochib beradi. Shu sababli ham fanlarni yoki muayyan bir sohani har bir terminologik sistemaning о‘rganishda о‘sha sohaga xos bо‘lgan terminlarga jiddiy e’tibor qaratiladi. shakllanishi va rivojlanishi ayni Jumladan, raqs san’ati ham о‘ziga xos terminlar tizimiga ega. Binobarin, shu sohaning tarkib topa borishi, о‘zbek raqs terminlari ham ma’lum bir davrda shakllanib, takomillashib shakllanishi va rivojlanishi bilan uzviy bormoqda. bog‘liq va o‘ziga xos jihatlariga ega. Shu о‘rinda termin so‘zining o‘ziga maxsus to‘xtalib o‘tish zarur Shunga o‘xshab, o‘zbek tili xoreografik bo‘ladi. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da ko‘rsatib o‘tilishicha, terminologiyasining o‘zbek milliy raqs termin “fan, texnika, kasb-hunarning biror sohasiga xos muayyan san’atining tarkib topishi, shakllanishi tushunchaning aniq va barqaror ifodasi” hisoblanadi [1, 73]. Demak, va rivojla¬nishi bilan bog‘liq o‘z yo‘li va raqs terminlari ham mazkur sohadagi tushunchalarning aniq va barqaror genetik asoslari mavjud” [2, 5]. Jumladan, o‘zbek raqs terminologiyasi ham o‘z shakllanish tarixiga ega bo‘lgan. Avvalo, insoniyatning ilk davridanoq paydo bo‘lgan mehnat qo‘shiqlari ta’sirida paydo bo‘lgan raqslarni ifodalovchi so‘zlar ham shakllanib borgan. Ular juda ibtidoiy bo‘lib, masalan, tosh, qayroq kabi so‘zlar bilan bog‘liq bo‘lgan. Kishilik jamiyatining rivoji bilan birga narsa-hodisalarni nomlash, ulardagi nozik jihatlarni atash ham takomillasha borgan. O‘zbek tilining qadimiy ildizlari qaysi davrlarga borib taqalsa, raqs terminlari ham taxminan o‘sha davrlarga borib taqaladi. Biroq tarixiy taraqqiyotning turli bosqichlarida san’atga, jumladan, raqs san’atiga bo‘lgan munosabat o‘zgarib turganligi sababli terminlarning rivojida ham to‘xtalishlar bo‘lgan. Ochig‘ini aytganda, XX asrning boshlariga kelib o‘zbek raqsi

25 №01 2022 terminlari qat’iy tarzda shakllanib, bukilib, tirsak pastga yo‘naladi, kaft takomillashib borgan. XX asrning tashqariga, barmoqlar yuqoriga 2-yarmiga kelib, ayniqsa, raqsga qaragan; chap qo‘l dastlabki holatda bo‘lgan e’tibor va talabning oshishi ko‘ylakni polda sudraydi. Gavda 3-, tufayli o‘zbek raqs terminologiyasi bosh 1-holatda. 1-taktda oyoqlarning takomillasha boshlagan. “Yon yo‘rg‘a” harakati bilan oldinga yurish qilinadi. Bir deganda o‘ng O‘zbek raqs terminlarini bir necha oyoqda to‘lig‘i bilan katta bo‘lmagan hududlar kesimida ham o‘rganish shaxdam qadam tashlanadi. Ayni mumkin. Chunki hozirgi o‘zbek raqsi­ paytda o‘ng qo‘l kaftini ichkariga da Farg‘ona, Xorazm va Buxoro raqs keskin qaratib, panjani yuzga maktablari bir-biridan ijro uslubiga yaqinlashtiradi, bosh o‘ngga qayriladi. ko‘ra farqlanib turadi. Tabiiyki, ularda Bir deganda chap oyoq 6-holatda o‘ng qo‘llanadigan terminlar ham o‘zaro oyoqqa oyoq uchiga yaqinlashadi. farqlanadi. Shu ma’noda mazkur raqs Ikkinchida oyoqlarning birinchidagi maktablaridagi raqs terminlarining harakati takrorlanadi, ayni paytda o‘ziga xos jihatlarini o‘rganish, o‘zaro o‘ng qo‘l harakatni teskari tartibda o‘xshash va farqli jihatlarni farqlay bajaradi, bosh chapga qayriladi. olish, bir tushunchani ifodalovchi lug‘aviy sinonimlarni ajratib olish, Yeng hilpillatish - Farg‘ona ular orasidagi asosiy lug‘aviy birlikni raqsida ayollar ijro etadigan qo‘l belgilash ham muhim terminologik harakatlaridan biri. Uzun, ammo vazifalardan sanaladi. unchalik keng bo‘lmagan ko‘ylak yengi bilan ijro etiladi. Kamzulning Ma’lumki, san’atning bir turi yengi tor. a) qo‘llar dastlabki holatda: hisoblangan raqsda axborot uzatish o‘ng qo‘l 1-va 6-holatlar orasidan o‘tib, to‘lig‘icha noverbal vositalar - bosh, yeng uchi chap yelkaga tekkiziladi. gavda, qo‘l, oyoq, qo‘l panjalari, ko‘z, Panja kafti bilan chap yelkaga qosh, ularning holat va harakatlari, qayriladi. Ayni paytda chap qo‘l 1-holat imo-ishoralari orqali amalga oshiriladi. orqali o‘tib, sirti bilan bel orqasiga Uning boshqa san’at turlaridan qo‘yiladi. So‘ngra o‘ng qo‘l 6-va ajralib turadigan eng muhim 1-holatlar orqali 2-holatga ko‘tariladi, xarakterli jihati ham shunda. Shu panjani kaft bilan yuqoriga itqitib, noverbal vositalarning nomlari esa yeng uchi boshga tushiriladi; “Qiyg‘ir raqs san’atining terminologik tizimini bo‘yin” bajariladi. b) qo‘llar dastlabki tashkil etadi. Mana shunday noverbal holatda. O‘ng qo‘l 1- va 6-holatlar vositalar orqali ifodalanadigan orqali o‘tib, ichkariga va tashqariga harakat, holat va imo-ishoralar turli “Yuzni yeng bilan yelpish” harakatini hududlarda turlicha nomlanishi ham qiladi, so‘ngra 6-va 1-holatlar orqali mumkin. Masalan, Buxoro va Farg‘ona bosh darajasiga ko‘taradi. Panja kafti raqs maktabalarida qo‘llanadigan, bilan yuqoriga yo‘naladi. “Qiyg‘ir ma’nosi bir-biriga yaqin, ammo bo‘yin” bajariladi. O‘ng qo‘l harakati ma’no-mazmun jihatidan farq vaqtida chap qo‘l dastlabki holatda qiladigan quyidagi terminlar mavjud: qoladi. [3, 71-72]. Yelpish -Buxoro raqsida ayollar Ko‘rinadiki, raqs harakatlari turli va erkaklar tomonidan ijro etiladigan, hududlarda turlicha nomlanishi, o‘ziga musiqiy o‘lchami 2\\4 bo‘lgan, 1 xos ma’no nozikligiga ega bo‘lishi taktli asosiy aralash harakatlardan mumkin. Biz raqs terminlaridagi ayni biri. Siljish bilan ijro etiladi. Dastlab shunday nozik nuqtalarga e’tibor oyoqlar 6-holatda, chap oyoq oyoq qaratishimiz, ma’no tovlanishlarini his uchida, tizzalar bukilgan bo‘ladi; o‘ng etishimiz hamda o‘z o‘rnida qo‘llay qo‘l 1-va 6-holatlar orasida tirsakka

26 olishimiz zarur. Masalan, 1952-yilda sakrash, zang o‘yin yurishi, chalmash sahnalashtirilgan “Pilla” raqsidagi sakrashli yurish, chalmash yon yo‘rg‘a, terminlarga e’tibor qaratsak, bir qator bir joyda nuqtali aylanish kabi uch yoki lisoniy hodisalarni kuzatish mumkin: to‘rt qismli terminlar ham uchraydi. Mazkur raqsda mehnat jarayoni, ipak Mazkur terminlarni tartibga solishda qurtini boqish, keyin esa pilladan ipak ham leksikografik, ham imloviy matolar to‘qish ko‘rsatilgan. Raqs muammolar yuzaga keladi. Avvalo ipak ro‘molcha - so‘zana tikish bilan ularni qo‘shib yoki ajratish masalasi yakunlanadi. Raqsning leksik qatlami kelib chiqadi. Chunki ularning kator terminlar bilan xarakterlanadi, ko‘pchiligi hanuzga qadar yaxlit bir ular orasida raqqosaning libosi va urg‘u atrofida birlashadigan holatda bezaklarini anglatuvchi atamalar emas. Shu boisdan ularni alohida ajralib turadi: do‘ppi, nimcha, lozim ajratib yozish lozim bo‘ladi. Ayni (kizil xonatlasdan jiyagi bilan), paytda belquchar, belbog‘ kabi yaxlit kavushcha (yalang oyoqqa kiyiladi), bir lug‘aviy ma’no angalatadigan, sirg‘a, taqinchoqlar, bilaguzuk. yagona mantiqiy urg‘uga ega bo‘lgan Qo‘l, oyoq, gavdaning bu raqsdagi so‘zlar ham bor. Demak, bunday harakatlari alohida termin¬lar terminlarni lug‘atlarda berishda bir orqali ifodalanadi. Oyoq harakatlari: qator munorazali holatlar yuzaga oddiy yurish, rasmi ufori, tez mayda kelishi mumkin. yurish, oqsatma, charx qadam. Qo‘l harakatlari: gulbargi, barg uzish, Tekshirishlardan ma’lum bo‘la­ barg tashlash, shox, un tortish, un diki, o‘zbek raqsini ifodalovchi aylantirish, rez, to‘qimachilik harakati, terminlar etimologik jihatdan bin uyalish, kelin salom, iyak harakati, necha tillardan o‘zlashtirilgan. labi g‘uncha, yeng tortish, chevar Jumladan, hozirgi o‘zbek raqsi harakati, ipni ninaga o‘tkazish, terminlari orasida fors-tojik, arab so‘zana tikish, qo‘l silkitish, belbog‘ tillaridan, shuningdek, rus tili orqali boylash [2, 29]. Keltirilgan misollardan Yevropa tillaridan o‘zlashtirilgan ma’lum bo‘ladiki, ma’lum bir raqsda so‘zlar ham mavjud. Ayniqsa, fors- qo‘llangan terminlarning o‘zi ham bir tojik tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar qator leksikografik muammolarni hal anchagina: gulruh, sildirma, mushak, etishni taqozo etadi. labi g‘uncha, larzon, mokki, ufori, xayol, shodlik va h.k. Shuningdek, Xoreografik terminlar masalasi­ spiral aylanish, sadr, muqomlar kabi dagi yana bir muammo ko‘p tarkibli boshqa tillardan o‘zlashtirilgan so‘zlar terminlar masalasidir. Ma’lumki, ham uchraydi. “So‘z o‘zlashtirishdagi terminlar bir so‘zdan iborat bo‘lishi asosiy sabablardan biri sifatida yoki bir necha so‘zlardan ham tarkib o‘zlashmalardagi terminologik aniqlik topishi mumkin. Masalan, baliq, va barqarorlikni ko‘rsatish mumkin. belbog‘, belquchar, dovul, gardish, Ayni shu xususiyatlar, nazarimizda, gulruh, ilon, jiyak, mo‘ralash, oqsatma, so‘zning o‘zlashib ketishi uchun qaychi, xayol kabi raqs terminlari bir juda muhim. Chunki qabul qiluvchi so‘zdan iborat. Ikki aylanish, ilon izi, tildagi birliklarning aksariyati ko‘p ko‘ngil jilvasi, ko‘nglim senda, labi ma’noli bo‘lishiga qaramasdan, ilm- shakar, nuqtali yurish, qiyg‘ir bo‘yin, fan taraqqiyoti natijasida yuzaga qosh uchirish, to‘rt tepish, yon yo‘rg‘a, kelayotgan lisoniy ehtiyojlarni yonimda bo‘l, yoqa o‘yin kabi ikki qondira olmaydi, obyektiv borliqda so‘zdan iborat terminlar ham bor. Ayni mavjud bo‘lgan predmet va voqea- paytda larzon yo‘rg‘ali aylanish, oyoq hodisalarni nomlashga ojizlik qiladi. uchida tepma, uch qadam va kichik Buning ustiga o‘z qatlam so‘zlari

