วิชาพุทธานุพุทธประวัติ

 1๑2๒9๙ วชิ า พุทธานพุ ทุ ธประวัติ เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 129

1๑๓3๐0 คมู อื การศกึ ษานกั ธรรมชน้ั เอก เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 ผังโครงสรา งวชิ าพทุ ธานพุ ทุ ธประวัติ 130

131 131 เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3

เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 132 132

133 133 เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3

เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 134 134

 1๑3๓5๕ วชิ า พุทธานพุ ทุ ธประวตั ิ หิมพานตและใกลที่พํานักอาศัยของกบิลดาบสในปาหิมพานต ชนบทแหงใหมจึงมีชื่อวา สักกชนบท และเรียกชอื่ นครนีว้ า กบลิ พสั ดุ ตามชื่อของทานกบลิ ดาบส เม่ือการสรางพระนครเสร็จแลว กษัตริยราชวงศน้ีทั้งหมดยกเวนพระเชฏฐภคินี (พ่ีสาว คนโต) ไดท ําการอภเิ ษกสมรสกันเองระหวา งพี่นอง ทั้งน้ี เพ่ือพระโอรส หรือพระธิดาท่ีประสูติมา จะไดส มบูรณด วยขตั ติยชาติแหงโอกกากราชวงศ พระเจาโอกกากราช ทรงทราบเหตุการณมาโดยตลอด และทรงเห็นถึงความวิริยะ อุตสาหะของพระราชโอรส และพระราชธิดาทั้ง ๙ พระองค ที่สามารถสรางนครแหงใหมข้ึนและ ทําการปกครองบานเมืองใหม่ันคงมาไดดวยดีเชนนั้น จึงทรงโปรดสถาปนาวงศกษัตริยนี้วา ศากยวงศ สวนพระเชฏฐภคินี (พี่สาวใหญที่ไมไดสมรสกันระหวางพ่ีนอง) ตอมาพระนางก็ได อภิเษกสมรสกับพระเจากรุงเทวทหะ และไดส ถาปนาราชวงศขึ้นใหมวา โกลยิ วงศ หรือ ราชวงศ โกลิยะ จึงปรากฏวา กษัตริยแหงศากยวงศและโกลิยวงศมีความผูกพันเก่ียวดองกันในราชวงศ ทงั้ สอง และทรงดําเนนิ การปกครองประเทศสืบตอ มาโดยลําดบั กระทงั่ ลุถึงรัชสมัยพระเจาสิวิราช พระเจาสัญชัยและพระเวสสันดร แตในคร้ังนั้นไดเปล่ียนช่ือ นครกบิลพัสดุ เปน เชตุนคร หรือ นครเชตุดร เมอื่ พระเวสสนั ดรโพธิสัตวท วิ งคตไปบงั เกิดเปนสันดสุ ติ เทพบุตรในดุสิตเทวโลกแลว พระชาลีและพระนางกัณหาผูเปนพระโอรสและพระธิดาไดครองราชสมบัติสืบสันตติวงศตอมา จนลถุ ึงรชั สมยั ของพระเจาชัยเสนะไดเปล่ียนชื่อ นครเชตุนคร กลับมาเปนชื่อ กบิลพัสดุ อีกครั้ง หน่ึง พระเจา ชัยเสนะทรงมี พระราชโอรส พระองค ๑ พระนามวา สหี หนุ และพระธิดามีพระนาม วา ยโสธรา เมอื่ พระเจาชัยเสนะสวรรคตแลว เจา ชายสหี หนุไดครองราชสมบตั ิ สืบราชสันตตวิ งศ กษัตรยิ ศากยะตอมา โดยพระองคไดทรงอภิเษกสมรสกับเจาหญิงกาญจนาผูเปนพระกนิษฐภคินี ของพระเจาอัญชนะกษัตริยโกลิยวงศแหงกรุงเทวทหะมีพระโอรสและพระธิดา รวม ๗ พระองค คือ พระโอรส ๕ พระองค ปรากฏพระนามตามลําดับวา สุทโธทนะ สุกโกทนะ อมิโตทนะ โธโตทนะ และ ฆนโิ ตทนะ พระธดิ า ๒ พระองค มพี ระนามวา ปมิตา และ อมติ า ฝา ยพระนางยโสธราผูเ ปน กนษิ ฐภคินีของพระเจา สีหหนุ ทรงไดรับการอภิเษกสมรสเปน พระมเหสีของพระเจาอัญชนะกษัตริยแหงโกลิยวงศ มีพระโอรส ๒ พระองค คือสุปปพุทธะ และ ทณั ฑปาณิ และพระธดิ า ๒ พระองค คอื พระนางสริ ิมหามายา และ พระนางปชาบดีโคตมี เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 135

๑1๓3๖6 คมู อื การศกึ ษานกั ธรรมชนั้ เอก เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 เจา ชายสุทโธทนะทรงอภเิ ษกสมรส เจาชายสุทโธทนะพระราชโอรสองคใหญในพระเจาสีหหนุแหงราชวงศศากยะ ท ร ง อ ภิ เ ษ ก ส ม ร ส กั บ เ จ า ห ญิ ง สิ ริ ม ห า ม า ย า พ ร ะ ร า ช ธิ ด า ใ น พ ร ะ เ จ า อั ญ ช น ะ แ ห ง โ ก ลิ ย ว ง ศ เมื่อพระเจาสีหหนุเสด็จสวรรคต เจาชายสุทโธทนะจึงไดเสด็จข้ึนครองราชสมบัติดํารงราชวงศ กษัตริยศากยะเปนพระเจาสุทโธทนะปกครองเมืองกบิลพัสดุสืบตอมา เมื่อพระนางสิริมายา ทิวงคตในภายหลังแตท่ีพระนางประสูติพระโอรส คือ เจาชายสิทธัตถะได ๗ วัน ในกาลตอมา พระเจา สทุ โธทนะทรงตั้งพระนางปชาบดีผูเปนพระกนิษฐภคินี (นองสาว) ของพระนางสิริมหามายา เปนพระอคั รมเหสี โดยเหตุท่ีเจาชายสุทโธทนะกับเจาหญิงสิริมหามายา เปนบุคคลสําคัญในฐานะที่ท้ังสอง พระองคทรงเปน พระบิดาและพระมารดาของพระพุทธเจา มเี กร็ดสาระที่ควรรูเก่ียวกับการอภิเษก สมรสมาแสดงไวโ ดยยอ ดังนี้ เมื่อพระเจาสุทโธทนะ ทรงเจริญวัยได ๑๖ พรรษา พระเจาสีหหนุ มีพระประสงคจะ ราชาภิเษกพระราชโอรสองคใหญนี้ใหครองราชสมบัติ และมีพระประสงคจะไดขัตติยนารี ผสู มบรู ณด วยรูปสมบตั ิ และคุณสมบัติมาเปนพระมเหสีของพระราชโอรส จึงมีรับสั่งใหพราหมณ ๘ คน ไปเที่ยวแสวงหาขัตติยนารีตามท่ีทรงประสงค พราหมณทั้ง ๘ คน ไปแสวงหาขัตติยนารี ท่ีมีคุณสมบัติเชนนั้นตลอดทั่วชมพูทวีปในหลายพระนคร จนกระทั่งไดมาพบเจาหญิง สิริมหามายา ผูเปนพระธิดาของพระเจาอัญชนะกษัตริยโกลิยวงศแหงกรุงเทวทหะ เจาหญิง สิริมหามายาทรงเจริญวัยได ๑๖ พรรษา มีพระรูปโฉมสวยงามตองดวยลักษณะแหง เบญจกัลยาณี คือ มีความงามครบ ๕ ประการ อันไดแก (๑) ผมงาม (๒) ผิวงาม (๓) ริมฝปากงาม (๔) ฟนงาม (๕) วัยงาม (งามสมวัย) พราหมณทั้ง ๘ มีความเห็นรวมกันวา ขัตติยนารีผูนี้สมควร ที่จะเปน พระอคั รมเหสเี จาชายสุทโธทนะโดยแท จงึ ไดนาํ ความกราบทลู พระเจา สีหหนใุ หทรงทราบ พระเจาสีหหนุ ทรงมีพระราชหฤทัยโสมนัสโปรดใหแตงราชทูตนําพระราชสาสนและ เครื่องราชบรรณาการไปทูลสูขอเจาหญิงสิริมหามายา เพ่ืออภิเษกสมรสเปนพระอัครมเหสีของ เจาชายสุทโธทนะ ฝายพระเจาอัญชนะผูเปนพระราชบิดาของนางสิริมหามายาก็ทรงตกลงตาม พระราชประสงคข องพระเจาสีหหนุ กษัตริยทัง้ สองเมืองจึงไดจัดพระราชพิธีอภิเษกสมรสเจาชาย สุทโธทนะกบั เจาหญิงสิริมหามายาเปนการเอิกเกริกมโหฬารย่ิง ณ มหามงคลมณฑปที่ทรงสราง ข้ึนบริเวณอโสกอุทยาน ปาลุมพินีวัน อันอยูในเขตแดนกึ่งกลางระหวางกรุงกบิลพัสดุกับ กรงุ เทวทหะตดิ ตอ กนั เจาชายสุทโธทนะและเจาหญงิ สริ ิมหามายา ประทบั ณ จนั ทปราสาท กรุงกบิลพัสดุ ทรง 136

