Иймон журнали

ҚУРЪОНИ АЗИМ МАРВАРИД ТАФСИРИ МАРЖОНЛАР СИЗ ЭМДИКИ ИЛМ ЎЛДИ, ЖУФТИНГИЗГА ЁҚАСИЗМИ? АМАЛ АЙЛАГИЛ МАҲЗУН БЎЛМА

МУНДАРИЖА ЖУРНАЛ 04 ТАФСИР ВА ИЖОДИЙ Биринчи жуз. Фотиҳа сураси ГУРУҲ 08 МАРВАРИД МАРЖОНЛАР ҚОЛАВЕРСА Иймон китоби Б О С М А Х О Н А ГА 12 ФИҚҲ ОИД Таҳорат ҳукмлари МАЪЛУМОТЛАР 14 АЛЛОМАЛАР ҲАЁТИ УСТУНИ Умар ибн Абдулазиз 02 МУҲАРРИР 17 РУКН МИНБАРИ Маҳзун бўлма «Иймон» ўқувчиларига 19 ТАҲЛИЛ Хавотирга асос борми?

ИБРАТ 22 12 «Озодлик мамлакати» қуллари 19 40 РУКН 26 44 Эмдики илм ўлди, амал айлагил... АЁЛЛАР БЕКАТИ 28 Ниятингиз келажагингизми? 34 Сиз жуфтингизга ёқасизми? Зайнаб хоним НАЗМ «Қалбим хонасига сен кирган замон...» МАЪРИФАТ 36 Аё, ишқ... МАДАНИЯТ 40 Мубоҳ. Мусиқа ҳалол ҳам, ҳаром ҳам эмас КУЛИНГ ВА ТАФАККУР ҚИЛИНГ 43 Қисқа ҳикоялар ҲИДОЯТ ТОПГАНЛАР 44 Владимир Сохин: 50 Қалбимда иймон нури ёнади БОЛАЛАР САЙЁРАСИ Қўйнинг баракаси – тонгда ухламаслигида

МУҲАРРИР МИНБАРИ Заҳириддин МАНСУР “ИЙМОН” ЎҚУВЧИЛАРИГА 4 Жамият ҳаётида иймоннинг аҳамияти беқиёс даражада улуғдир. “Кишининг танасида бир аъзо борки, у тузалса, бутун бадан тузалади. У қалбдир” деган мазмунда бир ҳадисни Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинган. Шунга қиёсан айтиш мумкинки, қайси бир жамият ҳаётига иймон деган тушунча кириб бора бошласа, демак, ўша жамият тузалишга, юксалишга қараб юзланган бўлади. Бизнинг юртимиз, мамлакатимиз халқи ҳаётини бу тушунчадан айри ҳолатда тасаввур қилиш қийин. Тўғри, яқин ўтмишимизда иймонсизлик жамият шиорига айланиб, даҳрийлик байроғи ҳилпираган кунлар ҳам бўлди. Лекин бу ғоянинг оқибати нима билан тугаганини ҳам кўрдик. Мустақиллик туфайли Яратган томонидан бизнинг халқимизга насиб этган энг улуғ неъмат бу – динимизга, иймонимизга берилган эркинлик бўлди. Ҳурматли ўқувчилар, иймон тушунчасининг инсон ҳаётидаги мана шу улкан аҳамияти жиҳатидан янги ташкил этилган ушбу журналимизга “Иймон” деган ном беришга журъат қилдик. Бизнинг бу яхши ният билан бошлаган ишимизнинг равнақи Аллоҳ таолонинг тавфиқига, қолаверса сиз азизларнинг хайрихоҳлик билан қилган дуоларингизга боғлиқдир. Журналимиз саҳифаларида бериб бориладиган мақолалар орқали халқимиз маърифатини оширишга, иймонини бойитишга ҳисса қўшсак, деб умид қилдик. Журналимиз саҳифаларида сиз хилма-хил рукнлар остида бериб бориладиган мақолалар билан танишасиз. Илк бор Қуръони каримни ўзбекчага таржима қилган шайх Алоуддин Мансурнинг

китоб шаклида ўқувчилар қўлига етиш арафасида турган Қуръони азим тафсиридан парчалар бериб борилади. Шунингдек, Пайғамбар алайҳиссаломнинг муборак ҳадиси шарифларидан намуналар “Марварид маржонлар” рукнида жойлашиб, журналимиз саҳифаларини безайди. Кундалик ҳаётимизда учрайдиган муҳим фиқҳий масалаларга оид жавобларни энг мўътабар фиқҳ китобларидан топиб, ўқувчилар эътиборига ҳавола қилинади. Ўз ҳаётлари билан, ўз амаллари билан инсониятга гўзал намуна бўлиб қолган зотлар – саҳобалар, тобеинлар ва бошқа улуғлар ҳақида ҳам мунтазам равишда ҳикоя қилиб борилади. “Маҳзун бўлма” номли китобдан бериб бориладиган парчалар журналимиз ўқувчиларида неъмат, саодатни теран англаб, келажакка интилиб яшаш ҳиссини англаб етишларига баҳоли қудрат ўз ҳиссаини қўшади. Мумтоз адабиётимиз вакиллари сўз қудратини, сўз латофатини намоён этувчи ажойиб асарлар қолдиришган. Мумтоз адибларимизнинг энг сара асарларидан намуналар ва улар ҳақидаги мақолаларни ҳам алоҳида бир рукн остида бериб боришни режа қилганмиз. Шунингдек, журналимиз саҳифаларида аёллар бекати, болалар бекати, шеърият бекати каби кичик рукнлар ҳам мавжуд бўлади. Азиз ўқувчилар! Мамлакатимизда барча соҳаларда кенг кўламли ислоҳотлар олиб борилмоқда. Бу ислоҳотлар халқимиз ҳаётининг турли йўналишларида ўз натижасини кўрсата бошлади. Биз ҳам ушбу журналимиз орқали мамлакатимизда олиб борилаётган хайрли ислоҳотларга баҳоли қудрат ўз улушимизни қўша олсак, сиз азизларнинг маънавий ҳаётингизга кириб бора олсак, ўзимизни бахтиёр ҳис этар эдик. 5

ТАФСИР БИРИНЧИ ЖУЗЪ 6

ФОТИҲА сураси Бисмиллаҳир Роҳманир Ройийм Маълумки, Қуръони Карим бир қанча суралардан ташкил топган. Қуръонда бир юз ўн тўрт (114) сура бор. Бу саноқ Оллоҳ таолонинг Амри билан Ҳазрати Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи ва саллам тарафларидан белгилаб бе- рилган. Ҳар бир суранинг ўз ичида қамраб олган алоҳида мазмун-моҳияти бор. Қуръони Каримдаги биринчи сура \"Фотиҳа\" сура- сидир. \"Фотиҳа\" сўзининг луғавий маъносидан англашил- ганидек, бу сура Қуръонни очувчидир. Яъни, Қуръоннинг аввалида келгани ва ўзи қисқагина - етти оятдан иборат бўлса-да, бутун Қуръони Карим мазмун-моҳиятини ўз ичида мужассам қилгани учун ҳам Қуръоннинг мазмуни- ни \"Очувчи\" деган номга эга бўлган. Энди бу суранинг Оллоҳ таоло ҳузуридаги мақом-мартабасига келсак, улуғ саҳобалардан Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳу шундай ривоят қилганлар: \"Бир куни жаноб Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва саллам: \"Сенга Қуръондаги энг улуғ сурани айтиб берайми\", деди- лар. \"Айтинг, ё Расулуллоҳ\", дедим. \"Бу Алҳамду лиллаҳи роббил аламийн\" сурасидир, дедилар\". Яъни, Пайғамбар алайҳис-салом бу сўзлари билан \"Фотиҳа\" сураси Қуръон- даги энг улуғ сура деб баҳо бердилар. Муслим, Насоий ва бошқалар Ибн Аббос розиял- лоҳу анҳумодан ривоят қилган ҳадиси шарифда шундай дейилади: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ҳу- зурларида Жаброил алайҳис-салом билан ўтирган эдилар, юқоридан, самодан келган бир овозни эшитдилар. Шунда Жаброил осмонга кўз тикиб: “Эй Муҳаммад, бу самодан тушаётган бир малакдир. У ҳеч қачон Ерга тушмаган эди”, деди. Сўнгра у малак оҳиста Пайғамбар соллоллоҳу алай- ҳи ва салламнинг олдиларига келиб, салом берди ва деди: “Мен Сизга икки Нурнинг хушхабарини келтирдим. Улар 7

Сиздан аввал бирон пайғамбарга берилган эмас. У икки нур “Фотиҳа” сураси ва “Бақара” сурасининг сўнгги оятла- ридир. У иккисидан бир ҳарф ўқисангиз ҳам Сизга ўқига- нингиз – сўраганингиз берилади”. Ҳақиқатан, юқорида таъкидлаганимиздек, Оллоҳ таоло ушбу буюк сурага - мана шу етти оятга Ўз Қудрати билан Қуръондаги бутун мазмунни мухтасар қилиб жой- лаб қўйган экан. Шунинг учун ҳам бу энг улуғ сурадир. Шу сабабдан бу сура ҳар бир мусулмоннинг тилида, дилида ва намозларининг ҳар ракъатида бор бўлган сурадир. Ҳатто Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Фотиҳа” сура- си ўқилмаса, намоз комил бўлмайди\", деганлар. Демак, бу сура намозимизнинг ҳар ракъатида бизга ҳамроҳ бўлган ва доимий тилимиздан тушмайдиган сурадир. Агар эътибор қилсак, \"Фотиҳа\" сурасидаги яна бир Илоҳий сир-синоатга гувоҳ бўламиз. Намозхон одам ҳар куни беш вақт намозида ўттиз икки марта шу сурани ўқий- ди. Энди 70-80 га кирган инсон ушбу сурани неча минг марта ўқиганлигини тасаввур қилинг. Яна нафл ибодат- ларни ҳам адо қиладиган ва намозлардан ташқари бу сура- нинг ўзини мудом такрорлаб ўқиб юрадиган кишилар ҳам бор. Лекин ажабки, сизнинг айтадиган сўзларингизнинг ичида шу сурадан кўра сизга суюклироқ, севиклироқ сура, суюклироқ бир сўз йўқдек. Яъни, ҳар қандай сўз ҳам такрорлайверсангиз, эскириб қолади, зерикасиз, озгина ўқимай турсам, дейсиз. Лекин Оллоҳнинг Каломи бўлган бу буюк Сўзни - \"Фотиҳа\" сура- сини ҳар куни неча бор такрорламанг, зерикмайсиз, билъ- акс, роҳатланасиз, ором оласиз, дилингиз равшан тортади - очилади, чунки бу сура \"Очувчи\" сурадир. Бу суранинг яна бир номи \"Уммул-Қуръон\"дир. Яъни, “Қуръоннинг онаси”дир. Бутун Қуръоннинг маъно- сини ўз ичига олгани учун ҳам шу номни олгандир. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Ушбу сура Қуръоннинг онасидир, у Китобни Очгувчидир, у Етти такрорлангувчидир”, деб марҳамат қилдилар. Шунингдек, ушбу сурайи карима “Шифо” сураси деб ҳам аталади. “Сиҳоҳи ситта”да (олти саҳиҳ ҳадислар тўпламининг ҳаммасида) Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: “Расулуллоҳ соллолоҳу алайҳи ва саллам бизни – ўттиз отлиқ аскарни жангга жўнатдилар. Йўлда бир араб қишлоғига тушдик. Улардан бизни меҳмон 8

қилишларини сўраган эдик, истамадилар. Шунда бано- гоҳ уларнинг бошлиқларини чаён чақиб олган экан, улар бизнинг олдимизга келиб: “Ораларингизда чаён чаққа- нига қарши дам соладиган киши борми?” деб сўрашди. Мен шундай дуони билишимни айтиб: “Аммо сизлар биз- га ҳақ тўламасангизлар мен ҳам дам солмайман”, дедим. Улар: “Биз сизларга ўттизта қўй берамиз”, дейишгач, мен “Алҳамду” сурасини етти марта ўқиган эдим, ҳалиги одам дарддан бутунлай халос бўлди. Биз қўйларни олганимиз- дан кейин кўнглимизда шубҳа уйғонди ва улардан би- ронтасига тегмай, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва сал- ламнинг ҳузурларига келиб, бўлган воқеани айтиб берган эдик, у зот: “Алҳамду” руқия – у билан дам солса шифо бўладиган сура эканини қаердан билдинг? У қўйларни тақсимлаб олинглар ва менга ҳам ўзларингиз билан бирга бир улуш бўлинглар”, дедилар. Аҳмад ва Байҳақий “Шуъабул-иймон” китобида Абдуллоҳ ибн Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам унга: “Мен сенга Қуръонда нозил бўлган энг яхши сура ҳақида хабар берайинми?” дедилар. Абдуллоҳ: “Хабар бе- ринг, ё Расулуллоҳ”, деган эди, айтдилар: “У Фотиҳа сура- сидир. Унда барча касал учун шифо бордир”. Яна Оллоҳ таоло бу сурани \"Сабъул-масоний\", деб ҳам атайди. Яъни, бу - доим такрорланувчи етти оят, де- ган мазмунни билдиради. Қуръони Каримда Оллоҳ таоло жаноби Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга хи- тоб қилиб: \"(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), дарҳақиқат, Биз Сизга етти такрорланувчини (яъни, етти оятдан иборат бўлган, ҳар бир ракъат намозда такрорланадиган “Фотиҳа” сурасини) ва Улуғ Қуръонни ато этдик\", дей- ди. (Ҳижр сураси, 87-оят). Яъни, Оллоҳ таоло ушбу улуғ сурани \"Қуръон\"нинг ёнида алоҳида таъкидлаб айтади. Такрорланувчи дегани, ҳар ракъат намозимизда такрор- ланиб тургани сабаблидир. Баъзи уламолар такрорланув- чи дейилганининг сабаби бу сура Қуръони Каримдаги бошқа суралардан фарқли ўлароқ, икки бор нозил бўлган деб ҳам тафсир қиладилар. Яъни, аввал Маккайи мукар- рамада, сўнг Мадинайи мунавварада иккинчи марта но- зил бўлган, шунинг учун такрорланувчи деган номга эга, дейдилар. Шайх Алоуддин Мансур 9

МАРВАРИД МАРЖОНЛАР Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм ИЙМОН КИТОБИ 10

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қил- ган ҳадис: Бир куни Пайғамбар соллолоҳу алайҳи ва саллам одамлар олдига чиқиб турган эдилар, бир киши келиб: “Иймон нимадир?” деди. У зот: “Иймон – Оллоҳга, фаришталарига, У Зотга рў- барў бўлишга, элчиларига ишонмоғинг ва қайта тирилишга иймон келтирмоғингдир”, дедилар. “Ислом нимадир?” деди. “Ислом – Оллоҳга ибо- дат қилмоғинг, У Зотга ширк келтирмаслигинг, намозни барпо қилишинг, фарз қилинган закот- ни адо этиб, Рамазон рўзасини тутмоғингдир”, дедилар. (Ҳалиги киши саволида давом этиб): “Эҳсон нимадир?” деди. (Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам): “(Эҳсон) – Оллоҳ таолога У Зотни кўриб тургандек ибодат қилмоғингдир. Чунки сен кўра олмасанг-да У Зот сени кўриб туради”, дедилар. “(Қиёмат) Соати қачон?” деди. “Бу ҳақда сўралгувчи (яъни, камина) сўрагувчи- дан билгувчироқ эмас. Унинг (айрим) шартлари – аломатлари ҳақида сенга хабар берурман: чўри ўз хожасини туғса, қора туя боқувчилар бино қуришда бир-бирлари билан “мусобақа” қилишса ва яна фақат Оллоҳ биладиган беш нарса (топил- гани)да (Қиёмат Соати қоим бўлади)”, дедилар. Сўнгра Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Дарҳақиқат, Ёлғиз Оллоҳнинг ҳузуридагина (Қиёмат) Соати (қачон бўлиши тўғрисидаги) билим бордир...” (Луқмон сураси, 34-оят) оятини тиловат қилдилар. Шундан кейин ҳалиги киши орқасига ўгирилиб кетди. У зот: “Уни орқага қайтаринглар”, дедилар. (Лекин саҳобалар) ҳеч нарсани кўрмадилар (яъни, у киши кўздан ғойиб бўлган эди). Шунда (Расулуллоҳ соллоллоҳу алай- ҳи ва саллам): “У киши Жаброил эди, одамларга Динни ўргатиш учун келди”, дедилар. 11