27 №01 2022 ijtimoiy-tarixiy sabablarga ko‘ra Tavsiya etilayotgan terminlar imkoni qadar o‘zbekcha bo‘lishi turg‘un iboralar – frazeologizmlar yoki o‘zbekcha qolipda yasalmog‘i maqsadga muvofiqdir. Har bir tavsiya bilan bog‘lanib ketadi. Ayni shu etilayotgan terminda milliy mentalitet ufurib turmog‘i, o‘zlashshib ketishi holat ham o‘zlashayotgan yangi oson bo‘lishi hisobga olinishi darkor. Raqs terminlarini tartibga solgan tushunchani ifodalashga monelik holda terminologik, imlo va izohli lug‘atlar tayyorlash va tezda chop qilishi mumkin” [4, 16]. ettirib talabalarga yetkazish zarur. Ayni paytda har bir mashg‘ulotda Yuqoridagilardan ma’lum raqs terminlarining ijtimoiy, siyosiy- madaniy va ilmiy jihatlari tushuntirib bo‘ladiki,o‘zbekraqsterminologiyasini borilmog‘i o‘rinlidir. tartibga solish, tizimlashtirish hamda ulardan oqilona foydalanish uchun bir qator ishlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi. Binobarin, kundan-kunga boyib, takomillashib borayotgan raqs terminlari orasidan terminologik talablarga to‘liq javob bera oladigan so‘zlarni to‘g‘ri tanlay olish zarur. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI 1. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. To‘rtinchi jild. O‘zbekiston ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti, - T.: 2020. 2. Po‘latova O‘. O‘zbek xoreografiya terminologiyasining shakllanish manbalari va rivojlanishi. Filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertasiya. –T.: 2001. 3. O‘zbek raqsi terminlari izohli lug‘ati. Tuzuvchilar: Jomonov R., Murodova M., Xudoynazarova Sh., Oripov D. –T.: Fan ziyosi, 2021. 4. Jomonov R. O‘zbek tilida so‘z o‘zlashtirish va imlo muammolari. –T.: O‘zbekiston NMIU, 2013.

28 Аннотация. В статье рассма- тривается процесс формиро- БОГАТСТВО вания узбекского народно-сце- ТАНЦЕВАЛЬНОЙ нического танца, особенности КУЛЬТУРЫ национальных локальных сти- УЗБЕКИСТАНА. лей, создание системы обучения. ИСТОРИЯ И Вклад мастеров искусств в раз- СОВРЕМЕННОСТЬ витие основных школ узбекского танца. Узбекское танцевальное Елена искусство на современном этапе Кари-Якубова Преподаватель кафедры Ключевые слова: формиро- «Теория история вание школ узбекского сцени- искусств» ческого танца, преемственность, Государственной сохранение аутентичности, пер- академии хореографии спективы развития. Узбекистана Annotatsiya. Maqolada o‘zbek xalq sahna raqsining shakllanish jarayoni, milliy mahalliy uslublarning xususiyatlari hamda o‘quv tizimini yaratish masalalari muhokama qilinadi. O‘zbek raqs san’ati asosiy maktablarining rivojlanishiga san’at ustalarining qo`shgan hissasi va o’zbek raqs san’ati hozirgi bosqichdagi faoliyati tadqiq qilingan. Kalit so‘zlar: o‘zbek sahna raqsi maktablarining shakllanishi, uzviyligi, aslini saqlash, rivojlanish istiqbollari. Annotation. The article examines the process of formation of the Uzbek folk-stage dance, the peculiarities of national local styles, the creation of a training system and the contribution of art masters to the development of the main schools of Uzbek dance. Uzbek dance art at the present stage. Key words: formation of schools of Uzbek stage dance, continuity, preservation of authenticity, development prospects.

29 №01 2022 У народов Средней Азии на про- единого синкретического народ- тяжении многовекового истори- ного искусства на отдельные жанры ческого развития сформировался - танец, песня, музыкально--инстру- синтез духовной культуры, объеди- ментальное, декоративно-приклад- нённый территориально, имеющий ное творчество. схожие этнические черты, верова- ния, традиции. Узбекистан всегда В свою очередь, танцевальное находился на перекрёстке Вели- искусство, развиваясь, выделяет ха- кого шёлкового пути, в центре раз- рактерные локальные черты, прису- личных миграций и исторических щие непосредственно определён- событий. Постоянное общение с ному региону с его этническими другими народностями способ- особенностями. ствовало взаимопроникновению и обогащению культур, различных Разнообразие танцевальной сфер жизни. культуры является достоянием Узбе- кистана. Каракалпакстан, Фергана, «Следует особо отметить, что Бухара, Хорезм, Сурхандарья, другие прошедшие испытание временем области – при определённом сход- и укоренившиеся в быту узбеков и стве танцевальной лексики имеют других на¬родов Средней Азии об- свои яркие неповторимые краски, щественные праздники, традиции пластику и способ самовыражения, и обряды отражают все лучшее в присущие своему региону. человеке, подлинно на¬родные и общечеловеческие ценности. В по- Начало ХХ века ознаменова- ложительных традициях и обрядах но формированием и стремитель- народа находят свое выражение его ным развитием сценического тан- национальный дух, его мышление цевального искусства. Это время и сознание, особеннос¬ти характе- сильных, энергичных, незаурядных ра и психологии. Формировавшие- личностей, влюблённых в народное ся в течение веков и бережно хра- творчество, песни, танцы, поэзию. нившиеся положительные обычаи традиции, такие, как преданность Созданная Народным артистом родным, уважение старших, забота о Узбекистана Мухитдином Кари-Яку- родителях, сиротах и пожилых, гос¬- бовым в 1926 году Первая Этногра- теприимство, взаимная поддержка фическая труппа, активно собирает родственников, стрем¬ление обере- и бережно обрабатывает материа- гать честь семьи и достоинство жен- лы, собранные во время гастроль- щин, сохранение светлой памяти ных поездок по родной стране. об умерших родных и близ¬ких на- Родной узбекский танец, сохраняя ходят яркое выражение в народных аутентичность, возвращается наро- праздниках и обрядах, имеющих об- ду в сценической форме. щественный характер». [1, с.190-191] Юсуп Кызык Шакарджанов, Уста Танцевальный фольклор носит Алим Камилов, Тамара Ханум раз- синкретичный характер, где народ- рабатывают систему обучения уз- ный танец, музыка, песня, слово, бекскому танцу «Дойра дарс», на игра, народно-прикладное искус- основе ритмов и движений ферган- ство раскрывают характер и осо- ского танца «Каттта Уйин». Талант- бенности носителей культуры кон- ливая ученица и последователь Му- кретной местности. С развитием каррам Тургунбаева продолжила общества, изменением обществен- развитие цикла уроков, опираясь но-экономических и политических на свою сценическую и педагогиче- условий происходит разделение скую практику. Цикл уроков «Дойра дарс» сформирован по принципу от простого к сложному, на сегодняш- ний день состоит из пяти частей и

30 является основой изучения узбек- участие в праздничных концертах и ского танца. с успехом гастролирует по стране и за рубежом. Уроки «Дойра дарс» были пол- ностью описаны хореологом Народ- Это Гавхар Рахимова, которая в ной артисткой Узбекистана Розиёй 1968 году привезла в Ташкент груп- Каримовой, в сотрудничестве с На- пу артистов из Хорезма и организо- родным артистом Каракалпакстана, вала ансамбль «Лязги», который под Заслуженным деятелем искусств её руководством на протяжении Узбекистана Коркмасом Сагатовым. долгих лет радовал зрителей своим Эти учебные пособия позволили искусством. Ансамбль «Лязги» и се- изучать узбекский танец в отдалён- годня продолжает свой путь. ных районах. Это Елизавета Петросова фор- Благодаря великим мастерам, мировала и развивала каракалпак- Народным артистам Узбекистана, ский народный сценический танец, танцевальное искусство Узбекиста- который был не просто принят на- на обрело профессиональную сце- родом, а прочно вошёл в его жизнь. ническую форму. Красота духовной культуры кара- калпаков нашла яркое отражение Это Тамара Ханум, первая тан- в традиционных игрищах, обрядах, цовщица, которая шагнула на сцену праздничных ритуалах. Вдохнове- с открытым лицом вместе со своим ние народа отражается в песнях и наставником Уста Алимом Камило- сказаниях, в дастанах и в уникаль- вым, который аккомпанировал сво- ных произведениях прикладного ей ученице на дойре. искусства. В основе тематики муж- ских танцев лежат трудовые, под- Это Мукаррам Тургунбаева - её ражательные, игровые сюжеты. В сольное исполнение навсегда по- женском танце используются прие- корило сердца зрителей, а создан- мы народного женского рукоделия, ный ею в 1957 году ансамбль народ- особенности быта, нравов и обыча- ного танца «Бахор» стал легендой. ев ткачих и вышивальщиц, а также Постановки Мукаррам Тургунба- элементы свадебного ритуала. евой – «Катта уйин», «Баёт», «Анди- жанская полька», «Фергана рубаи», Созданный Елизаветой Петро- «Тановар» и многие другие - явля- совой в 1956 году ансамбль песни и ются классическими образцами танца «Айкулаш» и сегодня продол- ферганской школы танца. жает свою деятельность. Народный артист Каракалпакстана, Народный Это Исахар Акилов артист и глав- артист Узбекистана балетмейстер ный балетмейстер «Большого ан- Полат Мадреимов сохраняя зало- самбля песни и танца» (с 1937 года) женные традиции, создаёт новые - яркий представитель бухарской композиции, развивая каракалпак- школы танца, которую активно раз- ский танец. вивал и в своих постановках предал своим многочисленным ученикам. Активная работа по освоению «Большой бухарский танец Танта- и переработке фольклорного этни- на» в который входит «Мавриги» и ческого материала в народно-сце- «Ларзон», «Давра» - образцы бухар- нический, формирование системы ской школы танца. Ансамбль песни обучения привело к детальной раз- и танца «Шодлик», являясь преем- работке каждого локального стиля - ником «Большого ансамбля песни формированию трёх основных школ: и танца», в настоящее время под ферганской, бухарской, хорезмской. руководством балетмейстера На- родного артиста Узбекистана Кады- Ферганский стиль можно срав- ра Муминова принимает активное нить с весной, когда природа ожи-