 1๑3๓7๗ วชิ า พุทธานพุ ุทธประวัติ ปฏิบัติอุปฏฐากพระชนกและพระชนนี โดยท้ังสองพระองคไดทรงเบญจศีลและทศพิธราชธรรม ตามโบราณราชประเพณีทุกประการ เม่ือพระเจาสีหหนุเสด็จสวรรคตแลว เจาชายสุทโธทนะ ก็ครองราชสมบัติเปน กษตั รยิ แหงนครกบลิ พัสดสุ ืบราชวงศศ ากยะตอมา พระโพธสิ ตั วจ ุติลงสูพระครรภของพระมารดา ในกาลสมัยนับยอนหลังจากภัทรกัปนี้ไป ๔ อสงไขยกับอีก ๑ แสนกัป พระโพธิสัตว บังเกิดเปนสุเมธดาบส ไดพบพระพุทธเจาพระนามวา ทีปงกร จึงไดทําความปรารถนา พระสัพพัญุตญาณเฉพาะพระพักตรของพระพุทธเจาพระองคนั้น และเม่ือไดรับพยากรณ จงึ บําเพญ็ เบญจมหาบรจิ าค คอื การบรจิ าคทานอนั ยง่ิ ใหญ ๕ อยา ง ประกอบดวย ๑. บรจิ าคทรัพยเ ปน ทาน ๒. บรจิ าคอวยั วะเปนทาน ๓. บริจาคบุตรเปนทาน ๔. บริจาคภรรยาเปน ทาน ๕. บริจาคชวี ติ เปนทาน และบาํ เพญ็ บารมี ๓๐ ทัศ (บารมี-คุณความดีที่ไดบําเพ็ญมา ๓๐ ประการ) คือ ทศบารมี ๑๐ ทศอุปบารมี ๑๐ และทศปรมตั ถบารมี ๑๐ ประกอบดวย (๑) ทาน การเสียสละบริจาคส่ิงของเปน ทาน (๒) ศลี การรักษากาย วาจา ใหเรียบรอย (๓) เนกขัมมะ การปลีกตัวปลีกใจออกจากกาม (๔) ปญญา ความรอบรู (๕) วิริยะ ความเพียร (๖) ขันติ ความอดทน (๗) สัจจะ ความมีสัตย (๘) อธิษฐาน ความตั้งใจมั่นในการทําความดี (๙) เมตตา ความปรารถนาดี (๑๐) อุเบกขา ความวางใจเปนกลาง ในแตละองคธรรมน้ีจัดตามข้ันของการบําเพ็ญเปน ๓ ข้ัน คือ เมื่อบําเพ็ญธรรมดาเปน ข้นั พื้นฐานเรียกวา ทศบารมี ๑๐ เมือ่ บําเพญ็ ยิง่ ขึ้นเปน ขน้ั กลางเรยี กวา ทศอปุ บารมี ๑๐ และเม่ือ ปฏบิ ตั ิอยา งอกุ ฤษเปน สูงสุดของบารมีน้ันๆ เชน ทานบารมีซ่ึงสามารถสละไดแมกระท่ังบุตรและ ภรรยา เรียกวา ทศปรมัตถบารมี ๑๐ พระโพธิสัตว ทรงบําเพ็ญบารมี ๑๐ แตละบารมีเปนขั้นปรมัตถบารมี กลาวคือ ทาน บารมี เมื่อครั้งเสวยพระชาติ (เกิด) เปนพระเวสสันดรโพธิสัตว ศีลบารมี เมื่อครั้งเสวยพระชาติ เปนภูริทัตตโพธิสัตว เนกขัมมบารมี เม่ือครั้งเสวยพระชาติเปนเตมียโพธิสัตว ปญญาบารมี เม่ือครั้งเสวยพระชาติเปนมโหสธโพธิสัตว วิริยบารมี เม่ือครั้งเสวยพระชาติเปนมหาชนกโพธิสัตว ขนั ติบารมี เม่ือครั้งเสวยพระชาติเปนจันทกุมารโพธิสัตว สัจจบารมี เม่ือคร้ังเสวยพระชาติเปน เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 137

1๑๓3๘8 คมู อื การศกึ ษานกั ธรรมชน้ั เอก วธิ ุรโพธสิ ตั ว อธษิ ฐานบารมี เมื่อครั้งเสวยพระชาติเปนเนมิราชโพธิสัตว เมตตาบารมี เม่ือคร้ัง เสวยพระชาติเปน สวุ รรณสามโพธิสัตว และอุเบกขาบารมี เม่ือคร้ังเสวยพระชาติเปนมหานารท พรหมโพธิสัตว โดยทรงบําเพ็ญสมติงสบารมีท้ัง ๓๐ ใหบริบูรณในพระชาติสุดทายที่ทรงเกิดเปน พระเวสสันดร คร้ันทิวงคตก็ไปอุบัติเปนสันดุสิตเทวราช เสวยทิพยสมบัติอยูในดุสิตเทวโลก ตอ มาเม่อื บารมีแกก ลาสามารถท่จี ะบรรลพุ ระโพธิญาณได จึงรบั คาํ อาราธนาของเหลาเทพยดาจตุ ิ ลงสูพระครรภของพระมารดา ก็แลในกาลกอนท่ีพระพุทธเจาจะอุบัติข้ึนในโลก พวกพรหม ทั้งหลายในช้ันสุทธาวาสทั้ง ๕ คือ อวหา อตัปปา สุทัสสา สุทัสสี และอกนิฏฐา ไดเท่ียวปาว ประกาศไปท่ัวหม่ืนโลกธาตอุ ันเปน ธาตุแหงพทุ ธโกลาหลวา ตอนี้ไปอีกแสนป พระสัมมาสัมพุทธเจา จะบังเกิดขึ้นในโลก ถาผูใดปรารถนาจะพบพระพุทธเจา จงถือปฏิบัติบําเพ็ญทานรักษาศีล เจริญภาวนาและจงหมั่นทาํ กศุ ลกรรมตางๆ อยูเ ปนนิตยเ ถดิ ปญ จโกลาหล โกลาหล หมายถงึ ความเอกิ เกรกิ อลหมา นในหมื่นโลกธาตุ อนั เกิดจากความสงสัยโดย เหลาพรหมในหมน่ื โลกธาตเุ ที่ยวปา วประกาศ เรยี กวา ปญ จโกลาหล ๕ คอื ๑. พุทธโกลาหล เกดิ ขึน้ กอนพระพุทธเจา อบุ ัติ ๑ แสนป ๒. กปั ปโกลาหล เกิดข้นึ กอ นกัปจะพนิ าศ ๑ หม่นื ป ๓. จักกวัตตโิ กลาหล เกดิ ข้ึนกอ นพระเจา จักรพรรดอิ บุ ตั ิ ๑๐๐ ป ๔. มังคลโกลาหล เกดิ ขึ้นกอนพระพทุ ธองคจะแสดงมงคล ๑๒ ป ๕. โมเนยยโกลาหล เกดิ ขน้ึ กอนที่จะมคี นทลู ถามถึงโมไนยปฏบิ ัติ ๗ ป ปญจบุพพนิมติ เม่ือกาลหนึง่ แสนปลว งไปแลว ปญจบุพพนิมติ สงิ่ ทเ่ี ปนเครอ่ื งหมายบอกใหทราบกอนวา จะตองจตุ จิ ากเทวโลกแนนอนไดปรากฏแกส ันดสุ ิตเทวราช มี ๕ ประการ คือ ๑. ทพิ ยบปุ ผาท่ีประดบั พระวรกายเหี่ยวแหง ๒. ทพิ ยภูษาเครอ่ื งทรงเศรา หมอง ๓. พระเสโทไหลออกจากชองพระกัจฉะ (รักแร) ๔. พระสรรี กายมีอาการปรากฏชรา ๕. พระทยั กระสับกระสา ยเปน ทุกขเ บ่อื หนายเทวโลก เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 138

