องค์ความรู้เรื่องกุญแจลาย

อ ง ค์ ค ว า ม รู้ กุญแจลายลวดลายผ้าทอพื้นเมืองอุทัยธานี ที่สำคัญสำหรับ การจัดการเรียนการสอนแบบบูรณาการ และต่อชุมชน ดร.อภิญญา จงพัฒนากร และคณะ วิทยาลัยชุมชนอุทัยธานี สถาบันวิทยาลัยชุมชน กระทรวงการอุดมศึกษา วิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม

องค์ความรู้กุญแจลาย ลวดลายผา้ ทอพ้ืนเมืองอุทัยธานที ี่สำคญั สำหรบั การจัดการเรียนการสอนแบบบรู ณาการและต่อชุมชน โดย ดร.อภญิ ญา จงพัฒนากรและคณะ โครงการวจิ ัยการศึกษาองค์ความรู้กุญแจลาย ลวดลายผ้าทอพน้ื เมืองอุทยั ธานี โครงการวิจัยน้ีไดร้ ับทนุ สนบั สนุนจากสถาบนั วิทยาลัยชุมชน ตุลาคม 2564 วิทยาลยั ชมุ ชนอุทัยธานี สถาบันวทิ ยาลยั ชุมชน กระทรวงการอุดมศกึ ษา วิทยาศาสตร์ วิจัยและนวตั กรรม

คำนำ วิทยาลัยชุมชนอุทัยธานี เป็นแหล่งเรียนรู้ ถ่ายทอดความรู้และเทคโนโลยีเพื่อสร้างความเข้มแข็งให้แก่ ชุมชน และการใหป้ ระชาชนมีโอกาสเรียนรู้ ตลอดชีวติ อันจะนำไปสู่การพัฒนาทีย่ ่ังยืน โดยวทิ ยาลัยชุมชนต้องเน้น การพัฒนาชุมชนทอ้ งถ่นิ และการสร้างศักยภาพใหส้ ถานศกึ ษา องค์กรในชมุ ชนและประชาชนมีความเข้มแขง็ ในการ พัฒนาการศึกษา เศรษฐกิจและสังคมในชุมชน ผลิตบัณฑิต และเป็นแหล่งพัฒนาศักยภาพบุคลากรในพื้นที่ให้มี จิตสำนึกและความรู้ ความสามารถเพื่อเป็นหลักในการขับเคลื่อน พัฒนา เปลี่ยนแปลงในระดับพื้นที่ และ ดำเนินการวิจัยและสร้างนวัตกรรมเพื่อนำความรู้ไปใช้ในการพัฒนาชุมชน สืบสาน อนุรักษ์ ประยุกต์ พัฒนา ศลิ ปวฒั นธรรม ภมู ปิ ญั ญาทอ้ งถนิ่ ให้เข้ากับยคุ สมัยเพ่ือเพิ่มคุณค่าและมลู คา่ สง่ เสรมิ การสบื ทอดและพัฒนาความรู้ จากผู้มีภมู ปิ ญั ญาด้านศิลปวัฒนธรรมและภมู ิปญั ญาทอ้ งถิน่ จากพนั ธกจิ ดงั กลา่ ว อนั เป็นท่มี าของโครงการวิจัยการศึกษาองค์ความร้กู ุญแจลาย ลวดลายผ้าทอพ้นื เมือง อุทัยธานี วิทยาลัยชุมชนอุทัยธานี ชุมชน และปราชญ์ชุมชนได้เล็งเห็นความสำคัญของศิลปวัฒนธรรมและภูมิ ปญั ญาท้องถิ่นและตอ้ งการรักษาองคค์ วามร้แู ละภมู ิปญั ญา จงึ มอบหมายให้ดร.อภิญญา จงพฒั นากรและคณะวิจัย รวบรวมองค์ความรู้และภูมิปัญญาท้องถิ่นเกี่ยวกับผ้าทอพื้นเมือง จังหวัดอุทัย เกี่ยวกับลวดลายผ้าทอพื้นเมือง อุทัยธานีที่สำคัญเพื่อนำความรู้ไปใช้ในการพัฒนาชุมชน สืบสาน อนุรักษ์ ประยุกต์ พัฒนาศิลปวัฒนธรรม ภูมิ ปัญญาท้องถิน่ ให้เข้ากับยุคสมัยเพื่อเพิ่มคณุ ค่าและมูลค่า ร่วมกับการส่งเสรมิ การสืบทอด พัฒนาความรู้จากผู้มภี มู ิ ปัญญาด้านศิลปวัฒนธรรมและภูมิปัญญาท้องถิ่น อีกทั้งเป็นการสนองนโยบายของจังหวัดอุทัยธานีท่ีตอ้ งการสร้าง อาชีพ สร้างรายได้เสริมจากการทอผ้าให้กับประชาชนในในจังหวัดอุทัยธานี และเพื่อให้เป็นมรดกทางวัฒนธรรม ของชาติตอ่ ไป วิทยาลยั ชุมชนอุทัยธานี หวังเป็นอย่างย่ิงวา่ หนงั สือ “องค์ความรู้กุญแจลาย ลวดลายผา้ ทอพืน้ เมอื ง อุทัยธานีที่สำคัญสำหรับการจัดการเรียนการสอนแบบบูรณาการและต่อชุมชน” จะเป็นเอกสารบันทึกข้อมูล ศิลปวัฒนธรรมและภูมิปัญญาท้องถิ่นที่ทรงคุณค่า สร้างประโยชน์ในด้านการจัดการเรียนการสอนให้แก่นักเรียน นักศึกษา ประชาชน ผู้ประกอบการและผู้ที่สนใจ ให้สามารถนำองค์ความรู้ที่ได้รับไปพัฒนา ต่อยอด สร้างอาชีพ สร้างมูลค่าเพ่มิ และสรา้ งสรรค์ผลงานดา้ นผ้าทอใหผ้ า้ ทอพื้นเมอื งจังหวดั อุทยั ธานีอย่คู แู่ ผ่นดนิ ไทยตลอดไป คณะวจิ ยั

สารบัญ 2 6 กญุ แจลายจงั หวดั อุทยั ธานี 29 ลายหลกั หรือลายใหญห่ รอื ลายแมใ่ หญ่ 47 ลายประกอบหรอื ลายเครื่องป้อง 54 ลายคั่นเคร่อื ง ลายเส้นคัน่ ลายหรอื ลายขัด

1 องค์ความรู้กุญแจลาย ลวดลายผ้าทอพนื้ เมืองอุทัยธานที ี่สำคัญ สำหรบั การจัดการเรยี นการสอนแบบบรู ณาการและตอ่ ชุมชน ด้วยลวดลายผ้าเป็นสื่อหรือสัญลักษณ์ที่สามารถบอกภาพของสังคมด้วยการออกแบบลวดลาย มีกฎเกณฑ์บอกหรือกำกับการสร้างลวดลาย มีโครงสร้างความสัมพันธ์ระหว่างลวดลายกับลวดลาย ลวดลายกับสังคม ผู้หญิงจะเป็นพลังสำคัญในการถ่ายทอดความรู้ เรื่องราวเกี่ยวกับการทอผ้าให้กับหญิง สาวรนุ่ ลูกรุ่นหลานด้วยวิธกี ารบอกเลา่ การปฏบิ ัติใหด้ เู ป็นวธิ ีการสอนและการกำกบั ดูแลอย่างใกล้ชิดสร้าง ความสัมพันธ์ท่ีดีในครอบครัว ปัญหาที่พบในการถ่ายทอดความรูเ้ กีย่ วกับการทอผ้าคือชื่อของลวดลายผา้ ช่างทอผ้าไม่ทราบชื่อลายผ้าที่ตนทอ การทอก็จะทอเฉพาะลายที่ตนเองถนัดหรือชอบ ชื่อลายมีการเรียก แตกต่างกันขึ้นอยู่กับจินตนาการของช่างทอหรือกลุ่มทอผ้า โดยเฉพาะคนสมัยก่อนลวดลายจะเกิดจาก ธรรมชาติรอบตัว วิถีชีวิตชุมชน เช่น ลายเขี้ยวหมาตาย ก็เกิดจากการเห็นสัตว์เลี้ยงใกล้ตัว เช่น หมาล่า เนื้อท่ีเล้ยี งเป็นยามเฝ้าบา้ นตายหมาจะแยกเข้ยี วให้เหน็ กจ็ ะนำภาพทเี่ ห็นมาทอผา้ เปน็ ลายผ้า หรือลายไก่ ก็เกดิ จากสมยั ก่อนไม่มนี าฬิกา มีไกเ่ ปน็ ตัวบอกเวลา ชาวบา้ นก็ทอออกมาเป็นลายไก่ ลายช้างเกิดจากเห็น ช้างไว้ใช้งาน ลากไม้ ลายม้าที่นำมาใช้งานก็ทอออกมาเป็นลายม้า นอกจากนี้ยังมีลายผ้าที่เกิดจากการ เดินทางทม่ี ีเส้นทางคดเคย้ี ว เลีย้ วลดเพราะเป็นทางเกวียน คนทอผา้ กจ็ ะออกแบบออกมาเป็นลายคดเค้ียว เรียกว่าลายอ้อแอ้ หรือลายสร้อยสาที่เป็นลายหลักเกิดจากพบเห็นพุ่มไม้จากต้นไม้หรือดอกไม้ห้อยลงมา ลายข้างกระแต ลายปีกบา่ ง ลายมะเขอื ผ่าโผลง่ และลายแกน่ หมากหอยซง่ึ เป็นลายทีเ่ กิดจากเมล็ดของผัก ต่าง ๆ แต่บางครั้งชื่อลายก็ไม่ตรงกบั ภาพด้วยไม่มบี รรทัดฐานในการตั้งชื่อลวดลาย ส่งผลใหก้ ารถา่ ยทอด ความรู้เป็นไปดว้ ยความลำบากและขาดมาตรฐาน ดังนั้น เพื่อให้การรักษา การสืบทอดองค์ความรูก้ ารทอ ผ้าเป็นไปในทิศทางเดียวกันผู้วิจัยจึงขอรวบรวมองค์ความรู้เกี่ยวกับชื่อ ความหมายของกุญแจลาย ลาย หลัก ลายประกอบ ลายคั่นเครื่อง และเส้นคั่นลาย เพื่อให้การจัดการเรียนการสอนเป็นไปด้วยดีและมี ทิศทางเดียวกันในการสืบทอดรักษา ผู้วิจัยได้รวบรวมข้อมูลเกี่ยวกับชื่อ ความหมาย และลายในรูปแบบ กราฟ โดยการรวบรวมข้อมูลครั้งนี้มีวัตถุประสงค์ใช้ประกอบการเรียนการสอนวิชาทอผ้าของวิทยาลัย ชุมชนอุทัยธานี เพื่อการอนุรักษ์ สืบสาน ถ่ายทอด เผยแพร่องค์ความรู้ ภูมิปัญญาท้องถิ่นผ้าทอจังหวัด อทุ ัยธานีใหก้ ับนักเรียน นักศึกษา ครผู ู้สอน ผสู้ นใจในชุมชนและนอกชุมชนจะได้นำความรู้ไปใช้ประโยชน์ ในการสอน การเผยแพร่ การรักษา และการต่อยอดในเชิงพาณิชย์ เพื่อสร้างอาชีพ ส่งเสริมอาชีพการทอ ผา้ ให้คงอยู่กับคนอุทัยธานีต่อไป โดยมีรายละเอียดดงั นี้

2 กญุ แจลาย สำหรับข้อมูลเกี่ยวกับกุญแจลายด้วยกุญแจลาย หมายถึง ลายพื้นฐานที่ใช้สำหรับการสร้าง ลวดลายพื้นฐานของผ้าทอพื้นเมืองของกลุ่มลาวครั่งที่สำคัญ ลายพื้นฐานของผู้ฝึกหัดการออกแบบลาย ลายที่คนโบราณนิยมใช้เป็นลายครูในการสอนให้ลูกหลานของตนเริ่มหัดออกแบบลายทีใ่ ช้ในการสืบทอด ครัง้ นี้ ผู้วิจยั ขอนำเสนอข้อมูลโดยใชเ้ กณฑ์พิจารณาจากคณะกรรมการจัดงานผ้าสบื สาน อนุรักษ์ศิลปะผ้า ถิ่น ดำรงไว้ในแผ่นดินอุทัยธานี “อุทัยธานี ของดีอยู่ที่ผ้าทอ” พ.ศ. 2564 หน่วยงานภาครัฐ ภาคเอกชน ปราชญ์ชมุ ชนด้านการทอผ้า นักวชิ าการทไี่ ดร้ ว่ มกันพิจารณารูปแบบผ้าทอ ค้นหาลายผ้าที่เป็นเอกลักษณ์ ของจังหวัดสรุปผลจากการคัดเลือกลายหลักผ้าทอเกาะหรือจกและมัดหมี่ จำนวน 7 ลาย ได้แก่ กาบ ขอ ตุ้ม ดอกแก้ว ออ้ แอ้ มะเขอื ผ่าโผ่ง และคลอง สำหรบั รปู แบบ ผ้าทอมีจำนวน 8 แบบ ไดแ้ ก่ ผ้าหมี่โลดหรอื ผ้าหมี่ท้งั ผืน ผ้าหม่ีตา ผ้าหม่นี อ้ ย ผา้ ก๋วย ผา้ กา่ น ผา้ ซิ่ว ผา้ ดอกดาว และผา้ มกู สีท่ใี ชส้ ำหรบั การทอผ้าลาว ครงั่ มี 6 สี ได้แก่ แดง เขยี ว เหลอื ง ดำ ขาว และสม้ ขอ้ มลู ดังกล่าวเป็นสิ่งท่ีคนในจังหวัดอุทัยธานี ลูกหลาน ชาวลาวครั่งลาวเวียง ครู อาจารย์ นักเรียน นักศึกษาในพื้นท่ี แต่ข้อมูลเกี่ยวกับลวดลายหรือองค์ประกอบของ ลายที่สำคัญและเพื่อการรักษาการสืบทอดและเผยแพร่ความรู้เกี่ยวกับผ้าทอพื้นเมืองจังหวัดอุทัยธานีควร ทราบและจดจำไวด้ ้วยเป็นเอกลักษณ์ของจังหวัดและของกลุ่มชาติพนั ธุ์ของตน สำหรบั ลายหลักหรือกุญแจลาย มรี ายละเอยี ดนำเสนอในรูปแบบกราฟ ดังน้ี ภาพท่ี 1 ลายกาบ

3 ภาพที่ 2 ลายขอ ภาพที่ 3 ลายตมุ้

4 ภาพท่ี 4 ลายดอกแก้ว ภาพท่ี 5 ลายอ้อแอ้

5 ภาพที่ 6 ลายมะเขือผ่าโผ่ง ภาพที่ 7 ลายคลอง

6 ลายหลกั หรือลายใหญ่หรือลายแมใ่ หญ่ ลายหลักหรือลายใหญ่หรือลายแม่ใหญ่ หมายถึง การสร้างลวดลายแนวตั้งหรือแนวนอนที่มี ลกั ษณะโดดเด่นมลี ายป้องหรือลายประกอบประกบดา้ นข้าง หรอื ดา้ นบนดา้ นล่าง การศกึ ษาข้อมูลลายแม่ หรือลายหลักหรือลายใหญ่ครั้งน้ี ผู้วิจัยได้รวบรวมข้อมูลเกี่ยวกับลายที่สำคัญเพื่อการอนุรักษ์ รักษาสืบ ทอด ถ่ายทอด การเผยแพร่ความรู้เกี่ยวกับผ้าทอพื้นเมืองจังหวัดอุทัยธานีด้านการศึกษาให้กับลูกหลาน ชาวลาวครั่งและลาวเวียง ครู อาจารย์ นักเรียน นักศึกษาในพื้นที่ ควรทราบและจดจำไว้ด้วยเป็น เอกลักษณ์ของจังหวัดและของกลุ่มชาติพันธุ์ของตน หรือผู้ที่จะนำความรู้ไปต่อยอดเชิงพาณิชย์เพื่อการ สร้างอาชีพเสริมและอาชีพหลักให้กับคนในชุมชนและนอกชุมชนต่อไป โดยผู้วิจัยขอเสนอข้อมูลเฉพาะ ลายที่สำคัญเพื่อการศึกษาและการพาณิชย์จำนวน 21 ลาย ได้แก่ 1) ลายนาค 2) ลายนาค 2 หัว 3) ลายเอี้ยหัวนาค 5 หัว 4) ลายมะเขือผ่าโผ่งหรือผ่าโพง 5) ลายแมงมุม 6) ลายเอี้ยตูมใหญ่ 7) ลายเอี้ยหัว นก 8) ลายหางแมงป่อง (ขอแมงงอด) 9) ลายขอก่างหรือลายขอก่างกิ่งไม้(สีเขียว) รังต่อรังแตน (สีเหลือง) 10) ลายขอขื่อ 11) ขอขื่อเล็ก 12) ลายขอลวง 13) ลายขอเบ็ด 14) เอี้ยลัดดอกแก้ว 15) ลายเม็ดบวบงู (เม็ดหมากห่อย) 16) ลายดอกขย่อมหรือดอกบานเย็นหรือดอกบานค่ำ 17) ลายดอก ตู้ม 18) ลายแมงกะบี้ (ผีเสื้อหนอไหม) 19) ลายเอี้ยกาบ 20) ลายนกไก่นา 21) ลายสุพรรณิการ์ลาย ประจำจังหวัดอุทัยธานีด้วยเป็นลายที่มีการทอในชีวิตประจำวัน เพื่อใช้ประโยชน์ในครอบครัวและเพื่อ จำหนา่ ยทปี่ รากฎในชุมชนหรอื เป็นท่ีนยิ มของชา่ งทอผ้าในชุมชน ถงึ แมข้ อ้ มูลเกย่ี วกับลายแม่หรือลายหลัก หรือลายใหญ่ทั้งแบบโบราณและแบบประยุกต์ใหม่จะมีจำนวนมากกว่าที่นำมาเสนอ ข้อสังเกตลวดลาย ของลาวครงั่ จะลงเลขค่ีเสมอดว้ ยลกั ษณะพเิ ศษของลายลาวครั่งท่ีถูกต้องจะต้องสามารถต่อเติมลวดลายได้ ทุกลาย ดังน้นั ลวดลายท่ถี กู ต้องเวลาลงจดุ ในกราฟจะลงทา้ ยด้วยเลขคี่ โดยผวู้ ิจยั จะนำเสนอภาพลวดลาย จริงและตามด้วยภาพกราฟเพื่อให้ผู้สนใจ ช่างทอผ้านำไปทอได้จริง ประกอบด้วยชื่อและความหมายของ ลวดลายผา้ รายละเอียด ดงั ตอ่ ไปน้ี

7 ภาพที่ 8 ตัวอย่างลายหลักหรือลายใหญห่ รือลายแมใ่ หญ่แบบครึง่ หน่วยและเตม็ หนว่ ย

8 1) ลายนาค หมายถงึ สัญลกั ษณท์ ่แี สดงความเปน็ ลาวครงั่ ภาพที่ 9 ลายนาค ภาพที่ 10 กราฟลายนาค

9 2) ลายนาค 2 หัว หมายถงึ สัญลกั ษณ์ที่แสดงความเป็นลาวครั่ง ภาพที่ 11 ลายนาค 2 หัว ภาพท่ี 12 กราฟลายนาค 2 หวั

10 3) ลายเอี้ยหัวนาค 5 หัว หมายถึง สัญลักษณ์ที่แสดงความเป็นลาวคร่ัง (คำว่า เอี้ยเป็นคำภาษา โบราณ หมายถงึ การเรียงเปน็ แถวไปในทางเดียวกัน) ลายเอ้ยี หัวนาค 5 หวั ภาพที่ 13 ลายเอ้ยี หวั นาค 5 หวั ภาพที่ 14 กราฟลายเอ้ียหวั นาค 5 หัว

11 4) ลายมะเขือผ่าโผ่งหรือผ่าโพง หมายถึง ลายที่เกิดจากการที่ช่างทอเห็นมะเขือผ่าแล้วนำมา จินตนาการลงผืนผา้ และเป็นลายทดสอบฝีมอื ชา่ งทอ ทจี่ ะวดั ฝีมือวา่ เก่ง ชา่ งจะทอมี 8 สีเปน็ รปู ใบพดั ภาพที่ 15 ลายมะเขือผา่ โผ่งหรือผ่าโพง ภาพที่ 16 กราฟลายมะเขอื ผ่าโผ่งหรือผา่ โพง

12 5) ลายแมงมมุ หมายถึง สอนลกู หลานใหร้ ู้จกั พึง่ ตนเอง การหาอยู่หากนิ เล้ยี งครอบครวั หรอื เป็นสตั วท์ ่ีพบเห็นในชมุ ชน ภาพที่ 17 ลายแมงมุม ภาพท่ี 18 กราฟลายแมงมุม

13 6) ลายเอ้ยี ตมู ใหญ่ หมายถงึ การรวมกนั หรอื การรวมเปน็ กลมุ่ ภาพท่ี 19 ลายเอี้ยตมู ใหญ่ ภาพท่ี 19 กราฟลายเอ้ียตูมใหญ่

14 7) ลายเอีย้ หวั นก หมายถึง แสดงวถิ ชี ีวิตในอดีตมีนกกาบบัวบินเป็นฝูงในท้องไร่ท้องนา ลักษณะ ของนกมขี นาดใหญ่ ปากใหญ่ ขาสีชมพู ตวั สีดำ หัวสีขาว ปากสีชมพู ปัจจุบนั ไมม่ ีให้เห็นแล้ว ลายเอ้ยี หวั นก ภาพท่ี 20 ลายเอี้ยหวั นก ภาพท่ี 21 กราฟลายเอย้ี หัวนก

15 8) ลายหางแมงป่อง (ขอแมงงอด) หมายถึง หางของแมงป่องที่พบเห็นในการดำเนิน ชีวิตประจำวนั หรอื การสอนให้รู้จกั ยิง่ ในศักดิศ์ รขี องตนเอง หรือให้รู้จักป้องกันตนเอง แม้เป็นชนกลุ่มน้อย แตก่ ็มพี ิษร้ายแรง และเชอ่ื ว่าจะป้องกนั ภยันตรายได้ ลายแมงป่อง ภาพที่ 22 ลายแมงป่อง (ขอแมงงอด) ภาพท่ี 23 กราฟลายเแมงป่อง (ขอแมงงอด)

16 9) ลายขอก่างหรือลายขอก่างกิ่งไม้ (สีฟ้า) รังต่อรังแตน (สีเหลือง) หมายถึง ลายที่เกิดจากการ เห็นกง่ิ ไมท้ ี่มีรังต่อรังแตนแล้วนำมาจนิ ตนาการทอลงบนผืนผา้ ( 25 ไม)้ ลายขอก่างก่งิ ไมร้ ังต่อรงั แตน ภาพท่ี 24 ลายขอก่างหรอื ลายขอกา่ งก่งิ ไม้รงั ต่อรังแตน ภาพที่ 25 กราฟลายขอก่างหรือลายขอกา่ งก่ิงไม้รังตอ่ รังแตน

17 10) ลายขอขอ่ื หมายถึง ขือ่ บา้ นหรอื การสอนให้รูจ้ ักทำตัวให้เปน็ ประโยชนห์ รอื มองการณ์ไกล ลายขอข่อื ภาพที่ 26 ลายขอขือ่ ภาพท่ี 27 กราฟลายขอข่อื

18 11) ลายขอขื่อเล็กหรือขอขื่อน้อย หมายถึง ขื่อบ้านหรอื การสอนให้รู้จักทำตัวให้เป็นประโยชน์ หรือมองการณ์ไกล หรือแสดงเหตุการณ์ช่วงอพยพได้พักอาศัยอยู่ที่ศาลาวัดและมองเห็นขื่อศาลาวัด สวยงามจึงนำมาจินตนาการทอลงบนผนื ผ้า บางพ้นื ท่อี าจหมายถงึ เหด็ ขอนท่ขี ึ้นตามตน้ ไม้ ภาพที่ 28 ลายขอขื่อเล็กหรอื ขอข่อื น้อย ภาพท่ี 29 กราฟลายขอขอื่ เล็กหรือขอขื่อนอ้ ย

19 12) ลายขอลวง หมายถึง การทอลวดลายเลียนแบบหนวดของผัก หรอื การสอนลกู หลานให้รูจ้ ัก อดออมและสร้างหลักฐานให้มัน่ คง มคี วามกา้ วหนา้ ภาพที่ 30 ลายขอลวง ภาพท่ี 31 กราฟลายขอลวง

20 13) ลายขอเบ็ด หมายถงึ การทอลวดลายเลียนแบบเบ็ดตกปลา ลายน้มี ีความเชื่อว่าหากทอลาย นเ้ี ม่ือสวมใส่จะทำให้สามารถป้องกนั โรคร้าย และภัยอนั ตรายได้ ภาพท่ี 32 ลายขอเบด็ ภาพที่ 33 กราฟลายขอเบ็ด

14) ลายเอยี้ ลัดดอกแก้ว 21 ภาพท่ี 34 ลายเอ้ยี ลัดดอกแก้ว ลายเอย้ี ลัดดอกแกว้ ภาพที่ 35 กราฟลายเอ้ียลัดดอกแก้ว

22 15) ลายเม็ดบวบงู หมายถงึ ลายเม็ดบวบตากแห้งท่พี บในวถิ ีชวี ติ ของชมุ ชน ลายเมด็ บวบงู ภาพท่ี 36 ลายเมด็ บวบงู ภาพที่ 37 กราฟลายเม็ดบวบงู

23 12) ลายดอกขยอ่ มหรอื ดอกบานเย็นหรือดอกบานค่ำ หมายถงึ ช่อดอกไม้ที่พบเห็นในชมุ ชน ภาพท่ี 38 ลายดอกขย่อมหรือดอกบานเย็นหรอื ดอกบานค่ำ ภาพที่ 39 กราฟลายดอกขย่อมหรอื ดอกบานเย็นหรือดอกบานค่ำ

24 17) ลายดอกตู้มหรือลายหน่วย หมายถึง ดอกไม้ช่วงตูมก่อนเบ่งบานหรือเป็นลายสำหรับใส่ตรง กลางลาย หรอื เพมิ่ ความถีใ่ ห้ลายและเพมิ่ ความสวยงามให้กับลาย ภาพท่ี 40 ลายดอกตู้ม ภาพท่ี 41 กราฟลายดอกตู้ม

25 18) ลายแมงกะบ้ี (ผเี สอ้ื หนอนไหม) หมายถึง ผีเสื้อทเ่ี กดิ จากหนอนไหม ภาพท่ี 42 ลายแมงกะบ้ี (ผีเส้ือหนอนไหม) ภาพที่ 43 กราฟลายแมงกะบี้

19) ลายเอ้ยี กาบ 26 ภาพท่ี 44 ลายเอย้ี กาบ ลายเอย้ี กาบ ภาพท่ี 45 กราฟลายเอ้ียกาบ

27 20) ลายนกไกน่ า ภาพท่ี 46 ลายนกไกน่ า ภาพท่ี 47 กราฟลายนกไก่นา

28 21) ลายสพุ รรณกิ าร์ ลายประจำจังหวัดอุทัยธานี ภาพท่ี 48 กราฟลายสุพรรณิการ์ ลายประจำจงั หวดั อุทัยธานี

29 ลายประกอบหรือลายเครอ่ื งปอ้ ง ลายประกอบหรือลายเครื่องป้อง หมายถึง การสร้างลวดลายที่ใช้ประกบลายแม่หรือลายหลักมักจะ มีรูปแบบเหมือนกัน และมีขนาดเล็กกว่าลายแม่หรือลายหลัก เทคนิคที่ใช้ในการสร้างลายเครื่องป้องคือ การขิดและการเกาะ ลายเครื่องป้อง ในอดีตจะมีสร้อยสาด้านล่างด้านเดียว หรือไม่มีก็ได้ หรือจะมีสร้อยสา ทั้งด้านบนและด้านล่างก็ได้ด้วยปัจจุบันเริ่มมีการประยุกต์นำสร้อยสามาประกอบทั้งด้านบนและด้านล่าง ลายประกอบหรือลายเครื่องป้องทน่ี ิยมทอในปัจจุบันมี 17 ลาย ได้แก่ 1) ลายสร้อยสาแบบที่ 1 ลายสร้อยสา แบบที่ 2 3) ลายกาบเจยี ง 4) ลายเปียนอ้ ย 5) ลายแมงมุมป้อม 6) ลายกา้ นก่องหรือดอกบวั เครือเล็ก 7) ลาย แก่นตะวัน 8) ลายขอสามไม้ 9) ลายดอกแก้ว 10) ลายนาคเล็ก 11) ลายดอกจัน 12) ลายตุ้ม 13) ลายดอก ลอด 14) ลายเจียปืน 15) ลายขอกำปั้น 16) ลายดอกบัวเครือใหญ่ 17) ลายดอกดาว สำหรับการประกอบ ลายมีเทคนคิ ที่ผู้ทอผ้าควรทราบคือ การเลือกลายหลักท่มี ีขนาดใหญ่แลว้ การทอลายประกอบหรือลายเครื่อง ป้องหรือลายคั่นเครื่องต้องมีขนาดใหญ่ตาม แต่ถ้าเลือกลายหลักที่มีขนาดเล็กแล้วลายประกอบหรือลาย เครื่องป้องหรือลายคั่นเครื่องต้องมีขนาดเล็กจึงจะถูกหลักของการสร้างลายแบบลาวครั่งลาวเวียง โดยผู้วิจยั จะนำเสนอภาพลวดลายจริงและตามด้วยภาพกราฟเพื่อใหผ้ ู้สนใจ ช่างทอผ้านำไปทอไดจ้ ริง ประกอบด้วยช่ือ และความหมายของลวดลายผ้ารายละเอียดดังต่อไปน้ี ลายประกอบหรือลายเคร่ืองป้อง ลายประกอบหรือลายเครอ่ื งป้อง ภาพที่ 49 ตัวอย่างลายประกอบหรือลายเคร่ืองปอ้ ง

30 ลวดลายทีพ่ บเห็นในผนื ผ้าทอลาวครัง่ แสดงถึงวิถชี ีวติ ของคนในชุมชนทพ่ี บเหน็ สิง่ มชี ีวติ ธรรมชาติ รอบตัวในชุมชนแล้วเก็บภาพมาจนิ ตนาการลงในผืนผ้า นับเป็นข้อมูลทางประวัติศาสตร์ของชุมชนได้เป็น อย่างดี เพราะสัตว์หรือพืชพรรณนานาที่ปรากฎบนผืนผ้าปัจจุบันได้สูญหายหรือไม่ปรากฎให้เห็นอีกแล้ว ในชมุ ชน การเก็บข้อมูลครั้งนนี้ ับวา่ เป็นประโยชน์อย่างยิ่งที่จะทำใหบ้ ุตรหลานหรือคนในชุมชนยุคปัจจุบัน ได้ทราบเรื่องราวที่เกิดขึ้นในอดีตที่ผ่านมาของบรรพบุรุษของตนผ่านลวดลายผืนผ้าโดยลวดลายที่ได้ รวบรวมครัง้ นม้ี รี ายละเอียดดงั นี้ 1) ลายสร้อยสาแบบท่ี 1 หมายถึง บอกถึงความเป็นชาตลิ าวหรอื บอกถงึ ความเป็นชาติลาว ปจั จบุ นั ลายสรอ้ ยสามีหลายรูปแบบมีการปรับประยกุ ตต์ ามจนิ ตนาการของช่างทอผ้า ภาพที่ 50 ลายสร้อยสาแบบที่ 1 ภาพที่ 51 กราฟลายสรอ้ ยสาแบบท่ี 1

31 2) ลายสร้อยสาแบบท่ี 2 ภาพท่ี 52 ลายสรอ้ ยสาแบบที่ 2 ภาพท่ี 53 กราฟลายสรอ้ ยสาแบบท่ี 2