31 №01 2022 вает и всё вокруг расцветает, про- солнце, весёлые свадебные гуляния, буждается к жизни. Ферганская праздники урожая. Хорезмский та- школа танца отличается особой на- нец отражает характер народа, его певностью, женственностью, плав- темперамент, энергетику. В женском ностью, певучестью рук. Движения танце движения связаны с расти- отображают дуновение ветерка, тельным миром, в мужском танце журчание ручейка, раскрытия буто- движения часто подражают миру на цветка. Девушки Ферганы нежны животных – орлы, рыбы, суслики. и застенчивы. В то же время фер- ганская школа обладает виртуоз- «Лязги» является неотъемле- ной техникой. В ферганских танцах мой частью богатой танцевальной часто встречаются вращения, мел- культуры Хорезма. «Лязги» узнава- кий бег на полупальцах, который ем по первому звуку, по первому редко встречается в бухарских, или движению, его невозможно спутать хорезмских танцах. Мужской танец с другими танцами. 12 декабря 2019 насыщен энергичными движениям, года ЮНЕСКО была принята Резо- игрой мускулов, отражающими со- люция о включении хорезмского стязательный дух наездников. танца «Лязги» в Репрезентативный список нематериального наследия Бухарский стиль подобен зной- человечества ЮНЕСКО, как элемент ному лету – изобилие и роскошь зо- культурного наследия Узбекистана. лотошвейной красавицы-Бухары, наполнены достоинством и негой. В настоящее время необходи- Богатство исторических и культурных мо отметить значительный вклад в пластов древнего города, послужило развитие хорезмской школы танца главным источником яркой самобыт- Народной артисткой Узбекистана ности и уникального своеобразия Гавхар Матъякубовой. Пройдя твор- танцевальной школы Бухары. ческий путь от танцовщицы до ба- летмейстера, Гавхар-опа вложила В V веке в мемуарах Китая име- свои знания и опыт в научную дея- ются сведения о высоком искусстве тельность, написав несколько книг бухарских мастеров танца. «В упо- о «Лязги». минаемых источниках восторженно описывается восхищение, которое Г. Матъякубовой поставлено у зрителей вызывали туркестан- много оригинальных танцев, осно- ские танцоры и танцовщицы сво- ванных на историческом материа- им тонким и изящным искусством, ле. Сегодня балетмейстер создаёт в особенности танцовщицы из Са- интересные зажигательные компо- марканда и Бухары» - отмечает М. зиции, в которые умело вплетает Рахманов. [2, с.100] новые современные движения, на- полненные солнцем и юностью. «Бухарские танцы - гордые, ве- Гавхар-опа, как наставник, воспита- личавые, наступательные, их дви- ла молодых виртуозных танцовщиц, жения переливчаты, как выши- таких как Дильноза Артыкова, Диль- тые золотом изделия бухарских ноза Мавлянова. рукодельниц. Поступь бухарских танцовщиц пружинистая, с присту- «В целях сохранения и разви- киванием каблучками, движениям тия вековых традиций искусства рук присуща предельная эмоцио- «Хорезмский танец — лазги», укре- нальная насыщенность» - так харак- пления уз дружбы и братства между теризует бухарский танец Л. Авдее- народами посредством танцеваль- ва. [3, с.261] ного искусства, дальнейшего рас- ширения масштаба творческого со- Хорезмский стиль напомина- трудничества и культурных связей ет золотую осень – щедрое яркое на международном уровне» вышло

32 постановление Президента Респу- танца», где говорится об организа- блики Узбекистан об организации ции деятельности Государственно- и проведении Международного фе- го ансамбля танца «Бахор» имени стиваля танца «Лазги». [4] Мукаррам Тургунбаевой. [5] Первый Международный фести- Возрождение легендарного валь танца «Лазги» и научно-прак- коллектива, бесконечно любимого тическая конференция в рамках народом, на протяжении многих фестиваля прошли на территории лет являвшегося визитной карточ- комплекса «Ичан – Кала» города кой Узбекистана - важный шаг в Хива с большим успехом. развитии танцевального искусства. Узбекская танцевальная куль- Репертуар ансамбля, создан- тура XXI века развиваясь, обрела ный Народной артисткой СССР более массовый характер. Широ- Мукаррам Тургунбаевой, является кое празднование дня весеннего классическим образцом узбекской равноденствия «Навруз», концерты, национальной хореографии. Сохра- посвящённые дню Независимости нение наследия и развитие узбек- «Мустакиллик», примечательные ского сценического танца одна из масштабностью и большой попу- важнейших задач, стоящих перед лярностью в народе, способствова- молодым ансамблем «Бахор» и его ли появлению новых танцевальных руководителем Народной артист- групп и ансамблей. кой Каракалпакстана, Заслуженной артисткой Узбекистана Зиёдой Ма- Сегодня танцевальное искус- драхимовой. ство Узбекистана наряду с извест- ными коллективами представлено Мир стремительно развивает- ансамблями «Сабо», «Навбахор», ся, искусство движется вперёд, его «Навруз», «Тумор», «Тошкент зебола- обновление естественно и необхо- ри». В своих танцах, новых програм- димо. Искусство увлекает, воспи- мах балетмейстеры отражают своё тывает чувство прекрасного, фор- видение узбекского сценического мирует взгляды. Поэтому задача танца настоящего времени. балетмейстеров, помня об истоках, создавать новые созвучные духу Значимым радостным событием времени произведения, в которых для узбекского народа стало Поста- будет отражено всё лучшее что за- новление Президента Республики ложено в человеке, устремлённым Узбекистан «О мерах дальнейшему в будущее. развитию искусства национального Список литературы: 1. Иса Джаббаров «Узбеки» Ташкент Главная редакция издатель- ско-полиграфической акционерной компании «Шарк» 2007, стр.190-191 2. Рахманов М. «Узбекский театр от древнейших времен до 1917 года». Т.. 1981. стр. 100 3. Авдеева Л. «Из истории национального хореографического искус- ства Узбекистана». Т, 2001. стр. 261. 4. Постановление Президента Республики Узбекистан «Об органи- зации и проведении Международного фестиваля танца «Лазги». https:// lex.uz/docs/5020237 5. Постановление Президента Республики Узбекистан «О мерах дальнейшему развитию искусства национального танца» https://lex.uz/ docs/4724387

MUSIQIY 33 №01 2022 MEROSIMIZ SARCHASHMASI Annotatsiya: Shayboniylar (1501- 1598) davlatining poytaxtiga aylangan Baxtiyor Ashurov Buxoroga zamonasining ko‘zga Sanʼatshunoslik fanlari ko‘ringan ilmu maʼrifat, adabiyot va bo‘yicha falsafa doktori sanʼat ahli intila boshladi hamda unda (PhD) yangi tarixiy sharoitlarda sheʼriyat, musiqa va tasviriy sanʼatning  “Buxoro maktabi” deb nom olgan uslubi taraqqiy topdi. Ushbu maqola Buxoro ilm va sanʼat ahli orasida Hirot oltin davri taʼsiri ostida shakllangan yirik olim va sozanda Najmiddin Kavkabiy (1468-1532/1533)ga bag‘ishlanadi. Kalit so‘zlar: ilm, madaniyat, musiqa, nazariya, manba, sozanda, hofiz, bastakor. Аннотация: Бухара, ставшая сто- лицей государства Шейбанидов (1501-1598 гг.), стала стремиться зна- токи литературы и искусства того времени, так как зарождается новая школа поэзии, музыки и изобрази- тельного искусство, известное как “Бухарская школа”. Данная статья посвящена Над- жмиддину Кавкаби (1468-1532/1533), великому ученому и музыканту, сформировавшемуся под влиянием гератского Золотого века среди уче- ных науки и искусства Бухары. Ключевые слова: наука, культура, музыка, теория, источник, музыкант, хафиз, бастакор. Annotation: Bukhara, which became the capital of the Sheibanid state (1501–1598), began to strive for connoisseurs of literature and art of that time, as a new school of poetry, music and fine arts, known as the “Bukhara school”, was born. This article is dedicated to Najmiddin Kavkabi (1468-1532/1533), a great scientist and musician, who was formed under the influence of the Herat Golden Age among scientists of science and art of Bukhara. Keywords: science, culture, music, theory, source, musician, hafiz, bastakor.

34 Najmiddin Kavkabiy, bizga qizil chirog‘i, Mashʼal bo‘lib chaqnar maʼlum maʼlumotlarga ko‘ra, Bux- hajring firog‘i]. oroda Mavlono Gavhariy oilasida, taxminan 1468 yilda tavallud topgan. Alisher Navoiy uni eslay olma- Manbalarga ko‘ra u Buxoroda ulg‘ay- ganligiga bois “Majolis un-nafois” ib, o‘sha davrda madaniyat markazi yozilgan paytlarda Kavkabiy hali ta- bo‘lmish Hirot shahrining madras- laba bo‘lib, xoslarning nufuzli maj- alaridan birida tahsil ko‘rgan va turli lislar doirasida emasligidan dalolat fanlar sohasida, shu jumladan mu- beradi. Bu paytda Kavkabiy asosiy siqa nazariyasi, ritm va aruz qoida- ixtisosi ilmi nujumga qiziqib, baʼzi- laridan bahs etuvchi ilmiy risolalar da ashʼorlar bitib yurgan vaqtlari yozgan, degan maʼlumotlar ham bo‘lgan bo‘lsa kerak. Keyinchalik mavjud [Isʼhoq Rajabov. Maqomlar. Hirot musiqa davralaridan bahra- Toshkent, 2006. 35-bet]. mand bo‘lgan Kavkabiy musiqa- shunoslik sohasida ham kamolga Kavkabiy yoshligida astronomiya yetdi. Bu matnning eʼtibor beradi- bilan shug‘ullangan. Alisher Navoiy gan muhim jihati shundaki, Alish- (1441-1501) «Majolis un-nafois» asari- er Navoiy Kavkabiyni tazkiraning da uni munajjim bo‘lganligini tilga uchinchi majlisi yozilayotgan pay- oladi va shoir sifatidagi bitta bayti- tda, yaʼni tirik, qaynoq ijod bilan ni keltiradi. Navoiyning taʼkidlashi- shug‘ullanayotgan va buyuk allo- cha, Kavkabiy (yulduzli) taxallusini ma taʼbiri bilan aytganda, “baʼzining ham Najmiddin astronomiya bilan mulozamatig‘a musharraf va sar- shug‘ullangani uchun orttirgan. baland va baʼzining musohabatidin Navoiy bobomiz uni ko‘rganligi va xushnud va bahramand” bo‘lgan- uchrashganligini tilga olmaydi. Haz- lar, jumladan, Abdurahmon Jomiy, ratning yaqin do‘stlari unga Kavk- Amir Shayxim Suhayliy, Mavlono abiy bilan uchrashganligini aytish- Binoiy kabi ulug‘lar panohidagilar gan ekan. «Majolis un-nafois»dagi qatorida zikr qilganligidir. Demak, moʻtabar so‘zlarga diqqat bilan razm Alisher Navoiy yosh talaba bo‘lmish solaylik. Kavkabiy bilan bevosita uchrashib, uning yorqin isteʼdodidan xushnud “Mavlono Kavkabiy – munajjim bo‘lgan deyishimiz ham mumkin. yigitdur va o‘z fanig‘a munosib tax- Kavkabiy Ubaydulloxon (1511-1540) allus ixtiyor qilibdur. Faqir andoq ha- saroyida xizmat qilgan. yol qilurmenkim, oni ko‘rmaymen. Baʼzi yoronlar derlarkim, ko‘rubsen, Hasanxo‘ja Nisoriy Kavkabiyning xotirg‘a kelmadi. Bu matlaʼ aning- Kulliyotidan olingan o‘n ikki maqom durkim: va olti ovoz taʼrifi to‘rt baytda ifodal- agan mashhur g‘azalini keltirgandan Be ruxash har qatrai xun bar sari keyin, uning mahoratli shoir sifatida- mujgon maro, gi bir g‘azalining maqtasini namuna ko‘rsatadi: Mashʼale boshad furo‘zon dar shabi hijron maro” Chun Kavkabiy hayron, [Alisher Navoiy. Asarlar. O‘n besh shodam bo g‘ami xubon, tomlik. Majolis-un nafois. O‘n ikkin- chi tom. Toshkent, 1966. 111-bet. Kavk- Ishq ast maro pesha, abiy baytining maʼnosi quyidagicha: (badiiy tarjimasi) Kiprigim qonlarin har kas hunare dorad.