 1๑3๓9๙ วชิ า พุทธานพุ ุทธประวัติ การที่ปญจบพุ พนิมิตปรากฏแกพ ระสันดุสิตเทวราชเชนนี้ ยอมเปนเหตุใหเหลาเทพยดา ในโลกธาตุทั้งส้ินทราบวา สันดุสิตเทพบุตรนี้ คือ พระสัพพัญูโพธิสัตวเปนแนแท จึงพรอมกัน ทูลอาราธนาเพ่ือใหพระองคจ ุตลิ งไปบงั เกดิ ในมนษุ ยโ ลก ปญจมหาวโิ ลกนะ ในกอนท่ีพระโพธิสัตวจะรับคําอาราธนาเพื่อมาอุบัติในมนุษยโลกน้ัน ไดพิจารณาดู ปญ จมหาวโิ ลกนะ คือ การตรวจดูความเหมาะสมอันยง่ิ ใหญ ๕ ประการ ซ่ึงพระโพธิสัตวพิจารณา ดูความเหมาะสมในดานตางๆ กอนท่ีจะตัดสินพระทัยใหปฏิญาณรับคําอาราธนาของเหลา เทพยดาในการท่ีจะจตุ จิ ากเทวโลกไปเกดิ ในมนษุ ยโลก ประกอบดวย ๑. กาล กาลทจ่ี ะเสด็จอบุ ตั ิ ขอพจิ ารณาดูความเหมาะสมเก่ยี วกับอายกุ าลของมนุษยที่ ตอ งมีอายุอยรู ะหวาง ๑๐๐ ป ถงึ ๑ แสนป ๒. ทวีป ทวีปท่ีควรจะเสด็จอุบัติ ขอพิจารณาดูทวีปคือแผนดินอันเปนที่อาศัยอยูของ มนุษย มี ๔ ทวีป พระพุทธเจา จะอุบัติขนึ้ เฉพาะในชมพทู วปี เทา นน้ั ๓. ประเทศ ประเทศที่ควรจะเสด็จอุบัติ ขอพิจารณาความเหมาะสมเกี่ยวกับประเทศ คอื ชาตภิ ูมิหรอื ดนิ แดนท่จี ะเสด็จอบุ ัติ พระพุทธเจา จะอุบัตขิ ึ้นเฉพาะในมัชฌิมประเทศเทา น้ัน ๔. สกุล สกุลที่ควรจะเสด็จอุบัติ ขอพิจารณาดูสกุลหรือพระชาติวงศท่ีจะอุบัติ พระพุทธเจา จะอบุ ตั ิในสกุลกษัตรยิ หรอื พราหมณต ามกาลทชี่ าวโลกยกยอ งวา สงู สุด ๕. มารดา พระมารดาที่ควรจะเขาถือปฏิสนธิในพระครรภ คือ พิจารณาดูสตรีท่ีมี ความเหมาะสมจะเปนพระมารดาโดยตองเปนสตรีที่ไมโลเลในบุรุษ รักษาเบญจศีลเปนนิตยและ บําเพ็ญบารมมี าถงึ แสนกัป พระโพธิสัตวครั้นทรงพิจารณาเห็นความบริบูรณแหงปญจมหาวิโลกนะจึงทรงรับคํา อาราธนาของเทพยดาและทาวมหาพรหม เสด็จจุติจากทิพยสถานลงไปถือปฏิสนธิ ในพระครรภ ของพระนางสิรมิ หามายาพระอัครมเหสีของพระเจาสุทโธทนะผูครองเมืองกบิลพัสดุ แควนสักกะ ในวนั เพ็ญเดือน ๘ ปร ะกา กอ นพทุ ธศกั ราช ๘๐ ป เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 139

1๑4๔๐0 คูมอื การศกึ ษานกั ธรรมชนั้ เอก เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 พระนางสริ มิ หามายาทรงสบุ ินนมิ ติ ในครั้งนั้น นครกบิลพัสดุมีงานนักขัตฤกษ ประชาชนตางพากันเลนนักขัตฤกษ สนุกสนานร่ืนเริงไปทั่วพระนคร เม่ืองานนักขัตฤกษดําเนินมาถึง ๗ วัน ประจวบกับเปนวัน อาสาฬหปรุ ณมี คอื วันเพ็ญเดือน ๘ พระนางสิริมหามายาทรงสุคนธวิเลปนะลูบไลดวยของหอม ทรงเลนนักขัตฤกษและโสรจสรงน้ําหอม ๑๑ กระออม และบริจาคมหาทานดวยทรัพย ๔ แสน กหาปณะ เสวยโภชนาหารอันประณีต จากนนั้ จึงทรงอธษิ ฐานสมาทานอุโบสถศลี แลวเสด็จเขาสู หอ งบรรทมอันเปนมงคลสิริไสยาสนเ หนือพระแทนเขา สนู ิทรารมณ ในราตรยี ามสุดทา ย พระนางทรงสุบินวา “ทาวมหาราชท้งั ๔ มายกพระนางไปพรอมทั้ง พระแทนบรรทมนําไปสูปาหิมพานต วางไวบนแผนมโนศิลาภายใตตนรังโดยมีนางเทพธิดาทูล เชิญไปสรงสนานในสระอโนดาต ชําระวรกายใหหมดจดผุดผองแลวฉลองพระองคดวยทิพยภูษา ทรงลูบไลดวยของหอมประดับดวยบุปผชาติอันเปนทิพยแลว เทพธิดาก็เชิญเสด็จข้ึนบรรทม ณ กนกวมิ านบนยอดหริ ญั ครี ีท่ไี มไกลจากสุวรรณครี ี ขณะนัน้ พญาเศวตกุญชรเชอื กหนึ่งชูงวงถือ ดอกบัวขาวมีกล่ินหอมเขามาภายในกนกวิมาน และไดทําประทักษิณพระนาง ๓ รอบ แสดง อาการประหนึง่ วาจะเขา ไปสพู ระอุทรเบ้ืองขวาของพระนาง” คร้ันพระนางสิริมหามายาทรงต่ืนจากบรรทม ในขณะเดียวกันน้ันหม่ืนโลกธาตุทั้งสิ้น ก็เกิดกัมปนาทหว่ันไหวเปนเหตุนาอัศจรรยยิ่ง ซึ่งเปนบุพพนิมิตในการท่ีพระโพธิสัตวเสด็จ ปฏิสนธิในพระครรภของพระมารดา พระเจาสุทโธทนะ ทรงโปรดใหพราหมณปาโมกขทํานายพระสุบิน พราหมณาจารย กราบทลู พยากรณวา พระโอรสในพระครรภของพระราชเทวีจะเปนอัครบุรุษผูเลิศและมีอานุภาพ มาก ถาสถิตอยูในฆราวาสวิสัย จักไดเปนพระจักรพรรดิมหาราช ถาเสด็จออกบรรพชาจักได ตรสั รเู ปน พระสมั มาสัมพทุ ธเจาเปน พระศาสดาเอกในโลก พระโพธสิ ตั วป ระสตู ิ จําเนียรกาลตอมา พระนางสิริมหามายาทรงพระครรภถวนทศมาส มีพระประสงคจะ เสด็จไปยังกรุงเทวทหะซึ่งเปนนครชาติภูมิของพระองค ก็แลในวันนั้นเปนวันวิสาขปรุณมี เวลาเชาพระนางสิริมหามายาประทับพระเสลี่ยงทองเสด็จไปพรอมดวยขาราชบริพารออกจาก พระนครดําเนินไปจนลุถึงลุมพินีวันสถาน ซึ่งตั้งอยูระหวางกรุงกบิลพัสดุและกรุงเทวทหะ ติดตอกัน อันวาลุมพินีวันน้ันเปนรมณียสถานท่ีบริบูรณดวยรุกขชาตินานาชนิด มีทั้งบุปผชาติ 140

