ประวัติเมืองเพชรบูรณ์สมบูรณ์

ประวตั เิ มอื งเพชรบูรณ์ จงั หวดั เพชรบูรณ์มีตำแหน่งทำงภูมศิ ำสตร์ในเขต ภำคเหนือตอนลำ่ งของประเทศไทย ลกั ษณะทำงกำยภำพนน้ั เป็ นพน้ื ทรี่ ำบลุม่ แบบทอ้ งกระทะ ประกอบดว้ ยเนินเขำ ป่ ำ และทรี่ ำบเป็ นตอนๆสลบั กนั ไป พนื้ ทมี่ ลี กั ษณะลำดชนั จำก เหนือลงไปใต้ ตอนเหนือมีทวิ เขำสงู ตอนกลำงเป็ นพนื้ ทีร่ ำบ และมีเทอื กเขำขนำบกนั ไปทง้ั สองขำ้ งมีลกั ษณะเป็ นรูปเกอื ก มำ้ มแี มน่ ้ำป่ ำสกั เป็ นแมน่ ้ำสำยสำคญั โดยไหลจำกจงั หวดั เลย เพชรบรู ณ์ ผำ่ นไปสูจ่ งั หวดั ลพบุรี สระบรุ ี และ พระนครศรีอยธุ ยำ ลงสูแ่ มน่ ้ำเจำ้ พระยำ ตำมลำดบั จงึ สง่ ผล ใหพ้ ้นื ทมี่ ที รพั ยำกรธรรมชำตมิ ำกมำย ดนิ มีสภำพอุดม สมบรู ณ์เหมำะแกก่ ำรเพำะปลกู พชื ทำกำรเกษตร รวมทง้ั สง่ เสรมิ ปจั จยั กำรตง้ั ถนิ่ ฐำนของมนุษย์มำตง้ั แตอ่ ดตี ถงึ ปจั จุบนั กลำ่ วถงึ หลกั ฐำนทำงประวตั ศิ ำสตร์เมอื งเพชรบรู ณ์นน้ั เรมิ่ จำก ชอื่ ของจงั หวดั เพชรบูรณ์ เมอื่ ครง้ั โบรำณน่ำจะชอื่ วำ่ เมือง “เพชบุระ” ตำมทปี่ รำกฏในจำรกึ ลำนทองคำ ทพี่ บจำก เจดยี ์ทรงพมุ่ ขำ้ วบณิ ฑ์ วดั มหำธำตุ ซงึ่ หมำยถงึ เมืองแหง่ พชื พนั ธ์ธุ ญั ญำหำร แตใ่ นระยะหลงั ตอ่ มำแปรเปลยี่ นเป็ น “เพชรบูรณ์” กลำยควำมหมำยเป็ นเมอื งทอี่ ดุ มดว้ ยเพชร และ ไดน้ ำไปใชเ้ ป็ นสว่ นหนึ่งของตรำสญั ลกั ษณ์ประจำจงั หวดั

จำกกำรศกึ ษำทำงดำ้ นประวตั ศิ ำสตร์และโบรำณคดที ผี่ ำ่ น มำ พบวำ่ มีรอ่ งรอยหลกั ฐำนกำรตง้ั ถน่ิ ฐำนของมนุษย์ในพน้ื ทีจ่ งั หวดั เพชรบรู ณ์ ปรำกฏอยตู่ ง้ั แตส่ มยั กอ่ นประวตั ศิ ำสตร์เรอื่ ยมำ จนกระท่งั ถงึ ในสมยั ประวตั ศิ ำสตร์อยำ่ งตอ่ เนือ่ ง โดยในสมยั กอ่ นประวตั ศิ ำสตร์ ทมี่ นุษยย์ งั ไมร่ ูจ้ กั กำรใชต้ วั อกั ษรในกำรบนั ทกึ สือ่ สำรและถำ่ ยทอด นน้ั พบวำ่ มนุษยใ์ นสมยั นน้ั มีกำรดำรงชวี ติ อยดู่ ว้ ยกำรหำตำม ธรรมชำติ อำศยั อยใู่ นถำ้ เพงิ ผำ รูจ้ กั เพำะปลูกพืชบำงชนิด เล้ียงสตั ว์ มี เทคโนโลยใี นกำรผลติ เครอื่ งมอื เครอื่ งใชแ้ บบงำ่ ยๆ เชอื่ ในเรือ่ ง ธรรมชำติ และมปี ระเพณีกำรฝงั ศพ จนกระท่งั พฒั นำขนึ้ เป็ นสงั คม เมืองขนำดใหญแ่ ละมีเทคโนโลยใี นกำรผลติ ทซี่ บั ซอ้ นมำกขน้ึ เป็ น ลำดบั บรเิ วณทปี่ รำกฏรอ่ งรอยในสมยั กอ่ นประวตั ศิ ำสตร์น้นั พบหลำยพน้ื ทขี่ องจงั หวดั ไดแ้ ก่ ดำ้ นทศิ ตะวนั ตกทอี่ ำเภอวงั โป่ ง อำเภอชนแดน พบเครือ่ งมอื เครือ่ งใชป้ ระเภทหนิ ขดั เชน่ กำไลหนิ และขวำนหนิ กำหนดอำยอุ ยใู่ นรำว ๓,๐๐๐ – ๔,๐๐๐ ปี มำแลว้ ดำ้ น ทศิ ใตท้ อี่ ำเภอบงึ สำมพนั อำเภอวเิ ชยี รบรุ ี และทอี่ ำเภอศรีเทพ ซงึ่ มี เมืองโบรำณศรีเทพ เป็ นเมอื งทมี่ พี ฒั นำกำรมำอยำ่ งตอ่ เนือ่ งยำวนำน รวมทง้ั เป็ นเมอื งโบรำณในยคุ ตน้ ประวตั ศิ ำสตร์ทมี่ ีขนำดใหญ่และ เกำ่ แกท่ สี่ ุดในจงั หวดั เพชรบรู ณ์ มอี ำยเุ กำ่ แกไ่ ปกวำ่ ๒,๐๐๐ ปี และยงั ถือไดว้ ำ่ แหลง่ โบรำณคดที พี่ บบรเิ วณน้ีมวี ฒั นธรรมทเี่ กี่ยวเนื่องกบั ชุน ชนโบรำณในจงั หวดั ลพบุรีและบรเิ วณลมุ่ แมน่ ้ำป่ ำสกั อีกด้วย บรเิ วณดำ้ นทศิ เหนือทอี่ ำเภอหลม่ สกั อำเภอหลม่ เกำ่ และอำเภอ เมอื งเพชรบรู ณ์ ในปจั จุบนั ไดพ้ บหลกั ฐำนทเี่ กยี่ วเนื่องกบั ชมุ ชน สมยั กอ่ นประวตั ศิ ำสตร์เชน่ เดยี วกนั ทง้ั ชนิ้ สว่ นโครงกระดูกมนุษย์ทฝี่ งั รว่ มกบั สง่ิ ของเครือ่ งใช้ เครอื่ งประดบั ทำจำกโลหะ แกว้ หิน และพบ ตะกรนั โลหะ[๒] ซงึ่ เป็ นหลกั ฐำนทำงดำ้ นโลหกรรมในพ้ืนทแี่ ถบนี้