35 №01 2022 Mazmuni: ichiga olib, Darvish Ali Changiyning Kavkabiy yor g‘amidin xabar berishicha, Kavkabiy aynan ersa shodman, Ubaydulloxonning ruxsati bilan Ishq aro har kimda bir Imom Rizo ziyoratiga otlanadi va qa- hunar boridin hayron. ytishda Eron shohi Taxmasp tomoni- dan vahshiylarcha o‘ldiriladi. Demak, Kavkabiy mohir shoir si- fatida ham lirik g‘azallar ijod qilganli- Najmiddin Kavkabiy davrining gi va devon tuzganligi aniq. Lekin, bu ko‘zga ko‘ringan musiqashunoslar- manba hali bizgacha maʼlum emas. idan biri Mavlono Surudiy (XVI asr) Uning devon tuzganligini Darvish Ali edi. Uni Hofiz Surudiy deb ham ata- Changiy ham aytib o‘tgan [Darvish ganlar. U ko‘proq Abdullaxon saroy- Ali Changiy. O‘zR FA SHI. Qo‘lyozma ida xizmat qilgan. Hirotda o‘qigan. № 449. 71-a varaq]. Kavkabiy bilan qariyb tengdosh edi. Ubaydulloxon saroyining ko‘rki O‘sha davrning yana bir sozanda bo‘lgan Najmiddin Kavkabiy haqida va bastakori Bobo Sho‘xiy Mutribidir. Hasanxo‘ja Nisoriy (1516-1597) “Mu- U musiqa ilmida va ijodida shuhrat zakkiri ahbob” («Do‘stlar yodnoma- qozongan edi. Uning Savti Sho‘xiy, si») asarida quyidagicha zikr qilib Naqshi Bobo, Peshravi Sho‘xiy kabi o‘tgan: bastalagan kuylari sanʼatkorlar orasi- da mashhur bo‘lgan [O‘sha asar. 12- “Va mullo Kavkabiy musiqa so- bet]. Bobo Sho‘xiy ruboiynavis ham hasida Ubaydulloxon nomiga bir bo‘lib, bir ruboiysida o‘zi bilan birga risola tasnif etib, unda taʼlif va iyqoʼ hamnafas bo‘lgan do‘stlari nomini haqida so‘z yuritgan, hajm jinslar zikr qilgan: bahsini ham keltirib… O‘n ikki ma- qomni olti ovozda nazm qilib man- Ey do‘st, Abu Turob zumaga kulliyot bog‘lagankim, mu- damsozi man ast, sanniflar bir ovozdan bu dilkash Haydar ba shukuftagi amalga tahsinlar aytib kelmoqdalar hamovozi man ast. va bu savt beg‘asht dillarda o‘zining In xardu jigar go‘sha latofati tufayli toshga o‘yilgan naqsh- du boland maro, day saqlanib qoladi… Hiriydan Bux- Bolam mashikan, ki vaqti oroga qaytayotganida yo‘lda shaxo- parvozi man ast. dat sharbatini tatigan” [Hasanxo‘ja Nisoriy. Muzakkiri ahbob. Ismoil Tarjimasi: Bekjon tarjimasi. Toshkent, 1993. Ey do‘st, Abu Turob 140–141-betlar]. sherigim mening, Haydar esa yetilgan Aytish joizki, Kavkabiyning na- hamnafasim mening. faqat tavalludi, balki, o‘limi bilan Bu ikki jigar go‘sha bog‘liq maʼlumotlarda ham noan- mening qanotlarim, iqliklar ko‘zga tashlanadi. Xususan, Qanotimni sindirma, Isʼhoq Rajabov “Maqomlar” kitobi ular baland parvozim mening. (Toshkent, 2006. 35-bet) da Mavlono Najmiddin Kavkabiy Buxoriy 1576 Bu ruboiydagi parvoz ijro jaray- yilda jazolab o‘ldirilganligi haqida onidir. Demak, Bobo Sho‘xiy ruboiy- maʼlumot keltirilgan. da tilga olingan ikki qo‘shqanoti bir dasta sifatida uzoq yillar Buxoroda Aslida Ubaydullaxonning huk- mronlik davri (1511-1540) yillarni o‘z

36 musiqa shinavandalariga beminnat Mazmuni: xizmat qilganlar. Do‘stlar, ishq bazmida senga sherik, Yana bir mashhur sozandalardan Sening nozu ishvangdan Hofizi Kalon qorining nomini tilga ol- faryod qilurlar. masdan iloj yo‘q. U asli Samarqandlik Tur o‘rningdan, do‘stlar tomon bo‘lib, Buxoroda ijod etgan. Bu haqda yurgin, chunki ular, Hasanxo‘ja Nisoriy quyidagicha tavsir Yo‘lga ko‘z tikib, sening beradi: “Samarqandning moʻtabar ovozingga tashna erurlar sohibi vuquf hofizlaridan va yaxshi [Darvish Ali Changiy. Risolai mu- qiroatli qoriylaridan. Shayboniyxon siqiy. O‘zR FA SHI. Qo‘lyozma № 449, huzurida to‘la ishonchga erishgan 68-b.]. kishi ekan” [Hasanxo‘ja Nisoriy. Mu- zakkiri ahbob. Ismoil Bekjon tarjima- Qosim Qonuniy ham mashhur si. Toshkent, 1993, 159-bet]. Uning xonanda sifatida bir qancha kuylar bastalagan kuylaridan: Amali Ka- bastalagan, irfoniy-tasavvufiy g‘azal- lon, Naqshi Kalon, Savti Kalon sing- lar bilan odamlarning dilini xush- ari kuylari juda mashhur bo‘lgan. nud qilgan taniqli ijodkorlardan biri Fikrimizcha, amaldagi Shashmaqom edi. turkumidagi Rost maqomidagi ik- kinchi guruh shoʻbalaridan Savti Do‘stmuhammad Udiy ham Sav- Kalon muallifi aynan shu bastakor ti Diljo‘, Amali Udiy, Qavli Murassaʼ, ekanligi shubha qoldirmaydi. Rehtai Navo, Kori Husayniy kabi kuy- lar ijod qilgan sozandadir. Mir Ahmad Xatib ham mashhur hofizlardan bo‘lib, Hofizi Kalonning Najmiddin Kavkabiy Buxoriy esa eʼtiborli shogirdlaridandir. Darvish Ali Hirot va Buxoro musiqa sarchash- Changiy aytishiga qaraganda butun malaridan to‘la bahramand bo‘lgan umrini bu sharofatli ilmga bag‘ish- va o‘z davrining eng ko‘zga ko‘ringan lagan, ahli amal oldida eʼtibor top- musiqashunosi sifatida tarixda qoldi. gan, bu sanʼatda ko‘pgina asarlar ijod qilgan zot edi. Mir Ahmad Xatib – Pe- Najmiddin Kavkabiy haqi- shravi Hisor nomli kuy tasnif qilgan da boshqalardan ko‘ra batafsilroq bo‘lib, u yetti qismdan iborat bo‘lgan. maʼlumot bergan ham Darvish Ali Changiy bo‘ladi. U o‘zining “Risolai Ruhiy Tanburiy ham Buxoro, Sa- musiqiy” asarida nufuzli musiqa- marqand va Hirotda shuhrat qo- shunoslar qatorida Najmiddin Kavk- zongan taniqli bastakor va musiqa- abiy Buxoriyga alohida o‘rin ajratgan shunos bo‘lgan. Mashhur mutasavvif [O‘sha asar. 70-b va 73-a varaqlar]. olim Abul Vafo Xorazmiy unga quy- idagicha maktub yozgan: Darvish Ali Changiy Mavlono Na- jmiddin Kavkabiy Buxoriyni – “Yorqin Yoron, ki ba bazmi ishq va nurafshon fazilatlari butun olam- damsozi tuand, ga nur sochuvchi oftob kabi maʼlum, Faryod kunon zi ishvayu juda baland makon va martaba- nozi tuand. si barchaga mashhur, mukammal Bar xezu biyo jonibi neʼmatlarga to‘la fazilatli dasturxoni- yoron ki xama, dan hamma bahramand, ashʼorlari Dida ba rahu go‘sh ba bitilgan devoni sahifalariga yozuvchi ovozi tuand. qalamlari natijasi ko‘pchilikni ojiz   qoldirgan. Har xil fanlarga oid turli risolalari yuzaga chiqqan zot” sifati-

37 №01 2022 da tasvirlaydi [O‘sha NAJMIDDIN gi «Chahor zarb» ham KAVKABIY alohida tahsinga loyiq. manba. 71-a varaq]. MOHIR Allomani eng mash- hur qilgan, bastalagan Xususan, un- asari, shubhasiz, kulli- ing musiqa ilmida yozgan va ijod qilgan asarlari zavqu-shavq SOZANDA VA yotdir. U Rost maqom ahlining mehru-mu- yo‘lida bastalangan. habbatiga sazovor XONANDA Ushbu kulliyot zamon- bo‘lib, ularning dil-jo- HAMDA O‘NLAB lar sahifasiga ko‘p va- niga nay shakardan SHOGIRDLAR qtlar bezak bo‘lib qoldi ham shirinroq tuyu- YETISHTIRGAN. [N.Shodmonov Temuri- ladi. Xullas, go‘zal si- ylar davrida musiqa- fatlarining qaysi biri- shunoslik. Toshkent, ni maqtashga barcha 1995. 28-bet]. Shuni hayron. Janob Mav- yana bir bor taʼkidlash lono qavl, amal, kor, joizki, nazariy mas- rehta, sajʼ, zarbul fath, chahorzarb, alalarda u o‘z ustozlari Urmaviy va savt va naqshdan iborat juda ko‘p Marog‘iylar davomchisiday advor asarlar bastalagan. Abdurauf Fitrat taʼlimotini muxtasar yoritib beradi. taʼkidlaganlaridek: “Temur zamoni- Najmiddin Kavkabiyning mazkur da Marog‘ali Xo‘ja Abdulqodir qan- “Kulliyot”idan taʼsirlangan va ilhom- day esa, o‘zbeklar zamonida Kavk- langan  Movaraunnahru Huroson va abiy shundaydir”, deb Kavkabiyning Hindistonlik Hoja Yusuf Burhon, Hoja o‘zbek xonliklari madaniy hayotida- Yusuf Andijoniy, Nosiridin Qavvol, gi o‘rnini Abdulqodir Marog‘iyning Tursunbobo Qamchin, Oxun Gurbai Temuriylar zamonidagi ahamiyatiga Samarqandiy, Mavlono Abulhayo, tenglaydi [Fitrat. O‘zbek klassik mu- Mavlono Qosim Kohiy, Yusuf Mavlud siqasi va uning tarixi. Toshkent, 1993. Dutoriy, Ali Akbar Qonuniy, Hoja Ja- 45-b.]. far Qonuniy, Mirzo Hoshim Sozan- Darvish Ali Changiy Kavkabiy da, Hofiz Boboi Qonuniy, Hofiz Turdi haqidagi yodnomalarini davom et- Qonuniy, Sulton Muhammad Tan- tirib, “...va nisbati talammuz ba jano- buriy, Husayn Udiy, Ahmad Qobuziy, bi rifʼatmaobi Abdurahmon Jomiy Rizoi Tantan, Husravi Jaybo, Pahla- menamud” deb, Najmiddin Kavk- von Abusayid kabi sozanda va bas- abiyni Abdurahmon Jomiyning sho- takorlar o‘zlarining kulliyotlarini ijod girdi ekanligini aytib o‘tadi [Darvish qilganlar. Jumladan Shoh Muham- Ali Changiy. 71 a varaq]. Bu fikrni biz mad Doldo‘z “Kuchak” maqomida, yuqorida keltirgan Alisher Navoi- Hofiz Turdi Qonuniy esa “Rost” ma- yning “Majolis un-nafois”dagi eslat- qomida kulliyot bastalaganlar [Raja- masi ham tasdiqlaydi. bov A. Nag‘mai niyogon. Dushanbe, Najmiddin Kavkabiyning bas- 1988. 27–28-b.]. talagan kuylari orasida “Husayniy” Najmiddin Kavkabiy mohir maqomidagi zarbul fath usulida ish- sozanda va xonanda hamda o‘nlab langan payg‘ambarimiz(s.a.v.) naʼtlari shogirdlar yetishtirgan. Najmiddin alohida o‘rin tutadi. Chunki bu o‘sha Kavkabiy Movarounnahr zaminidan davrda juda shuhrat qozongan va yetishib chiqqan ulug‘ sanʼatkor, mu- manbalarda alohida taʼkidlangan. siqashunos olim bo‘lib, uning asar- Shunga o‘xshash “Iroq” maqomida- lari o‘zbek mumtoz musiqasi tarixini