 1๑4๔1๑ วชิ า พทุ ธานพุ ุทธประวัติ หลายสายพันธุ พระนางสริ มิ หามายาเสด็จประพาสอุทยาน ดาํ เนนิ ไปทต่ี น รัง (สาละ) ทรงเออ้ื มไป จับก่ิงรังแตพอพระหัตถถึงก่ิงรังเทานั้นก็บังเกิดลมกัมมชวาตประชวรพระครรภ ขาราชบริพาร ตางรบี จัดผูกมานแวดวงภายใตต นรงั พระนางประทบั ยืนหันพระปฤษฎางคอิงกับตนรัง พระหัตถ ขวาเหนยี่ วกง่ิ รัง โดยผนิ พระพกั ตรไปทางทศิ บูรพา และประสูติพระโอรส พระโพธิสัตวพอประสูติแลวทอดพระเนตรไปในทิศท้ัง ๑๐ แตไมปรากฏผูใดจะ เสมอเหมือนพระองคจึงหันพระพักตรสูทิศอุดรดําเนินไปได ๗ กาว ทรงเปลงพระสุรเสียงอัน ไพเราะประดุจเสียงของทาวมหาพรหม (มีลักษณะ ๘ ประการ คือแจมใส ๑ ชัดถอยชัดคํา ๑ หวานกลอมใจ ๑ เสนาะโสต ๑ หยดยอย ๑ ไมเครือไมแหบพรา ๑ ซ้ึง ๑ กังวาน ๑) ซึ่งเรียกวา อาสภิวาจา วา “เราเปนผูเลิศในโลก เราเปนผูประเสริฐสุดในโลก เราเปนผูเจริญที่สุดในโลก ชาตนิ เ้ี ปน ชาติสุดทา ยภพใหมไ มมีอีกแลว” ในกาลนน้ั ทง้ั หมื่นโลกธาตกุ ็ปรากฏหวน่ั ไหวเกิดโอภาสแสงสวางไปทั่วสากลโลกท้ังปวง สําหรับการเปลงอาสภิวาจาของพระโพธิสัตวพอประสูติจากพระครรภของพระมารดา สามารถ เปลง วาจาสีหนาท (องอาจดจุ ราชสีห) หรอื อาสภิวาจาได มี ๓ พระชาติ คอื ๑. พระชาตทิ เี่ ปนพระมโหสถโพธสิ ตั ว ๒. พระชาตทิ ี่เปนพระเวสสันดรโพธสิ ัตว ๓. พระชาตสิ ุดทา ยทีเ่ ปนพระสทิ ธัตถะทต่ี รสั รูเปนพระพทุ ธเจา สหชาติ ๗ ในวนั ที่พระโพธิสตั วประสูติ มีบุคคล สตั วแ ละสงิ่ ของท่ีบังเกิดในวันเดียวกันน้ัน เรียกวา สหชาติ ประกอบดวย ๑. พระนางพิมพา (ยโสธรา) ผูเ ปนพระมารดาของพระราหลุ กุมาร ๒. พระอานนท ผูเปนพทุ ธอุปฏฐาก ๓. กาฬุทายี อํามาตยผ ไู ปกราบทลู ใหเสด็จกลับกรุงกบลิ พัสดุ ๔. ฉันนะ อาํ มาตยผูต ามเสดจ็ ในวนั ทเี่ สด็จออกบรรพชา ๕. มากณั ฐกะ มา ทีท่ รงในวันเสด็จออกบรรพชา ๖. ตน อสั สัตถพฤกษหรอื ศรมี หาโพธ์ิ ตน ไมเ ปน ทปี่ ระทับนั่งตรัสรูอรยิ สัจ ๗. ขุมทรัพยทงั้ ๔ ทิศ คอื สังขะ เอละ อปุ ปละ และปณุ ฑรกิ ะ เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 141

1๑๔4๒2 คูมอื การศกึ ษานกั ธรรมชน้ั เอก อสติ ดาบสเขา เฝา เมื่อพระราชกุมารประสูติได ๓ วัน กาฬเทวิลดาบสหรืออสิตดาบส ผูไดสมาบัติ ๘ (รูปฌาน ๔ และอรูปฌาน ๔) ซึ่งมีความสนิทกับราชสกุลศากยะมาชานาน ไดเขาเฝาเยี่ยม พระราชกุมาร พระเจาสุทโธทนะโปรดใหเชิญพระโอรสมาเพ่ือจะอภิวาททานอสิตดาบส แตขณะนั้นพระบาททั้ง ๒ ของพระราชกุมารกลับไปปรากฏอยูเหนือศีรษะของทานดาบสซึ่งเปน เหตุอัศจรรยยิ่ง อสิตดาบสสะดุงตกใจจึงกระทําอภิวาทที่พระบาทพระราชกุมาร แมพระเจา สุทโธทนะมหาราชก็ทรงยกพระหัตถข้ึนอภิวันทนาดวยสําคัญในพระโอรสวาเปนประดุจ ทา วมหาพรหม กาฬเทวิลดาบส เม่ือพิจารณาเห็นพระลักษณะแหงพระโพธิสัตวอันบริบูรณไปดวย มหาปุรสิ ลกั ษณะ ๓๒ ประการ กร็ ูแนชัดวา พระราชกมุ ารองคน ี้ จกั ไดตรัสรูเ ปนสพั พญั ูพทุ ธเจา อยางแนแท จึงกราบทูลพระเจาสุทโธทนะใหทรงทราบ แลวทูลลากลับไปยังสํานักของตน พลางดาํ ริวา “อาตมา คงไมมีชีวิตอยูทันพอจะไดเห็นพระราชกุมารไดตรัสรูเปนพระสัพพัญูเจา แตนาลกะผูเปนหลานของเราจะไดทันเห็น” กาฬเทวิลดาบสไปยังบานนองสาวของตน และ บอกความแกนาลกะผูเปนหลาน โดยแนะนําใหหลานออกบวชอยูรอพระราชกุมารจะเสด็จออก บรรพชาในโอกาสขางหนา ฝายนาลกมาณะผูไดบําเพ็ญกุศลบารมีใหบริบูรณมาสมควรแลว เม่ือสดบั ขา วอันเปนมงคลก็เกิดความเบิกบานใจและเช่ือคําของทานดาบสผูเปนลุง ในกาลตอมา จึงไดถือเพศเปนบรรพชิต โดยต้ังจิตอธิษฐานวา “ทานผูใดเปนอุดมบุคคลในโลก ขาพเจาจะขอ บรรพชาเฉพาะสํานักของทานผูนั้น” จากน้ัน จึงบายหนาไปทางทิศอันเปนท่ีสถิตแหงพระสิทธัตถะ นมัสการดว ยเบญจางคประดิษฐ แลวออกจากเคหสถานไปบําเพ็ญธรรมอยูทีป่ าหิมพานต ทาํ นายพระลักษณะและขนานพระนาม พระราชกุมารประสูติได ๕ วัน พระเจาสุทโธทนะมหาราช โปรดใหจัดพิธีโสรจสรงและ ขนานพระนามตามขัตติยราชประเพณี พระองคโปรดใหเชิญพราหมณาจารย ๑๐๘ คน ผูสําเร็จไตรเพท (ฤคเวท ๑ สามเวท ๑ ยชุรเวท ๑) มาฉันโภชนาหารในพระราชนิเวศน แลว คัดเลือกพราหมณผูมีความเชี่ยวชาญในการทํานายพระลักษณะ ๘ คน พราหมณผูไดทําหนาท่ี ทํานายพระลักษณะของพระราชกมุ าร มีรายนาม ดังนี้ ๑. รามพราหมณ ๒. ลักษณะพราหมณ ๓. ยญั ญพราหมณ ๔. ธชุ พราหมณ เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 142

 1๑4๔3๓ วชิ า พุทธานพุ ุทธประวตั ิ ๕. โภชนพราหมณ ๖. สุทตั ตพราหมณ ๗. สยุ ามพราหมณ ๘. โกณฑัญญพราหมณ พราหมณ์ทงั ๘ พิจารณามหาปุริสลักษณะ ๓๒ ประการ กับทังพระอนุพยัญชนะ ๘๐ ประการ ของพระราชกุมารอยา่ งครบถว้ นแล้ว พราหมณาจารย์ ๗ คน ยกนิวมอื ขนึ ๒ นิว และกราบทลู พยากรณ์ว่าพระราชกุมารองคน์ ี มบี ุญญาธกิ ารทไี ดบ้ ําเพญ็ มาบรบิ รู ณ์แลว้ จกั มคี ติ เป็น ๒ คอื ถา้ ดาํ รงอยใู่ นเพศฆราวาสจกั ไดเ้ ป็นพระเจา้ จกั รพรรดมิ หาราช ถา้ เสดจ็ ออกบรรพชา จกั ไดต้ รสั รเู้ ป็นพระสมั มาสมั พทุ ธเจา้ ฝายโกณฑัญญพราหมณผูมีอายุนอยกวาพราหมณทั้ง ๘ คน เมื่อพิจารณาถี่ถวน แลว ยกนิ้วมอื ขน้ึ เพยี งนิว้ เดยี ว กราบทูลทํานายพระลักษณะวา “พระราชกุมารองคนี้ จักสถิตอยู ในฆราวาสวิสัยหามิได จะเสด็จออกบรรพชาและไดตรัสรูเปนพระสัมมาสัมพุทธเจา เปน พระศาสดาเอกของโลกอยางแนแท” หลังจากเสร็จพิธีทํานายพระลักษณะแลวพราหมณท้ัง ๘ คน ไดพรอมใจกันถวาย พระนามพระราชกุมารวา สิทธัตถะ แปลวาผูมีความตองการสําเร็จ หรือผูสําเร็จประโยชน ตามตองการ แตประชาชนนยิ มเรยี กตามโคตรวา พระโคตมะหรือพระโคดม ในคัมภีรอรรถกถากลาววา พระเจาสุทโธทนะ ทรงต้ังพระนามของพระราชโอรสไว ๒ คือ สิทธัตถะและอังคีรสะหรืออังคีรส (ผูมีพระรัศมีโอภาสจากพระสรีระ) ทรงเสนอใหพราหมณ ทงั้ ๑๐๘ คน เลอื กขนานพระนามใดพระนามหนึ่ง แตในท่สี ุดกเ็ ลือกพระนามวา สิทธัตถะ อันเปน พระนามที่รูกันโดยทั่วไป สวนพระนามวา อังคีรส ก็มีปรากฏใชแทนพระองคในพระไตรปฎก หลายแหง พระนางสิริมหามายาทิวงคต เมื่อพระราชกมุ ารประสูติได ๗ วนั พระนางสิริมหามายาเสด็จทิวงคตไปอุบัติเปนเทวดา ในดุสิตเทวโลก ตามคติธรรมดาแหงสตรีผูเปนพระมารดาพระโพธิสัตวในชาติสุดทาย เพื่อไมให สัตวอ่ืนมารวมครรภพระมารดาเดียวกัน พระเจาสุทโธทนะ จึงทรงมอบภาระการอภิบาลดูแล พระสิทธัตถะแกพระนางปชาบดีผูเปนพระมาตุจฉา (นา) ซึ่งเปนพระกนิษฐภคินีของพระนาง สริ มิ หามายา ตอมาพระองคจึงทรงสถาปนาพระนางปชาบดีเปนพระอัครมเหสี พระนางปชาบดีโคตมี ถึงแมพระนางจะมีพระโอรสและพระธิดา คือนันทกุมารและรูปนันทา แตก็ไมไดทรงอภิบาล พระโอรสและพระธิดาท้งั สองนน้ั ใหยง่ิ ไปกวาเจา ชายสิทธตั ถะแตป ระการใดเลย เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 143

เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 144 144

145 145 เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3

เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 146 146

147 147 เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3

1๑๔4๘8 คมู อื การศกึ ษานกั ธรรมชนั้ เอก เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 สัมโพธิญาณจึงออกบรรพชา” พระเจาพิมพิสารมหาราช ทรงอนุโมทนาขอใหพระองคไดประสบ ความสําเร็จในพระโพธิญาณสมดังพระประสงคเทอญ และไดตรัสขอปฏิญญาวา “ถาพระองคได บรรลุสมั มาสัมโพธญิ าณแลว ขอจงเสด็จกลบั มาเทศนาโปรดดวยเถิด” ทรงศกึ ษาในสาํ นักดาบส ในเบื้องตน สิทธัตถบรรพชิตเสด็จไปสูสํานักของอาฬารดาบส กาลามโคตร ทรงศึกษา ลทั ธิของอาจารยอ าฬารดาบสจนสาํ เรจ็ สมาบตั ิ ๗ คอื รปู ฌาน ๔ และอรูปฌาน ๓ เวนเนวสัญญา นาสัญญายตนะ เปนการศึกษาจบส้ินวิชาในสํานักนี้ ตอจากน้ัน จึงเสด็จไปยังสํานักของอุทกดาบส รามบุตร ทรงศึกษาลัทธิในสํานักน้ี ก็ไดสําเร็จสมาบัติ ๘ คือ รูปฌาน ๔ และอรูปฌาน ๔ โดย ตอมา ทา นอุทกดาบส รามบุตร เห็นวา สิทธตั ถบรรพชติ สามารถเรียนจบลัทธิในสํานักของตนได บริบูรณดแี ลว จงึ ตง้ั ใหเปนอาจารยเสมอตน ฝายพระสิทธัตถะ ทรงเห็นวาลัทธิของอาจารยทั้ง ๒ เปนเพยี งสันติวหิ ารธรรม (ธรรมอันเปน อบุ ายเพื่อยังใจใหสงบอยูเปนสุขเทาน้ัน) หาใชทางสําเร็จ โพธิญาณเพื่อใหถึงความดับกิเลสและทุกขทั้งปวงไม ทรงปรารภที่จะประกอบความเพียรดวย พระองคเอง จึงลาออกจากสํานักของอาจารยอุททกดาบส รามบุตร เสด็จจาริกไปโดยลําดับ จนกระท่ังลุถึงตําบลอุรุเวลาเสนานิคม ทรงเห็นวา เปนสถานท่ีอันรื่นรมยเหมาะแกการบําเพ็ญ เพยี รของบรรพชิต การบาํ เพญ็ ทกุ รกริ ิยา โกณฑัญญพราหมณ เปนผูหน่ึงในจํานวนพราหมณ ๘ คน ที่ไดพยากรณ พระลักษณะ ของพระสิทธัตถราชกุมาร เมื่อทราบวาพระองคเสด็จออกบรรพชาแลวจึงชักชวนมาณพ ผูเปน บุตรของพราหมณ ๔ คน คือ วัปปะ ภัททิยะ มหานามะ และอัสสชิ ออกบวชและตามไปปฏิบัติ อุปฏฐากพระมหาบุรุษดวยหวังวา เม่ือพระองคไดตรัสรูธรรมแลว ก็จักแสดงธรรมแกพวกตน ใหไดรูต ามบา ง ฝายพระสิทธัตถะ ทรงปรารภถึงการทําความเพียรทุกรกิริยาใหถึงท่ีสุดแหงความเพียร อยา งอุกฤษฏ ในรงุ เชา พระองคดําเนินบิณฑบาตตามปกติ แตทรงดําริปริวติ กอยวู า “หากยังกงั วล กับการแสวงหาอาหารอยหู าสมควรไม” จาํ เดิมแตนนั้ มา เม่ือประทับใตตน ไมใดทม่ี ผี ลรับประทาน ไดก็จะเสวยผลทหี่ ลนจากตนไมนน้ั แลผอ นเสวยอาหารบิณฑบาตใหลดนอยลงจนกระทั่งไมเสวย เลย จําเดิมแตลดอาหารและตัดอาหารเสียทั้งสิ้น มหาปุริสลักษณะและอนุพยัญชนะก็อันตรธาน 148

 1๑4๔9๙ วชิ า พุทธานพุ ทุ ธประวัติ ไปส้ิน พระมังสะและพระโลหิตเหือดแหงซูบผอมย่ิง มีเพียงแตพระตจะ (หนั ง) หุมพระอัฐิ (กระดูก) พระวรกายออนเพลียอิดโรยจนกระทั่งถึงวิสัญญีภาพ (สลบ) ลมลงไป เมื่อไดสัญญา ฟนคืนสติก็ดําริวา “อาตมา ยังประกอบดวยลมหายใจนับวายังเปนความพยายามท่ีหยาบอยู” จึงทรงกล้ันลมหายใจ เม่ือลมหายใจไมอาจออกทางชองพระนาสิกและพระโอษฐไดสะดวก ก็ดั้นดนไปจะออกทางโสตทวาร แตเม่ือไมอาจออกได ก็ตลบขึ้นไปบนพระเศียร บังเกิดเวทนา อยางแรงกลาทําใหปวดพระเศียร เมื่อลมไมมีทางออกจึงหวนลงกลับสูพระอุทรทําใหเสียด พระอุทรอยา งแสนสาหัส ก็ไมสามารถจะบรรลคุ ณุ ธรรมพเิ ศษใดไดเลย การทาํ ทกุ รกิริยา ๓ วาระ การบําเพ็ญเพียรดวยวิธีทรมานตนใหลําบากย่ิง ท่ีเรียกวาทุกรกิริยาซ่ึงพระสิทธัตถะ ทรงกระทํา มี ๓ วาระ คือ วาระท่ี ๑ ทรงกดพระทนตดวยพระทนต (กดฟนไวแนนจนลมออกหู) กดพระตาลุ (เพดานปาก) ดวยพระชิวหา (เอาล้ินดุนเพดานปาก) แมจะเกิดทุกขเวทนา แตพระองคยังทรงมี พระสติตงั้ มน่ั ไมฟน เฟอน และยังทําความเพียรตอไปไมยอหยอน วาระท่ี ๒ ทรงผอนและกลั้นลมอัสสาสะและปสสาสะไมใหลมหายใจเดินสะดวกทาง ชองพระนาสกิ และพระโอษฐไดรบั ทกุ ขเวทนาอยางแรงกลา กไ็ มไ ดต รสั รูธรรม วาระท่ี ๓ ทรงลดการเสวยอาหารลงโดยผอนเสวยแตวันละนอยบาง เสวยอาหาร ละเอยี ดบา ง จนพระวรกายเหยี่ วแหง เหลอื แตพระตจะและพระอัฐิ (หนังหุมกระดูก) ก็ไมไดบรรลุ พระโพธญิ าณ อุปมา ๓ ขอ ท่ีไมเ คยสดับมากอ นไดปรากฏแจม แจง แกพ ระสทิ ธตั ถะวา ๑. สมณพราหมณเหลาใด มีกายและใจไมไดหลีกออกจากกามถึงจะทําความเพียร อยา งแรงกลา ก็ไมอาจบรรลุมรรคผลได เปรยี บเหมือนไมสดท่ีชุมดวยยางท้ังแชอยูในนํ้า ไมอาจสี ใหเ กดิ ไฟได ๒. สมณพราหมณเหลาใด มีกายหลีกออกจากกามแลว แตยังมีความยินดีในกาม แมจะประกอบความเพียรอยางแรงกลาเพียงใด ก็ไมอาจบรรลุคุณวิเศษได เปรียบเหมือนไมสด ทชี่ มุ ดว ยยาง แมจะวางอยบู นบกกไ็ มอ าจสีใหเกิดไฟได ๓. สมณพราหมณเหลาใด มีกายและใจหลีกออกจากกามแลว แมจะไดรับทุกขเวทนา อันเกิดแตความเพียรหรือไมก็ตาม ก็อาจบรรลุธรรมพิเศษได เปรียบเสมือนไมท่ีแหงสนิทแลว ปราศจากยาง และวางอยบู นบกยอมสีใหเกิดไฟขึน้ ได เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 149

เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 150 150

 1๑5๕1๑ วชิ า พุทธานพุ ุทธประวัติ ทรงสุบินนิมติ ในราตรีของวันขึ้น ๑๔ คํ่า เดือน ๖ ขณะที่พระสิทธัตถะบรรทมหลับ ทรงสุบินนิมิต ๕ ประการ มคี วามวา ๑. ขณะพระองคทรงบรรทมหงายเหนือพื้นปฐพี พระเศียรหนุนเขาหิมพานตเปน พระเขนย พระหัตถซายหยัง่ ลงในมหาสมทุ รทศิ ตะวันออก พระหัตถขวาและพระบาทท้ังคูหยั่งลง ในมหาสมุทรทางทิศใต ๒. หญาแพรกเสนหน่งึ งอกจากพระนาภสี ูงขนึ้ ไปจนถงึ ทองฟา ๓. หมหู นอนเปน อันมาก ขาวบา งดําบางไตข้ึนมาแตพ้ืนพระบาทท้ังคู ปกปดลําพระชงฆ (แขง) หมด และไตข้ึนมาถงึ พระชานุ (หวั เขา) ๔. ฝูงนก ๔ จําพวก ที่มีสีตาง ๆ กัน คือ เหลือง เขียว แดง และดํา ไดบินมาแตทิศ ทั้ง ๔ ลงมาจบแทบพระบาท แลว กลับกลายเปน สีขาวไปทงั้ สน้ิ ๕. พระองคเสด็จข้นึ ไปเดินจงกรมบนยอดภูเขาอันเต็มไปดวยอาจม (มูตรและคูถ) แต อาจมน้ันมไิ ดเ ปรอะเปอ นพระบาทแตประการใด คร้ันทรงตื่นจากบรรทม ทรงดําริถึงสุบินท้ัง ๕ ประการ และทรงพยากรณสุบินนิมิต ทง้ั ๕ ขอ ดวยพระปรีชาญาณแหงพระองคเองวา ขอท่ี ๑ พระองคจ ะไดตรสั รเู ปนพระสัมมาสัมพุทธเจา ขอท่ี ๒ พระองคจะไดประกาศสัจธรรม แสดงมรรค ผล และนิพพานแกทวยเทพและ มวลมนษุ ย ขอ ที่ ๓ คฤหสั ถและพราหมณท งั้ หลายจะเขามาเฝาพระองคเ ปน อนั มาก ขอที่ ๔ ชาวโลกท้ัง ๔ วรรณะ คือ กษัตริย พราหมณ แพศย ศูทร เม่ือมาเขาเฝา พระองคแ ลว จะรูท ั่วถงึ ธรรมอนั บรสิ ทุ ธิ์หมดจดได ขอ ท่ี ๕ แมพ ระองคจะมลี าภสกั การะตางๆ อันชาวโลกจากทุกทิศนํามาถวายดวยความ ศรัทธาเล่อื มใส แตพ ระองคกม็ ิไดมีพระทยั ของตดิ อยูใ นปจจยั เหลา นัน้ นางสชุ าดาถวายขาวมธุปายาส ครั้นทรงพยากรณพระสุบินนิมิตดังน้ีแลว ทรงกระทําพระสรีรกิจชําระพระวรกาย แลว ดาํ เนินไปประทบั ณ ควงไมอัสสัตถพฤกษ (ตน ศรีมหาโพธ)ิ ในเชาวันข้ึน ๑๔ คํ่า เดือน ๖ ในเชา วันน้นั นางสุชาดาซ่งึ ไดจ ัดเตรียมขา วมธปุ ายาสอันประณีตและของอื่นสาํ หรับเปน เคร่อื งบวงสรวง เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 151

๑1๕5๒2 คูมอื การศกึ ษานกั ธรรมชน้ั เอก เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 เทพยดาไวพรอมแลว ไดส่ังนางปุณณทาสีใหไปทําความสะอาดบริเวณสถานท่ีภายใตตนไทร นางปุณณทาสีเมอ่ื ไปเหน็ พระสิทธัตถะประทับน่ังอยูที่โคนตนไทรใหญน้ัน ก็เขาใจวา เปนเทวดา ท่ีมาน่ังคอยรับเคร่อื งพลีกรรมจึงรบี กลับไปแจงตอนางสชุ าดาผเู ปน เจา นาย นางสุชาดาพรอมดวยบริวารไดนําขาวมธุปายาสอันประณีตและเคร่ืองบูชาอ่ืนๆ ไปยัง ตน ไทรใหญ แตเม่ือเห็นพระสทิ ธัตถะก็มจี ิตโสมนสั และศรัทธายงิ่ จงึ นาํ ขาวมธปุ ายาสเขาไปถวาย พรอมทั้งถาดทอง และกลาววา มโนรถ คือ ความปรารถนาของขาพเจาสําเร็จฉันใด ขอส่ิงที่ พระองคปรารถนาจงสําเร็จฉนั นน้ั เถดิ พระสิทธัตถะทรงถือถาดขาวมธุปายาส ดําเนินไปยังริมฝงแมน้ําเนรัญชรา ทรงปนขาว มธปุ ายาสได ๔๙ ปน แลวทรงเสวยทีละคําจนหมดแลว จากนั้น ทรงลอยถาดในแมนํ้าเนรัญชรา โดยทรงอธิษฐานวา “ถาอาตมา จะไดตรัสรูพระสัมมาสัมโพธิญาณแลว ขอใหถาดนี้จงลอยทวน กระแสน้ําขึ้นไปเถิด” ขณะน้ัน ปรากฏอัศจรรยถาดทองไดลอยทวนกระแสน้ําไปไกลประมาณ ๘๐ ศอก แลวพลนั จมลงในแมนาํ้ พอตะวันบายคลอยเขาสายัณหสมัย พระสิทธัตถะเสด็จจากปารังไปยังตนศรีมหาโพธ์ิ ระหวางทางทรงรับหญาคา ๘ กํามือจากโสตถิยะพราหมณ เมื่อดําเนินไปถึงโพธิมณฑลแลวทรง ปูลาดหญาคาโดยทรงอธิษฐานใหเปนรัตนบัลลังก แลวประทับนั่ง ทรงผินพระพักตรสูทาง ทศิ บูรพา และหันพระปฤษฎางคสูลําตน มหาโพธิ์ ทรงนงั่ ขดั สมาธิ ต้ังพระวรกายตรงทรงดํารงสติมั่น เจริญอานาปานสติภาวนา ดวยพระทัยที่มุงมั่นแนวแนวา “ถากมลสันดานยังไมพนอาสวกิเลส ตราบใด แมเลือดจะเหือดแหงไปเหลือแตหนัง และกระดูกก็ตาม เราจะไมลุกขึ้นจากบัลลังกนี้” จากนัน้ ทรงเรม่ิ บาํ เพ็ญเพียรทางจิต (เจรญิ สมถะและวิปสสนา) ทรงผจญกบั พญาวสวตั ดมี าร พญาวสวัตดีมาราธิราช ผูคอยตามขัดขวางการบําเพ็ญเพียรของพระสิทธัตถะมาโดย ลําดบั มีดํารวิ า “สิทธัตถะปรารถนาจะพน วสิ ยั แหงเราไป จะตองทําอันตรายไมใหพนวิสัยแหงเรา ไปได” จึงเรียกประชุมพลเสนามารเพื่อหาวิธีขัดขวางการบําเพ็ญเพียรของพระสิทธัตถะ โดยให เนรมิตกายมีประการตางๆ พรอมกับยกขบวนทัพมารไปสูตนศรีมหาโพธิ์และเขาทําการพุงรบ ทําอันตรายโดยประการตางๆ พระสิทธัตถะเม่ือทรงเห็นพญามารข่ีชางพลายคิรีเมขละมา พรอมดวยเหลาพลเสนามารเขามาใกลเชนนั้น ทรงรําพึงในพระหฤทัยวา “...ขาศึกจํานวนมาก จะมากระทาํ ยาํ ยตี อ่ เรา แต่บดั นี พระมารดา พระบดิ าและเหล่าพระประยรุ ญาตทิ งั พนี องญาติมิตร ท่ีจะเปนท่ีพึ่งและชวยรบปจจามิตร ก็ไมมีแลว เวนเสียแตบารมีเทาน้ัน...” จึงทรงใชบารมี ๓๐ ประการ และบุรุษโยธา ๗ ประการ คือ ศรัทธา วิริยะ สติ สมาธิ ปญญา หิริ และโอตตัปปะ 152

 1๑5๕๓3 วชิ า พุทธานพุ ุทธประวัติ เขาตอสูกับพญามารจนทําใหพญามารพายแพถึงกับยกหัตถขึ้นวันทาพรอมกับกลาวสรรเสริญ แลวหลีกหนีไปทันที พระสิทธัตถะทรงผจญตอสูและสามารถใชบารมีธรรมขับเหลาหมูมารท้ังหลาย ใหพายหนีไป ในกาลคร้ังน้ัน พระองคทรงชนะหมูมารท่ีเรียกวา ทรงมารวิชัย ไดในกอนที่ พระอาทิตยจ ะอัสดงคตในย่าํ คา่ํ ของวันขนึ้ ๑๔ คาํ่ เดอื น ๖ ตรัสรู ปฐมยาม ยามที่ ๑ ลวงเขาราตรีปฐมยาม พระสิทธัตถะทรงเจริญสมาธิภาวนา ยังสมาบัติ ๘ ใหบังเกิดขึ้นแลว ทรงบรรลุปุพเพนิวาสานุสสติญาณความระลึกชาติหนหลังของ พระองคไดดวยกําลังแหงอภิญญา โดยปฏิโลมถอยหลังไปต้ังแตรัตนบัลลังกอาสนจากหนึ่งชาติ สองชาติจนกระทงั่ หาประมาณมิได มัชฌมิ ยาม ยามท่ี ๒ ลวงเขามัชฌิมยาม ทรงบรรลุจุตูปปาตญาณ หรือทิพพจักขุญาณ ทรงมีทิพยจักษุท่ีลวงจักษุมนุษยสามารถเห็นเหลาสัตวที่จุติและบังเกิดในที่ตํ่าชา และประณีต มีผิวพรรณทรามหรือผิวพรรณงามแตกตางกัน มีทุคติและสุคติตามสมควรแกอกุศลและกุศล ท่ีทําไว เหมือนบุรุษอยูในท่ีสูงใกลทางสี่แพรงยอมสามารถมองเห็นเหลาชนท่ีสัญจรไปมาจาก ทห่ี นงึ่ ไปสูอีกท่หี น่ึงได ฉะนั้น ปจฉิมยาม ยามท่ี ๓ เขาปจฉิมยาม ทรงหย่ังพระญาณลงพิจารณาปจจยาการ ในปฏจิ จสมุปบาท เปน ตน วา เพราะมอี วิชชาเปนปจ จยั จงึ เกดิ สงั ขาร เปนปจจยั ท่อี าศยั กนั และกัน เกิดขึ้นอันเปนท่ีเกิดแหงกองทุกข ทรงเห็นถึงการดับกองทุกขท้ังมวลวาเม่ืออวิชชาดับสังขาร ยอ มดบั ไปดว ยทรงพิจารณาโดยอนโุ ลมและปฏโิ ลม แลในอรุณสมัยขณะที่พระอาทิตยเริ่มทอแสงจับขอบฟา พระสิทธัตถะทรงไดบรรลุ อาสวักขยญาณ คือ ญาณหยั่งรูธรรมเปนท่ีส้ินไปแหงอาสวะท้ังปวง ตรัสรูอริยสัจสําเร็จ พระสัพพัญตุ ญาณดบั สน้ิ อาสวะกเิ ลสเปน สมจุ เฉทปหาน ในขณะนั้น ความมหัศจรรยบังเกิดข้ึน คือ หม่ืนโลกธาตุบันลือล่ันดวยการหว่ันไหวแหงปฐพีดล พระทศพลจึงเปลงสีหนาทเปน ปฐมอุทานประดจุ จะเยยตัณหา ดวยพระคาถาวา อเนกชาติ สํสารํ ดงั นี้ เปน ตน พระสิทธตั ถะทรงบรรลุโพธิญาณสาํ เรจ็ เปน พระสัมมาสัมพทุ ธเจาในเวลาอรุโณทัย แหงวัน วิสาขปุรณมีขึ้น ๑๕ คํ่า ดิถีเพ็ญกลางเดือน ๖ ประกา ณ ภายใตตนอัสสัตถพฤกษ ซ่ึงตอมา เรียกวา ตนพระศรีมหาโพธ์ิ ใกลริมฝงแมนํ้าเนรัญชรา ตําบลอุรุเวลาเสนานิคม แควนมคธ ปจจุบันสถานท่ีตรัสรูตั้งอยูทางฝงตะวันตกของแมน้ําเนรัญชรา ตําบลโพธิคยาหรือพุทธคยา ประเทศอนิ เดยี เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 153