ตอ่ มำเมอื่ มนุษย์รูจ้ กั กำรใชต้ วั อกั ษรแลว้ ไดถ้ ือวำ่ เข้ำสูช่ ว่ งสมยั ประวตั ศิ ำสตร์ โดยอำจเรมิ่ นบั ตง้ั แต่ สมยั ทรี่ บั วฒั นธรรมทวำรวดี หลกั ฐำนทปี่ รำกฏชดั เจนในชว่ งน้ีไดแ้ กท่ เี่ มอื งศรเี ทพ ซง่ึ เป็ นเมอื ง โบรำณทมี่ คี นู ้ำคนั ดนิ ลอ้ มรอบ และมีรอ่ งรอยกำรตดิ ตอ่ สมั พนั ธ์กบั แหลง่ ชมุ ชน ซง่ึ มีวฒั นธรรมแบบทวำรวดใี นทรี่ ำบลุม่ แมน่ ้ำป่ ำสกั และแมน่ ้ำ เจำ้ พระยำ มศี ำสนสถำนทเี่ ป็ นสถปู เจดยี ์เนือ่ งในศำสนำพุทธ เชน่ เขำ คลงั ใน และเขำคลงั นอก โบรำณวตั ถุทเี่ กีย่ วเนื่องกบั ศำสนำ ทง้ั ธรรมจกั ร พระพุทธรูป และพระโพธสิ ตั ว์จำนวนมำก มจี ำรกึ อกั ษรปลั ลวะและ หลงั ปลั ลวะ จำรกึ เน้ือหำเกีย่ วศำสนำเป็ นสว่ นใหญ่ มอี ำยอุ ยูใ่ นชว่ ง ๑,๒๐๐ – ๑,๔๐๐ ปี มำแลว้ ในชว่ งประมำณ ๘๐๐ – ๙๐๐ ปี มำแลว้ อทิ ธพิ ลของเขมรได้ แผม่ ำถงึ เมอื งศรเี ทพเชน่ เดยี วกนั กบั เมืองโบรำณในเขตภำคตะวนั ออก ภำคตะวนั ออกเฉียงเหนือ และภำคกลำงของประเทศไทย มรี ปู เคำรพ และปรำสำทอทิ ธพิ ลเขมรสรำ้ งขนึ้ เนื่องในศำสนำฮนิ ดู เชน่ ปรำงคศ์ รี เทพ ปรำงคส์ องพีน่ ้อง และปรำงคฤ์ ำษี จนกระท่งั ถงึ รชั สมยั ของพระเจำ้ ชยั วรมนั ที่ ๗ กษตั รยิ แ์ หง่ เขมรทแี่ ผข่ ยำยอำนำจมำถงึ ยงั ดนิ แดนแถบนี้ เมืองศรเี ทพก็เจรญิ อยเู่ ป็ นชว่ งสดุ ทำ้ ย และหลงั จำกนน้ั รอ่ งรอยของเมอื ง เมืองนี้ก็ไดข้ ำดหำยไป ในชว่ งสมยั สโุ ขทยั เมืองเพชรบูรณ์มฐี ำนะเป็ นเมอื งแว่น แควน้ ดำ้ นตะวนั ออกเฉียงใต้ พอ่ ขนุ รำมคำแหงไดแ้ ผข่ ยำยอำณำเขต อยำ่ งกวำ้ งขวำง ซง่ึ มีขอ้ ควำมตอนหนงึ่ กลำ่ วถงึ กำรแผข่ ยำยมำถงึ พืน้ ที่ ดำ้ นตะวนั ออกของสโุ ขทยั ตำมศลิ ำจำรกึ พอ่ ขนุ รำมคำแหงหลกั ที่ ๑ ดำ้ น ที่ ๔ และศลิ ำจำรกึ หลกั ที่ ๙๓ วดั อโศกำรำม ดำ้ นที่ ๒ พ.ศ.๑๙๔๙