38 o‘rganishda muhim manbalardan da alohida bir davrni tashkil etadi. hisoblanadi. Bu esa kelajakda yan- Keyingi vaqtlarda Movarounnahr, gidan-yangi tadqiqotlar olib borish- Eron va Hindistonda ijod qilgan ga zamindir. ko‘pchilik musiqashunoslar o‘zlarini Kavkabiy maktabining davomchilari Zero, Najmiddin Kavkabiyning deb biladilar. asarlari musiqa ilmining rivojlanishi- Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Isʼhoq Rajabov. Maqomlar. (Nashrga tayyorlovchi va maxsus muharrir Oqilxon Ibrohimov) T.: Sanʼat nashriyoti. 2006. 2. Alisher Navoiy. Asarlar. O‘n besh tomlik. Majolisun nafois. O‘n ikkinchi tom. T.: G‘.G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashr., 1966. 3. Hasanxo‘ja Nisoriy. Muzakkiri ahbob. Ismoil Bekjon tarjimasi. T. 1993. 4. Fitrat. O‘zbek klassik musiqasi va uning tarixi. T. 1993. 5. Shodmonov N. Temuriylar davrida musiqashunoslik. T. 1995. 6. Rajabov A. Nag‘mai niyogon. Dushanbe, “Adib”, 1988. Qo‘lyozmalar: 1. Najmiddin Kavkabiy. Risolai musiqiy. O‘zR FA SHI Inv.№468. 2. Darvish Ali Changiy. Risolai musiqiy. O‘zR FA SHI Inv.№ 449.

TEATR SAN’ATI: 39 №01 2022 YANGI MARRALAR SARI Annotatsiya. Mazkur maqolada mamlakatimizda Uchinchi Renessans Pо‘lat poydevorini shakllantirish jarayonida Tashkenbayev teatr san’atining tutgan о‘rni va О‘zDXA “San’at nazariyasi ahamiyati, soha oldida turgan dolzarb va tarixi” kafedrasi vazifalar, teatr san’atini yanada dotsenti v.b., rivojlantirishiga davlat tomonidan san’atshunoslik fanlari alohida e’tibor qaratilayotganligi nomzodi masalalari yoritilgan. Kalit sо‘zlar: teatr, dramaturgiya, ma’naviyat, madaniyat, san’at, badiiy ifoda, g‘oya, Renessans, aktyor, rejissura, spektakl, menejment, madaniy meros. Аннотация. В данной статье освещается рол и значение теа- трального искусства в создании нового Узбекистана и построении фундамента третьего Ренессанса, рассматриваются актуальные воп­ росы современного состояния и перспективы дальнейшего раз- вития искусства театра, необходи­ мости международного сотрудни- чества в данной сфере. Ключевые слова: театр, дра- матургия, духовность, культура, ис- кусство, художественная вырази- тельность, идея, Ренессанс, актёр, режиссура, спектакль, менеджмент, культурное наследие. Annotation. This article highlights the role and importance of theatrical art in creating a new Uzbekistan and building the foundation of the third Renaissance, discusses topical issues of the current state and prospects for the further development of theater art, the need for international cooperation in this area. Key words: theatre, dramaturgy, spirituality, culture, art, artistic exp­­ r­ ession, idea, Renaissance, actor, directing, performance, management, cultural heritage.

40 Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston teatr san’ati xodimlariga yo‘llagan ta- Yangi О‘zbekistonni yarat- brigida ta’kidlanganidek, “bir asrdan ish va mamlakatimizda uchinchi ziyod shonli tarixga, ijodiy maktab- Renessans poydevorini shakllan- larga ega bo‘lgan o‘zbek teatr san’ati tirish jarayonida madaniyat va o‘zining boy an’ana va qadriyatlarini san’atning barcha sohalari qato- saqlab, zamon bilan hamnafas bo‘lib, ri, teatr san’atini yanada rivojlan- izchil rivojlanib kelayotganini alohida tirishga ham davlat tomonidan ta’kidlash o‘rinlidir” [4;1] alohida e’tibor qaratilayotganligi bejiz emas. Kelajak bunyodkori Hech bir san’at turi teatr о‘rni- bо‘lmish yosh avlod qalbida chin ni bosa olmaydi, desak, mubolag‘a insoniy tuyg‘ularining kamol to- bо‘lmaydi. Darhaqiqat, kino yoki kon- pishi, dunyoqarashining kengay- sert tomoshalarini televideniye yoxud ishi, estetik did va madaniyatning internet orqali tomosha qilish, zarur shakllanishida teatr san’atining bо‘lsa ulardan nusxa kо‘chirib olish о‘ziga xos о‘rni, ahamiyati, vazi- mumkin. Lekin teatr shu qadar о‘zi- falari va mas’uliyati bor. 2017 yil ga hos san’at turiki, tomoshabin rol 3 avgust kuni ijodkor ziyolilar ijro etayotgan aktyorlarning nigohi va bilan о‘tkazilgan uchrashuvda nafasini, har bir sо‘zi-yu xatti-haraka- Prezidentimiz SH.M.Mirziyoyev tini jonli tarzda kо‘rib, his qilib turadi. teatr san’atining jamiyat ma’naviy Kо‘z oldida sahna turadi, shu yerda hayotidagi о‘rni haqida shunday aktyorlar bilan birga yashaydi, yig‘lay- deydi: “Teatr arboblarimiz о‘zlar- di, kuladi. Insonparvarlikning gо‘zal ining matbuot va televideniyed- fazilatlarini targ‘ib qilishda sahna agi chiqishlarida kо‘pincha ma’ri- asarlarining ta’siri benihoya kuchli. fatparvar bobomiz Mahmudxо‘ja Teatr san’ati hayotni, voqea-hodisal- Behbudiyning “Teatr – ibratxo- arni, turli kurashlar va ziddiyatlarni, nadir” degan hikmatli sо‘zlarini ichki kechinmalarni dramatik xat- keltirishni yaxshi kо‘radilar. Lekin ti-harakatlarda, aktyor ijrosi orqali aks mana shu dono sо‘zlarni faqat ettiradi. Shekspirning “Butun olam — og‘izda aytmasdan, о‘z faoliyat- teatr, unda har bir odam — aktyordir”, imizda ularga amal qilsak, ayni degan jumlasi kо‘p holatlarda iqtibos muddao bо‘lardi”. [1;2] keltirib ishlatiladi. 1961 yilda YUNESKO huzurida- Hozirgi kunda hayotning o‘zi bar- gi Xalqaro teatr instituti tomoni- chamizning oldimizga o‘ta muhim dan Avstriyaning Vena shahrida va murakkab vazifalarni qo‘ymoqda. bо‘lib о‘tgan IX kongressda 27 Xususan, el-yurtimizni turli xavf-xatar- mart — Xalqaro teatr kuni deb lardan asrash, o‘sib kelayotgan yosh ta’sis etilgan bо‘lib, bugungi avlodimizni Vatanga muhabbat va kunda dunyoning 100 dan ziyod sadoqat, milliy va umumbashariy qa- mamlakatlarida ushbu sana, teatr driyatlarga ehtirom ruhida barkamol san’ati xodimlarining kasb bayra- insonlar etib tarbiyalash, jaholatga mi sifatida keng nishonlanib kelin- qarshi ma’rifat bilan kurash olib bor- moqda. Prezidentimiz SH.M.Mir- ish dolzarb vazifaga aylanmoqda. Bu ziyoyevning say-harakatlari bilan yo‘lda barcha ijodkor ziyolilarimiz qa- mamlakatimizda ham madaniyat tori, teatr san’atkorlarining iste’dod va va san’atni, xususan teatrni rivo- salohiyati, bilim va tajribasi, ezgu fazi- jlantirish davlatimizning ustuvor latlari muhim ahamiyat kasb etadi. vazifalaridan biriga aylandi. Inson erkin, ozod va farovon ya- 2021 yilda Xalqaro teatr kuni shaydigan yangi O‘zbekistonni barpo kuni munosabati bilan Prezident

41 №01 2022 etishda tashabbus va jonbozlik ko‘rsa- ularning moddiy – texnik bazasi mu- tayotgan yurtdoshlarimizning badiiy staxkamlandi, san’atkorlarning ser- yetuk obrazlarini yaratish, ularning mahsul ijodi uchun barcha sharoit- fidoyiligi va matonatini mahorat bi- lar yaratildi, xorijiy hamkasblar bilan lan tarannum etish borasidagi teatr ijodiy aloqalar о‘rnatildi. Teatrlarda san’ati arboblarining ijodiy mehnati olib borilayotgan ijodiy izlanishlarni va izlanishlari davlatimiz tomonidan muntazam ravishda yoritish maqsa- keng qo‘llab-quvvatlanmoqda. dida ularning saytlari yangilanib, uch tilda yuritila boshlandi. Har bir ijodiy Respublikamizning barcha vilo­ jamoa tasdiqlangan rejaga, asosan, yat­larida faoliyat yuritib kelayotgan te- yiliga 4 tadan, respublikamiz teatr- atr jamoalari xalqimizni milliy va jahon lari bо‘yicha jami 150 ga yaqin yangi dramaturgiyasining ilg‘or namunalari spektakl sahnalashtirilmoida. Ijodiy bilan tanishtirish orqali bir necha av- jamoalar repertuarida turli yosh va lod tomoshabinlari qalbida ezgulik, qiziqishga ega tomoshabinlarga gо‘zallik, insonparvarlik tuyg‘ularining mо‘ljallangan turli janrlardagi jahon kamol topishi, madaniy ong va estetik hamda о‘zbek mumtoz dramaturgi- didning shakllanishi yо‘lida samarali ya namunalari va zamonaviy drama- faoliyat kо‘rsatib kelmoqda. turgiya asarlari mavjud. Prezidentimiz ijodkorlarga katta ishonch bildirib, Davlatimiz rahbarining 2018 yil “Ijod ahli inson qalbining muhandis- 28 noyabrdagi “О‘zbekiston Respub- laridir”, — deya ta’kidlagan. likasida milliy madaniyatni yana- da rivojlantirish konsepsiyasini tas- Mustaqillik sharofati bilan milliy diqlash tо‘g‘risida”gi Qarori hamda teatr san’ati jahon sahnasiga chiqish 2020 yil 26 maydagi “Madaniyat va imkoniyatiga ega bо‘ldi. Yetakchi te- san’at sohasining jamiyat hayotidagi atr jamoalari nafaqat Markaziy Osiyo о‘rni va ta’sirini yanada oshirish cho- mamlakatlarida, balki Rossiya, Ger- ra-tadbirlari tо‘g‘risida”gi Farmonida maniya, Isroil, Turkiya, Misr, Fransi- teatrlarni rivojlantirish, jamoatchilik- ya, AQSH, Xindistonda bо‘lib о‘tgan da teatr san’atiga bо‘lgan qiziqish- nufuzli xalqaro teatr festivallari va ni kuchaytirish masalalariga alohida kо‘rik-tanlovlarida ishtirok etib, sov­ e’tibor qaratilib, sohadagi ustuvor rinli о‘rinlarni egallashdi. vazifalarni belgilab berdi. Ushbu vazi- falar ijrosini ta’minlash maqsadida bir Teatr san’ati sohasida xalqaro qator samarali ishlar amalga oshirildi. hamkorlikni rivojlantirish, ijodiy loy- ihalarni amalga oshirish sohasida res- Xususan, O‘zbekiston Respublikasi publikamizning yetakchi teatrlaridan Madaniyat vazirligining tashabbusi bi- biri - Alisher Navoiy nomidagi Davlat lan har yili 21-27 mart kunlari “Teatr to- akademik Katta teatri samarali faoli- moshalari haftaligi”ni tashkil etilmoq- yat ko‘rsatib kelmoqda. da va uning doirasida madaniy-ma’rifiy tadbirlar, jumladan, teatr rassomlar- Masalan, o‘n ikki yil mobaynida, ining ko‘rgazmalari, teatr liboslari va ya’ni 1999 yildan 2010 yilga qadar te- dekoratsiyalari namoyishlarini tashkil atrining balet truppasi Yaponiyaga qilinib, “tomoshabinlar bilan ijodkorlar ijodiy safarlar uyushtirib, “Toyota – Siti o‘rtasida muloqotlar o‘tkazish hamda balet” teatri bilan hamkorlikda F.Yan- aholining shu kunlari davlat teatrlari- ov-Yanovskiyning “Uroshiro Taro” ba- ga bepul kirishi to‘g‘risidagi takliflari” letini namoyish etdi. Teatrning bosh amalga oshirilib kelmoqda.[2.] baletmeysteri, O‘zbekiston xalq artis- ti Ibrohim Yusupov sahnalashtirgan SHuningdek, homiylar bilan mazkur spektaklda O‘zbekiston va Ya- hamkorlik natijasida teatrlar faoliya- poniya balet artistlari ishtirok etishgan. tini samarali amalga oshirish uchun