Айрим жумлалар шарҳи: “Чўри ўз хожасини туғса” – бу иборани уламолар турлича шарҳлаганлар. Имом Хитобий: “Бунинг маъноси, Ислом дунёга кенг тарқалиб, мусулмонлар мушри- кларнинг диёрларини фатҳ қиладилар, натижада кўп асирлар ва чўриларга эга бўладилар. Киши ўзи эга бўлган чўрисидан фарзанд кўрса, туғилган бола ўша чўрига (ўз онасига) хожа мартабасида бўлади. Чун- ки бола – хожанинг боласидир”, деб шарҳла- са, айрим уламолар бу жумлани мажозан ўгириб: “Болалар орасида “оқ” бўлиш кўпай- иб кетади – бола ўз онасига ҳақоратлаш, уриш, хизматга солиш каби хожа чўрисига қиладиган муомалани қилади”, деб маъно берадилар. “Қора туя боқувчилар бино қуришда бир-бирлари билан “мусобақа” қилишса”. Ҳадиснинг арабча матнидаги “ ” ка- лимаси икки хил – “қора” ҳамда “ҳеч вақоси йўқ” деган мазмунларни билдиради. Уни агар туя боқувчиларга сифат қиладиган бўлсак иккинчи маънони, агар туянинг ўзига сифат қиладиган бўлсак биринчи маънони англаймиз. Қора туядан мақсад арзон, баҳо- сиз туядир. Баҳоли туялар қизил бўлади. Ҳеч вақоси йўқ туя боқувчилардан мурод эса, Қиёмат Соати яқинлашганда биров- ларнинг чорвасини боқиб юрувчи чўпонлар ҳам бой-бадавлат бўлиб ким ўзарга бино қуришга гирифтор бўладилар, деганидир. Валлоҳу аълам... 12

Толҳа ибн Убайдуллоҳ розияллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадис: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг олдиларига Нажд аҳлидан сочлари тўзғиган бир киши келди. Унинг ғўнғилла- ган овози эшитиларди-ю, нима деяётгани тушунилмас эди. Яқинлашиб, бирдан Ислом ҳақида сўради. Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: (Ислом) бир кеча ва кундузда беш (вақт) намоз (ўқиш)дир”, дедилар. Ҳалиги киши: “Менинг зиммамда бундан бошқа яна (намоз) борми?” деди. “Йўқ, магар татаввуъ – ихтиёрий нафл ўқишинг мумкин”, дедилар. Расулуллоҳ соллоллоҳу алай- ҳи ва саллам (сўзларини давом этдириб: “Яна Ислом), Рамазон рўзаси(ни тутмоқлик)дир”, деди- лар. У: “Менинг зиммамда бундан бошқаси борми?” деди. У зот: “Йўқ, магар татаввуъ – ихтиёрий нафл рўза тутишинг мумкин”, дедилар. Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам яна унга закот- ни айтдилар. У: “Менинг зиммамда бундан бошқаси борми?” деди. У зот: “Йўқ, магар татаввуъ – ихтиёрий нафл садақа беришинг мумкин”, дедилар. Шундан кейин халиги киши шундай деганча ортига қайтди: “Оллоҳга қасамки, бунга зиёда ҳам қилмайман, камайтирмайман ҳам”. Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Агар рост айтаётган бўлса, у (жаннатга) эришди”, дедилар. Зиёуддин МАНСУР 13

ФИҚҲ САВОЛ: Нега фуқаҳоларнинг китоблари таҳорат ҳукмларидан бошланади? “АТ-ТАСҲИЙЛУЗ ЗАРУРИЙ ЛИ ЖАВОБ: Чунки таҳорат намознинг дуруст бўлиш шартларидан бири, намоз эса Ислом- МАСАИЛИЛ ҚУДУРИЙ” нинг беш арконларидан иккинчисидир. Шу КИТОБИДАН ТАРЖИМА сабаб аввал таҳорат, сўнг намознинг ҳукмлари келтирилади. ҚИЛИНДИ САВОЛ: Таҳоратнинг луғавий ва шаръий 14 маъноси нима? ЖАВОБ: Таҳорат луғатда покланиш, шариат- да эса кичик ва катта бетаҳоратликни кетказиш ҳамда бадан, либос, маконни нажосатдан тоза- лаш, деган маънони билдиради. САВОЛ: Катта бетаҳоратлик нима? ЖАВОБ: Қачонки эркак ё аёлга бутун ба- данини ювиш фарз бўлиб қолса, мана шу катта бетаҳоратликдир. Ўша бетаҳоратликни ювиб кетказишга ғусл дейилади. САВОЛ: Кичик бетаҳоратлик нима? ЖАВОБ: Қачонки эркак ё аёлга намозни адо этиши учун баъзи аъзоларини ювиш ва баъ- зи аъзоларини масҳ қилиш фарз бўлиб қолса, мана шу кичик бетаҳоратликдир. Мазкур аъзо- лардан бетаҳоратликни ювиб кетказишга таҳо- рат дейилади. САВОЛ: Таҳоратда ювилиши ва масҳ қили- ниши лозим бўлган аъзолар қайсилар? ЖАВОБ: Юз, қўл, оёқ ва бош. Юз соч чиққан еридан ияк остигача ва ўнг қулоқ юмшоғидан чап қулоқнинг юмшоғигача, қўллар бармоқ учларидан то тирсаккача, оёқлар ҳам бармоқ учларидан то тўпиққача ювилади. Мазкур аъ- золарнинг ҳаммаси таҳорат чоғида ювилиши шарт. Агар бирор тук остига сув етмай қолса, таҳорат ҳосил бўлмайди. Бошга эса масҳ тортилади. Унинг тўртдан би- рига масҳ тортиш фарз, ҳаммасига тортиш сун- нат ҳисобланади. САВОЛ: Икки тирсак ва икки тўпиқ ҳам ювиладими? ЖАВОБ: Ҳа, улар ҳам таҳоратда ювиш фарз бўлган ўринлардан ҳисобланади.

САВОЛ: Таҳоратда уч аъзони ювиш ва бо- ТАҲОРАТНИНГ шга масҳ тортишнинг фарзлигини қаердан СУННАТЛАРИ билдингиз? САВОЛ: Таҳоратнинг суннатлари нима- ЖАВОБ: Уларни Аллоҳ таоло Ўзининг лардан иборат? китобида баён қилиб берган: «Эй имон кел- тирганлар! Намоз (ўқиш)га турар экансиз, ЖАВОБ: Таҳоратда ўн бешта суннат бор: албатта, юзларингизни, қўлларингизни тир- 1) ният, бунда бетаҳоратликни кетказиш сакларигача ювингиз, бошларингизга масҳ ёки фақатгина таҳорат билан адо этиладиган тортингиз ва оёқларингизни тўпиқларигача ибодат ният қилинади; (ювингиз)!» (Моида сураси, 6-оят). 2) таҳоратни билмиллаҳ билан бошлаш; 3) аввал икки қўл билаклари билан уч САВОЛ: Бошнинг тўртдан бирига масҳ марта ювилади, хусусан, уйқудан турган тортишнинг далили нима? одам; 4) мисвок ишлатиш; ЖАВОБ: Муғийра ибн Шўъба розияллоҳу 5) оғиз ва; анҳудан ривоят қилинган “Набий соллаллоҳу 6) бурунни чайиш; алайҳи ва саллам таҳорат олдилар ва кокил- 7) бошнинг ҳаммасига ва; ларига масҳ тортдилар” ҳадиси далил бўлади 8) қулоқларга масҳ тортиш; (Имом Муслим ривояти). 9) бармоқларни ва; 10) соқолни хилол қилиш; 11) ҳар бир аъзони уч мартадан ювиш; 12) таҳорат амалларини (аъзоларни) Қуръондаги тартибга кўра бажариш: аввал юз, кейин икки қўл тирсаклари билан юви- либ, кейин бошга масҳ тортилади, сўнг икки оёқ тўпиқлари билан ювилади; 13) ўнг тарафдан бошлаш: аввал ўнг қўл- ни, сўнгра чапини ювиш, оёқда ҳам шундай; 14) бирин-кетин ювиш, яъни орасига бо- шқа амал аралаштирмаган ҳолда; 15) бўйинга масҳ тортиш. Э с л а т м а: Юқорида зикр қилинганларнинг баъзилари бир китобда суннат, яна бошқалари- да эса мустаҳаб деб келтирилган. Муаллиф бу ўринда ўқувчини чалғитмаслик учун уларнинг ҳаммасини суннат деб келтиришни лозим топ- ган. Мустаҳабнинг даражаси суннатга нисбатан пастроқ бўлади. 15

АЛЛОМАЛАР ҲАЁТИ ибн Абдулазиз 16

Абу Ҳафс Умар ибн Аб- туриб: “Умар қани?” деди. У орқа- дулазиз ибн Марвон ибн Ҳакам роқда турган эди. Унинг исмини Умавий Қураший. Саккизинчи икки ёки уч марта айтиб чақириш- умавий халифа. 681 йилда (61 ҳ.й.) ди. Сўнг одамлар унинг қўлидан Мадинаи мунавварада туғилган. тутиб, олдинга – минбарнинг ол- Отаси Абдулазиз ибн Марвон. дига олиб чиқишди. У беш зина- Умавий амирлардан. Йигирма йил си бўлган минбарнинг иккинчи Мадинага амирлик қилган. Онаси зинасига ўтирди. Унга биринчи Лайло бинт Осим ибн Умар ибн бўлиб Язид ибн Абдулмалик бай- Хаттоб. ъат қилди. Саид ва Ҳишом туриб, Умар ибн Абдулазиз ҳо- байъат қилмасдан кетиб қолишди. кимиятга Сулаймон ибн Абдул- Сўнг одамларнинг барчаси байъат малик ибн Мравон вафотидан қилишди. Саид ва Ҳишом бундан кейин келган. Сулаймон Марж икки кун ўтиб байъат қилди. Добиқ деган жойда вафоти яқин- Умар ибн Абдулазиз юқори- лашганда қўшинидаги Ражо ибн да исмлари саналган олимларнинг Ҳайва, Муҳаммад ибн Шиҳоб у ҳақда мусулмонларнинг ҳолини Зуҳрий, Макҳул ва бошқа олим- яхшилайди, уларни тараққиёт ва ларни чақириб, уларни ўзининг янгиланишга томон етаклайди, деб васиятига гувоҳ қилди. Сўнг у умид қилиб турганларини кўриб, шундай деди: “Вафот этганимдан уларнинг умидларини сўндирмас- сўнг одамларни намозга чақириб, ликка, балки одамлар ундан кута- уларга ушбу васиятимни ўқиб бе- ётган ишларни амалга оширишга ринг”. Уни дафн қилиб бўлишгач, ҳаракат қилди. Унгача бўлган раҳ- одамларни намозга чақиришди. барлардан одамлар жавр-зулм кўр- Марвон ўғиллари ҳам келиб, под- ган эдилар. Умар ибн Абдулазиз- шоҳликка умид қилиб туришди. нинг она томондан бобоси Умар Шунда Имом Зуҳрий туриб: “Эй ибн Хаттоб розияллоҳу анҳудан одамлар, мўминлар амири Сулай- унга ўтган феъл-атвор ҳокимият мон васиятида ёзиб кетган киши- тепасига келганда катта ўрин тут- ни раҳбар деб рози бўласизми?” ди. Унинг даври бундан олдинги деди. Улар: “Ҳа”, дейишди. Имом хатоларнинг тузалиши, диннинг Зуҳрий хатни ўқиди. Унда Умар қайта жонланиши, илмнинг ривож ибн Абдулазизнинг исми, ундан топиши, ёйилиши билан тарихда сўнг Язид ибн Абдулмаликнинг қолди. исми ёзилган эди. Шунда Макҳул 17

Умар ибн Абдулазиз қисқа муддатлик ҳукмронлик даврида кўплаб ислоҳотларни амалга оширди. Жумладан: Шўро (маслаҳат кенгаши) ишини қайта Уммат ичидаги турли тоифаларга адолат тиклади. Бунга лаёқатли солиҳ олимларни ўзи- кўрсатиб, мухолифларни ҳам рози қилди. Бу би- га яқинлаштирди. Улар билан салтанат ишида лан ички фитналар ва низоларга барҳам берди. маслаҳатлашиб иш тутди. Бу билан у халқ Ўша даврда мамлакатда энг ашаддий мухолифлар розилигига, уларни олдинги ҳокимларнинг шиалар ва хаворижлар эди. Минбарларда Али зулмидан, қийин ҳолатдан чиқаришга эришди. розияллоҳу анҳуни мазаммат қилиш одатини бе- кор қилиш ва Али розияллоҳу анҳунинг авлод- Одамлардан солиқларни енгиллаштир- ларига уларга тегишли бўлган Фадак ва шу каби ди. Ундан олдинги ҳокимлар, халқни фаро- улардан тортиб олиб қўйилган ерларни қайтариб вон қилишни эмас, балки солиқлар йиғишни бериш билан шиаларнинг розилигига эришди. энг муҳим вазифа деб билишар эди. Ҳатто Ҳужжат-далил билан қониқтириш, қилич билан улар бунга эришиш учун мусулмон бўлган- қаршиликни бекор қилиш, дунё ва дин ишлари- лардан ҳам жизяни бекор қилишмади. Умар даги бузғунчиликдан шикоятларига қулоқ ту- буни бекор қилиб, бунга қарши қаттиқ турди. тиш, ҳокимларнинг куч ишлатишини тўхтатиш Ҳатто унинг Мисрдаги волийи одамларнинг каби ишлар билан хаворижларни рози қилди. У мусулмон бўлиши жизяга зарар бераётгани- ҳокимиятга келганда хаворижлардан бир гуруҳи дан шикоят қилди ва мусулмон бўлганлардан келиб: “Кўряпмизки, сен оиланг вакилларининг ҳам жизяни бекор қилмасликни сўради. Умар йўлидан бормадинг, уларнинг зулмини эътироф унга хат жўнатиб: “Аллоҳ раъйинги хунук этдинг. Агар ўзингни тўғри йўлда ва олдингилар- қилгур, мусулмон ни залолатда деб билсанг, бўлганлардан жизя- Илм-фанни Ҳадислар- уларни лаънатла, улардан ни бекор қил. Аллоҳ ёйишга эътибор ни тўплаб, китоб воз кеч. Шу бизни жамлай- таоло Муҳаммад берди. Бунда диний ҳолига келти- ди ёки ажратади”, дейишди. соллаллоҳу алайҳи ва дунёвий илмларни ришга бош бўл- Умар уларга: “Гуноҳкорлар- ва салламни ҳидоят- ажратмади. Чунки у ди. Жумладан, ни лаънатлаш фарз эмас”, га бошловчи қилиб мусулмонларнинг та- Муҳаммад ибн деб жавоб берди. Шу зай- жўнатган, солиқ раққий этиши, икки Умар ибн Ҳазмга илда улар билан тортишиб, йиғувчи қилиб эмас”, дунёлари обод бў- ёд олган ҳадисла- уларни қаноатлантирди. деди. лиши учун илмнинг рини ёзиб китоб Ўша пайтда хаворижларни барча турлари зарур қилишни топ- қаноатлантиришдан кўра Ҳикмат ва эканини англаган ширди. Ушбу ки- машаққатли иш йўқ эди. тиббиёт илмларини эди. тобдан нусхалар Чунки улар жоҳил ва ўз тарқалишига ҳомий- кўчиртирилиб, фикрларида қотиб қолган лик қилди. Хусусан, ушбу фанларга оид кито- турли шаҳарлар- эдилар. Умар эса, уларни бларни бошқа тиллардан араб тилига таржима га тарқатилди. ўзининг ихлоси ва адолати қилдирди. билан рози қилди. Умар ибн Абдулазиз ҳокимият тепасида 717 йилдан вафотигача, яъни 720 йилгача турди. Унинг ҳукмронлик йиллари қисқа бўлса-да, ўша асрнинг энг порлоқ, гуллаган даври бўлиб тарихда қолди. Унинг адолати халқлар орасида мисол қилиб келтириладиган даражада машҳур бўлди. 18