จำกศลิ ำจำรกึ หลกั ที่ ๑ คำวำ่ “ลุมบำจำย” นน้ั เชอื่ วำ่ ไดแ้ ก่ เมอื งหลม่ เกำ่ และศลิ ำจำรกึ หลกั ที่ ๙๓ คำวำ่ “วชั ชปุระ” เชอื่ วำ่ เป็ นเมืองเพชรบูรณ์ แสดงใหเ้ หน็ วำ่ อำณำเขตของกรุงสโุ ขทยั ใน สมยั พอ่ ขนุ รำมคำแหงมหำรำชและสมยั พระมหำธรรมรำชำลไิ ทย (พ.ศ.๑๙๑๑) มเี มอื งเพชรบรู ณ์เป็ นรฐั สมี ำ[๓] กอ่ นทกี่ รุงสโุ ขทยั จะรงุ่ เรืองขน้ึ มำนน้ั จำรกึ สโุ ขทยั หลกั ที่ ๒ (จำรกึ วดั ศรีชุม) ไดป้ รำกฏชอื่ พอ่ ขนุ ผำเมอื ง (โอรสพอ่ ขนุ นำว นำถุม ผคู้ รองเมอื งรำด) รว่ มกบั พอ่ ขนุ บำงกลำงหำว ทำกำรยดึ เมืองสโุ ขทยั คนื จำกขอมสมำสโขลญลำพง และไดใ้ หพ้ อ่ ขนุ บำง กลำงหำวเป็ นกษตั รยิ ์ครองเมอื งสุโขทยั ตอ่ ไป ชำวเพชรบรู ณ์จงึ เคำรพนบั ถอื และไดส้ รำ้ งอนุสำวรยี ์ของทำ่ นไวท้ อี่ ำเภอหลม่ สกั เพอื่ รำลกึ ถงึ คณุ ควำมดขี องพระองคส์ บื ไป หลกั ฐำนทำงโบรำณคดซี ง่ึ เป็ นสงิ่ ชีช้ ดั วำ่ \"เมืองเพชรบรู ณ์\" เป็ นรฐั สมี ำของสโุ ขทยั ไดแ้ ก่ พระเจดยี ท์ รงดอกตมู หรอื ทรงพุม่ ขำ้ วบณิ ฑ์ ของวดั มหำธำตเุ มอื งเพชรบรู ณ์ เชน่ เดยี วกบั วดั มหำธำตขุ องสุโขทยั เมอื งอนื่ ๆ ซง่ึ จดั วำ่ เป็ นสถำปตั ยกรรมแบบ สโุ ขทยั แท้ และในกำรขดุ คน้ ทำงโบรำณคดที พี่ ระเจดยี ์ทรงดอก บวั ตมู วดั มหำธำตุ เมอื งเพชรบูรณ์ ของกรมศลิ ปำกร เมอื่ พ.ศ. ๒๕๑๐ ไดพ้ บศลิ ปวตั ถุมำกมำย เชน่ เครอื่ งสงั คโลกของไทย และ เครอื่ งถว้ ยกบั ตกุ๊ ตำจนี

ในสมยั อยธุ ยำ เมอื งเพชรบูรณ์ขนึ้ กบั กรงุ ศรอี ยธุ ยำ ในชว่ ง พระบรมไตรโลกนำถ (พ.ศ.๑๙๙๑ -๒๐๓๑) ไดก้ ลำ่ วถงึ ศกั ดนิ ำ ขำ้ รำชกำรทมี่ ียศสูงสุด มีศกั ดนิ ำหนงึ่ หมืน่ หน่ึงในนน้ั ไดแ้ ก่ พระ ยำเพชรรตั น์สงครำม (ประจำเพชรบรู ณ์) และในชว่ งเวลำเดยี วกนั เมอื งศรีถมอรตั น์ (ศรีเทพ) ขนึ้ ทำเนียบเป็ นหวั เมอื งรวมอยดู่ ว้ ย ผู้ ดำรงตำแหน่งผวู้ ำ่ รำชกำรเมอื งเป็ นที่ พระศรีถมอรตั น์ ตำมชอื่ เขำ แกว้ หรอื เขำถมอรตั น์ ซง่ึ เป็ นเขำสำคญั ของเมือง เมอื งเพชรบูรณ์ยงั ถูกกลำ่ วถงึ อกี หลำยครง้ั ในฐำนะหวั เมอื งสำคญั ดงั ปรำกฏใน พงศำวดำรไทยรบพมำ่ สรปุ ควำมไดว้ ำ่ ในสมยั สมเดจ็ พระมหำ จกั รพรรดไิ ดถ้ ูกพระเจำ้ หงสำวดบี ุเรงนองแหง่ พมำ่ ยกทพั มำตี ไดม้ ี กองทพั จำกพระไชยเชษฐำธริ ำชแหง่ นครเวยี งจนั ทน์ในฐำนะ พนั ธมติ ร ยกทพั มำชว่ ยทำงดำ่ นนครไทย เขำ้ มำทำงเมืองเพชรบูรณ์ ในสมยั พระมหำธรรมรำชำ เกดิ เหตกุ ำรณ์พระยำละแวก เจำ้ แผน่ ดนิ เขมร ยกทพั มำรุกรำนหลำยครง้ั ในพ.ศ.๒๑๒๕ พระยำ ละแวกสง่ ทพั โดยมีพระทศรำชำและพระสรุ นิ ทรรำชำเขำ้ ตเี มอื ง นครรำชสมี ำ เมอื่ ไดแ้ ลว้ จงึ เตรียมเคลือ่ นทพั ไปตเี มอื งสระบรุ ี ใน ครำวนน้ั สมเดจ็ พระนเรศวรมหำรำช ไดใ้ หพ้ ระศรถี มอรตั น์(เจำ้ เมืองศรเี ทพ สมยั นน้ั เรียกวำ่ เมอื งทำ่ โรง) และพระชยั บุรี (เจำ้ เมอื ง ชยั บำดำล) เป็ นผนู้ ำกองทพั หวั เมอื งเขำ้ รว่ มขบั ไลข่ ำ้ ศกึ จนแตกพำ่ ย ไป