42 Teatr taniqli xorijiy baletmeys- saqlash va targ‘ib etish, ustoz-shogird an’analari va ijodiy maktablarni har terlar bilan xamkorlik o‘rnatib, ularn- tomonlama rivojlantirish” kabi vazi- falar belgilangan.[3.] ing ijodiy izlanishlari uchun imkon Mazkur Qaror ijrosi doirasida shu yaratib berdi. Xususan, Rossiyalik yilning 19 – 29 aprelь kunlari “Tosh- kent bahori” opera va balet festivali baletmeyster Georgiy Aleksidze An- tashkil etilib, san’at ihlosmandarining katta bayramiga aylandi. Festivalning var Ergashevning “Xumo” baletini asosiy maqsadi – tomoshabinlarni eng yaxshi opera va balet spektakllari sahnalashtirdi. Turkiyalik baletmeys- bilan tanishtirish, xorijiy teatrlar bilan hamkorlik aloqalarini mustaxkam- ter Mexmet Balkan nafis san’at ihlos- lash, yangi ijodiy loyihalarni amal- ga oshirish kabi vazifalardan iborat. mandlariga Djuzeppe Verdining “Ka- San’at bayramida Alisher Navoiy no- midagi Davlat akdemik Katta teat- meliyali ayol” baletini taqdim etdi. rining yetakchi ijodkorlari bilan bir qatorda, xorijiy teatr ustalari va yosh So‘nggi yillarda teatrning bosh ijrochilari ishtirok etishdi. Rossiyan- ing dunyoga mashhur “Mariinskiy te- baletmeysteri, Rossiya xalq artisti An- atr”i, Qozog‘istnning “Astana – opera” Davlat opera va balet teatri, Sadriddin dris Liyepa N.A.Rimskiy-Korsakovning Ayniy nomidagi Tojikiston Davlat op- era va balet teatri, Moskvaning “Ge- “Shaxerezada”, I.Stravinskiyning “Jar likon – opera” musiqali teatri, Bosh- qirtiston Davlat opera va balet teatri, - ptitsa”, L.Minkusning “Bayaderka”, Janubiy Koreyaning opera teatri festi- val doirasida o‘zlarining spektakllarini A.Borodinning “Polovetskiye plyaski”, namoyish etishdi. “Shopeniana” kabi balet spektakllar- Bugungi voqeliklar shiddat bilan о‘zgarayotgan davrda teatrlar ham ini mashxur rus baletmeysteri Mixail faqatgina davlat beradigan moli- yaviy kо‘makka qarab tura olmaslig- Fokin xoreografiyasida sahnalashtirdi. ini kо‘rsatyapti. Ayniqsa, ikki yil avval Хorijiy rejissyor va baletmeysterlar e’lon qilingan pandemiya va muayyan cheklovlar mamlakatimizdagi mada­ milliy madaniy merosimizga qiziq- niyat va san’at muassasalari, konsert ish bildirib, ijodiy tajribalarini amal- tashkilotlari, kutubxonalar, muzey- ga oshirdilar. 2019 yilda Xorazm raqsi lar faoliyatiga jiddiy zarar yetkazgani – “Lazgi” YUNESKOning nomoddiy barchamizga ayon. Bugun, teatrlar madaniy meros Reprezentativ rо‘yx- zimmasiga xalqimizning ma’naviy ta- atiga kiritilganidan sо‘ng, Kanada- labini qondirish barobarida, taqdim lik baletmeyster Sashar Zarif “Lazgi etilajak spektakllar evaziga daromad – transformation” nomli raqs kom- kо‘rishdek mushkul vazifa yuklana- pozitsiyasini sahnalashtirdi. 2021 yil- di. Buning uchun esa teatr-tomo- da Germaniyalik baletmeyster Raul sha muassasalari zamon va bugungi Raymondo Rebek Alisher Navoiy vaziyat talabiga kо‘ra, yangicha yon- nomidagi Davlat akademik Katta te- dashuv uslubiga о‘tishi lozim. atrida sahnalashtirgan “Lazgi” baleti tomoshabinlar tomonidan katta mu- Asosiy masalalardan biri shun- vaffaqiyat bilan kutib olindi. O‘zbekiston Respublikasi Prezi­ dentining “Opera va balet san’atini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarorida ushbu san’at turlarining nufuzini oshirish, “milliy opera va balet san’atini jahon miqy- osida targ‘ib qilish; opera va balet san’atining eng sara milliy va klassik asarlaridan xalqimizni bahramand etish, aholi, ayniqsa, olis hududlardagi fuqarolarning madaniy hordiq chiqa- rishini qo‘llab-quvvatlash; milliy opera va balet san’atini keng ommalasht- irish, uning noyob durdonalarini

43 №01 2022 dan iboratki, har bir teatr jamoasi to- va kamchiliklari sabablarini aniqlash, moshabin bilan ishlash tizimini yо‘lga aktyorlar malakasi, professionalligiga qо‘ya olishi kerak. Teatrlar oldiga baho berish, kelajakda esa mavjud qо‘yilgan asosiy vazifa – ishlab chiqa- kamchiliklarni bartaraf etish imkonini rayotgan mahsuloti, ya’ni spektakl, beradi. jamoaviy badiiy ijod mahsuli orqali jamiyatni ezgulik va yaxshilikka er- Teatr san’atining rivojlanishi va gashtira olish, insonlarning ma’naviy, spektakllarni keng tomoshabinlar madaniy va ma’rifiy tafakkurini yuk- ommasiga taqdim etishda muvaf- saltirishdan iborat. faqiyatli faoliyat yuritishi uchun, to- moshabinni jalb eta oladigan yangi Binobarin, xalqimizning ming spektakllar yaratish va teatrlar bilan yillar davomida shakllangan dunyo- о‘zaro faoliyatni tahlil qilib borish- qarashi, voqealarga boy tarixi, jahon ga e’tibor qaratilishi lozim. Mam- sivilizatsiyasiga qо‘shgan salmoqli lakatimizda faoliyat yuritayotgan 37 hissasi, urf-odatlari, an’analari, betak- ta davlat teatr jamoasi halqimizning ror moddiy va nomoddiy madaniy yuragiga yetib boradigan, qalbini merosi va gо‘zal qadriyatlari borki, zabt etadigan, ezgu maqsadlarga shular asosida о‘lmas sahna asarlarini chorlaydigan asarlarni sahnalashtir- yaratib, tomoshabinlarga havola etish ishga harakat qilishi davr talabidir. eng asosiy vazifaga kiradi. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Tajriba shuni kо‘rsatadiki, yillar Mahkamasining 2018 yil 5 yanvardagi davomida shakllangan boshqaruv “2018-2022 yillarda davlat teatrlarining tizimi va teatr asarlarini taqdim etish moddiy-texnika bazasini mustahkam- usullari hozirgi sharoitda о‘zgarib bor- lash va ularning faoliyatini rivojlantirish moqda. Axborot texnologiyalari, inter- chora-tadbirlari dasturi tо‘g‘risida”gi net tizimining keyingi yillarda shid- Qarori teatr san’ati sohasidagi tomo- datli о‘zgarishi va rivojlanishi aksariyat sha va konsert dasturlarini yaratishda, sohalarning faoliyatini butunlay qayta xalqimiz, ayniqsa, yoshlar qalbida ona kо‘rib chiqish, ish uslublarini о‘zgartir- Vatanga muhabbat, umumbashariy ishga majbur qildi. Birinchi navbatda, qadriyatlarga hurmat, insonparvar- teatr jamoasining tajriba va malakasi, lik g‘oyalariga sadoqat ruhida tarbi- iste’dodi, zamonaviy menejment sir- yalashga munosib sahna asarlari, to- laridan qanchalik voqifligi, xususan, moshalar va konsert dasturlari bilan internet tarmog‘idan unumli, sama- hissa qо‘shib borish, teatr va tomosha rali foydalana olishi, reklama-targ‘ibot san’atini keng targ‘ib etish maqsadida ishlarini oqilona yurita bilishi singari xorijiy muassasalar bilan о‘zaro man- qator vazifa hamda talablarga e’tibor faatli hamkorlikni amalga oshirish qaratish – zamon talabidir. kabi bir qancha ustuvor vazifalarni bel- gilab berdi. Shu bilan birga, teatr tashqi va ichki ta’sir vositalari, ilgari yо‘l qо‘yil- Bu yo‘lda jamiyat barcha ijodkor gan kamchiliklar, spektakllarning ziyolilar qatori, teatr san’ati arbobla- obyektiv va subyektiv sabablarga rining iste’dod va salohiyatiga, bilim kо‘ra, almashtirilishi yoki bekor qilin- va tajribasiga, ezgu fazilatlariga taya- ishi, ma’lum bir artistning ishtirok nadi. Yangi O‘zbekiston – inson erkin, etmasligi yoki asar qahramonining ozod va farovon yashaydigan jami- almashtirilishi kabi holatlarni chuqur yatni barpo etishda tashabbus va tahlil qilib, real vaziyatdan kelib chiqib, jonbozlik ko‘rsatayotgan vatandosh- marketing strategiyasini ishlab chiq- larimizning badiiy yetuk obrazlarini ishi muhim. Bunday tizimli tahlil, yaratish, ularning fidoyiligi va mato- shubhasiz, teatrning faoliyati, yutuq natini mahorat bilan tarannum etish