МАҲЗУН РУКН БЎЛМА О смонлар ва Арабчадан Заҳириддин МАНСУР таржимаси Ердаги (барча) жонзот (Унга муҳтождир ва бор тилак- мақсадларини Ёлғиз) Ундан сўрар. У Зот ҳар куни иш- амалдадир. (Ар-Роҳман сураси, 29-оят) Шамол эсиб, мавжлар қутуриб, денгиз изтиробга тушганида, кема аҳли нидо қилар: “Ё, Оллоҳ!”. Саҳродаги ёлғиз одам адашса, отлиқ йўлдан оғса, карвон аро йўлда қолса, нидо қилар: “Ё, Оллоҳ!”. Бошга мусибат тушиб, фалокат вақти кирса, бало-офат бошланса, бахтсизлик эгалари нидо қилурлар: “Ё, Оллоҳ!”. Қоқилган эшик ёпилса, одамлар юзидан парда тортилса, қичқиришар: “Ё, Оллоҳ!”. Йўллар тор бўлса, истаклар ниҳоя топиб, арқон узилса, нидо қилинар: “Ё, Оллоҳ!”. Агар сенга кенг ер торлик қилиб, дилинг юкни кўтара олмай сиқилса, хайқиргин: “Ё, Оллоҳ!”. Чунки ҳуш сўз, холис дуо, ҳаққоний хитоб, беайб кўз ёш ва ҳаяжонла қийналмоқ – Унга юксалур. Саҳар пайти кафтлар, муҳтожликда қўллар, офат вақти кўзлар, бахтсизликда илинж – Унга юзланур. 19

Унинг исми билан тиллар Парвардигор, Ўзинг бедор айланиб, ёрдам сўраб, ҳамд кўзларга ором уйқусини, безовта ўқиб, нидо қилур. Унинг зикри нафсларга осудаликни бергин! билан қалблар хотиржам, руҳлар оромда, туйғулар сокин, Парвардигор, бу ҳайрон асаблар тинч, ақл жойида, кўзларни Ўз Нурингга, Йўлдан эътиқод мустаҳкамдир. “Оллоҳ оғганни Тўғри Йўлингга ва У бандаларига Меҳрибондир”. Йўлингдан бўйин товлаганларни (Шўро сураси, 19-оят) Ўз Ҳидоятингга йўллагин! ОЛЛОҲ – Энг чиройли исм, Оллоҳим, Ўзинг барча гўзал ҳарфлар, ҳаққоний таъбир, ташвишларни субҳи содиқ бебаҳо калимадир. “Унинг учун нури билан йироқлаштир, бирон “тенг”ни билурмисиз?! ғирром виждонни ҳақиқат (Йўқ, билмассиз!)”. қўшини билан узоқлаштир, ҳамда шайтон найрангларин Бойлик ва Боқийлик, Қувват Ўз аскарларинг кўмаги билан ва Нусрат, Куч-Қудрат ва қайтаргин! Ҳикмат – Унингдир. “Бу Кунда подшоҳлик кимникидир? Оллоҳим, Ўзинг бизлардан Якка-ю Ягона ва Ғолиб Зот ғам-андуҳларни кетказгин, – Оллоҳникидир!”. (Ғофир нафсларимиздан безовталик- сураси, 16-оят) ни олиб ташлагин! Лутфу Иноят, Ёрдам ва Сендангина барча хавфлар- Мадад, Дўстлик ва Мурувват – дан паноҳ топамиз. Ишонч ва Ундандир. “Сизларга берилган таваккул, сўров ва ёрдам барча ноз-неъматлар Ёлғиз Оллоҳдандир”. (Наҳл сураси, Сенгадир фақат. Бизнинг 53-оят) Хожамиз Сенсан! У Зот нақадар яхши Хожа ва нақадар яхши Оллоҳ Улуғлик ва Фазилат, мададкордир! Куч-Қувват ва Қадр-Қиммат Эгасидир. Оллоҳим, Ўзинг бизларга азоб ўрнига тасалли, қайғу му- кофотига шодлик, хавф пайтида тинч- лик бергин! Оллоҳим, Ўзинг қалб аламини эътиқод қори би- лан ювиб, руҳлар чўғини ий- мон суви билан ўчиргин! 20

ХАВОТИРГА БОРМИ? “Ерда ўрмаловчи бирор нарса (жонзот) бир оила фақат битта фарзанд кўриши мумкин, йўқки, унинг ризқи (таъминоти) Аллоҳнинг деган ғайритабиий чеклов бор эди. Чинликлар- зиммасида бўлмаса! (У) унинг қароргоҳини нинг кўплаб эътирозлари ҳамда бошқа объек- ҳам, оромгоҳини ҳам билур. тив ва субъектив сабаблар туфайли бу чекловга Ҳаммаси аниқ Китоб (Лавҳул Маҳфуз)да барҳам берилди. (ёзилган)дир”. Аслида мутахассисларнинг ташвишли (Ҳуд сураси, 6-оят) мулоҳазалари кеча ёки бугун пайдо бўлиб қолгани йўқ. Бу муаммо бир неча асрдан бери Дунё аҳолиси сони 2020 йил якунигача 7 нафақат олимларни, балки ишлаб чиқариш 858 772 994 кишига етиши тахмин қилинмоқда. манбаларининг камлиги ва Ер куррасида таби- Нуфус жиҳатидан ҳамон Хитой (1 401 384 000) ий захираларнинг тугаб бораётганидан хабар- етакчилик қилиб келмоқда. Иккинчи ўрин- дор ҳар бир кишини ўйлантиради. ни Ҳиндистон (1 373 301 000) банд этган. Уни Олимлар: «Агар аҳоли сонининг мун- АҚШ (331 427 186) таъқиб қилиб келмоқда. тазам кўпайиб бориши олди олинмаса Ер юзи Ҳиндистон ҳадемай нуфус жиҳатидан дунё башариятга торлик қилиб қолади, кундалик етакчиси – Хитойни қувиб ўтиб кетиши ку- эҳтиёжларни қоплаш имкони бўлмайди» дейи- тиляпти. Бунга асосий сабаб сифатида айни шади. кунларда Хитойга ва шу мамлакат орқали Мутахассислар аҳоли сонининг ортиши бутун дунёга даҳшат сочаётган коронавирус уй-жой, озиқ-овқат муаммоси билан бир қа- (тожсимон) чинликларни демографияда ортга торда, энергия танқислиги ва атроф-муҳитнинг чекинишга мажбур қиляпти. ифлосланишидан ҳам хавотирдалар. Шу боис Ўтган давр мобайнида социолог олим- туғилишни чеклаш керакми-йўқми, деган ма- ларнинг: “Туғилишни чеклаш лозим”, деган сала йирик халқаро анжуманларда тез-тез кун ташвишли фикр-мулоҳазалари жаҳоннинг тартибига қўйилмоқда. етакчи оммавий ахборот воситаларида эълон Туғилишни назорат қилиш илк бор қилинмоқда. XVIII аср охирларида Европада бошланган. Ин- Ҳатто яқин-яқингача аҳолиси сони глиз иқтисодчиси Малтус, кейинчалик фран- ҳижатидан дунёда етакчи давлат — Хитойда циялик олим Франц Плэс туғилишга чегара 21

қўйиш таклифи билан чиққан- Қадимда кишиларнинг лар. 1833 йили америкалик озиқ-овқати, асосан, сув, табиб Чарлз Нортон ҳам буни ўсимликлар ва ҳайвонлардан қўллаб-қувватлаган. иборат эди. Ҳозир бошқа Бу олимлар аҳоли жуда кўп манбалар бор. Ин- кўпайишини геометрик тарзда сон насли кўпайгани сайин (2,4,8,16,32...), озиқ-овқат маҳсу- ҳаётини муҳофаза қилиш лотлари кўпайиб боришини эса учун янги-янги ризқ манба- арифметик тарзда (1,2,3,4,5...) ларини излаяпти, эҳтиёжла- кўрсатишган. Улар аҳоли сони рини қондириш учун турли тўсиқларга учрамай ортиб борса, усуллардан фойдаланяпти. йигирма беш йилдан кейин икки Шунингдек, аҳоли сони марта, бир асрдан кейин икки ортиши билан бирга, ишчи юз эллик олти марта кўпаяди, кучининг кўпайишини ҳам нуфус билан озиқ-овқат манба- назардан қочирмаслик ке- лари орасидаги номутаносиблик рак. кескин ортади, деб ўйлашган. Иқтисод илмига кўра, ишлаб чиқариш- Тарихий ҳақиқат шуки, инсон насли ҳеч қачон нинг уч асосий унсури бор: табиат, сармоя ва Малтус ва Франц Плэс айтганидек, геометрик инсон. Инсон бу унсурларнинг энг улуғи ва тартибда кўпаймаган. Аниқ рақамларга му- муҳим аҳамиятга молигидир. Аҳоли сони ор- рожаат қилсак, милодий тақвим бошида 200 тишидан хавотирга тушаётганларнинг ишлаб миллион кишини ташкил этган дунё аҳолиси чиқаришдаги ўрнини эътиборга олмай, унга 1300 йилларга келиб 500 миллион, 1804 йилда фақат истеъмолчи сифатида қарашади. Ҳолбу- бир миллиард, 1927 йили икки миллиард, 1959 ки, инсоннинг Ер юзидаги тараққиёт ва яшаш йили уч миллиард, 1974 йили тўрт миллиард, шароитини яхшилашга қўшган ҳиссасини ҳеч 1987 йили беш миллиард, 1999 йили олти нарса билан ўлчаб бўлмайди. Нуфуснинг орти- миллиард ва 2011 йил 31 октябрь куни етти ши аслида инсонларнинг яхшироқ ишлашни миллиардга етгани расман эълон қилинди ва тақозо этадиган омиллардан биридир. Эҳти- кўпчилик етти миллиардинчи бола Россияда ёжлар инсонни тараққиёт учун янги-янги их- туғилгани ва уни БМТ мутасаддилари «тилла тиролар қилишга ундайди. Бугун инсон денгиз бола», деб эълон қилганини шодиёналик билан тубларидан ва фазодан ризқини ахтармоқда. кутиб олган бўлса-да, аммо «етти ўлчаб бир Умуман, дунё аҳолиси кўпайишига мувофиқ кесадиган» иқтисодчи ва социолог олимлар тарзда ер юзида ризқ воситалари ҳам орта- бу воқеани унча хушлашмай қарши олишди. ётир. Сабаби, аҳвол шу зайлда давом этадиган бўлса, Ер юзи ва коинотдаги мавжуд мувоза- 2100 йилга бориб сайёрамизда 15 миллиард натни ҳеч ким инкор этолмайди. Ер курраси- одам ўзиро муросаю мадора қилишга мажбур да яшайдиган барча махлуқот сонида чегара бўлади. ва мувозанат мавжуд. Масалан, «Sismibrium Бизнингча, аҳоли нуфусининг бу та- Sophia» деган дарахт йилига етти юз эллик риқа ортиб боришидан фожиа ясаш шарт эмас. мингта уруғ сочишига қарамай, Ер юзини Чунки инсоният туғилишга эътибор қаратгани босиб кетаётгани йўқ. «Денгиз юлдузи» балиғи билан ўлимни камайтиришнинг уддасидан бир мартада икки юз миллионгача уруғ қўяди. чиқа олмаяпти. Лекин денгизларни айни шу балиқлар эгаллаб Озиқ-овқат воситалари ҳам арифметик олмаган, яъни мувозанат бузилмаган. Башари- тартибда ошмайди. ят ҳам ушбу илоҳий низомдан четда эмас. 22

Яна бир муҳим жиҳатни асло унутмаслигимиз дея Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга керак. У ҳам бўлса банданинг ризқи Аллоҳ- учрамай қайтиб кетди. нинг зиммасида эканидир. Бориб: “Хушхабар, сизларга ёрдам Мақолага эпиграф сифатида келти- келмоқда!” деганида, шериклари бу гапни рилган ояти каримадаги “ўрмалаган нарса” Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ибораси фақат тўрт оёқли жониворларни эмас, кўмак ваъда қилибдилар, дея тушунишди. Шу балки барча жонли мавжудот, хусусан, инсон- пайт уларнинг олдига нон ва гўшт тўла идиш ларни ҳам ифода этади. кўтариб олган икки киши келди. Ашъарий- Буюк аждодимиз Ҳаким Термизийнинг лар ундан тўйгунларича егач, таомдан ортиб “Наводир ул-усул” асарида келтирилган воқеа қолганини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ҳам ризқ Аллоҳдан эканига далолат қилади. ва салламга қайтарайлик, у зот буни бошқа Ораларида Абу Мусо, Абу Молик ва Абу Омир муҳтожларга берсинлар, деб келишишди. каби саҳобалар бўлган ашъарийлар карвони Сўнг барчалари Пайғамбаримиз (а.с.)нинг Мадинага ҳижрат қилишди. Манзилга очлик- олдиларига бориб, таом учун миннатдорлик дан силласи қуриб, бир алфозда етиб келдилар. билдиришди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи Бир кишини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва ва саллам: “Мен сизларга ҳеч қандай егулик салламдан егулик сўраб келишга юборишди. юборганим йўқ”, дедилар. Бир шерикларини Жўнатилган одам эшиклари олдига келганда ул зотнинг ҳузурларига юборганларини ай- ичкаридан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи тишганида, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Ерда ўрмаловчи бирор нарса ва саллам ўша одамдан нима гаплигини сўра- (жонзот) йўқки, унинг ризқи (таъминоти) дилар. У нима қилгани ва шерикларига нима Аллоҳнинг зиммасида бўлмаса! (У) унинг деганини айтганида у зот соллаллоҳу алайҳи қароргоҳини ҳам, оромгоҳини ҳам билур...” ва саллам: “Мана шу Аллоҳнинг сизларни оятини тиловат қилаётганларини эшитди. ризқлантирганидир”, дея марҳамат қилдилар. Ўзига ўзи: “Аллоҳга ашъарийлардан ҳам кўра ризқлантириш осонроқ бирор жонзот йўқ”, Толибжон НИЗОМ 23

ИБРАТ Бу пойгага бутун Америка бойлари келади, пул тикади ва одам савдоси билан шуғулланади «ОЗОДЛИК МАМЛАКАТИ» ҚУЛЛАРИ Интернет манбалар асосида Дамин ЖУМАҚУЛ тайёрлади. 24

“Одам савдоси” атамаси жонланади. Шаҳарни бутун учратасиз. Ҳатто оддий – қашшоқлик, коррупция, дунёдан йирик от спорти кириш чиптасини сотиб зўравонлик, уюшган мусобақасига қатнашиш учун олганлар ҳам бу ерга қувноқ жиноятчилик авж олган келган минглаб меҳмонлар кайфият билан келади ва камбағал давлатларга боғлиқ тўлдиради. “Спортдаги энг вақтини чоғ ўтказиш учун тушунча. Шу билан бирга, буюк икки дақиқа” – бундай ҳар қанча пул сарфлашга ривожланган давлатларда машҳур унвон Кентукки тайёр туради. Бу ҳақда фақат ҳам ёш қизларни ўзларининг дербисида (Дерби (ингл. derby) от пойгаси ташкилотчилари шахсий мулки деб ҳисоблаб – бир шаҳар ёки минтақадаги эмас, сутенерлар (фоҳиша уларни алдаш, қўрқитиш йўли рақиблар ўртасидаги спорт ўйнаши – маъшуқаси ҳисобига билан сотиб оладиган, сотиб мусобақаси, умуман олганда, у – яшовчи эркак киши, даюс) ва юборадиган, олиб-сотадиган қўшнилар ўзаро беллашадиган қулжаллоблар ҳам яхши кимсалар кам эмас. Кўпинча ўйинлар) 1875 йил май ойининг билишади. “Спортдаги энг уларнинг “фаолияти” ошкора биринчи шанба куни бўлиб буюк икки дақиқа” кўплаб юз беради ва ҳатто оддий ўтган от пойгасига берилган. инсонлар ҳаётининг энг анъана ҳисобланади. Хусусан, “Forbes” дунё тарихидаги даҳшатли кезлари бўлиши АҚШда ҳам от пойгаси вақтида энг муваффақиятли мумкин. ёш қизларнинг олди-сотдиси спорт турлари ўнталигига Кентукки дербиси – одам аллақачонлар оммалашган киритган от спортини маза савдоси бўйича машҳурлик кўнгилхушликлардан бирига қилиб томоша қилиш учун жиҳатидан АҚШда америкача айланган. Луисвиллга ҳар йили 150 футбол чемпионати финали Луисвилл – Кенкутти мингга яқин киши келади. Суперкубогидан кейин штатининг Огайо дарёси «Черчилль-Даунс» иккинчи ўринда туради. бўйидаги сокин шаҳар. Бу отчопарининг нуфузли Қўшма Штатларда одам шаҳар аҳолиси ҳали ҳам Millionaires' Row секциясида савдоси йилдан йилга ёнидан ўтиб қолган нотаниш энг ҳашаматли чавандозлар ортиб бораётир, йирик киши билан шляпасини кийимини кийиб, энг спорт тадбирлари эса тирик бошидан ечиб «сэр» ёки «мэм» қимматбаҳо шароблар ичиб товарни олиш ва сотишни деб саломлашади. Шаҳарнинг юрган бадавлат одамларни истовчилар учун қулай асосий кўчаси деярли ҳар доим бўм-бўш бўлади. Энг қашшоқ районлар аҳолиси эса уйида ўтган-қайтган машиналарга жилмайиб қўл силкиб ўтиради. Бир қарашда, бу ерда ҳеч қачон, ҳеч нарса содир бўлмайдигандек, ҳаёт шунчаки ўз оқими бўйлаб давом этаётгандек, бир- биридан фарқ қилмайдиган кунлар тунга, тунлар кунга шунчаки алмашаётгандек туйилади. Бироқ ҳар йили май ойининг биринчи шанбасида ҳаммаси ўзгаради – шаҳар 25

МЕНИ ПИСТОЛЕТДАН Кентукки Кейин эса: “Жонгинам, мен ОТИШДИ, полицияси учун бир иш қилишингни МАШИНАДАН одам савдосида истайман”, деб қолади. айбланган тўрт Саммернинг йигити кишини ҳибсга меҳмонхонада “ниманидир” олди. Полиция унутиб қолдирганини айтиб УЛОҚТИРИШДИ… ходимлари 13 ундан ўша нарсани олиб ТОМОҒИМГА нафар тутқуннинг келиб беришни илтимос шахсини аниқлади қилади. Қиз рози бўлади ва ПИСТОЛЕТ – уларнинг ўша меҳмонхонада ўзини ТИҚҚАНЛАРИДАН баъзилари вояга сотиб олган биринчи одамга етмаган шахслар дуч келади. У ҳеч нимадан бўлиб чиқди. Бир шубҳаланмаган Саммерга СЎНГ ЯНГИ ТИШ неча ой бурун “сотилгани ва харид 53-Суперкуб қилинганини” тушунтиради, ҚЎЙДИРИШГА бошланиши кейин эса номусини топтайди. МАЖБУР БЎЛДИМ арафасида “У менга: “Сени сотиб Жоржия олдим, нимани истасам штатининг ўшани қиламан” деди, – дея бозорга айланмоқда. Аммо Атланта шаҳрида жинсий- хотирлайди Саммер. – Мен сутенерларнинг қурбонлари қуллар савдоси билан уйга қайтиб келиб, ҳаммасини – қизлар ва аёлларнинг ҳаёти шуғулланувчи 33 киши қўлга йигитимга айтиб бердим. У калтакланиш, зўрланиш, олинди. Лекин бу ишлар таҳдид ва қийноқлардан эса: “Бу энди сенинг ҳаётинг”, иборат бўлиб, бу – улар улкан айсбергнинг бир учига деб жавоб қилди ва мени ўласи қўл теккизиш билан баробар қилиб калтаклади. Вазиятдан чиқмоқчи бўлган аянчли эканини ҳамма билади. чиқиш йўлини топа олмадим доиранинг бир қисми, холос. ва у ерда қолишга мажбур Қизларнинг кўпларининг танасига қайси сутенерга У ЎЙЛАГАН ЙИГИТ ЭМАСКАН бўлдим”. Саммер Дикерсоннинг тегишли эканини билдирувчи Саммер Дикерсон айтишича, бир кечада уни тамға ёки татиуровка босилган. бу “ўйин”га кириб, 30 мартагача сотган ва Бундай тамғалар аёлларни қулжаллобларнинг қўлига узоқ жойга хизмат сафарига – 1000 долларлаб пул ишлаб масалан,Кентуккиёкишунчаки тушиб қолганида 17 ёшда олишган. Унинг ҳаёти дўзахга эди. Унинг кўргиликларининг айланади, гиёҳвандлик “тунги смена”га юборишдан сабаби бир йигитни севиб ва спиртли ичимликлар олдин уларни бошқаришнинг қолгани бўлди. Йигит эса тириклиги механизмига руҳий ва жисмоний шакли қизнинг севгисига жавобан айланади – у фақат ана ўшалар сифатида қўлланади. тўкин ҳаёт ваъда қилди. Бироқ Қизларнинг эътироф этишича, ёрдамида қисқа вақтга бўлса- бундай тамға босилганлар ёрқин келажак ўрнига уни да, ҳаммасини унутади ва тутқинлик, жисмоний, руҳий, яшашда давом этади. бошқа шаҳарларга, ҳатто жинсий зўравонликлар кутиб “Мени Нью-Йоркка, бошқа давлатларга сафарга олди. Чикагога, Луисвиллега чиққанидан кейин ҳам, албатта, «Бу манипуляция формаси, – ҳамма жойга сотишда, қайтиб келадилар. 2019 йил ҳам сифатда – дейди Саммер. – У ростдан – дея хотирлайди у. – жиддий ўзгаришлар бўлмади: ҳам йигитингиз каби Millionaire’s Rowдаги дербида меҳрибонликлар қилади. ўтирганимда ҳеч ким 4-5 май, дам олиш кунлари 26

менинг қурбон эканимни сўнг янги тиш қўйдиришга қизларни ҳеч ўйламасдан фаҳмламади. Менинг мажбур бўлдим, – дейди у. – ўлдириб юборадиган баджаҳл сотувчим бир эркакка сотган Сотиб олувчилар бошимга, ва ваҳший сутенерларга эди, у отчопардан чиқишимиз белимга аёвсиз тепиб- беради. билан мени дўппослай кетди”. урарди... Жароҳатларим “Агар у тирик бўлганида Тутқинликдаги вақтида ҳали ҳам оғриқ беради... мен ҳозиргидек хотиржам унга бешта сутенер бешта Баъзилар мени стриптизша ўтира олмасдим, у мени топиб тамға босишга улгурди. ва фоҳиша деб ўйлаб, ўлдирарди ёки болаларимни Ўнг биқинидаги бошида шундай муомалага лойиқ ўлдиришга ҳаракат қилган тожи бор мовий қуш ҳисоблайдилар. Аммо қийноқ бўларди, – дейди Дикерсон. – тасвири – Саммернинг камерасида азобланишга, У қип-қизил жинни эди. Бир мудҳиш ўтмишидаги охирги беаёв калтакланишга лойиқ марта мени деярли тириклай тамға бўлса керак. Яқинда эмасдим”. кўмди ҳам. У чуқур кавлади у бу қуллик тамғасидан “Менга кийим-кечак ва ва мени унга ётқизди. Ўша бутунлай қутулади. Аммо бошқа нарсалар беришарди, ҳолатда: “Сени ўлдираман... турли “харидорлар” ва аммо пул беришмасди, Аҳмоқлик қилма” , деди. сутенерларнинг ваҳшиёна унинг (йигити бўлса керак) Сўнгра мени чуқурдан тортиб муносабатлари – уриш- айтишича, қарзимни олдида шкафга бир неча соат қийнашлари натижасида қутулаётган эканман”, – қамаб қўйди. орттирилган руҳий зарбалар дейди Саммер. Бундан ҳам Дикерсон сутенер Горилла ва саломатлиги билан боғлиқ ёмонроқ бўлиши мумкин ўзининг кўз ўнгида бир муаммолардан қутулиши эмаслиги аён бўлганидан сўнг қизни қандай ўлдирганини осон бўлмас, ҳойнаҳой. Саммернинг ҳаёти бирданига хотирлайди. “Мени пистолетдан ўзгарди – уни Горилла Аёлларни ўлдириш отишди, машинадан лақабли қулжаллобга сотиб қул савдосида – одатий улоқтиришди… Томоғимга юборишди. Бундай лақабни ҳодиса. Агар аёлни сутенер пистолет тиққанларидан аёллар ўзи айбдор деб билган ўлдирмаса, бу ишни сотиб олувчи қилади. Саммернинг жинсий-қул бўлган яқин дугонаси шундай қотиллик қурбони бўлган. “Биз – одамлар ўлигимизни дарё бўйларидан, ахлат идишларидан топиб оладиган қизлармиз, Бир сўз билан айтганда – чиқинди. Аммо биз ахлат эмасмиз-ку, биз – кимнингдир қизи ёки онасимиз, – дея мунозара қилади Саммер. – Бироқ бу дунёда фойда келтириб туришдан тўхтасанг, сени ўлдиришади”. Davomi bor... 27

Эмдики илм ўлди, амал айла И мом Розий ва Муҳаммад Хоразмшоҳ Олим агар қатъи амал айласа, Илмига шойиста амал айласа, ҳикояти Алишер Навоий \"Хамса\"сининг Они шараф гавҳарининг кони бил, биринчи достони бўлган \"Ҳайратул- Гавҳару кон, ҳар не десанг они бил. аброр\" асари йигирмата мақолатдан иборат Олимларнинг турли тоифалари ҳақи- бўлиб, ундаги ҳар бир мақолатда алоҳида мав- даги сўзларини тугатгач, Имом Фахриддин зу ҳақида сўз юритилади. Ўша мавзу ҳақидаги Розий билан Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ сўзлар охирига етгач, сўз юритилган мавзуга ўртасида бўлиб ўтган ибратли воқеани ҳикоя алоқадор ибратли бир ҳикоят келтириб ўти- қилиб беради. лади. Масалан, карам ҳақида бешинчи мақо- Ўз даврининг энг машҳур олимларидан латда саховат, эҳсон ҳақида гапириб ўтилгач, бири бўлган Фахриддин Розий Хоразм давла- Хотами Той ҳақидаги бир ҳикоя билан мавзу тининг пойтахтига келади. Бу вақтда Хоразмда охирига етказилади. Шунга ўхшаш, достон- Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ ҳукмдор бўлиб, нинг ўн биринчи мақолатида илмнинг фази- бу давлат ўша даврда, яъни XIII асрнинг бо- латлари, толиби илмнинг илм олиш йўлидаги шларида дунёнинг энг қудратли давлати эди. машаққатлари хусусида батафсил сўзланади. Имом Фахриддин Розий Хоразм пойтахтига Лекин шунча машаққатлар, заҳматлар билан келгач, бу ернинг жуда кўп таниқли кишила- илм олган кўп олимлар ўз илмини мол-дунё ри уни зиёрат қилишга келадилар. Лекин Сул- топиш учун, мансаб-мартабага эришиш учун тон Муҳаммад олимнинг зиёратига келмайди. восита қилиб олаётганини таассуф билан сўз- Имом Розий ҳам илмнинг шукуҳини, иззати- лайди: ни сақлаш учун Султоннинг олдига бормайди: Илмни ким воситаи жоҳ этар, Сўрғали ул чунки қадам қўймади, Ўзинию халқни гумроҳ этар. Илм шукуҳи муни ҳам қўймади. Олим агар жоҳ учун ўлса залил, Илми анинг жаҳлига бўлгай далил. Олим агар олган илмига амал қил- Озгина вақт ўтгач, Султон ўз ишидан са, ўзи учун орзу-ҳаваслар эшигини беркитса, пушаймон еб, афсус чекади. Лекин олимнинг ҳақиқий иззат ва шарафга эришишини айтади: олдига шунча вақт ўтгач, бориш ноқулай эди. 28

агил... Воситачилар орқали парда орқасида ун- ча-мунча гаплар бўлиб ўтади, лекин фойда- си бўлмайди, орадаги парда кўтарилмайди. Подшоҳнинг иродаси шуни тақозо қиладики, бир куни имом ҳаммомга борган пайтда , гўё тасодифан боргандек, шоҳ ҳам ўша ҳаммомга бориб қолади. Улар танишиб саломлашгандан кейин, султон Имом Ро- зийдан Қиёматнинг аҳволи, унда юз бера- жак ҳодисалар ҳақида савол сўрайди. Шунда Имом Розий унга: \"Қиёматнинг аҳволи худ- ди шу ҳаммомга ўхшайди. Унда шоҳ билан гадонинг аҳволи бир хил ҳолатда - ялонғоч бўлади. Дунёда тўплаган бор нарсаси қола- ди. Лекин илм олиб, унга амал қилганларга илмлари ва амаллари ҳамроҳ бўлади. Унда сенга султонлигингдан ҳеч қандай фойда етмайди. Лекин менга, умид қиламанки, ил- мим ва амалим туфайли кўп яхшиликлар етади\", деб жавоб беради. Ҳикояни тугатгач, Навоий ўзига му- рожаат қилиб: Илм, Навоий, сенга мақсуд бил, Эмдики илм ўлди, амал айлагил, - дея таъкидлайди ва илм амал билан бирлаш- гандагина ўз эгасига манфаатли бўлишини яна бир бор эслатади. 29

АЁЛЛАР БЕКАТИ НИЯТИНГИЗ КЕЛАЖАГИНГИЗМИ? Ишхонамиз ходималари билан мавлид маросимига бордик. У ерда Расу- луллоҳ соллоллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаёти ва фаолиятлари билан яна бир бор танишдик. Отинойи йиғинни ниятнинг қанчалар аҳамиятли экани ҳақидаги чиройли маъруза билан якунлади. Дарҳақиқат, Ислом ди- нида ниятнинг ўрни беқиёс. Ҳатто Пайғамбаримиз алайҳиссаломдан ҳам амаллар ниятга боғлиқлиги тўғрисида ҳадиси шариф ворид бўлган. 30

НИЯТ ҚАЙ ДАРАЖАДА МУҲИМ? бажариш учун танамга дам беряпман, деган ни- Авваллари ният ҳақида ҳеч ўйлаб ятда бўлар экансиз, сизнинг – мусулмоннинг дам кўрмаган эканман. Ишларимни шунчаки ва- олиши ҳам бир ибодатдир, зифам бўлгани учун бажариб кетавераркан- Эҳтимол, ушбу гаплар сизга эриш туюла- ман. Ўзимга савол бердим: мен нима ниятда ётгандир, аммо бу ҳақиқат. Агар шариат илмини яшаяпман, қайси ниятда оила қурдим, қай ўрганишга киришсангиз, энг аввал ният ҳақида ниятда ишлаяпман ва ҳоказо. илм оласиз. Ҳадис китоблари ҳам дастлаб ният Отинойи айтишича, эрталаб уйғон- тўғрисидаги ҳадиси шарифлар билан бошланган. гач, янги тонг учун шукрона айтиб, сўнг ку- нингизни режалаштирар экансиз, ўз-ўзидан НИЯТ – БУ КЕЛАЖАГИНГИЗ... ният кетади. Ҳар кимнинг ўз режаси бор, Қисқаси, ният катта нарса, ҳатто у дасту- албатта. (Афсуски, умуман режасиз яшай- рул амал, десам ҳам, нотўғри бўлмайди. Ниятин- диганлар ҳам йўқ эмас орамизда. Эҳтимол, гизга қараб режа тузиб, муваффақиятга ҳам ният ушбу мақола бундайлар учун туртки бўлса, орқали эришасиз. Ҳеч нимани ният қилмасангиз, ажаб эмас.) шунчаки яшаётган бўлсангиз, ҳаётингиз, келажа- Ҳа, ҳурматли, бекалар, демак, уйқу- гингиз қоронғуликдан иборат бўлади. Бу сўзимни дан турибоқ ишга шўнғишга бир пас шош- руҳшунослар ҳам тасдиқлайдилар. манг, аввал шукр айтиб, ниятни гўзал қи- Ният – бу келажагингиз! Ҳатто Охиратдаги линг. Агар кунлик ишларингизни Аллоҳ учун манзилингизни ҳам белгиловчи муҳим омилдир. бажаришни ният қилсангиз, ажру савоб ҳам ниятингизга яраша ёзилар экан. НИЯТ ИЙМОН ВА АМАЛГА ЎТА БОҒЛИҚ Ибодатлар ниятсиз мукаммал бўлмайди. НИЯТ ҲАҚИДА ТУШУНЧА Масалан, қайси намозни ўқишда, қандай ғусл ва Масалан, ёз чилласида кўчадан ке- таяммум қилишда, рўза тутишу муқаддас зиёрат- либ, шунчаки енгил чўмилиб чиқдингиз. Бу ларда ниятнинг ўрни ниҳоятда муҳим... ҳолда ўзига яраша роҳат оласиз, танангиз Ният шундайки, фарзандингиз сиз учун яйрайди, аммо савобни қўлга киритмайсиз. ният қилиб истиғфор айтса, садақа берса, Аллоҳ Лекин худди шу ҳолатда Аллоҳ учун ғусл қи- таоло бунинг савобини номаи аъмолингизга ёза- лишни-да ният қилиб олсангиз, ҳам танан- ди. Ёки фарз бўлган ҳаж ибодатини сиз учун ким- гиз роҳатланади, ҳам ажрга эришасиз. лардир ният туфайли адо эта олади. Демак, ҳар қандай ишга қўл уришдан аввал буни Аллоҳ менга вазифа қилиб юкла- ХУЛОСА гани учун бажаряпман, деб ният қилишин- Азиз опа-сингиллар! Келинг, ниятингизга гиз Охиратда савоб “ишлаб” олишингизга бир боқинг: шу пайтгача қандай ниятда эдингиз, сабаб бўлар экан. Буни уй супурганда, кир келажак учун эса қандай ният қилдингиз? Эҳти- ювганда, овқат қилганда, ҳатто фарзанд тар- мол, бир руҳшунос айтганидек, ҳозирги ҳаётин- биялаганда, қўйингки, барча вазифаларин- гизнинг у қадар фаровон эмаслигида ниятингизни гизда қўллашингиз мумкин. (Кези келганда ўзингиз учун белгиламаганингиз, тасаввурингиз- ниятга яраша бўлибди, деган халқ орасидаги ни ривожлантирмаганингиз, аниқ режа асосида сўзни ҳам эслаб қўйиш фойдадан ҳоли эмас). иш тутолмай, қўрқув ва хавотирларни енгиб, олға қадам босмаётганингиз, шунчаки яшаётганингиз НИЯТИНГИЗГА ДИҚҚАТ ҚИЛИНГ! сабабдир?! Отинойи маърузасидан сўнг ўзимга Ҳаммаси янада гўзал бўлишини истайсиз- керакли хулосани чиқаргач, ниятим ўзгарди. ми?! Демак, ниятни улуғ қилиб, буюк Аллоҳдан Ниятим ўзгаргач эса, ҳаётим янада қизиқар- сўраб, яшашда давом этинг, имкониятларни қўл- лироқ бўлиб қолди, яъни тушкунлик, чар- дан чиқарманг, ҳаракатдан ҳам тўхтаманг, муҳими чаш деган нарсалар деярли мени тарк этди. чалғиманг! Иншаоллоҳ, ниятингизга яраша икки Негаки, агар Аллоҳ буюрган вазифаларни дунё саодатига эришасиз! 31

Сиз жуфтингизга ёқасизми? 32

Аллоҳ таоло Одам алайҳисса- ён эта олиши керак. Психологлар ўртоғидан баттар кўнгли совиб, ломга Момо Ҳаввони унга ҳамроҳ тили билан айтганда, бекалик, болаларига ҳам қарамай, эридан қилиб, одамнинг кўнглини обод оналик, қизалоқлик ва, албатта, талоқ сўраган. Оқибатда ўша ўзи қилиш учун яратди ва уларни маҳбубаликни ўз вақтида кўрса- қирол деб билган инсонга ни- ерга туширди. Шундан бошлаб та билиши муҳим. Буни қойил- коҳланган, аёл номига нолойиқ нафақат инсоният, балки бу- латган аёлдан ўз жуфти кета ол- жирканч махлуқлар ҳам орамиз- тун махлуқот – ҳайвонлар, пар- маслиги табиий. да бор экани улкан фожеадир. рандалар, ҳашаротлар ва бошқа жонзотлар жуфт бўлиб яшай бо- Бир эркак аёлининг кулмас- Афсуски, бундай воқеалар ҳа- шладилар. Натижада ўз-ўзидан лигини, доим қовоғи солинган ётимизда кўплаб содир бўлмоқда кўпайиш вужудга келди. ҳолда юришини, ишдан келса, экан. Изланишлар натижасида ўзи хизмат қилмай, қизига ё ўғ- шунга гувоҳ бўлдимки, оддий Жуфт бўлиб яшашдан мақсад лига буюришини, ҳатто хотинлик турмушдаги соф меҳр-муҳаббат- нима? Аввало, насл қолдириш, вазифасини ҳам суиистеъмол қи- дан кўра виртуал оламдаги сохта сўнг эса оилавий бахтнинг бутун лишини, аёлни совуқ темир, деб “севги” авжида. Бу ҳақда батаф- бўлиши... атагани, яна бир эркакнинг эса, силроқ, ҳар бир омилга алоҳида хотини борасида кўнгли тўлмай, тўхталган ҳолда кейинги сонла- Оилавий бахтнинг бутун бў- болалари учун яшаб юришини, римизда суҳбатлашамиз. Ҳозирча лиши кўп омилларга боғлиқлиги ўзи эса кўчадан кўнглидаги- юқоридаги фикрлардан мулоҳаза барчамизга сир эмас. Келинг, қуй- дек аёл топиб олганини айтгани қилган ҳолда ўз ҳаётингизга бир ида уларга бироз тўхталиб ўтиш- ёдимга тушади. назар солинг-чи, сизда оилавий га ҳаракат қилсак. бахт қай ҳолатда, азиз ўқувчи?! Қисқа ва лўнда ҳақиқатлар! Умид қиламизки, ўз хулоса ва Мавзу долзард ва чуқурлигини Эри бўла туриб ижтимоий тар- воқеаларингизни биз билан мак- эътироф этган ҳолда бугунги кун- моқларда бегона эркаклар билан туб орқали ўртоқлашасиз... га назар ташлайлик. Нега ҳозир танишиб, гўё улар билан дўст- ажралишлар кўп? Болалар эса ти- лашиб, кейин эса ораларида ҳеч Зуҳрахон Ҳамдамова рик етим бўлиб қолаётгани қай- қандай сир қолмагач, ўз турмуш си қалбни тирнамайди, дейсиз?! Сабаби ўша оилавий бахтнинг етишмаслиги эмасми? Эр кишига жилмайиб, кўзлари порлаб турадиган, ҳаётдан но- лимайдиган, яна ҳар томонлама озода аёллар ёқиши аниқ. Бир гап билан айтганда хотин ўзига қараган, латофатли бўлиши ке- рак. Баъзи аёлларнинг эри билан эр-хотинлик алоқалари ҳам кўн- гилдагидек эмаслигини айтиб но- лиганлари қулоғимизга чалина- ди. Буларнинг барчасига аввало аёлнинг ўзи бош сабабчи. Чиндан ҳам айрим аёллар шу оддий ҳақиқатни билмайдилар. Чунки иш, уй, рўзғор, болалар тарбияси деб ўзига вақт ажра- толмай қоладиган бекалар қанча. Эркак-чи?! У бошқача ўй- лайди. Аёлларнинг ўзига вақт ажратмаслигини тушунмайди. Уларнинг наздида хотин-қизлар аввало аёллик малоҳатини намо- 33

– БРИТАНИЯЛИКЛАР ИЧИДА БИРИНЧИ БЎЛИБ ҲАЖГА БОРГАН МУСЛИМА В иктория даврида юқо- Лондондаги Гленкарронда яшай деган қатъий хулосага келиб, бошлади. ушбу динга чинакамига эътиқод ри синф вакиллари қилишга қарор қилди. мусулмон юртларига Кобболд хоним болалигининг тез-тез сафар қилганлари боис кўп вақтини Жазоир ва Эвелин Мюррей 1933 йил Исломга қизиқиб қолганлар. Қоҳирада, муслима энагалар 65 ёшида Маккани зиёрат Зайнаб Кобболд – (Эвелин тарбиясида ўтказган. У ўзини қилди. Тарихда илк марта Мюррей хоним) ҳам ўша даврда ёшлигиданоқ муслима деб Маккани зиёрат қилган ва Буюк Исломга кирган довруқли, ҳисобларди. Гарчи у, Рим Папаси Британияда биринчи муслима олижаноб хоним эди. 1867 йилда билан учрашгунига қадар бўлиб туғилган британиялик дунё юзини кўрган Эвелин ўз эътиқодини тан олмаган. хоним бўлиб ном қолдирди. 1934 Мюррей – Чарлз Адолфус Шундай қилиб, у Яқин Шарқда йилда унинг Маккага қилган Мюррейнинг тўнғич қизи эди. муслима энагалар қўлида зиёрати ва бажарган ҳаж амали араб тилини ўрганган, аслида шахсий ҳисобот ўлароқ “Маккага У 1891 йил 23 апрел куни Жон муслима бўлмаса ҳам ўзини зиёрат” номи билан нашр Кобболд билан Миср пойтахти муслима деб ҳисоблаган. этилди. Қоҳира шаҳрида Муқаддас Авлиёлар черковида никоҳдан У Италияга бир дўсти билан Каъбани биринчи марта ўтди. 1891 йилнинг май борганида Рим Папаси билан кўрганини бундай таърифлаган ойидаги бир зиёфатдан сўнг ёш учрашади. Папа дафъатан эди: “Биз Аллоҳнинг муқаддас Кобболдлар оиласи Ҳолиуэллс ундан: “Сен католикмисан?” уйига силлиқ мармар устидан уйига кўчиб ўтишди. Шу уйда деб сўрайди. У бир оз юриб борамиз. Улуғворликда улар учта фарзандли бўлишди: тараддудланиб қолади ва: “Йўқ, кўтарилган қора тўртбурчак Винифред Эвелин (1892-1965), мен муслимаман”, деб жавоб бино. Бунда миллионлаб одамлар Иван Кобболд (1897-1944), беради. Чунки у олдин бу ҳақда ўз ҳаётини қурбон қилиш Памела Кобболд (1900-1932). ҳеч ўйлаб кўрмаган бўлса-да, истагида ва яна миллионлаб Бироқ Эвелин Мюррей 1922 ўзини муслима ҳисобларди. одамлар унга етишиш орзусида”. йилда эри билан ажрашди ва Кейин у ўзини ҳақиқий муслима 34 Унинг ҳаждан кейинги ҳаёти

“Аллоҳ осмонлар ва ернинг нури- дир. Унинг нурининг мисоли худ- ди бир токча, унинг ичига чироқ қўйилган, чироқ эса, шиша ичида, шиша эса, гўё дурдан бўлган бир юлдуз бўлиб, шарқий ҳам, ғарбий ҳам бўлмаган муборак зайтун дарахтидан ёқилур. Унинг мойи ўзига олов тегмаса ҳам, ёритиб юборай дейдир. (Бу) нур устига нурдир. Аллоҳ хоҳлаган одамни Ўз нурига ҳидоят қилур. Аллоҳ одамларга мисолларни келтирур. Аллоҳ ҳар бир нарсани ўта бил- гувчидир” (Нур сурасининг 35-ояти) ҳақида жуда оз нарса маълум, туғилганимдаёқ муслима Эвелин Мюррей- фақат Кенияда қисқа муддатли бўлганман”. нинг катта невараси сафарда бўлгани айтилади. майор Хоп Кобболд у Эвелин Мюррейнинг катта ҳақида бундай дейди: Зайнаб хоним 1963 йил 95 невараси майор Хоп Кобболд у ёшида Инвернесса қариялар ҳақида бундай дейди: “Бувим барча- уйида қабрининг тепасига “Бувим барчага меҳрибон ва га меҳрибон ва оли- муқаддас ояти карималардан олижаноб аёл, ўз ишини жаноб аёл, ўз ишини ёзиб қўйишларини васият севадиган серғайрат, қилганидан сўнг вафот этди. сердавлат англо севадиган серғайрат, У ўз хотираларида бундай ёзган шотланд эди”. сердавлат англо-шот- эди: ланд эди”. “Мендан кўпинча қачон, нима учун мусулмон бўлганимни сўрашади. Қачонлигини ўзим ҳам билмайман, фақат шуни айта оламанки, мен Ислом ҳақиқати қалбимни ёритган кун муслима бўлган эдим. Менимча, мен ҳар доим, яъни 35

НАЗМ АФВ *** Қариган дунёнинг заиф фарзанди Бир лаҳза осойиш топгин, болажон, Яқин келмоқдадир айтилган соат Авж олиб кетганда разолат сайли. Заҳиранг оздир, гуноҳларинг мўл Яшил орзуларинг бўлмасин хазон, Зикр айлагин ва қилгин кўп тоат Гарчи шундай эрур замоннинг зайли. Жаҳолат томиридан воз кечгин абад Пасткашлар йўлидан борма асло сен Беғам болалигинг қолди бенаво, Тангрига келтиргин шукр беадад Ёвузлик тўсганда эзгулик йўлин. Мағрурликни тарк эт, дема асло МЕН Кимлардир бу ҳолга боқар бепарво, Одамлар нималар дейишларини қўй Кимлардир чўзолмас ёрдамга қўлин. Кимлардан қилмоқдасан истиҳолалар? Икки елканг фариштаси чўзмоқдалар бўй Бизни кечир, биздан ранжима зинҳор, Шулардан уял, эзгуликка қидир чоралар Ишонгин букилмас қаноатингга. Ватан оғушидан бўлгин умидвор, *** Сабринг калит бўлсин саодатингга. Қалбим хонасига сен кирган замон Қайғунинг ранглари ўчди ёдимдан Сен ёвлар қилмишин Оллоҳга солгин, Сени ўйлаб бедордир кўзларим ишон Кўздан ёш тўкма ва асло эгма бош. Сабрнинг занглари кўчди ҳолимдан Ўзингга бексан, ўз юртингга боргин, Зулмат ичра қолган ярадор кўнгил Ватанингда қолмас артилмай кўз ёш. Нуқтадек нурга талпинар бежон Зимистонга ўрганиб қолаёзган дил Шайтонга қўл берган отанг, онангдир, Ёруғликка чиқса ҳам карахтдир ҳамон Уларнинг касрига қолганлигинг чин. Разолат шундай бир очкўз балодир Зарра гуноҳинг йўқ, ўртанма, ахир, Башариятни разил этиб ҳам тўймас Ватанни сен падар, волиданг билгин. Керак бўлса бу разолат шунчаки бир Чирмашган илондир, ўлдирмай қўймас 36

*** *** Дунёда бордир шундай қоида Ранжима! Кимдир осон, ким яшар қийин Тонг эмас, кун эмас, нақ ярим тунда Биз билган бу дунё ўзи аслида Кўксимда қуёшдай чарақлаб ёндинг, Вақти чекланган оддий бир ўйин Иситдинг, ёритдинг, қувондинг. Ўйинни ўйиндек қабул қилинг сиз Ярим тун бехосдан уйғонган кўнглим, Рақобат меъёрини сақланг доимо Қоронғи кунларга кўниккан умрим Ўйиндан сўнг эса бошланажак биз Кўзлари қамашиб боқдилар сенга... Хоҳлаган ўша чин, ҳақиқий дунё Охират ўлкаси эрур улуғ бир диёр Ранжима! Сохталик топилмас, йўқ унда ёлғон Табиб эмас, табиб вақт эмас, ўзим Бунда барча самимий, эмасдир беор ўз ярамни кун-тун ялаб тузатдим, Устларидан ёғилмиш неъматлар ҳар он Баъзан қопқонларда бўридай ётдим, Садоқат, вафонинг манзили удир Ғажиб узиб қочдим баъзан юракни, Чин ошиқ етгайдир ўз маъшуқига Юрак, деб кўтардим турли эрмакни... Оллоҳга ошиқ бўлса гар кимдир Ёрилиб кетмасми бу бахтдан кўксим! Охиратда етар у тангри қошига Дўстим, бу нақадар улуғ бир висол Ранжима! Оллоҳни бевосита жонли кўрмоқлик Базмларда эмас, байрамда эмас, Роббим, дунёда мен қилган ягона орзу энг оддий кунларнинг бирида Кўзларингга кўзим тушиб турмоқлик шаробдай қуйилдинг дилимга. Ҳуд-беҳуд бу жоним танамдан тошди, Абу НАЖМ Мастликда энг баланд ҳадлардан ошди, Энг сўнгги томчим ҳам баданда эмас! Ранжима... Ойдиннисо 37

ишқ!.Аё,МАЪРИФАТ О датда якшанба кунлари алламаҳалгача бўлсам-да, тақлидий овозларини телевизорда кўп бор тинглаганман. ухлардим. Бу сафар негадир эрта уйғониб кетдим. Тонг ёришган бўлса-да, ҳали қуёш Айтганча, кампир нима қилаётганийкин, кўтарилмаганидан уй ичи ним қоронғу, лекин сайроқининг хонишини у ҳам эшитяптимикин? Бу кичкина деразадан кўкиш-оқ осмон кўнгилга ажиб қушни балки кампир танир? Шуни ўйладиму, ҳали, ойдинлик бахш этиб, жилмайиб тургандай. Бу ерга албатта, қушнинг номини сўраб кўришни дилимга келганимга бир ҳафта бўлганига қарамай, бунақа тугиб қўйдим. манзарани ҳали бирор марта кузатмаган эдим. Ўқишга борадиган кунларимда эрта турсам ҳам, Институтга киргач, икки йилдан ортиқ бугунгидек осмонга қараб ўтирмасам керак-да. қишлоқдан қатнаб ўқидим. Охир жонга тегди, Чунки дарсга отланишдан олдин ювиниш зарур, қолаверса, ҳозир йўл ҳақлари ҳам фалон пул. сўнг нонушта дегандай, кийим-бошларни тартибга Ҳам ҳар куни йўлга кетадиган вақтим тежалади. солиш эса мен каби чўнтагида ҳемири йўқ толиб Эрталаб дарсга кеч қолишлар ҳам барҳам топса, учун яшашнинг, тағинки, ёқимли яшашнинг энг ажабмас. Сўраб-суриштириб, эски шаҳардан мана муҳим воситасидир. Шунақа экан, осмонга қарашу шу кампирнинг уйини топдим. Ёлғиз яшар экан. унинг рангини аниқлашга вақтим бўлармиди. Ва Нега ёлғиз яшашини билмайман, қисмати шундай энг асосийси шуки, ҳеч қачон бугунгидек енгил, бўлса керак-да... Кампир яхши қарши олди, биринчи оромбахш ҳолатда уйғонмаганман, шуурим бу қадар куни қулинг ўргилсин ош билан сийлади, гўё суҳбат ойдинликка рўпара келмаган. қабилида етти пуштимни суриштирди. Аксарият шаҳар ҳовлилари каби бу ҳовли ҳам кичкинагина Ана, қандайдир қуш сайрай бошлади. Аввалига эди, олди айвонли, алоҳида-алоҳида иккита хонадан мен бу қуш миямда сайрамаяптими, деб ўйладим. иборат пастак уй. Ана ўша уйнинг дарвозага яқин Бир пас диққат билан хумор босди қилгандай қулоқ хонаси менга берилди. Бу уйда аввал ҳам талабалар солиб тургач, қуш ҳовлида эканига ишондим. Мен турган шекилли — учта эски каравот тартибсиз қушларнинг турларини яхши билмасдим, билганим турар, иккитаси «яланғоч» бўлиб, биттасида ўнгиб — чумчуғу мусича эди. Ҳа, айтгандай, қалдирғочни кетган болишу кўрпа бор эди. Деворлар сарғимтир, ҳам жуда яхши танирдим. Бошқаларининг кўп жойлари кўчиб тушган, у ер-бу ерига турли эса овозларини таниш тугул номларини ҳам суратлар ёпиштирилган, баъзиларининг ярим- билмасдим. Лекин ҳозир сайраётган қушнинг ёртиси йиртиб олинган. Ҳаммаёқда чанг. Хуллас, товуши негадир танишдек эди. Бу танишлик кийимларимни алмаштириб, хонани супуриб- шундайки, ўша қушнинг сайрашини гўё аввал сидиришга тушдим... ҳам ҳозирдагидай маза қилиб эшитгандим. Йўқ, у булбул эмасди, унинг овозини яхши танийман. Мана, ўша бинойидек сариштали хонада Ҳақиқий булбулни кўрмаган, сайрашини эшитмаган деразага тикилиб, нотаниш қушнинг хонишини 38 тинглаб ётибман. Энди туриш керак, дейман

ўзимча. Ҳозир негадир ташқарига чиқиб, бутун у болишнинг тагини кавлай бошлади. У ердан бир оламни бирваракай қучиб, бағримга босгим неча марта букланган пулларни чиқариб, минг сўм келди... Айвонга чиқдиму, энг аввало, «ҳофиз» ажратди-да, менга узатди: — Новвойдан иссиқ нон қушни нигоҳим билан излай бошладим, лекин у обкегин, болам. энди тинчиб қолганди. Ҳафсалам пир бўлаётганда тонгнинг салқин, хуштаъм сабоси бағримни Мен беихтиёр ўрнимдан туриб кетдим. юмшатди. Бугун оламнинг ранги бошқача эди, буни — И-ее, пулим бор-е, эна. аниқ сездим. Сездиму бу бетакрор фусуну ҳузурни Кампир атайлаб қовоғини солиб, хафа бўлгандай кампирга ҳам илиниб, чапга — унинг хонаси деди: томонга қарадим. У айвондаги сўрида болишига — Агар пулни омасанг, нонингни емайман. Ма! чиғаноғи билан ёнбошлаб, кўзларини юмган кўйи Пулни олдим-да, газга чой қўйдим. тасбеҳ ўгирарди. Гўё бу оламдан бехабардек, мени — Қайтгунимча қайнаб туради, — дедим ҳам сезмаётгандек эди. Кампирнинг ҳолатидан кампирга қараб, — тағин уриниб дамлаб юрманг, завқим келдими, беихтиёр лабларим қайрилиб, ўзим дамлайман. жилмайдим, меҳрим жўшди. Яна тўрт девор оша Шу пайт қулоғимга найнинг овози эшитилди. оламга тикилдим, кўксимни тўлатиб нафас олдим, Наймиди ё ?.. бошим айланиб, сархушландим. Назаримда, авж — Айтгандай, эна, ҳали қанақа қуш сайради? ололмаётган икки-уч туп дарахтли кичкинагина Яна ёнбошлаволган кампир кўзининг қири билан ҳовли ҳам бугун кенгайиб кетгандек эди. Ўнг менга қаради. томондаги қўшнининг ҳовлини бўғиб турган баланд — Қачон? — дея сўради боягидек паст овозда. ғиштин девори худди анча нарига сурилгандек. — Ҳали, мен уйдан чиқмасдан олдинроқ. Ҳовлининг нариги бурчагига ҳар куни икки — Билмадим, мен эшитмадиму, — деди у ва жим қадам ташлаб, етиб олардим, бугун эса анча узоқ қолди. юрдим. Қайтиб, крандаги муздек сувда маза қилиб Мен олислардан келаётган найнинг майин ювиндим, ҳузур билан артиндим. Уйга кириб, хонишига қулоқ солиб, туриб қолдим. Хаёлимни ўзимни тартибга солиб, айвонга қайтиб чиққач, кампирнинг овози бўлди: ҳамон кўзларини юмганча тасбеҳ ўгириб ётган — Балки кўнглинг сайрагандир. кампирга яна меҳр билан тикилдим. Унинг тасбеҳ Аввалига унинг гапини тушунмадим-да, шодаларида қуёшнинг қизғиш нурлари жилваланди. ҳалигина берган ўз саволим эсимга тушиб, ўзимча «балки», дея мийиғимда кулиб қўйиб, айвондан — Ассалому алайкум, эна! — дедим сўрига тушгач, дарвоза томонга қайрилдим. яқинлашиб. Кампирнинг ҳолати ўзгармади, фақат Дарвозадан чиқаётганимда найнинг овози тинди. кўзларини қия очиб, чети билан менга назар Аслида у найнинг овозимиди ёки?.. Билмайман! ташлади. Билмайман!.. Кўчага чиқибоқ эътиборимни, энг аввало, — Ҳа, яхши ётиб турдингми, болам? — дея чап тарафдаги қўшнининг дарвозаси олдида бир сўради паст, лекин хиргойи қилаётгандек овоз кампирни жуда эҳтиёткорлик билан «Нексия» билан. — Қандайдан, бугун эрта турибсан? машинасига ўтқазаётган одам тортди. Эгнидаги оппоқ кўйлагини шимнинг ичига тиқмай, — Билмадим... Тургим келди-да. — сўрининг тушириб олган, бошида санъаткорона тикилган четига — кампирнинг рўпарасига омонат ўтирдим. оқ гулдастадек дўппи, нур таралган фариштали чеҳрасига янада жозиба бахш этган қошу киприк, У ҳам ўрнидан туриб ўтирди. Қариликнинг акси ихчам мўйлови тим қора, гўё товланади. Аслида кўринган кулрангмонанд юзида ва ҳийла қисилган эътиборимни у кишининг суврати тортмади. кўзларида қуёшнинг қизғиш нурлари ўйнади. Йўқ, мени юришдан тўхтатган нарса бошқа эди: у мункиллаб қолган кампирни (балки онасидир) — Қани, омин, тинчлик-хотиржамлигини шунақаям эҳтиёткорлик, ҳафсала билан, тўғрироғи, берсин. Аллоҳу акбар! — дея юзига фотиҳа тортди. Мен ҳам унга эргашдим. — Чой ичдингизми, эна? — Йўқ, сен билан ичгим келди-да, болам. — Сўнг 39

эринмасдан машинага ўтқазардики, унинг ҳар қилиб ямлаётганим иссиқ нонни ҳис қилмасдим. бир ҳаракатидан мислсиз меҳр ёғилаётгандек эди. — Нима бўлди, болам? — дея сўради қўлидаги У кишининг ортида бошига оқ рўмол ёпинган аёл турибди. Аёлдан берироқда — менга яқинроқ пиёлани оғзига олиб бораркан, синовчан тикилиб тарафда эса ўзга бир хилқат. У менга орқа қилиб кампир. — Ё сайроқи қушингни кўриб қолдингми? турар, бошида бўйнига айлантириб танғилган оппоқ рўмол, устида товонидан сал тепароққача тушган Мен олис-олислардан қайтиб келдим, исломий мовий кўйлак, оёғида оқ пайпоқ, гулдор кампирнинг гапини миямнинг ковакларида шиппак. Унинг кўйлаги кенг эди, қадди-қоматини айлантирдим. Қуш!.. Нима демоқчи бу зийрак намойиш этмасди. Лекин мовийранг бу мато ичида кампир? Ахир!.. Мен «ялт» этиб, кампирга қарадим. ўн олти-ўн етти ёшли гўзал бир вужуд яширингани Лекин у гўё ҳеч нарса бўлмагандек, бояги гапни ғойибона сезилиб турарди. Қиз озгина қимирласа ҳам айтмагандек, эринмай нон чайнарди. Нонни ҳам, кўйлагию бошидаги рўмоли худди булоқ суви ямлаганида буришиб кетган жағи бурнига тегиб майин шабодада майда тўлқинчалар пайдо қилиб, кетай дерди. Буни кўриб, ҳали ўйлаган ўйимдан жимирлагани сингари нозик тўлқинланарди ва бу қайтдим. Мен кампирни авлиёми, ғайбни ҳар қандай уйғоқ нигоҳни, дилни ҳам ана ўшандай билувчимикин, дея хаёл қилгандим, энди эса тўлқинлантириши шубҳасиз эди. ҳафсалам пир бўлди. Мен тек қотган кўйи қиздан кўзимни Кейин кампирдан қўшнилар ҳақида сўрамоқчи узолмасдим. Қанийди бир қараса, бир бор назар бўлганини эсладим. Кўзларимда мовий ранг ташласаю, дея умид қилардим, юзини кўришни ёлқинланди. Буни энага билинтирмасликка уриниб, истардим. Бу орада ҳалиги аёл менга бир қарадию бир бурда нонни пиёладаги қаймоққа ботирдим ва яна кўзини олиб қочди. Худди шу лаҳза қиз ҳам гўё гап йўғида гап-да, қабилида сўрадим: мен томонга қайрилди. Оппоқ рўмолнинг, мовий кўйлакнинг тўлқинлари катталашди. Мана, мен шу — Эна, манов уйда кимлар яшайди? ўтган бир неча сонияларда орзиқиб кутган чеҳра: Кампир бир пас индамай турди, сўнг, оқ пушти атиргул монанд юз, ўсик киприклар, — Кўрдингми? — деди секингина. қалдирғоч қанотидек жилвакор қора қошлар, Мен яна ўзимни бепарво тутишга уриндим: лаблар. Бу юзнинг мислсиз малоҳатидан унинг — Нимани? бошидаги оппоқ, топ-тоза рўмолнинг ҳам аҳволи — Ҳмм... — деди кампир чўзиб нафас танг эди. Мен сизга ҳозир таърифлаган бу сувратни чиқараркан. — Улар жуда яхши одамлар. Ҳаммалари кейин — оромсиз туну кунларимда хотирамдаги художўй, тақводор. Ўша шўро замонидаям намозни майда бўлакчалардан йиғиб тикладим. Ҳозир канда қилишмасди... эса мен сархуш эдим, бошим айланиб, кўзларим Мен кампирнинг гапира бошлаганидан хурсанд тиниб, оёқларимдан мадор кетиб, деворга суяниб эдим. Шу билан бирга, тезроқ мовий кўйлакли қиз қолгандим. Елкамдан девор ҳам нари қочиб борарди ҳақида гапиришини истардим. гўё... Ўзимга келганимда қўшни дарвозанинг — ... Жуда тагли-зотли, саховатпеша одамлар бу олдида ҳеч ким йўқ эди, ҳатто машина ҳам ғойиб қўшниларим. Дадалари катта савдогар, топарман- бўлганди. Бу тушмиди, хаёлмиди — англолмадим. тутарман. Ўғиллари ҳам шунақа. Кенжа қизи... Ўз ҳолатимдан чўчиб кетдим, бирров атрофимга Ҳа-ҳа, тезроқ гапирсангиз-чи, энажон, дея олазарак кўз ташладим-да, хаёлимни олиб, шоша- орзиқиб кетди юрагим. Кампир менга зимдан қараб пиша новвойхона томонга жўнадим. қўйди. *** — Кенжа қизи жудаям чиройли, ўзи отинча. Отини айтайми? Нон чайнардиму ўзим, хаёлим бошқа ёқларда — Айтинг, эна, айтинг, — деб юбордим эди. Остимдаги сўрини, оғзимдаги қасир-қусир ихтиёрсиз. Кампир ёқимли жилмайди-да, менга меҳрли тикилди. — Мумтозмаҳал... Бағрим ёниб кетди, бўғзимга бир нарса тиқилиб, 40

кўзларимга ёш сизгандай бўлди. англагандек бўлдим. Кампир ҳамон жилмайганча тикилиб турарди. Мен талаба эдим, шу замоннинг олий Мен кўзларимни қаерга яширишни билмай қолдим. мактабида таҳсил олаётган сўзамол талаба — Бу қушни жуда эҳтиёт сақлайдилар, унинг эдим. Ўзим билан ўқийдиган, юзу кўзлари пардоз мавжидан олланган гўзал қизларга ошёнига (ёки кўнглига дедими, билмайман) гап отишда ўйланиб ҳам ўтирмасдим, лозим кириш жуда мушкул, болам, жонингга жабр бўлса, муҳаббат изҳор қилишдан-да тоймасдим. қилмасмикинсан?.. Уларнинг қаршисида ҳозирги ожизликни ҳис қилмасдим, қўл бериб кўришганимда этим Мен энди кампирнинг донишмандлигига чиппа- сесканмасди, юрагим жизилламасди, кўзларига чин ишондим, ишондиму унинг ҳар бир сўзига қул боққанимда ҳусну латофатларидан бир жойларим бўлдим. жимирлардию, бироқ бу гўзаллик юрагимга ботиб, мижжаларимнинг четларини ачиштирмасди ва — Ҳа, айтгандай, ёзувчимидинг, болам? мен бу ҳақда бош қотириб ҳам ўтирмасдим. Ҳозир Мен бошим билан тасдиқ ишорасини қилдим. эса мовий тўлқинларга битажак мактубимни — Сен мактуб ёз! Шундай ёзки... — кампирнинг нимадан бошлашни билолмай гаранг эдим, овози янада майинлашди. — У олдимга чиқиб киприкларимнинг ости ачишиб-ачишиб кетарди. туради. Ва ниҳоят, юрагимнинг ўртанишларига Мен негадир кўзларимни ердан узолмасдим... бўйинсунган қўлим ҳаракатга келди: Дастурхонга фотиҳа ўқидик. Нарсаларни йиғиштирарканман, оёғу қўлларимнинг жудаям «Мумтозмаҳал! оғирлашиб кетганини сездим. Ўшанда куннинг ранги ўзга эди ва бу ранг қаёқдан — Қишлоғингга бормоқчимидинг, болам? пайдо бўлганидан бехабар эдим. Ғариб дарвозанинг — Ҳа, — дедим кампирдан кўзимни олиб қочиб, остонаси англатди менга ул рангнинг бошини. — энди боролмасам керак... Мен сизни билмайман, лекин билардим, мен Кампир бағримдаги қовжираб бораётган умид сизни танимайман, лекин танирдим. Бунга кўнглим ниҳолимга сув қуйди. Кўзларимдаги мовий ранг гувоҳ. соғинчи мени кулбамга — кичкинагина қўлбола Фарҳод — мен, Отабек — мен, ўзим Анвар. хонтахтаю қоғоз, қаламим сари етаклади. Ғариб Хаёлингиз умримга сочмиш мушку анбар. тўшакка ўтириб, хонтахтага суяндим, бошимни Самолардан келмишмидингиз? қўлларим орасига олдим. Бошмиди ўзи бу? Мени Мени оламда бир маҳваш гирифтор эттию оғушига олган мана шу ҳувиллаган, сукунатнинг кетди, мислсиз шовқини ястаниб ётган уй каби бошим ҳам Бошимга солди савдони, харидор эттию кетди. ичи бўшлигидан каттайиб, шишиб бораётгандек Девона гуноҳимдан ўтинг! Яшашга изн беринг, эди. Фақат қароғларимга талпинаётган сим-сим бу мовий оламда яшамоққа изн беринг! кўнглимгина ҳали менинг бор эканимни англатиб Шамсиддин.» турарди. Ёзаман, дердим ўзимча, лекин нимани ёзишимни билмасдим, не-не қоғозларни қоралаган, Davomi bor... ўзимча қанчалаб ҳикоялар, бир неча қиссалар ёзиб ташлаган ва ҳатто бу ёзганларимнинг баъзилари хаёлчан суратларим билан газеталарда босилган, янаки, ўзини ёзувчи деб билмиш мен ҳозир қоғоз олдида жуда-жуда ожиз эдим. Кечагина мени осмону фалакларга элтишга қодир кўринган энди юпун ва маъносиз туюларди. Наҳотки шу сўзлар билан кўнгилни ифодалаб бўлса? Аслида шу вақтгача нималарни ёзган эдим. Шунда биз ҳозир нутқимизда қўллаётган ва ҳатто шеърлар ёзаётган сўзлар нақадар дағаллашиб, ғариблашиб кетганини 41

МАДАНИЯТ К ўпчилик уламолар МУБОҲ мусиқани «Мубоҳ» деб МУСИҚА кўрсатадилар, яъни ҲАЛОЛ уларнинг фикрича, мусиқа ҲАМ, ҳалол ҳам, ҳаром ҳам эмас. ҲАРОМ Имом Ғаззолий айтадиларки: ҲАМ «Аллоҳ Таоло бандаларига ЭМАС кўриш учун кўз берди, ҳид билиш учун бурун ато қилди, 42 қўл берди, оёқ берди. Кўз ҳам, қулоқ ҳам дунёдаги неъматлардан фойдаланади, қулоқнинг роҳати эса гўзал оҳангларни, яхши суҳбатларни эшитишдадир, қулоқнинг неъмати яхши нағмалар, яхши ашулалардир, шундай экан, нима учун биз мусиқани ҳаром деб ҳисоблаймиз?!» Улуғ алломанинг ушбу сўзлари ҳам мусиқани ҳаромга чиқариш асоссиз эканини кўрсатиб турибди. Қуръони каримда «Мусиқа» маъносини билдирадиган, унинг ҳукмларини баён этадиган сўз ёки тушунча йўқ. Аммо баъзи бир оятлар борки, тафсирчи олимлар улардан мурод мусиқа эканини айтганлар ва ўзларининг мусиқа ҳақидаги қарашларига далил сифатида келтирганлар. Ҳадиси шарифларда мусиқа ҳақида турли хил ривоятлар бор. Мусулмон олимлари мусиқа ҳақида турли хил қарашларини илгари сурганлар. Уларнинг кўпчилиги ўз асарларида мусиқанинг умумий маънода ҳалоллигини таъкидлашган ва фикрларини далиллар билан исботлашган. Шу билан бир қаторда, ўзлари ҳам мусиқага

бағишланган асарлар ёзганлар. икки йилдан кейин вафот қилган. Тахминимча, Ҳа, тарихда мусулмон олимларининг бу табиб юнон миллатига мансуб бўлса керак. мусиқага бағишланган юзлаб асарларини Ана шу одам табиблик билан шуғулланиб, элни санаб ўтишимиз мумкин. Улардан «Таворихи даволаган, ёқимли овози билан одамларнинг Табарий», «Равзатус-сафо» («Софлик боғлари»), қалбига кириб борган, яхшиликни кўп қилиб, «Таворихи ажам» («Ажам тарихи»), «Тарихи ёмонликдан ҳазар қилишга ундовчи донишманд Рашидий» («Тўғри йўлда юрувчилар тарихи») ҳам бўлган экан. каби кўплаб асарлар дунёга келган. У мол-дунёни, бойликни дўст-душман Буюкмутафаккирлар,олимлар,санъатшунослар орасида турувчи бир нарса деб тушунтираркан, бизнинг ўтмишимизни безаб, мусиқий одамлар ўз ташвишларини ҳам доим у билан гулдасталарини мерос қилиб қолдирди. баҳам кўрар эканлар. Абу Турк Хориз, Фисоғурс (Пифагор), Ҳозирги Туркия у замонларда Антиохия Форобий, Ибн Сино, Паҳлавон Маҳмуд, деб аталган экан. Бугунги кунларда машҳур соз Абдураҳмон Жомий, Мир Алишер Навоий, ҳисобланган сеторни ҳам ана шу табиб ихтиро Хоразмий, Шерозий ва бошқа ўнлаб қилган бўлиб, ўз созини чалиб шеърлар битган ижодкорлар мусиқага бағишлаб асарлар ёзди. экан. У айтган бир шеърнинг мазмуни шундай Куйлар басталади, ғазаллар битди. эди: «Сен ўзингни тузатмай туриб, бошқаларга *** асло насиҳат қилиб юрма. Айбингни юзингга Ҳадис илмининг султони Имом айтган кишини дуст бил, унинг қадрига ет. Бухорийда, шунингдек, Имом Муслимда келган Чиройли либосларни кийгунча, чиройли, бир ҳадисда шундай нақл қилинади: «Ҳазрати мазмунли сўзларни айтишни ўрган. Яхши Абу Бакр Сиддиқ Ойша онамизнинг уйларига сўз топишга қийналган чоғларинг яхши келган эканлар. Қарасалар, ҳазрати Ойшанинг сўзловчиларни кўп тингла. Илм ўрганишдан ҳузурларида икки жория ашула айтиб ўтирган номус қилма, илмсизликдан уял. Ҳайвон экан. Қўлларида соз ҳам бор. Абу Бакр Сиддиқ тилсизлигидан машаққатларга, азобларга айтубдуларки: «Бу қанақаси бўлди: ҳазрати учраса, одам ўз тилидан балоларга учрайди». Расулуллоҳнинг уйларида бу хил шайтоннинг У замонларда Антиохия шаҳри одамлари чолғуси янграб турибдими?». Шу пайт уйга мусиқани, шеърни эшитмаган. Хаёлот дунёси Расулуллоҳ (с.а.в) кириб қолдилар. Ул зот одамнинг дилини хушнуд, қалбини турли айтдиларки: «Қўйинг, ашула айтаверсинлар, ғуборлардан холи қилувчи бундай санъат чунки бугун ҳайит - байрам!». Китобларда айтилишича, Абу Бакр Сиддиқ шундан кейин 43 бирон жойда ҳам ашула ҳаром деб айтмаган эканлар. Демак, ҳайит, байрам, шодиёна кунлари яхшиликка даъват қилувчи ашулалар айтилса, ҳеч қандай зарари ёки ёмон томони йўқ экан. Шунинг учун азалдан ислом оламида мусиқа санъати тараққий этиб келган. Ҳадислар мусиқа санъатининг бир жойда тўхтаб қолмай, тараққий этишига ва уни соғломлаштиришга даъват этиб турган. Яқинда бир тарихий маълумотни ўқиб қолдим. Баҳоли қудрат хотирамда қолганларини айтишга ҳаракат қиламан. Фисоғурс деган ҳаким ўтган экан. Ул зот 93 ёшида, Искандар Зулқарнайн вафотидан сўнг

туриб дафф (шилдироғи йўқ чилдирма) «Никоҳни эълон қилишнинг ҳикмати аввал чалишни назир қилган эдим» деди. У зот: ҳам айтиб ўтилди. Ўша эълон қилишда баъзи «Назирингга вафо қил» дедилар. У аёл: «Фалон мусиқа овозлари ҳам ишлатилиши ҳадисларда жойда (туя) сўйишни назир қилган эдим», - келган. Шу билан бирга, никоҳ тўйларида деди. У зот: «Санамгами?» дедилар. шариат кўрсатмалари доирасида кўнгилхушлик «Йўқ», - деди аёл. қилишга рухсат берилган. «Васангами?», - дедилар у зот. Ўзбекистон давлат санъат ва «Йўқ», - деди аёл. маданият институти «Назирингга вафо қил», - деди у зот. “Чолғу ижрочилиги” кафедраси Ана шу аёл ва Набий соллаллоҳу профессори Дилмурод Исломов алайҳи васалламнинг суҳбатидан сўнг, Шайх Фойдаланган адабиётлар: Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф суҳбатни 1. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад шундай шарҳлайди: Юсуфнинг «Ҳадис ва Ҳаёт» «Аввало, ҳадиси шарифда келган баъзи 2. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад сўзлар билан яхшироқ танишиб олайлик. Юсуф. Ҳадис ва Ҳаёт. “SHARQ” нашриёти «Дафф», ҳадиснинг ўзида ҳам айтиб матбаа акциядорлик компанияси Бош ўтилганидек, шилдироғи йўқ чилдирма. Ушбу таҳририяти. Тошкент 2011. омилга, яъни чилдирманинг шилдироғи 3. Тўраев Ф. Бухоро муғаннийлари. - йўқлигига алоҳида эътибор бериш лозим. Тошкент: «Фан» нашриёти, 2009. Чунки баъзи бир кишилар ҳукм чиқаришда бу омилга алоҳида аҳамият берадилар. Бошқа қабилаларни ҳақорат қилмаслик мақсадида шилдироғи йўқ чилдирма чалинган. «Санам» — бош юз қисми инсонга ўхшаш бут. «Васан» - инсонга ўхшамаган бут. Ушбу ҳадиснинг Имом Термизий ривоят қилган матнида бошқа тафсилотлар ҳам бўлиб, ўшани ҳам ўрганишимизнинг катта фойдаси борлиги учунаwалуниҳамкелтириболайлик.Расулуллоҳ (с.а.в) ўзларининг баъзи ғазотларига чиқдилар. У зот қайтиб келганларида ҳузурларига бир қора жория келиб: «Эй, Аллоҳнинг Расули, Аллоҳ сизни саломат қайтарса, ҳузу- рингизда чилдирма чалишни назр қилган эдим», - деди. «Назирингга вафо қил», - дедилар. Жория ўрнидан туриб чилдирма чалишни бошлади. Абу Бакр кириб келди, у чалаверди. Сўнг Умар кириб келди. У чилдирмасини ташлаб, устига ўтириб олди. Шунда Расулуллоҳ (с.а.в.) Сендан шайтон ҳам қўрқса керак деб ўйлайман, эй Умар», - дедилар. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф ўзининг «Бахтиёр оила» китобида ҳам Пайғамбаримизнинг мусиқага муносабати масаласида «Ҳадис»дан мисол келтиради. 44

КУЛИНГ ВА ТАФАККУР ҚИЛИНГ АЛОҚА ЯХШИ АМАКИ КОРРУПЦИЯ ДАФТАРИ «фзанвқфАлоглиўоаиаизаойнбрзиннрқмгзнзгазаёиаиажнзнсзснмдиднлоўдидаиоимориндфқгтианидгианйтигнай-аигмзог.ирзиканзшиБўзнадгчнту.улааиианғанирургралсмиб,илбиж-йза,яа-ўнсв-лииашбиин-- – Жуда яхшисиз-да, ама- – Сизларни кор- ки! Сиз келган куни ойим рупция ботқоғи- Муаллима кун бўйи кўчада ўйна- дан олиб чиқишга Имзо» шимга рухсат берадилар... ваъда бераман. «лўқнлҳҲқааиааирмумёбробнтмреуигуалранннқитггииулишрлиқмҳгмидадолиаазгммдшинаи.руунмаоиУқлқ.миналшзиждионаиамгрзақоҳўа.шлайдақоиаишБшшбдогиигаа-а-- Аммо… Бу текинга бўлмайди… Отаси» ХАТО – Бизнинг касбда хато қилишга ҳаққимиз йўқ. Аммо бошқа ҳамма касб хато қи- ла-қила ўрганилади-ку, тўғрими? – куйи- ниб сўради сапёр. – Тўғри, – жавоб берди жарроҳ... ЭЪЛОН ПАЙМОНА «Ёлғон гапиришни ўргатамиз. Тўлови олдиндан…» Жонимга тегди бунақа яшаш! Доим бир хил! МУҲЛАТ Шуям ҳаётми? – Менга турмушга чиқасанми? Сабр косам тўлди! – Мен... Мен ўйлаб кўришим керак. Тезроқ қутулсайдим шу- – Хўп, гўшакни қўймай тураман... ларнинг баридан… Тезроқ туғилақолсайдим… Муҳаммадхон Юсуповнинг «Қисқа Ҳикоялар»идан 45

ҲИДОЯТ ТОПГАНЛАР ВЛАДИМИР СОХИН ҚАЛБИМДА ИЙМОН НУРИ ЁНАДИ ПРАВОСЛАВ РОҲИБИНИНГ ҲИДОЯТ ТОПИШ ҚИССАСИ Ўшанда мен халқаро насроний ўз-ўзини инкор этувчи жиҳатлар ўтаётган мусулмонларни кўрар конференциясига Рус Православ борлигини пайқай бошладим. эканман, уларга эргашишга бўлган черкови Курск епархияси қошидаги Аммо, айнан қайси жиҳатлар? ажиб ҳиссиётни туйгандим. Ёшлар бўлинмаси етакчиси бўлган Айни шу сабабдан мен янаям роҳиб сифатида чақирилганим кўпроқ китоблар ўқишга, ўзга дин Мана энди, конференция муносабати билан Кения пойтахти вакиллари билан мулоқот қилишга якунлангач ман мутлоқ эркинман Найробида эдим. Бир неча кун ҳаракат қилар эдим. Тафаккур ва айни биринчи навбатда давомида ёшлар билан ишлаш қилардим, баҳслар юритардим ва хоҳлаётганим – масжидга ташриф масалаларидаги муаммолар ҳақиқатни тилаб ибодат қилар эдим. буюриш ва мусулмонлар билан муҳокама қилинди. Ваниҳоят, Африка ўтказган илк мулоқот қилиш эди. конференция ўз якунига етиб, тунимдан кейин азон садоси қатнашчилар ўз ватанларига остида уйғонганим ҳамон эсимда. Эртаси куниёқ ман учун қадрли тарқала бошлаганда эса менинг Ташқарида ҳали тун қоронғуси бўлиб улгурган Кенияни тарк этиб, Россияга қайтиш чиптам яна ўн тарқаб улгурмаган эди. Бир ярим Танзанияга ўтдим. Мен кириб кун кутишимни тақозо қиларди. соатлардан кейин мен черковда борган мўжазгина шаҳарча Мошини Бундан унумли фойдаланган ҳолда бўлишим керак эди – епископ мени яна Килиманджаро пойтахти деб қолган вақтимни Кения ва Танзания у билан бирга диний маросим ҳам аташади. Чунки қора қитъадаги бўйлаб саёҳат қилиб, одамлар билан ўтказишга таклиф қилганди. Аммо, энг баланд чўққига (уни яна “Африка мулоқотга Африканинг ранг-баранг менга нотаниш бўлган бу чақириқни томи” деб ҳам аташади) йўл айни динларини ўрганишга сарфламоқчи – азонни эшитгач ухлай олмадим. шу шаҳарчадан бошланар эди. Мен бўлдим. Бу ерда Панжоблан Тезда кийиндим-да, ташқарига, ўрнашган микроавтобус шаҳарнинг келган сикхлар, кришначилардан ҳали мудраётган шаҳар кўчасига марказий масжиди қаршисига келиб тортиб, “Иеҳова шоҳидлари”ни чиқдим. “Ашҳаду ал ла илаҳа илла- тўхтади. Яна рюгзагимни елкамга учратиш мумкин эди. Аммо Аллоҳ!” – муаззиннинг чақириғида илиб автубусдан тушар эканман Африка энг кенг тарқалган динлар масжид минорасидан будун бошпана топиш масаласи қийнай бу ислом ва насронийлик бўлиб, шаҳарга тарқалиб уни гўё қуршаб бошлайди. Бир тарафдан, нима бу паллагача мен дунё динларини олаётгандек эди. Йўлнинг у чет – бу ҳам қиламан ўзимни қийнаб, мана, бир неча йиллардан буён ўрганиб четидан дона-дона бўлиб масжидга масжид қаршисида турган бўлсам. келаётган эдим. Бир неча йил аввал ошиқаётган, оппоқ, узун кўйдакдар эса насронийлик динида тугал кийиб олган ва Парвардигори Масжид ҳовлисига кирдим- ёритилмаган ёки, бошқача айтганда, учун ширин уйқусининг баҳрилан да, биринчи учраган африкалик эркакдан сўрадим: - “Мен рус сайёҳиман. Шу ерда бир кеча тунаб қолсам бўладими? 46