สมเด็จกรมพระยำดำรงรำชำนุภำพ ทรงวเิ ครำะห์วำ่ เมืองเพชรบูรณ์ สรำ้ งขนึ้ มำ ๒ ยคุ บนบรเิ วณเดียวกนั ยคุ แรกคงอยใู่ นเวลำทีเ่ มืองสโุ ขทยั หรือพษิ ณุโลกเป็ นศนู ยก์ ลำงกำรปกครอง เพรำะสรำ้ งเมอื งเอำลำน้ำป่ ำ สกั ไวก้ ลำงเมอื งลกั ษณะเดยี วกบั เมืองพษิ ณุโลก แนวกำแพงเมอื ง กวำ้ งยำวดำ้ นละ ๘๐๐ เมตร ยุคที่ ๒ น่ำจะสรำ้ งขนึ้ ในสมยั สมเด็จพระ นำรำยณ์มหำรำชแหง่ กรุงศรีอยธุ ยำ ดว้ ยมปี ้ อมและกำแพงลกั ษณะ เดยี วกบั ป้ อมกำแพงเมืองทีส่ รำ้ งทลี่ พบรุ ี เป็ นแตร่ น่ แนวกำแพงเมอื งเล็ก ลงกวำ่ เดมิ [๔] สมยั กรุงธนบุรี พ.ศ. ๒๓๑๘ กองทพั พมำ่ โดยอะแซหวุน่ ก้ี ยกทพั มำตกี รุงธนบรุ ี ไดล้ อ้ มเมอื งพษิ ณุโลกไว้ เจำ้ พระยำจกั รี (พระบำทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้ ำจุฬำโลกมหำรำช) และเจำ้ พระยำสรุ สหี ์ ไดต้ ีฝ่ ำนำทพั ออกมำได้ และมำชมุ นุมพกั ทพั สะสมเสบยี งทีเ่ มือง เพชรบรู ณ์ ในชว่ งสมยั ตน้ กรุงรตั นโกสนิ ทร์ ชือ่ เมอื งเพชรบรู ณ์และศรีเทพ (สี เทพ) ยงั ปรำกฏในเอกสำรสมดุ ไทยดำใบบอกขำ่ วกำรสวรรคตของ รชั กำลที่ ๒ ในฐำนะหวั เมอื งขนึ้ กรมมหำดไทย ในสมยั รชั กำลที่ ๓ มีกำรยกฐำนะของเมอื งและเปลยี่ นชอื่ เมืองจำก ศรีเทพเป็ นวเิ ชียรบรุ ี และสรำ้ งเมอื งหลม่ สกั ขน้ึ โดยสมเด็จกรมพระยำ ดำรงรำชำนุภำพสนั นษิ ฐำนวำ่ เดมิ บรเิ วณหลม่ เกำ่ มี “เมืองลม” หรือ “เมืองหลม่ ” ในสมยั สโุ ขทยั ซง่ึ เป็ นเมืองทชี่ ำวเวียงจนั ทน์และหลวงพระ บำงมำอำศยั อยจู่ ำนวนมำก ตอ่ มำในสมยั รชั กำลที่ ๔ มีกำรเปลีย่ นแปลง นำมเจำ้ เมืองเพชรบรู ณ์และเมืองวเิ ชียรบรุ ี ซงึ่ ใชช้ ือ่ เดมิ มำแตส่ มยั อยธุ ยำ

ในสมยั รชั กำลที่ ๕ ปี มีกำรรวบรวมหวั เมืองตำม ชำยแดนทสี่ ำคญั ตง้ั เป็ นเขตกำรปกครองใหม่ ขน้ึ เป็ นมณฑล ในปี พ.ศ.๒๔๔๒มณฑลเพชรบูรณ์ไดต้ ง้ั ขนึ้ เป็ นอสิ ระ เนื่องจำกทอ้ งทมี่ ภี เู ขำลอ้ มรอบ กำรคมนำคมกบั มณฑลอืน่ ไม่ สะดวก ลำบำกแกก่ ำรตดิ ตอ่ รำชกำร และโอนเมืองหลม่ สกั อำเภอหลม่ เกำ่ อำเภอวงั สะพุง มำขนึ้ กบั มณฑลเพชรบูรณ์ ยบุ เมอื งวเิ ชียรบุรเี ป็ นอำเภอ โอนอำเภอบวั ชุม อำเภอชยั บำดำลขน้ึ กบั เมอื งเพชรบูรณ์ มณฑลเพชรบรู ณ์จงึ มสี องเมือง คอื หลม่ สกั กบั เพชรบรู ณ์[๕] ผบู้ รหิ ำรรำชกำรเป็ นตำแหน่ง ขำ้ หลวงเทศำภบิ ำล ผดู้ ำรงตำแหน่งคนแรก คอื พระยำเพชร รตั น์สงครำม (เฟื่ อง) พ.ศ.๒๔๔๗ ไดย้ บุ มณฑลเพชรบูรณ์ และไดต้ ง้ั เป็ น มณฑลอกี ในปี พ.ศ.๒๔๕๐ และไดย้ บุ อกี ครง้ั ในปี พ.ศ. ๒๔๕๙ จงั หวดั เพชรบูรณ์ในขณะนน้ั มี ๔ อำเภอ ไดแ้ ก่ อำเภอเมอื ง อำเภอวดั ป่ ำ(หลม่ สกั ) อำเภอวเิ ชียรบุรี และกงิ่ อำเภอชนแดน[๖] จนกระท่งั พ.ศ.๒๔๗๖ ไดย้ กเลกิ มณฑล ตำ่ งๆท่วั ประเทศ ในสมยั รชั กำลที่ ๖ มหี ลกั ฐำนเอกสำรแสดงให้ เห็นวำ่ ทกุ อำเภอมคี นหลำยเชือ้ ชำตอิ ำศยั อยคู่ ละกนั ไป ทง้ั ชำวจนี พมำ่ ลำว เขมร เง้ียว แขก มอญ มอี ำชพี ทำไรย่ ำสบู ทำนำ ทำไรอ่ อ้ ย และเลีย้ งไหม