44 borasida ijodiy izlanishlar olib borish Repertuarni shakllantirishga, – davrimizning talabidir. tomoshabinlarni jalb etishga yan- Bu vazifalarni amalga oshirish jarayonida teatr-tomosha muas- gicha yondashuv qaror topgan te- sasalariga zamonaviy axborot tex- nologiyalari, internet va elektron atrlarda ijodiy barqarorlik mavjud. ishlash tajribasiga ega zamonaviy menejerlarni jalb etishga, ijodiy Bunday muhitda ijodkorning о‘z ishi- kechalar, ijodiy uchrashuvlar, ek- skursiyalar, teatr tarixiga oid qog‘oz ga bо‘lgan ishonchi va shijoati yanada va video kо‘rinishidagi xabarlar, tomoshabinlar ishtirokida sо‘rov- oshadi. Teatr san’ati tarkibini hosil qi- nomalar tashkil etishga katta e’ti- bor qaratilmoqda. luvchi “dramaturg – rejissyor – aktyor – tomoshabin”dan iborat zanjir mus- tahkam bо‘lmog‘i lozim. Ana shunda- gina g‘oyaviy va badiiy jihatdan yetuk asar asosida, dramaturgiya, rejissu- ra va aktyorlik san’atining namunasi bо‘lgan umirboqiy, beqiyos spektakl- lar yaratiladi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Mirziyoyev SH.M. Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish–xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir.-//“Xalq sо‘zi”, 2017 yil, 4 avgust. 2. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 28 noyabrdagi “О‘zbeki- ston Respublikasida milliy madaniyatni yanada rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash tо‘g‘risida”gi PQ-4038-son Qarori. /LEX.UZ 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 27 dekabrdagi “Opera va balet sanʼatini yana-da rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-64 Qarori. 4. Prezident Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston teatr sanʼati xodimlariga tabrigi.-//“Xalq so‘zi”, 2021 yil, 26 mart.

45 №01 2022 LINGVODIDAKTIK Annotatsiya: Bolalar folklor XUSUSIYATLARNING raqslari xalq   ijodining ajralmas O‘ZBEK  tarkibiy qismi hisoblanib,   yosh BOLALAR  avlodning qiziqishlari va ijodkorlik FOLKLOR imkoniyatlarini, o‘ziga xos badiiy   isteʼ RAQSLARIDA dodini   ifodalaydi. Ularda bolalarning AKS ETISHI vokelikka munosabatlari, beg‘ubor orzulari,   estetik qarashlari va samimiy Hulkar Hamroyeva tuyg‘u-kechinmalari aks etadi.  Mazkur O‘zDXA “Sanʼat nazariyasi maqolada   o‘zbek bolalar o‘yin va va tarixi” kafedrasi katta  folklor raqslarining     lingvodidaktik o‘qituvchisi, xususiyatlari tadqiq qilinadi. filologiya fanlari  doktori Kalit so‘zlar:   Bolalar psixologiyasi, didaktika, o‘yin, mavsum, marosim, raqs, milliy o‘zlik, “mayda-mayda”, anʼana, qadriyat, folklor. Аннотация: детские народные танцы – неотъемлемая часть народ- ного творчества, являющаяся неотъ- емлемой частью подрастающего по- коления, интересами и творчеством подрастающего поколения, уни- кальным художественным талантом. В них отражается звучание детских вендских отношений, незыблемость, эстетические взгляды и душевный смысл. В данной статье исследуются узбекские детские игры и народные танцы. Ключевые слова: детская пси- хология, дидактика, игра, время года, обряд, обряд, национальное самосо- знание, «меньший», традиция, цен- ность, фольклор. Abstract: children’s folk dances are an integral part of folk creation, which is an integral part of the younger generation, the interests and creativity of the younger generation, a unique artistic talent. They reflect the sound of children’s vendian relationships, immote, aesthetic views and sincere meaning. This article studies Uzbek children’s games and folk dances. Key words: child psychology, didactics, game, season, ceremony, ritual, national identity, “lesser”, tradition, value, folklore.

46 Insonning boshqa mavjudot- yillardan beri  qiziqtirib kelmoqda. lardan ustunligi uning o‘zini an- Ushbu muammo haqida bildiril- glash va ifodalash imkoniyati bilan gan fikrlar har xil, baʼzan esa ziddi- belgilanadi. Shu nuqtai nazardan yatlidir.Ularning ayrimlarida hatto qaraganda, bolalarning shakllanish turli xalqlarning borliqni idrok eti- omillari cheksiz va rang-barangdir. shi  bir-biriga batamom mos  kel- Ular jismoniy o‘sish bilan bir qa- masligini  taʼkidlashga harakat qili- torda mohiyatan madaniylashgan shadi. Inson faoliyati maʼlum milliy ong, aql, tafakkur kabi sifatlarni madaniyat, ijtimoiy muhit doirasi- egallab boradi, ijtimoiy-tarixiy anʼa- da kechadi. Shu sababli har qanday na, turmush tarzi, oilaviy udum- turdagi bilim  jarayoniga oid struk- lar   va tajribaga asoslangan tako- turalar, tuzilmalarda milliy kolorit millashuv yo‘lini bosib o‘tadi. bo‘lishi tabiiydir” [5;90]. O‘sib kelayotgan yosh avlodning O‘zbek bolalar folklor raqslar- ruhiy-maʼnaviy, jismoniy-estetik ka- ining milliy koloriti uning ko‘hna molotida bolalar o‘yinlari va raqslari madaniy qadriyatlar zamirida muhim ahamiyat kasb etadi. Maz- yaratilganligi,    taʼsir doirasin- kur raqslar  kichkintoylarning yoshi, ing kengligi bilan xarakterlana- psixofiziologik xususiyatlarini   hi- di. Bolalar raqslari  folklor sanʼa- sobga olgan holda, ularning ijodiy tining  yorqin namunasi sifatida, qobiliyatlarini rivojlan- O‘SIB mavzular xarakteri- KELAYOTGAN tirishi, ularda sanʼat- YOSH dan kelib chiqib, o‘zi- ga  qiziqish uyg‘otishi AVLODNING da  bolalar o‘yinlarini,  kerak. Axloqiy-este- RUHIY- muayyan ritmik izchil- tik tarbiyaning asosiy likka asoslangan xat- tamoyillaridan biri — ti-harakatlarni, ramziy maʼnaviy immunitet- maʼno kasb etuvchi ni shakllantirish- etnografik detallarni, da   milliy-madaniy  ohang va tomoshaviy- tuyg‘ularning,   raqslar lik bilan vobasta va o‘yinlardagi MAʼNAVIY, harakatli o‘yinlar ele- milliy qadriyatlar bi- mentlarini yaxlit holda lan uyg‘unlashgan JISMONIY- mujassamlashtirgan, umumbashariy  g‘oy- ESTETIK o‘ziga xos lingvodida- KAMOLOTIDA alarning   ahamiyati BOLALAR ktikaga asoslangan beqiyosdir. Ularning O‘YINLARI VA sinkretik hodisadir. Oli- qimmati va taʼsir ku- RAQSLARI ma Z.Ibrohimovaning chi bolalarni fikrlashga fikricha, “Asrlar osha daʼvat etishida yana-da bizgacha yetib kelgan yaqqolroq namoy- oltin meros qo‘shiqlar, on bo‘ladi. Taniqli alla, erkalamalar ona tilshunos olim, profes- bilan bola o‘rtasida sor Sh.Safarov to‘g‘ri mehr iplarini mahkam taʼkidlaganidek, “Vo- MUHIM bog‘lashga, go‘dak- qelikni idrok etish va ning murg‘ak qalbida uni bilishning milliy- AHAMIYAT ota-onaga, yaqinlari- madaniy xususiyat- KASB ETADI ga, o‘z uyiga samimiy lari muammosi aslida muhabbatdek ezgu tadqiqotchilarni  uzoq tuyg‘ularning nish ur-

47 №01 2022 ishiga xizmat qilsa, “Boychechagim Bolalarning o‘yin tanlashdagi hillolik...”, “Navro‘z”, “Qaldirg‘och didi va o‘yin turlari yillar o‘tib o‘zgar- g‘och-g‘och...”, “Laylak keldi, yoz ib bormoqda. Raqslar ham o‘z bo‘ldi...” kabi mavsum qo‘shiqlari navbatida yangi estetik qirralarini bola qalbida ota yurtga, ona tabi- kashf qilib,  xalqning bilim va tajrib- atga muhabbat hissini uyg‘otadi. asining asrlar davomida mukam- “Oq terakmi, ko‘k terak”, “Quvlash- mallashgan ko‘rinishini o‘zida aks machoq”, “Bekinmachoq”, “Qotir- ettirmoqda. Ular xarakteriga tarbiya machoq” kabi milliy o‘yinlar, ularda tizimining yo‘nalishi, uning mafkur- aytiladigan qo‘shiqlar  har bir bo- asi, turmush anʼanalari, milliy qa- lani cheksiz quvontiradi, uning jis- driyatlar  singdirilgan.  Binobarin, moniy va maʼnaviy sog‘lom  o‘sishi- ”O‘yinlar bolalar folklorining murak- da, g‘ayratli, irodali, intizomli bo‘lib kab turi bo‘lib, ularda drama va ulg‘ayishida katta ahamiyatga ega” musiqa unsurlari chatishib keta- [3;196].   di.O‘yinlarni  kichik yoshdagi bolalar “Choriy  chambar”,  “Hakkalakam” Juda qadim zamonlarda  yuza- kabi sanama o‘yinidan, katta  bo- ga kelgan bolalar o‘yinlari ajdodlar- lalar “Qushim boshi” kabi topish- imiz dunyoqarashi va zakovatining moqdan boshlaydi”[8;130]. Ularda eng ibtidoiy elementlaridan biri si- bola tarbiyasining deyarli hamma fatida poetik folklor namunalarini tarkibiy qismlari:jismoniy va aqliy ham qamrab olgan. Uning ildizlari kamolot, ilm va hunarga muhab- kishilik jamiyatining ilk mehnat bat, estetik did, mehnatsevarlik, faoliyati va  diniy  marosimlari bi- milliy o‘zlik tuyg‘ularini qaror toptir- lan tutashadi.Zero, “ibtidoiy tu- ish masalalari qamrab olingan. zumda bolalarni tarbiyalashning xarakterli jihati ularni urug‘ning Eng qadimgi  bolalar o‘yinlari urf-odatlari, anʼanalari, tarixi bilan, haqidagi ilk maʼlumot XI asrda yash- shuningdek, xalq og‘zaki ijodi: riv- ab ijod qilgan mashhur turkiyshunos oyatlar, qo‘shiqlar va raqslarni tan- olim, buyuk mutafakkir Mahmud ishtirishdan iborat bo‘lgan.Ibtidoiy Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit- jamiyatda yoshlarni katta safiga turk” asarida uchraydi. Unda turkiy qo‘shish deb ataladigan bayram xalqlar orasida   urf bo‘lgan, to‘p bi- – diniy marosimlar keng tarqal- lan o‘ynaladigan   “Chavgon”   o‘yini gan.Bular o‘ziga xos o‘yin, muso- haqida yozilgan. baqalardan iborat bo‘lib, ularning mazmunini mehnat faoliyati, qabi- Albatta, har bir hududning, har lalarning urf-odatlari, xalq og‘zaki bir o‘lkaning o‘ziga xos o‘yinlari, ijodi tashkil qilgan. Marosimlarda milliy qadriyatlari mavjud. Ular- raqslar ham ijro qilinib, ularda ibti- da beg‘ubor va sodda bolalikning doiy odamlar o‘z hayotlari va mu- qiziqishlari, havaslari yaqqol nam- vaffaqiyatsizliklarini, shodliklari va oyon bo‘ladi. XX asrning 30-yillari- qayg‘ularini ifodalaganlar” [9;10]. ga kelib bolalar qo‘shiqlarini keksa Davrlar o‘tishi, zamon o‘zgari- otaxonu onaxonlar tilidan yozib ol- shi bilan ular ham takomillashdi,  ish tajribasi boshlandi. diniy marosimlar tarkibidagi xatti harakat va  o‘yinlar o‘zining ritual- Ajdodlarimizdan meros bolalar lik xususiyatini yo‘qotib, oddiy to- raqslari va o‘yinlarida jonli yoki jon- moshaga aylanib bordi. siz predmetlardan obrazlar tan- lanadimi, tabiat yoki hayvonot ol- amiga  murojaat qilinadimi, eng avvalo ular kichkintoylarning ruhiy