- Сиз мусулмонмисиз? билдим. Аммо атрофидагилар Жойлашиб олгач, тушлик қилиш - Йўқ, мен насронийман. ҳамон ҳали келиб улгурмаган имом учун кичиккина ошхонага чиқдик. - Умуман, биз фақат ҳақида гапиришар ва усиз ҳеч ким Овқатланиб дарров яна масжидга мусулмонларга бошпана берамиз. тунашга рухсат бермаслигини қайтдик, чунки намоз вақти яқин Аммо, сиз имомни топиб гаплашиб таъкидлашарди. Икковимизни қолганди. Намоз бошланганда еса, кўринг, ҳинд қиёфали эркак, балки яна ўша кутиш хонасига кузатиб мусулмонларнинг менга кўрсатган руҳсат берар. қўйишди. бу меҳмондўстликларига жавоб Мен ҳинд қиёфали кишини ўлароқми, хонада ўтиришни ўзимга қидира бошладим ва бир ёш йигитга Баҳонада бу сайёҳ йигит билан еп кўрмадим ва намозга чиқдим. йўлиқдим. Бу имомнинг ўғли экан. ҳам танишиб олдим. Унинг исми Бунинг устига, менда ислом Ҳолатимни тушунтирганимдан сўнг Луқмон бўлиб, ўзи полициячи ва ҳақида қуруқ маълумотларни емас, манга ёрдам беражагини айтди ва Англиянинг яшаб, ишлар экан. айнан руҳини ҳис қилиш истаги шаҳар ичкарисига бошлади. Юриб- Яқиндагина бир ойлик таътил олиб, туғилганди. Ҳар қандай дин руҳи еса юриб, кичик бир чойхонага келдик. дунё кезишни бошлаган ҳамроҳим ибодатда билинади. Aйни ибодатда Ичкарида одамалар чой ичиб, чилим ҳозиргина Доруссаломдан қайтган бу инсонларнинг қанчалик самимий чекиб ўтиришарди. ва энди Найробига, у ердан эса еканликларини кўрасан. Ичкарига Имомнинг ўғли оломон орасига Мьянма, кейин Сингапур, ундан кириб, намоз тугагунча девор кириб кетиб бир муддат қолиб кетди кейин эса Мексикага отланибди. қаршисда турдим. Намоз тугагач ва қайтди. Умуман, таътилмисан таътил. менга кўзи тушган Луқмонда яхши - Бу ерда емас эканлар, қаерда маънода ҳайратланиш сезилди. У эканликларини ҳам билмайман. Биз суҳбатлашиб турганимизда билан бирга ҳовлига чиқдик ва оёқ Оқшом масжидга келинг. бизга таниш қария ўрнидан туриб, кийимларни кийиш асносида ундан Мен масжидга қайтдим-да қаердандир калитлар олди-да, бизни менга таҳорат олишни ўргатишини оқшомгача кутмасдан бошқа биров чорлади. Бизни бошлаб кирган сўрадим. У менга аввал қандай ёрдамида бошпана масаласини хонада иккита кроват, кичкина қилиб таҳорат олишни ўргатди, ҳал қилмоқчи бўлдим. Чойхона стол ва вентилятордан бошқа ҳеч кейин еса намоз ўқишни. ҳовлисида кичик бир ҳужра нарча йўқ эди. Қаердандир бир борлигини кўрдим. У ерда бир жуфт кўрпа олиб, кроватларни Хуфтон вақти бўлганида у билан неча нафар аёллар катта-катта ростлади. Шундан кейин бизни бирга яна намозга чиқдик. Бу иштиёқ банан бошларини ювиш билан ташқарига чақириб, Луқмондан менда қайердан уйғонганини банд, нарироқда кекса ёшли киши сўради: «Мусулмонмисан?» Луқмон билмайман аммо мен таҳорат олиб, қовурилган балиқ ва гуруч тановул тасдиған бош чайқади. «Насроний?» масжидда бу янги танишим билан қилиб ўтирарди. сўради мендан, мен ҳам бир сафда турдим. У менга қараб - Ассалому алайкум. Шу ерда тасдиқладим. Кейин яна Луқмонга жилмайиб қўярди. Ваниҳоят ўша, ўтирсам бўладими? Мен имомни ўгирилди: «Сендан тунига 300 ҳинд қиёфали имом келди. “Aлҳамду кутяпманб ундан бошпана шиллинг». Луқмон шу заҳоти бир лиллаҳи роббил аъламийн...” – масаласида ёрдам сўрамоқчи эдим. неча маҳаллий купюра санаб узатди. намоз бошланди. Мен кўп сўзларни Қария тасдиған бош чайқаб, Менга эса: «Сен бепул тунашинг тушунмасам-да, барча тана ўриндиққа имлади. Аёллар эса мумкин» деб қолди. Воқеаларнинг ҳаракатларини бехато қайтаришга уялиб, уй ичкарисига кириб бундай ривожини кутмаган эдим. ҳаракат қилдим. Қандайдир кетишди. Бироз тамадди қилиб, яна ёқимли ҳаловат билан масжиддан ҳовлига чиқдим. Дарвоза яқинида Луқмоннинг ҳам қиёфасида чиқдим. Ташқарида мени нафис яна бир рюгзаг илган, араб юз ҳайрат ифодаланди. Қария бошқа Aфрика шаббодаси қарши олди. қиёфасига эга йигитни кўрдим. У яна бир оғиз ҳам сўз демай, биздан Ўша онда руҳимда кечган ҳисларни бир бошқа киши билан биргаликда нари кетди. Биз еса икковлашиб тасвирлаш қийин. Насронийлик ичкарида менга таниш бўлиб хонага қайтиб кирдик ва жойлаша нуқтайи назаридан мен жуда катта улгурган қария билан ниманидир бошладик. Мен учун ҳамон бу гуноҳ қилдим – ўзга диндагилар астойдил муҳокама қиларди. Уларга қариянинг қилган иши тушунарсиз билан ибодат! Aммо мен ўзимда яқинлашиб, бу йигитни ҳам қаерда еди: Имом ҳали қайтмади аммо нега гуноҳ юкини мутлақо туймасдим. тунаш безовта қилаётганини у бизга масжидда тунашга рухсат Aксинча, беқиёс йенгилликни ҳис берди ва, енг қизиғи, нега мен учун қилардим. Намозда ҳам, сўзларни бепул? Буларнинг бари мен учун жуда сирли туюларди. 47

бўлгач, ўрнидан туриб, шу яқин жунбушга келди. ўртадаги чойхонага бошлади. — Менимча, сиз мусулмон Бир неча квартал юриб, одам бўласиз. қайнаётган кўчадан чиқдик ва шу — ЙЎқ, мен бу ҳақда йерда жойлашган мўжаз чойхонага ўйламайман... Мен шунчаки кирдик. диншунос... - Нима буюрасиз? – сўради мени Занзибарлик бу қария мени бошлаб келган қария (унинг исми ешитмади чоғи. Назир екан). Aммо жавобимни — Сиз мусулмон бўласиз! кутмасдан сотувчи олдига борди-да, Мен индамай тановвул қилишда ундан суахили тилида бир нималар давом етдим. “Нега у бунчалик сўради. Қайтиб келиб: “Фақат ишонч билан гапирмоқда? Нега қовурилган картошка ва товуқ унинг нигоҳлари бунчалик бор екан” деди. Майли, ҳархолда, ўткир? Балки, у мен билмайдиган танлашда қийналмайдиган бўлдим. бирор нарсани билармикин?” Буюртмамни тезда олиб келишди. Фикрларимнинг унинг овози бўлди: билмасам-да, мен ўз-ўзимча ибодат Назир мен учун ҳам тўлов қилмоқчи — Фақат, мусулмонлар бунақа қилган едим, Яратгандан мени ҳақ бўлди, бу мени янаям ҳайратга узун соч ўстирмайдилар. Еркак йўлга бошлашини ўтингандим... солди. киши аёлларга ўхшаб қолмаслиги Чойхонада ёқимли мусиқа керак. Соқол еса, бу яхши. Ертаси куни тонгда Луқмон янграр, биз Назир билан у ёқда бу Пайғамбар Муҳаммас (с.а.в.) ҳам билан хайрлашиб, Доруссаломга ёқдан суҳбатлашиб ўтирардик. соқол қўйганлар. ўтдим – Танзаниянинг иқтисодий — Нималар қилиб юрибсиз биз Луқмамни йеб, ҳамроҳимга пойтахти, “Тинчлик шаҳри”. томонларда? миннатдорчилик билдирдим. У Келаси куни еса Занзибар оролига — Саёҳат. Халқларни ўрганаман, билан масжид яқинигача бордик, бордим, у йерда аҳолининг асосий динларни... қўл бериб қуюқ хайрлашдик ва қисмини мусулмонлар ташкил — Aйнан қайси динлар сизни тарқалишдик. Мен меҳмонхонанинг қиларди. Кўҳна масжидлар, тор қизиқтиради? диққинафасхонасигақайтибкелдим, кўчалар, ҳижобдаги аёллар ва узун — Aйни дамда ислом. кийимларни ҳам алиштирмасдан ўқ кўйлакларда юрувчи еркаклар... — Жуда ажойиб. Хўш, қандай ётдим ва ўйга чўмдим. Бу тасодифий Бу беқиёс Занзибар колорити мени екан ислом? учрашувмиди мафтун қилганди ва мен бу ажиб — Мени ёки?.. гўшада еканлигимга бир зум ҳам мафтун ИЧ-ИЧИМДАН ЯНА Менинг янги афсусланмадим. қилмоқда. НИМАДИР МЕНИ танишимнинг Юкларимни ўзим жойлашган Ислом ҳақида ҲАРАКАТГА ЧОРЛАДИ айтган гапларини кичик бир меҳмонхонада қолдириб унча-мунча нимани шаҳар марказига чиқиб. Биринчи адабиётлар ВА МЕН ЯНА БИР англатади? Нима ўринда қорин тўқлаб олиш керка ҳам ўқиб БОР АФРИКАЛИК учун ҳалигача деган ҳаёл билан тамаддихона қўйганман. кўз олдимда қидирдим. Ески бир масжид МУСУЛМОНЛАР яқинида келганимда масжидга қўшни уйлардан бирининг — САФИДА ЯРАТГАНГА м е ҳ м о н х о н а остонасида ўтирган қарияга дуч Исломни ИБОДАТ ҚИЛДИМ. шифти емас келдим. У егнига узун оқ кўйлак чуқур унинг ўткир кийиб, бошига “қофия” – африка ўрганиб бўлганингиздан кейин нигоҳи? Шу ўйлар қуршовида узоқ мусулмонлари бош кийимини нима бўлади? ётиб, ваниҳоят ухлаб қолдим. қўндириб олган еди. — Қайдам... Бу узоқ жараён. Эртаси куни яна ўша, менга Балки, бошқа бир динни чуқур қадрдон мусулмонни учратганим - Кечирасиз, қайерда арзонроққа ўрганишга киришарман. эски масжидга йўлим тушди. тамадди қилиб олсам бўлади? – Шунда қаия менга шу қадар Ичкарига кириб масжид ичининг инглиз тилида сўрадим ундан. чуқур тикилиб қолди-ки, танамда озодалигини суратга олар еканман, У менга бошдан оёқ разм солиб ҳалигача туймаган аллақандай ҳис яна азон янграб мусулмонларни 48

ибодатга чорлади. Масжид бир ешитдингми? зумда одамлар билан тўлди, улар — Эшитдим. сафга тизлишиб пешин намозини — Сен бизлар билан бир сафда ўқишга чорланишди. Ўзимни туриб биз билан бирга руку ва ноқулай ҳис қила бошладим. Aммо, саждаларни адо қилдингми? шундай чиқиб кетавериш ҳам тўғри — Ҳа, шундай бўлди. келмасди. Биринчи саф бўйлаб — Бундан келиб чиқади-ки, сен имом шошилмасдан юриб келдим, бизлар иймон келтирган нарсани ўз ўрнига турди. Такбир янграши қабул қилдинг. Сен мусулмон билан ҳамм ўрнидан туриб, бир- бўлдинг. бирига жипсроқ жойлаша бошлади. Бу сўзлар мени довдиратиб Ич-ичимдан яна нимадир мени қўйди. Мен занзибарликка қарши ҳаракатга чорлади ва мен яна бир аргументларкелтиришнибошладим, бор африкалик мусулмонлар сафида мен шаҳодат келтирмаганимни яратганга ибодат қилдим. уқтириб, Исога Худо сифатида ишонишимни таъкидладим. Намоз адо етилгач, ташқарига Aтрофимизга одамлар йиғилиб, ишлар менга тинчлик бермади. чиқдим ва ўриндиққа чўкдим. Менга баҳсимизни катта қизиқиш билан Мен Қуръони Карим ва яна бошқа мен қўниб топган меҳмонхона тинглашни бошлашди. бир қанча исломий адабиётларни хўжайини йўлиқди. Мен унга — Яхши, — давом етди ўқидим. Насроний роҳиб бўлиш куникеча насроний еканимни меҳмонхона хўжайини, — Мен мен учун борган сари қийинлик ва исломни ўрганаётганимни ҳозир сени зўрламоқчи емасман. қилар ва мен бир қарорга келиш айтгандим. У ҳам мен билан бирга Aммо сен бугун қилган иш беҳикмат вақти келганини ҳис қилардим. Ҳақ масжидда намозни адо қилган еди. емас. Aгарки сен масжидга кириб йўлга кириш ёки одамларга дилимда Енди еса мени учратиб, олдимга биз билан бирга ибодат қилган ўзим туймаган ҳолда насронийлик келди-да, дўстона саволга тутди: екансан демак сен ҳозирда ҳақ таълимотни тарғиб қилиш... Шундай йўлда емаслигингни сезяпсан. қилиб,2006йилдаменўзтанловимни — Нега сен биз билан бирга намоз Бундан ташқари, сен бошқа йўлни қилдим. Москва марказий ўқидинг? Aхир сен насронийсан-ку? излаётганингни ҳам англатади. Ҳақ масжидида шаҳодат келтирдим ва йўлни. Ҳақ йўл еса фақат исломда. мусулмон бўлдим. Шундан кейин — Мен худди сизлар каби мени Ислом насронийликка тескари бошимга кўп савдолар тушди. яратган Эгамга ибодат қилдим. емас. Сайёрамиздаги ҳар бир инсон Радикал насронийлар тазйиқи, Ибодатни еса ҳар ким ҳар йерда адо еса ўз йўлини ўзи танлайди. Мен журналистларнингоғиртанқидлари, қилиши мумкин. ич-ичимдан шуни сезяпманки сен дўстларим билан алоқалар узилди... ўз еътиқодингни ўзгартирасан ва Мен кўп нарса йўқотдим. Aммо — Сен мусулмон бўлганингни исломни қабул қиласан. қалбимда ҳамон иймон нури ёнади ўзинг биласанми? Шу сўзларни айтиб, қўлимни ва мен Ҳақ йўлда еканлигимга қисди-да, мени ўз ўйларим билан заррача ҳам шубҳа қилмайман. — Нега енди? ёлғиз қолдириб, кетди. Чунки, “Бизни тўғри йўлга ҳидоят қилгин. — Сен муаззиннинг: “Aллоҳдан Ўзинг неъмат берганларнинг ўзга илоҳ йўқ. Муҳаммад унинг йўлига. Ғазабга қолганларнинг ҳам, расули” деган чақириғини адашганларнинг ҳам емас” (Фотиҳа сураси, 5-7 оятлар). Кундан кунда унинг гапларида жон бор еди. бу оятлар кўпроқ такрорлашга Зеро мен мусулмонлар ибодатида ўрганяпман. Уларни такрорлашим Яратганнинг бор буюклигини билан Яратганнинг еътиборини ва ҳис қилган едим. Aйни шу мўжаз раҳматини туяман. У ҳамиша мени масжиддаги саждалар менинг ёмонликлардан ҳимоя қилади ва руҳимга шунча йиллар давомида мени ўз йўлида собитқадам қилади. черковдаги хизматим бера олмаган ажиб ҳаловатни берган еди. Интернет материаллари асосида Кўп ўтмасдан мен Занзибарни Муҳаммадхон Юсупов тайёрлади тарк етдим. Ундан кейин Кения ва Танзаниянинг яна бир қатор 49 гўзал жойларида бўлдим ва сўнгда Россияга қайтдим. Aммо Aфрикада мен билан бирга содир бўлган