ชว่ งปลำยสงครำมโลกครง้ั ที่ ๒ ในสมยั รฐั บำลจอมพล ป. พบิ ูลสงครำม ปี พ.ศ.๒๔๘๖ ไดว้ ำงแผนกำรจดั สรำ้ งนครบำลเพชรบรู ณ์ เพือ่ เป็ นเมืองหลวงแหง่ ใหม่ แทนกรุงเทพฯ โดยใหก้ รุงเทพฯเป็ นเมอื งทำ่ ในขณะเดยี วกนั ก็ใชเ้ พชรบรู ณ์เป็ นฐำนทพั ในกำรขบั ไลญ่ ปี่ ่ ุนดว้ ย และ ตง้ั อยใู่ นทำเลทเี่ หมำะสม หำ่ งจำกกรุงเทพ ๓๔๖ กโิ ลเมตร สำมำรถ ตดิ ตอ่ กบั ประเทศจีนโดยผำ่ นพมำ่ และลำวไดส้ ะดวกเชน่ กนั นอกจำกน้ี แลว้ หำกเกดิ เหตกุ ำรณ์ในภำวะสงครำม กำรขดั แยง้ ระหวำ่ งประเทศ ญปี่ ่ นุ สหรฐั อเมรกิ ำ และองั กฤษในขณะนน้ั เพชรบูรณ์จะเป็ นสถำนทีท่ ี่ ปลอดภยั แตเ่ นื่องจำกระเบยี บกำรบรหิ ำรนครบำลเพชรบรู ณ์ไมผ่ ำ่ น ควำมเห็นชอบจำกสภำผูแ้ ทนรำษฎร ทำใหต้ อ้ งยกเลกิ ไป แตอ่ ยำ่ งไรก็ ตำมไดม้ กี ำรพฒั นำปรบั ปรุง และสรำ้ งสง่ิ อำนวยควำมสะดวกทง้ั อำคำร สถำนทขี่ น้ึ มำกมำยในจงั หวดั เพชรบรู ณ์ ณ ชว่ งเวลำน้ี และทำใหเ้ ป็ นที่ รูจ้ กั อยำ่ งกวำ้ งขวำงขน้ึ ในชว่ งระหวำ่ งปี พ.ศ.๒๕๑๐ – ๒๕๒๕ บรเิ วณพ้ืนทีร่ อยตอ่ ๓ จงั หวดั (เพชรบรู ณ์ พษิ ณุโลก และเลย) พรรคคอมมวิ นิสตแ์ หง่ ประเทศไทยทีต่ อ้ งกำรยดึ อำนำจและเปลีย่ นแปลงกำรปกครอง ไดแ้ ทรก ซมึ และครอบครอง มีผูก้ อ่ กำรรำ้ ยเขำ้ ตอ่ สกู้ บั ฝ่ ำยรฐั บำล หลงั จำกทีส่ รู้ บ เป็ นเวลำ ๑๔ ปี เศษ รฐั บำลจงึ ไดร้ บั ชยั ชนะ ปจั จุบนั จงึ ยงั มสี ถำนทีห่ ลง เหลืออยเู่ ป็ นอนุสรณ์บนเทอื กเขำคอ้ ทเี่ คยเป็ นสมรภมู กิ ำรสูร้ บทำง อดุ มกำรณ์ และกลำยเป็ นสถำนทที่ อ่ งเทยี่ วอกี แหง่ หนึ่งในปจั จบุ นั หลงั จำกนน้ั เมอื งเพชรบูรณ์ก็มรี ูปแบบกำรปกครองดงั เชน่ ในปจั จุบนั

กลำ่ วโดยสรุปไดว้ ำ่ พ้ืนทขี่ องจงั หวดั เพชรบรู ณ์ มหี ลกั ฐำนกำร ปรำกฏอยขู่ องชุมชนในแถบลุม่ แมน่ ำ้ ป่ ำสกั มำตง้ั แตส่ มยั กอ่ น ประวตั ศิ ำสตร์ตอนปลำย จำกนน้ั ไดร้ บั อำรยธรรมจำกภำยนอก ไดแ้ กว่ ฒั นธรรมทวำรวดแี ละวฒั นธรรมเขมรโบรำณ ทำใหช้ มุ ชน เหลำ่ นน้ั มีพฒั นำกำรดำ้ นตำ่ งๆจนกลำยเป็ นสงั คมเมอื งขนำดใหญส่ บื มำ เมอื่ เขำ้ สชู่ ว่ งสมยั สโุ ขทยั เมืองเพชรบรู ณ์มฐี ำนะเป็ นเมอื งแวน่ แควน้ ของกรุงสโุ ขทยั และในสมยั กรงุ ศรีอยธุ ยำ มีเมอื งเพชรบรู ณ์ และเมืองศรีเทพเป็ นเมอื งสำคญั และตอ่ เนือ่ งจนถงึ ชว่ งสมยั รตั นโกสนิ ทร์ ตอ่ มำไดม้ ีกำรเปลีย่ นแปลงและแบง่ เขตกำรปกครอง อกี หลำยครง้ั จนครง้ั หน่ึงเมอื งเพชรบูรณ์เกอื บมฐี ำนะเป็ นเมอื งหลวง ของประเทศไทยแทนกรุงเทพฯ ในสมยั จอมพล ป.พบิ ูลสงครำม และ หลงั จำกนน้ั ไดม้ กี ำรปรบั ปรุงพฒั นำดำ้ นตำ่ งๆมำกมำย จนกระท่งั เป็ น เมืองเพชรบูรณ์ในปจั จบุ นั

คำขวญั ประจำจงั หวดั \"เมืองมะขำมหวำน อทุ ยำนน้ำหนำว ศรีเทพเมืองเกำ่ เขำคอ้ อนุสรณ์ นครพอ่ ขนุ ผำเมือง“ ตรำประจำจงั หวดั เพชรบรู ณ์ ประกอบดว้ ยเพชรกบั ภูเขำและ ไรย่ ำสบู อยใู่ นรูปวงกลมมี ลำยกนกไทยลอ้ ม โดยรอบ เพชรเจยี รนยั เป็ นรปู หวั แหวน รูปคลำ้ ยสำมเหลยี่ มหวั กลบั ลงดนิ ลอยอยบู่ นทอ้ งฟ้ ำ เหนือภูเขำ พื้นดนิ เป็ น ไรย่ ำสูบ และมีอกั ษรเขยี นวำ่ “จงั หวดั เพชรบรู ณ์\" ควำมหมำยของตรำประจำจงั หวดั ควำมหมำยเกยี่ วกบั เพชร มีควำมหมำย 2 ประกำร ประกำรที่ 1 เนื่องจำกจงั หวดั ชอื่ เพชรบูรณ์ ซง่ึ แปลวำ่ อดุ ม สมบรู ณ์ดว้ ยเพชร และมผี เู้ คย ขดุ พบหนิ ทมี่ คี วำมแขง็ มำกกวำ่ หนิ ธรรมดำ มปี ระกำยแวววำวสกุ ใส เหมอื นเพชรขดุ ไดใ้ นเขตบำ้ นทงุ่ สมอ นำยำว อำเภอหลม่ สกั หนิ ทขี่ ดุ ไดน้ ี้ เรยี กกนั วำ่ “เขยี้ วหนุมำณ” ซง่ึ ถือวำ่ เป็ นหนิ ตระกลู เดยี วกนั กบั เพชร แตม่ คี วำมแข็งน้อยกวำ่ เพชร มีผเู้ ชอื่ วำ่ เขยี้ วหนุมำณนี้ ถำ้ ทงิ้ ไวต้ ำมสภำพเดมิ นำนตอ่ ไปอกี ประมำณ 1,000 ปี จะกลำย เป็ นเพชรจรงิ ๆ ไดแ้ ละนอกจำกน้ียงั มีผู้ เชอื่ วำ่ ภูเขำชอื่ “ผำซอ่ นแกว้ ” ในเขตอำเภอหลม่ สกั มเี พชร จงึ ตง้ั ชอื่ วำ่ “ผำซอ่ นแกว้ ”

ประกำรที่ 2 เนือ่ งจำกจงั หวดั เพชรบูรณ์ มที รพั ยำกรธรรมชำติ ที่ มีคำ่ อุดมสมบรู ณ์ เชน่ ไมส้ กั ในดนิ มแี รธ่ ำตทุ มี่ คี ำ่ ตนประมำคำ่ มไิ ด้ ซงึ่ นบั วำ่ มีคำ่ สงู เชน่ เดยี วกนั กบั คำ่ ของเพชรทเี ดยี วและ ปรำกฏกวำ่ ในเขตตำบลน้ำกอ้ อำเภอหลม่ สกั เดมิ ชำวบำ้ นเรยี กวำ่ “บำ้ นน้ำบอ่ คำ” ซงึ่ มี ประวตั วิ ำ่ เคยเป็ นทตี่ ง้ั โรงหลอ่ แรท่ องคำของ ฝร่งั ชำวยโุ รป ไมท่ รำบสญั ชำติ มีซำกวตั ถุกอ่ สรำ้ งปรำกฏรอ่ งรอย เหลืออยคู่ วำมหมำยเกีย่ วกบั ภเู ขำ เนื่องจำกดว้ ยพ้ืนที่ จงั หวดั เพชรบรู ณ์ มีภเู ขำมำกมำยสลบั ซบั ซอ้ นเป็ นทวิ เขำเทอื กใหญ่ เรยี กวำ่ “เทอื กเขำเพชรบูรณ์”ควำมหมำยเกยี่ วกบั ไรย่ ำสบู เนื่องจำกจงั หวดั เพชรบรู ณ์มยี ำสบู พน้ื เมอื งพนั ธ์ดุ เี ป็ น สนิ คำ้ สำคญั ของจงั หวดั เพชรบรู ณ์ แตน่ ำนมำแลว้ มีรสเป็ นเลศิ กวำ่ ยำสูบ ทอี่ ืน่ ทง้ั หมดของเมืองไทย ยำสบู พนั ธ์ดุ ี ทีม่ ชี อื่ เสียงน้ี ปลกู ไดผ้ ลทบี่ ำ้ นป่ ำแดง อำเภอเมืองเพชรบรู ณ์ แตใ่ นปจั จุบนั น้ี ยำสบู พน้ื เมอื งชนิดน้ีมี น้อยลง เพรำะรำษฎรชำวบำ้ นกลบั มำนยิ ม ปลกู ยำสบู พนั ธเ์ุ บอร์เลย่ ์ เพือ่ บม่ ใหแ้ กส่ ำนกั งำนไรย่ ำสบู เพรำะ ไดร้ ำคำดกี วำ่ ยำสูบพื้นเมือง

ธงประจำจงั หวดั พนื้ ธงเป็ น 3 รวิ้ มี 2 สี รว้ิ สีขำวอยกู่ ลำง ใหญก่ วำ่ รว้ิ สีเขยี วใบไม้ ซงึ่ เป็ นรวิ้ ทอี่ ยรู่ มิ 2 ขำ้ ง ประมำณ 1/3 ตรงกลำงผนื ธงประกอบดว้ ย เครือ่ งหมำยตรำประจำจงั หวดั เพชรสีขำว น้ำมนั กำ๊ ส มีรศั มีโดยรอบ ภูเขำมสี นี ้ำเงนิ และสอี นื่ เหลอื บเหมอื นของจรงิ เชงิ ภเู ขำแลเห็นเป็ นทวิ ไมข้ นึ้ เป็ นสีใบไมแ้ ก่ ตน้ ยำสบู สเี ขยี วใบไมเ้ หมอื นของจรงิ ตวั อกั ษร “จงั หวดั เพชรบรู ณ์” สีแดงลำยกนกไทย ลอ้ มรอบวงกลม เครือ่ งหมำย ตรำประจำ จงั หวดั สีทองตดั เสน้ สแี ดงผนื ธงยำว 250 ซ.ม. กวำ้ ง 150 ซ.ม. ตำมเครอื่ งหมำย ประจำจงั หวดั ทปี่ ระดษิ ฐ์อยตู่ รงกลำง ผืนธง มี ควำมกวำ้ งเสน้ ผำ่ นศนู ยก์ ลำงยำว 66 ซ.ม. เทอื กเขำ เพชรบูรณ์น้ี สมเดจ็ พระเจำ้ บรมวงศ์เธอ กรมพระยำดำรงรำชำนุภำพ ทรงขนำน นำมวำ่ ภเู ขำบนั ทดั และเขำปนั น้ำยำสบู พ้นื เมอื ง เพชรบรู ณ์ พระองคก์ ็ ไดท้ รงรบั รองวำ่ มีคณุ ภำพเป็ นยอดเยยี่ มกวำ่ ยำสบู ทอี่ ืน่ ทง้ั หมดท่วั เมืองไทย ซง่ึ ไดท้ รงนิพนธ์ไวใ้ นหนงั สอื ชอื่ \"นิทำนโบรำณคด\"ี นทิ ำนที่ 10 เรอื่ งควำมไขเ้ มอื งเพชรบรู ณ์