48 dunyosini, tuyg‘ularini boyitishiga, bir necha marta ariqdan loy olgan ularning olam va odam haqidagi bo‘ladilar. tasavvurlarini kengaytirishiga urg‘u berilgan. Masalan, “MAYDA, MAY- 10. Xuddi mitti qush uyasini yod- DA” o‘yinini olaylik. U mamlakat- ga soluvchi bir qarich balandlikda- ning  Surxondaryo, Qashqadaryo, gi “minora-imorat”chani yasaydilar. Andijon viloyatlarida keng tarqal- gan bo‘lib, predmetli o‘yinlar sirasi- 11. Keyin har birlari o‘zlari yasa- ga kiradi va  unda asosan 8-10 yosh- gan “uycha”ni taʼriflab , savol-javob li o‘g‘il bolalar va qizaloqlar ishtirok tarzida  quyidagi aytimni kuylay- etadi. dilar: Lug‘atlarimizda  “mayda” so‘zi- 12. Birinchi guruh: - Mayda, ga shunday izoh beriladi: mayda, mayda! MAYDA [f.- oliy nav un]1 Bir Maydani(ng) uyi qayda!? turdagi kichik bo‘laklardan iborat 13. Ikkinchi guruh: - Mayda, bo‘lgan, yirik emas.    Mayda tosh. mayda, mayda! Mayda qor. Mayda qum. - Maydani(ng) uyi sheyda! 14. Ikkinchi  tomondagi ishtirok-       2 Unchalik katta bo‘lmagan chilar  “mayda”  deganda qaysi ha- , kichik.Mayda jonivorlar.Mayda bo- sharot yoki qush nazarda tutilayot- lalar[8;527]. ganligini topishlari kerak. 15. Birinchi guruhning savoliga “MAYDA, MAYDA” qo‘shiqli to‘g‘ri javob topish uchun ikkinchi raqs sahnada quyidagi ko‘rinishda tomondagi bolalar harakatlar orqa- ifodalanadi: li turli jonivorlar va qushlarni, ularn- ing fizionomiyasi, feʼl-atvori, oziqla- 1. O‘yin ishtirokchilari (bolalar, nishini o‘z tasavvurlaridagi holatlar qizaloqlar)ning soni chegaralan- bilan  tasvirlab berishadi. magan. Barcha bolalar go‘yo ariq 16. Kapalak libosidagi qizaloq qirg‘og‘iga yig‘iladilar. o‘rtaga chiqib, qo‘llarini qanot qilib, kapalakning uchishini, guldan-gul- 2. Qo‘l harakatlari bilan suvning ga qo‘nishini mayin harakatlarda jildirab oqishini, to‘lqinlarning may- ifodalaydi. in jilolarini ifodalaydilar. 17. Tillaqo‘ng‘iz libosidagi o‘g‘il bola uning turishini, sakrashini tas- 3. Quvnoq kulgilari bilan, bir-bir- virlaydi. lariga suv sepish harakatlarini 18. Ikkala guruh ham  qarsak ko‘rsatadi. chalib, ularni quvvatlab turishad- i,lekin bir vaqtning o‘zida boshlarini 4. Keyin ikkala qo‘llari bilan sarak-sarak qilib, yaʼni    “yo‘q-yo‘q” ariqdagi     loydan olib, chetroqqa ishoralari bilan rad etishadi. o‘tadilar. 19. Uychaning hajmi kichikligi uchun bolalar yana o‘zlari bilgan 5. So‘ngra bir chiziq ustida ti- turli  qushchalarni, hasharotlarni zilib, 40-50 santimetr oraliq maso- ko‘rsatishga harakat qilishadi. fani  saqlagan holda o‘tiradilar. 20. Kimdir bedana bo‘lib sayray- di, ikkinchisi chumchuqqa o‘xshab 6. Qo‘llaridagi   loyni bir-biriga chirqillaydi. irg‘itib, ilib olish harakatlarini baja- 21. Nihoyat, chumoli nazarda tu- radilar. tilayotganligi ayon bo‘ladi, chunki 7. Qarsak usullari bilan go‘yo qo‘llarini loydan tozalaydilar. 8. Yana loy olish uchun ariq bo‘yiga o‘tadilar. 9. Bolalar kulishib, bir-biriga suv sepganday bo‘lib, quvlashib,

49 №01 2022 ular barpo etgan “uy”ga chumoligi- yaqinlashishyapti.”Kapalak”, “til- na sig‘ishi mumkin, xolos. laqo‘ng‘iz”, “bedana”, “chumchuq” 22. Ikkala guruh     qo‘l va tana harakatlari bilan chumolining va “chumoli”ni o‘yin ishtirokchilari ko‘rinishini,  o‘rmalashini ifodalay- dilar. olqishlar bilan kutib olishyapti. 23. To‘g‘ri javob topilmaguncha  Bolalar raqslarida koinot va tabi- “Mayda, mayda”qo‘shig‘i qayta-qa- yta aytiladi. at hodisalari, hayvonot dunyosi, tur- 24. Raqsni yakunlashdan oldin li-tuman jonli va jonsiz  predmetlar, bolalar ikki qatorga tizilib, chumo- lining yurishini, mehnatkashligini  hayotning barcha katta-kichik de- ko‘rsatishadi. tallari  majoziy obrazlar vositasida 25. Barcha ishtirokchilar qo‘l ushlashib, bir-birlarini olqishlab, yaxlit syujet yaratib,  rangin ko‘rin- qarsak chalib, raqsni yakunlaydilar. ishlarda aks   etadi. Ular bolaga Mazkur o‘yin  folklorshunos olima, filologiya fanlari nomzodi ham estetik zavq beradi, ham dun- Nodira Do‘stxo‘jayeva tomonidan Surxondaryo viloyati, Sherobod yoqarashi va didini shakllantirib, tumanida istiqomat qiluvchi 85 yoshli Nusxa buvidan (1991y.) yozib maʼrifiy-maʼnaviy jihatdan tarbi- olingan. Raqs viloyatda eng om- malashgan bolalar o‘yinlaridan biri yalaydi. Ayniqsa, raqslarda qushlar bo‘lib,  asosan issiq mavsum, bahor, yoz va kuz fasllari   uchun mo‘ljal- va turli jonzotlar obrazlarining qa- langan. tnashishi  bolalarning maʼnaviy-ax- “Mayda-mayda” o‘yin – raq- si muhim tarbiyaviy ahamiyatga loqiy tarbiyasiga ijobiy taʼsir ko‘rsa- ega. Kichkintoylarning loydan “uy” qurishlari, bu jarayonda bir-bir- tadi. Zero, “Bolalar o‘yinlarining uch lariga qo‘lma-qo‘l loy uzatishlari zamirida do‘stlik, totuvlik, inoqlik, asosiy xususiyati bor.Birinchidan, mehnatsevarlik   fazilatlari targ‘ib qilinyapti. O‘zbek xalqi uchun uy bola o‘yin faoliyatini erkin, o‘z xo- - eng muqaddas go‘sha, poklik va qut-baraka  timsolidir. Bolalar o‘yin hishi bilan  bajaradi.   harakatlarin- - mehnat jarayonida o‘zaro mulo- qot qilishadi, bir-birini so‘zsiz tus- ing jo‘shqinligi: bola o‘yinga qiziqib hunishni, muomala va bahslashish odobini o‘rganishadi. Ular birga- ketadi, zavqlanadi, unda o‘rtoqlik  likda qurgan uylarini jonivorlarga hadya qilishyapti. Bola ongu-shuu- hissi kuchayadi” [8;131].    rida   tabiatga mehr, jonivorlarga muhabbat uyg‘onyapti.Ular o‘zlari Bolalar raqslarining o‘ziga xos qurgan uychaning egasini topish uchun turli qushlar va jonivorlarn- xususiyatlari shundaki,  ular asosan   ing obrazlariga kirib, tabiatga taqlid o‘yinlari zamirida tug‘iladi. Go‘dak ulg‘aygani sari uning qiziq- ishlari, dunyoqarashi, tushuncha- lari ham ulg‘ayib boradi.Hayotning bola ongu shuuridagi oq-qora tas- virlari endi turli ranglarda tovlanadi. Kichkintoylarning o‘ziga xos ol- amini aks ettiruvchi bolalar raqs - o‘yinlari orasida “Berkinmachoq”, “Oq laylakmi, ko‘k laylak”,  “Pod- shoh-vazir”, “Xolam mehmonga keldi”, “Qovun sayli”, “Shaftoli sha- kar”, “Cho‘pon bilan Shag‘al”, “Qoch bolam, qush ketdi”, “Qoch bolam, qush keldi”, “Cho‘loq qarg‘a”, “Kal echki”, “Botmon-botmon”, “Oq sholi – ko‘k sholi”, “Cho‘p o‘yini”, “Tosh o‘yini”, “Oq suyak”, “Poda- chi”, “Qushim boshi”, “Oshi halol”, “Mehmon-mehmon”, “Yomg‘ir yog‘aloq”,   “Ota yog‘och” singari

50 ko‘p yillardan buyon o‘ynalib, tur- boshlab milliy qadriyatlar ruhida li yoshdagi bolajonlarga zavq ula- tarbiyalash nihoyatda zarur. Ular shayotgan o‘yin turlari juda ko‘p. tadqiqotchilar, olimlar tomonidan Insonda milliy-maʼrifiy, estetik-ax- o‘rganilib, xalq tilidan va kuzatish- loqiy tuyg‘ularning paydo bo‘lishi lar orqali yozib olinib, tarixga muhr- va kamol topishi uchun bolaligidan lanib kelinmoqda. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1.    Vashkevich N.N. Istoriya xoreografii vsex vekov i narodov.M.: “Lenand”, 2017. 82 s. 2.    Jahongirov G‘. O‘zbek bolalar folklori. “O‘qituvchi” nashriyoti,1975. – 124 b. 3.    Ibrohimova Z. Musaffo olam hayratlari.  T.: “Yangi nashr” nashriyoti, 2015. – 224 b. 4.   Razzoqov X.  O‘zbek xalk og‘zaki poetik ijodi. T.: “O‘qituvchi” nashriyoti,1998. -318 b. 5.     Safarov Sh. Kognitiv tilshunoslik. Jizzax.: “Sangzor” nashriyoti, 2006. - 248 b. 6.    O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. T.: “O‘qituvchi” nashriyoti,1995. -462 b. 7.    O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 2-j. T.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti, 2006. – 672 b. 8.      O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 2-j. T.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti, 2001. – 704 b. 9.    Qoraboyev U. O‘zbekiston bayramlari.  T.: “O‘qituvchi” nashriyoti, 1991. -220 b. 10.   http://ich.uz/uz/ich-of-uzbekistan/national-list 11.  https://qomus.info/encyclopedia/cat-sh/shokila-uz/ 12.  https://uza.uz/oz/society/ 13.  https://ziyouz.uz/ilm-va-fan/tarix/allomalar/


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook