ภูมิปัญญา ทอผ้าพื้นเมือง กศน.ตำบล บ้านค้อ

ขอ้ มูลเจา้ ของภูมปิ ัญญา ชอ่ื เจ้าของภมู ปิ ัญญา นางสุภา ศรภี ธู ร ทอี่ ยู่ 18 หมู่ท่ี 9 บา้ นโพธิ์ชยั ตำบลบา้ นค้อ อำเภอโนนสงั จงั หวดั หนองบวั ลำภู 39140 อาชพี เกษตรกร อายกุ ารศกึ ษาภูมิปัญญา 33 ปี ช่อื ภมู ิปัญญา การทอผ้าพน้ื เมือง (ผา้ ฝา้ ยมดั หมี่) ประวตั ขิ ้อมลู ภมู ิปัญญา ประวัตกิ ารกำเนดิ ภูมปิ ญั ญาการทอผ้าพืน้ เมือง (ผา้ ฝา้ ยมัดหม่ี) ผา้ ทอพืน้ เมืองด้วยก่ีหรือหูกพื้นบ้าน ตามกรรมวิธีที่สบื ทอดกนั มาแต่โบราณ มกั ทอดว้ ยฝ้ายหรอื ไหม ผ้าพ้ืนบา้ นหรอื ผ้าทอมีกรรมวิธกี ารทอที่แตกต่างกนั เชน่ ทอเรยี บๆ ไม่มีลาย เรียกผ้าพนื้ ทอเปน็ ลวดลาย เรียก ผ้ายก ทอเปน็ ลวดลายด้วยการจก เรยี ก ผา้ จก ผ้าทอเป็นลวดลายโดยการขิด เรียก ผา้ ขดิ และทอเป็น ลวดลายดว้ ยการมดั ยอ้ ม เรยี ก ผ้ามัดหมี่ เปน็ ตน้ ซึ่งผ้าทอของนางสุภา ศรภี ธู ร น้ันเปน็ แบบผา้ ฝ้ายมัดหมี่ สบื เน่อื งจากการทอผ้าในสมัยกอ่ น ปู่ ย่า ตา ยาย จะทอผ้าไวใ้ ช้นุ่งห่มเองตามครวั เรอื น ดังนน้ั จงึ เปน็ หน้าท่ีทส่ี ำคญั ของผูห้ ญิงท่ีจะตอ้ งทอผ้าใหเ้ ป็น ถ้าครัวเรอื นไหนมลี กู สาวต้องสอนให้ทอผ้าเปน็ รนุ่ สู่รุ่น การทอ ผา้ เปน็ ศลิ ปะอยา่ งหนึง่ ท่ีต้องอาศัยเทคนิค วธิ กี ารในการทอ เพ่ือใหเ้ กิดลวดลายต่างๆ ตามความเชี่ยวชาญและ ความสามารถของแต่ละคน ในส่วนของผ้าทอพน้ื เมืองบา้ นโพธ์ิชัย จะเป็นลวดลายที่ นางสภุ า ศรีภูธร คดิ คน้ ขึ้นมาเองและมดั หมี่ ตามลายท่ไี ด้ออกแบบไว้ โดยพื้นฐานการออกแบบลวดลายจะออกแบบตามขา้ วของเครื่องใช้ วถิ ชี ีวติ ตามพน้ื ถ่ิน และได้นำไปสอนให้กับชาวบา้ นที่สนใจไดท้ อผ้าไวใ้ ช้และนำไปจำหน่ายเพ่ือเปน็ รายไดเ้ สริมให้กับครัวเรือน จนปัจจบุ นั ไดจ้ ดั ตั้งกลุ่มทอผา้ พื้นเมืองบ้านโพธชิ์ ยั ข้นึ โดยมี นางสภุ า ศรภี ูธร เป็นประธานกลุม่

ผู้ต่อยอดภมู ปิ ญั ญาการทอผา้ พนื้ เมืองบา้ นโพธ์ิชยั นางสภุ า ศรภี ูธร อายุ 51 ปี อาชพี เกษตรกร อย่บู า้ นเลขที่ 18 หมทู่ ่ี 9 บ้านโพธ์ิชยั ตำบลบ้านคอ้ อำเภอโนนสัง จังหวดั หนองบวั ลำภู ไดเ้ ริ่มเรยี นรู้การทอผา้ จากมารดาและครอบครัวตั้งแต่อายุ 17 ปี ซึ่งเมื่อก่อนได้ทอเพื่อใช้ในครอบครัวเทา่ น้นั ต่อมาเมื่อ 20 ปกี ่อนนางสภุ า ศรภี ูธร ได้นำความรูท้ ี่มีอยู่มา ตอ่ ยอด โดยเริม่ ทอลายใหม่ๆ ลวดลายท่ีเป็นทน่ี ิยมของท้องตลาด จนทำให้เป็นที่สนใจของคนในชมุ ชนและ บคุ คลท่ัวไป จงึ นำมาขายเป็นอาชพี เสรมิ ในเวลาว่างหลงั จากการทำไร่ ทำนา มาจนถึงปัจจุบัน และไดเ้ ป็น ประธานจัดตัง้ กลุ่มทอผ้าพน้ื เมอื งบา้ นโพธิ์ชัย ท่มี ีสมาชิกกล่มุ จำนวน 20 คน การสรา้ งความรู้ (ขั้นตอน/วิธกี ารการสรา้ งภูมปิ ัญญา) อุปกรณก์ ารทอผา้ 1. หกู (ก)่ี เปน็ เคร่ืองมอื สำหรบั ทอผา้ มหี ลายขนาดและชนดิ แตม่ ีหลกั การพนื้ ฐานอยา่ งเดยี วกนั คือ การขัดประสานระหวา่ งดา้ ยเสน้ พงุ่ และด้ายเส้นยืน จนแน่นเปน็ เนือ้ ผา้ ปัจจบุ นั นิยมใช้ก่ีกระตุก กี่ (หกู ) กีก่ ระตุก 2. ฟมื หรอื ฟนั หวี มีลักษณะคลา้ ยหวี ยาวเท่ากบั ความกวา้ งของหน้าผา้ ทำด้วยโลหะ มีลักษณะเปน็ ซี่ เลก็ ๆ มีกรอบทำด้วยไม้หรอื โลหะ แตล่ ะซี่ของฟมื จะเปน็ ช่องสำหรับสอดด้ายยืน เขา้ ไป เป็นการจดั เรียงด้ายยืน ให้ห่างกันตามความละเอยี ดของเนือ้ ผา้ เปน็ สว่ นทใี่ ช้กระทบให้เส้นด้ายทที่ อเรยี งติดกันแน่นเป็นผนื ผ้า

3. กง ใช้สำหรับใสไ่ จหม่ี 4. อกั ใชส้ ำหรับกวักหม่ีออกจากกง 5. หลักตนี กง (ไมท้ ใ่ี ช้ยึดทั้งสองขา้ งในการกวกั ดา้ ย)

7. หลอดใส่ด้าย (ลกู ค้น) เป็นอุปกรณ์สำหรบั ใช้ในการค้นเสน้ ดา้ ย โดยเส้นด้ายทุกเสน้ ถูกมว้ นหรือ พนั เก็บไวใ้ นหลอดคน้ ซึง่ มลี ักษณะเปน็ หลอดยาวประมาณ 8 นวิ้ เสน้ ผา่ ศูนยก์ ลางประมาณ 1 นิ้ว หลอดคน้ ทำ จากไม้ไผ่ ปจั จุบันนยิ มนำหลอดพลาสติกมาทำเป็นหลอดใส่ดา้ ยเพราะมอี ายุการใช้งานทย่ี าวนานกวา่ ไม้ไผ่ 8. หลา เปน็ เครื่องมือที่ใช้สำหรบั ป่นั หลอด จากอักมาสูโ่ บกเพื่อทำเปน็ ทางตำ่ (เส้นพงุ่ ) เขน็ หรอื ปน่ั หม่ี 2 เส้นรวมกัน เรยี กวา่ เข็นรังกนั เขน็ ควบกัน หรือเขน็ ครุ กัน ถา้ เปน็ หมีค่ นละสี เข็นรวมกันแลว้ เรยี กวา่ มบั ไม ใชแ้ กว่งหม่ี ขัน้ ตอนนเ้ี ปน็ การเกบ็ ปุ่มท่เี รียกวา่ ขหี้ ม่ี ออกจากเส้นหมแี่ ละยงั ทำให้เส้นหมบ่ี ดิ ตัวแนน่ ข้ึน ให้ทำเปน็ ทางเครือ

ขน้ั ตอนการทอผ้าพ้ืนเมือง 1. การค้นเส้นยืน เป็นวิธกี ารเตรียมเส้นยืนในการทอผ้า โดยนำเสน้ ดา้ ยท่ยี ้อมสีแลว้ มาทำการค้นเครือหูก หรือที่ เรียกวา่ การค้นเสน้ ยืน เริ่มต้นดว้ ยการนำเสน้ ด้ายไปสวมเข้าในกงเพ่ือทำการกรอเส้นด้ายเขา้ อัก จากนั้นทำการ ค้นเสน้ ยนื โดยใช้อุปกรณ์ท่ีเรียกว่า หลกั เฝือ เดินเส้นยนื เพื่อจัดเรยี งเส้นด้าย ตามความกว้างของผนื ผา้ หรอื ขนาดฟืม นับจำนวนเสน้ ยนื โดยใช้ซีไ่ มม้ าคนั่ เพอ่ื มิให้สบั สน และป้องกนั การผดิ พลาดในการนับ 2. การเตรยี มฟืมทอผ้า

สำหรับการทอทม่ี ีการทอต่อเน่อื ง จะใชว้ ธิ กี ารสืบเครือหกู จากฟืมทมี่ ีการเก็บตะกอไว้แล้วจากการทอครั้งก่อน โดยนำเส้นดา้ ยยืนมาผกู กับเส้นยืนเดิมจนครบทุกเสน้ แลว้ จดั เรียงและขึงใหต้ ึงก็พร้อมทจี่ ะทอได้ ก่อนการทอก็ เหมอื นกบั การทอผา้ ชนิดอ่ืนๆ ทต่ี อ้ งนำนำ้ แปง้ ขา้ วหรือน้ำแปง้ มัน ชบุ ดว้ ยผ้า และทาใหท้ ่ัวบนเสน้ ยืน แลว้ ปลอ่ ยใหแ้ ห้งหลงั จากนั้นทาด้วยไขขีผ้ ้งึ ทับอีกครัง้ เพื่อใหเ้ กิดความล่ืนขณะทอ

การจัดเก็บและการค้นคนื ความรู้ (การจดจำ/เอกสาร/ฐานขอ้ มลู ) ใชก้ ารจดจำ การเล่าสู่กนั ฟงั และการฝกึ ปฏิบัติทำเปน็ การสบื ทอดความรู้ไปสคู่ นร่นุ หลงั การถา่ ยทอดความรูแ้ ละการใชป้ ระโยชน์ (ซึมซับไวก้ ับตนเอง หรอื เผยแพรค่ วามรูใ้ หแ้ กอ่ งค์กร) ให้ประชาชน คนรนุ่ หลังท่มี คี วามสนใจ และองค์กรที่สนใจสามารถเขา้ มาศึกษาเรียนรู้ได้