ตน้ ไมป้ ระจำจงั หวดั ตน้ ไมป้ ระจำจงั หวดั เพชรบรู ณ์ ชอื่ พนั ธไ์ุ ม้ มะขำม ชอื่ สำมญั Tamarind, Indian date ชอื่ วทิ ยำศำสตร์ Tamarindus indica Linn. วงศ์ LEGUMINOSAE ชอื่ อนื่ มะขำมไทย ตะลูบ (นครรำชสมี ำ), มอ่ งโคลง้ (กะเหรยี่ ง- กำญจนบรุ ี), มอดเล สำ่ มอเกล (กะเหรยี่ ง-แมฮ่ อ่ งสอน), มะขำม (ท่วั ไป), หมำกแกง (ละวำ้ - แมฮ่ อ่ งสอน), อำเปี ยล (เขมร-สรุ นิ ทร์) ลกั ษณะท่วั ไป เป็ นไมย้ นื ตน้ ขนำดกลำงจนถงึ ขนำดใหญ่ ใบเป็ นใบ ประกอบ ออกเป็ นคู่ เรยี งกนั ตำมกำ้ นใบ ปลำยใบและโคนใบมน ออก ดอกเป็ นชอ่ เล็กๆ อยตู่ ำมบรเิ วณปลำยกง่ิ ขนำดเล็ก มีกลบี สีเหลือง ผลมี 2 ชนิด คอื ชนดิ ฝกั กลมเล็กยำวเรียกวำ่ “มะขำมขแี้ มว” ชนิดฝกั ใหญ่ แบนเรียกวำ่ “ มะขำมกระดำน” เมล็ดเป็ นรปู คอ่ นขำ้ งกลม ผวิ เปลอื ก เกล้ียงสนี ้ำตำลเขม้ ขยำยพนั ธ์ุ โดยกำรเพำะเมล็ด หรือตอนกงิ่ สภำพทเี่ หมำะสม สภำพดนิ ทกุ ชนดิ ชอบแสงแดด ถนิ่ กำเนดิ ทวีปเอเชีย และแอฟรกิ ำเขตรอ้ น ดอกไมป้ ระจำจงั หวดั เพชรบูรณ์ : ดอกมะขำม

อำณำเขต เป็ นจงั หวดั ทมี่ ีแนวเขตตดิ ตอ่ ระหวำ่ งภำคเหนือ ภำค ตะวนั ออกเฉียงเหนือ และภำคกลำง ประมำณเสน้ รุง้ ที่ 16 องศำเหนือกบั เสน้ แวงที่ 101 องศำตะวนั ออกมพี ้นื ทปี่ ระมำณ 12,668.416 ตำรำง กโิ ลเมตร หรือประมำณ 7,917,760 ไร่ สว่ นทกี่ วำ้ งทสี่ ดุ ของจงั หวดั จำก ดำ้ นตะวนั ออกถงึ ดำ้ นตะวนั ตก กวำ้ ง 55 กโิ ลเมตร สว่ นทยี่ ำวทีส่ ดุ วดั จำก เหนือสดุ ถงึ ใตส้ ดุ ยำว 296 กโิ ลเมตร และสงู จำกระดบั น้ำทะเล ประมำณ 114 เมตร โดยอยหู่ ำ่ งจำกกรุงเทพมหำนคร 349 กโิ ลเมตร ตำมทำง หลวงหมำยเลข 21 จงั หวดั เพชรบรู ณ์มีอำณำเขตตดิ ตอ่ กบั จงั หวดั ใกลเ้ คยี ง ดงั นี้ ทศิ เหนือ ตดิ ตอ่ กบั จงั หวดั เลย ทศิ ใต้ ตดิ ตอ่ กบั จงั หวดั ลพบรุ ี ทศิ ตะวนั ออก ตดิ ตอ่ กบั จงั หวดั ขอนแกน่ และชยั ภมู ิ ทศิ ตะวนั ตก ตดิ ตอ่ กบั จงั หวดั พษิ ณุโลก นครสวรรค์ และพจิ ติ ร จงั หวดั เพชรบูรณ์แบง่ กำรปกครองออกเป็ น 11 อำเภอ 117 ตำบล 1,430 หมูบ่ ำ้ น โดยมีองคก์ รปกครองสว่ นทอ้ งถนิ่ รวม 128 แหง่ ประกอบดว้ ย องคก์ ำรบรหิ ำรสว่ นจงั หวดั 1 แหง่ เทศบำลเมอื ง 3 แหง่ เทศบำลตำบล 22 แหง่ องคก์ ำรบรหิ ำรสว่ นตำบล 102 แหง่ โดยอำเภอ เมืองเพชรบรู ณ์มพี ื้นทมี่ ำกทสี่ ุดอยทู่ ี่ 2,281 ตร.กม. ในขณะทอี่ ำเภอหลม่ สกั เป็ นอำเภอทมี่ ีจำนวนตำบล จำนวนหมบู่ ำ้ น และจำนวน อบต. มำก ทสี่ ดุ ของจงั หวดั โดยมจี ำนวน 23 ตำบล 251 หมบู่ ำ้ น และ 15 อบต. 1 เมอื งเพชรบูรณ์ 2หลม่ สกั 3หลม่ เกำ่ 4น้ำหนำว 5เขำคอ้ 6 ชนแดน 7วงั โป่ ง 8 หนองไผ่ 9บงึ สำมพนั 10วเิ ชียรบรุ ี 11ศรเี ทพ

นำยธวชั ชยั ชน้ั ไพศำลศลิ ป์ นกั โบรำณคดี ปฏบิ ตั กิ ำร อุทยำนประวตั ศิ ำสตร์ศรีเทพ คน้ ควำ้ เรยี บเรียง บรรณำนุกรม กรมศลิ ปำกร. (๒๕๔๑). ปกณิ กศลิ ปวฒั นธรรม เลม่ ๔.เอ.พ.ี กรำฟิ คดไี ซน์ และกำรพมิ พ์ จำกดั .กรุงเทพมหำนคร. กรมศลิ ปำกร. (๒๕๕๐). อทุ ยำนประวตั ศิ ำสตร์ศรเี ทพ. รงุ่ ศลิ ป์ กำรพมิ พ์. กรงุ เทพมหำนคร. กระทรวงมหำดไทย. (๒๕๓๕). ประวตั มิ หำดไทยสว่ นภมู ภิ ำค จงั หวดั เพชรบูรณ์. บรษิ ทั ฟิ วเจอร์เพรส.กรุงเทพมหำนคร. คณะกรรมกำรฝ่ ำยประมวลเอกสำรและจดหมำยเหตุ ในคณะกรรมกำร อำนวยกำรจดั งำนเฉลมิ พระเกยี รติ พระบำทสมเด็จพระเจำ้ อยหู่ วั . (๒๕๔๓). วฒั นธรรม พฒั นำกำรทำง ประวตั ศิ ำสตร์ เอกลกั ษณ์และภูมปิ ญั ญำ จงั หวดั เพชรบรู ณ์. ครุ ุสภำ ลำดพรำ้ ว.กรุงเทพมหำนคร. จงั หวดั เพชรบูรณ์. ประวตั จิ งั หวดั . แหลง่ ทีม่ ำ http://www.phetchabun.go.th/data_detail.php?content_id=1. อุทยำนประวตั ศิ ำสตร์ศรีเทพ. (๒๕๕๓). รำยงำนกำรสำรวจเบ้ืองตน้ แหลง่ โบรำณคดบี ำ้ นหว้ ยใหญใ่ ต.้ อทุ ยำนประวตั ศิ ำสตร์ศรเี ทพ. เอกสำรถำ่ ยสำเนำ.

๑] คณะกรรมกำรฝ่ ำยประมวลเอกสำรและจดหมำยเหตุ ใน คณะกรรมกำรอำนวยกำรจดั งำนเฉลมิ พระเกียรติ พระบำทสมเด็จ พระเจำ้ อยหู่ วั , วฒั นธรรม พฒั นำกำรทำงประวตั ศิ ำสตร์ เอกลกั ษณ์ และภูมปิ ญั ญำ จงั หวดั เพชรบูรณ์ , (กรุงเทพฯ : ครุ สุ ภำลำดพรำ้ ว , ๒๕๔๓) , ๑. [๒] อุทยำนประวตั ศิ ำสตร์ศรีเทพ , สำนกั ศลิ ปำกรที่ ๔ ลพบรุ ี , กรม ศลิ ปำกร , รำยงำนกำรสำรวจเบ้ืองตน้ แหลง่ โบรำณคดบี ำ้ นหว้ ยใหญ่ ใต้ , (เพชรบรู ณ์ : อทุ ยำนประวตั ศิ ำสตร์ศรีเทพ , ๒๕๕๓) (อดั สำเนำ) (สรปุ ควำม) [๓] คณะกรรมกำรฝ่ ำยประมวลเอกสำรและจดหมำยเหตุ ใน คณะกรรมกำรอำนวยกำรจดั งำนเฉลมิ พระเกียรติ พระบำทสมเดจ็ พระเจำ้ อยหู่ วั , วฒั นธรรม พฒั นำกำรทำงประวตั ศิ ำสตร์ เอกลกั ษณ์ และภูมปิ ญั ญำ จงั หวดั เพชรบูรณ์ , ๒๖. [๔] รำศี บรุ ษุ รตั นพนั ธ์,ุ “จงั หวดั เพชรบูรณ์” ใน ปกณิ ก ศลิ ปวฒั นธรรม เลม่ ๔, (กรงุ เทพฯ :เอ.พี. กรำฟิ คดไี ซน์และกำรพมิ พ์ จำกดั , ๒๕๔๑) , ๔๑-๕๔. [๕] คณะกรรมกำรฝ่ ำยประมวลเอกสำรและจดหมำยเหตุ ใน คณะกรรมกำรอำนวยกำรจดั งำนเฉลมิ พระเกียรติ พระบำทสมเด็จ พระเจำ้ อยหู่ วั , วฒั นธรรม พฒั นำกำรทำงประวตั ศิ ำสตร์ เอกลกั ษณ์ และภูมปิ ญั ญำ จงั หวดั เพชรบรู ณ์ , ๔๐. [๖] เรอื่ งเดยี วกนั , ๔๒.

เผยแพร่ ห้องสมดุ ประชาชนอาเภอบึงสามพัน ศนู ย์การศึกษานอกระบบและการศึกษาตามอธั ยาศยั อาเภอบงึ สามพัน สานกั งานสง่ เสริมการศึกษานอกระบบและการศึกษาตามอัธยาศยั จงั หวดั เพชรบรู ณ์ สานกั งาน กศน. สานกั งานปลัดกระทรวงศกึ ษาธิการ