3) ลายกาบเจยี ง 32 ภาพที่ 54 ลายกาบเจยี ง ลายกาบเจยี ง ภาพที่ 55 กราฟลายกาบเจียง

33 4) ลายเปยี นอ้ ยหรือลายขาเปีย หมายถงึ การเปยี ฝา้ ยหรือเคร่อื งเปยี ฝา้ ย ภาพท่ี 56 ลายเปียนอ้ ยหรือลายขาเปยี ภาพท่ี 57 กราฟลายเปียนอ้ ยหรือลายขาเปีย

34 5) ลายแมงมุมป้อม หมายถึง สอนลูกหลานให้รู้จักพึ่งตนเอง หาอยู่หากินเลี้ยงครอบครัวหรือ แมงมมุ ชนิดหนง่ึ ท่ชี อบอาศัยอยู่ในพนื้ ที่ต่ำเป็นสตั วท์ ี่พบเห็นในชมุ ชนแลว้ นำมาจนิ ตนาการลงบนผืนผา้ ภาพท่ี 58 ลายแมงมุมปอ้ ม ภาพที่ 55 กราฟลายแมงมมุ ป้อม

35 6) ลายกา้ นก่องหรือลายดอกบวั เครือเลก็ หมายถงึ ลายดอกบวั เครอื เล็กเป็นดอกไม้ท่มี ีในชมุ ชน หรอื อีกความหมายคือชาวทพั ค่ายคือลาวพทุ ธ ภาพที่ 56 ลายกา้ นก่องหรอื ลายดอกบัวเครือเล็ก ภาพท่ี 57 กราฟลายก้านก่องหรือลายดอกบวั เครอื เล็ก

36 7) ลายแกน่ ตะวัน หมายถึง เมล็ดดอกทานตะวัน ลายแก่นตะวนั ภาพที่ 58 ลายแกน่ ตะวัน ภาพที่ 59 กราฟลายแก่นตะวนั

37 8) ลายขอสามไม้ หมายถึง ทอลายขอดา้ ย ถ้าเปน็ หัวตอกโบราณจะเปน็ ลายตาขอ ภาพที่ 60 ลายขอสามไม้ ภาพที่ 61 กราฟลายขอสามไม้

38 9) ลายดอกแก้ว หมายถงึ ดอกแกว้ ซึ่งเปน็ ดอกไมท้ มี่ ีมากในชุมชน ภาพท่ี 62 ลายดอกแกว้ ภาพท่ี 63 กราฟลายดอกแก้ว

39 10) นาคเล็ก หมายถึง สญั ลักษณ์ทแ่ี สดงความเปน็ ลาวครั่ง ภาพท่ี 64 ลายนาคเล็ก ภาพท่ี 65 กราฟลายนาคเล็ก

40 11) ลายดอกจนั หมายถึง ดอกไมโ้ บราณท่ีคนสมัยนน้ั นยิ มนำไปบูชาพระ ภาพท่ี 66 ลายดอกจนั ภาพท่ี 67 กราฟลายดอกจนั

41 12) ลายตมุ้ ดอกดาวหรือลายหนว่ ย หมายถงึ การสรา้ งลวดลายสำหรับใสต่ รงกลางลาย หรอื ทำ ใหล้ ายเกิดความถี่และสวยงาม ลายตุม้ ดอกดาวหรอื ลายหน่วย ภาพที่ 68 ลายตุม้ ดอกดาวหรือลายหน่วย ภาพท่ี 69 กราฟตุม้ ดอกดาวหรอื ลายหน่วย

42 13) ลายดอกลอด หมายถงึ การสรา้ งลายทท่ี ำง่ายที่สุดดว้ ยการนำไม้ดิ้วมาลอดกันไดโ้ ดยไม่ ขดั กัน จะเกบ็ ลายได้ง่ายมากขนึ้ และมีความเช่อื วา่ ทอลายน้แี ลว้ จะคลาดแคลว้ และปลอดภยั ภาพท่ี 70 ลายดอกลอด ภาพท่ี 71 กราฟลายดอกลอด

43 14) ลายเจียปืน หมายถึง ด้ามปนื หรอื ฝกั ลูกปนื ภาพที่ 72 ลายเจียปนื ภาพท่ี 73 กราฟลายเจียปืน

44 15) ลายขอกำปั้น ภาพที่ 74 ลายขอกำปน้ั ภาพที่ 75 กราฟลายขอกำป้นั

45 16) ลายบัวเครือใหญ่ ภาพท่ี 76 ลายบัวเครอื ใหญ่ ภาพที่ 77 กราฟลายบวั เครอื ใหญ่

46 17) ลายดอกดาว หมายถึง การมองดาวบนฟ้าแล้วมาจนิ ตนาการลงบนผนื ผ้า ภาพที่ 78 ลายดอกดาว ภาพที่ 79 กราฟลายดอกดาว