1๑๕5๔4 คมู อื การศกึ ษานกั ธรรมชนั้ เอก เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 ปริจเฉทที่ ๓ วา ดว ยการเสวยวมิ ตุ ตสิ ขุ สัตตมหาสถาน เมื่อพระสิทธัตถะไดตรัสรูเปนพระสัมมาสัมพุทธเจา แลวประทับเสวยวิมุตติสุข ณ สถานทีต่ า งๆ รวม ๗ สถาน แหงละ ๑ สปั ดาห เทากับ ๔๙ วัน โดยเรียกสถานที่ประทับเสวย วมิ ตุ ตสิ ุขนัน้ วา สตั ตมหาสถาน หมายถึงสถานที่สาํ คัญ ๗ แหง มีดังน้ี สัปดาหท่ี ๑ ประทับบนรัตนบัลลังกภายใตตนพระศรีมหาโพธ์ิ ทรงพิจารณา ปฏิจจสมุปบาทโดยอนุโลมและปฏิโลมตามลําดับ และทรงเปลงพระอุทานตลอดยามท้ัง ๓ แหงราตรีน้นั คือ ปฐมยาม วาเม่ือใดธรรมทั้งหลายปรากฏแกพราหมณผูมีความเพียรเพงอยู เม่ือนั้น ความสงสยั ของพราหมณน ั้นยอ มสิ้นไปเพราะมารแู จง ธรรมวาเกิดแตเ หตุ มัชฌิมยาม วาเมื่อใดธรรมท้ังหลายปรากฏแกพราหมณผูมีความเพียรเพงอยู เมื่อน้ัน ความสงสัยของพราหมณน นั้ ยอมสนิ้ ไป เพราะมารูแจงความสิ้นไปแหงปจจัยทั้งหลายวาเปนเหตุ สิน้ แหงผลทงั้ หลาย ปจฉิมยาม วาเมื่อใดธรรมท้ังหลายปรากฏแกพราหมณผูมีความเพียรเพงอยู เมื่อน้ัน พราหมณยอมกําจัดมารและเสนามารเสียได ดุจพระอาทิตยอุทัยกําจัดความมืดทําใหอากาศ สวางได ฉะนั้น สัปดาหท่ี ๒ เสด็จลงจากรัตนบัลลังกไปทางทิศอีสานของตนศรีมหาโพธ์ิ ประทับยืน ทอดพระเนตรเพง ไปที่ตนพระศรีมหาโพธิ์ โดยมิไดกระพริบพระเนตรตลอด ๗ วัน สถานที่น้ันจึง ไดชือ่ วา อนมิ สิ เจดยี  สัปดาหท่ี ๓ เสด็จประทับอยูระหวางตนพระศรีมหาโพธ์ิกับอนิมิสเจดีย ทรงเนรมิต ที่จงกรมขน้ึ และทรงจงกรมอยเู ปน เวลา ๗ วัน สถานทน่ี ัน้ จึงไดชอื่ วา รตั นจงกรมเจดยี  สัปดาหที่ ๔ ประทับน่ังขัดสมาธิในเรือนแกวซ่ึงเทวดาเนรมิตถวายในทิศพายัพแหงตน พระศรีมหาโพธิ์ ทรงพิจารณาพระอภิธรรมเปนเวลา ๗ วัน เมื่อทรงพิจารณาถึงมหาปฏฐานท่ีมี ปจจัย ๒๔ ประการ พระฉัพพรรณรังสี คือรัศมี ๖ ประการ ก็ปรากฏโอภาสแผซานออกจาก พระสรรี กายแวดลอ มไปโดยรอบประมาณ ๑๒ ศอก สถานท่แี หง น้จี งึ ไดช่อื วา รัตนฆรเจดยี  154

155 155 เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3

เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 156 156

157 157 เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3

เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 158 158

 1๑๕5๙9 วชิ า พทุ ธานพุ ุทธประวัติ ปริจเฉทที่ ๔ วาดวยการประทานเอหภิ กิ ขอุ ปุ สัมปทา ปญ จวัคคยี อุปสมบท ภายหลังจากท่ีทานโกณฑัญญะไดดวงตาเห็นธรรมสิ้นความสงสัยในอันที่จะประพฤติ พรหมจรรยตามคําสอนแหงพระสัมมาสัมพุทธเจาแลวจึงทูลขอบวช พระพุทธองคโปรดประทาน อุปสมบทใหดวยพระดํารัสวา “ทานจงเปนภิกษุมาเถิด ธรรมอันเรากลาวดีแลว จงประพฤติ พรหมจรรยเพื่อทําท่สี ดุ แหงทกุ ขโ ดยชอบเถิด” การอุปสมบทดวยวิธีน้ี เรียกวา เอหิภิกขุอุปสัมปทา เปนวิธีท่ีใชเฉพาะพระพุทธเจา เทา นนั้ พระอัญญาโกณฑัญญะจงึ เปนภิกษุรูปแรกท่อี ปุ สมบทดวยวธิ ีเอหิภิกขุอุปสมั ปทา และเปน พระสงฆรูปแรกในพระพุทธศาสนา ถือวา มีสังฆรัตนะ คือ พระพุทธ พระธรรม และพระสงฆ เกิดขึ้นแลวในโลก เปนเหตุใหพระรตั นตรัยครบบรบิ ูรณ ณ ปา อิสปิ ตนมฤคทายวนั เมอื งพาราณสี ตอมาพระพุทธองคไดตรัสปกิณกเทศนาโปรดปญจวัคคียท่ีเหลืออีก ๔ ทาน คือ วัปปะ ภัททิยะ มหานามะ และอัสสชิ เมื่อจบธรรมเทศนาลง ท้ัง ๔ ทานไดดวงตาเห็นธรรมและทูลขอบวช ในพระพทุ ธศาสนา พระพุทธเจาไดป ระทานอปุ สมบทใหดว ยวิธเี อหภิ ิกขุอุปสัมปทา ทรงแสดงอนตั ตลักขณสูตร พระสัมมาสัมพุทธเจา เมื่อทรงเห็นวาพระปญจวัคคียมีอินทรียแกกลาสมควรท่ีจะไดฟง ธรรมเทศนาเพื่อบรรลุมรรคผลเบ้ืองสูงตอไป จึงทรงแสดง อนัตตลักขณสูตร วาดวยลักษณะ ที่ไมใชตัวตนแหงเบญจขันธ โดยทรงยกลักษณะของขันธ ๕ คือ รูป เทนา สังขาร และวิญญาณ ขน้ึ แสดงใหเ หน็ เปนอนัตตา ภิกษุปจ วคั คยี ทัง้ ๕ กําหนดพจิ ารณาตามกระแส แหงพระธรรมเทศนา จิตก็หลุดพนจากอาสวะไมยึดม่ันถือม่ันดวยอุปาทานไดบรรลุอรหัตตผลสําเร็จเปนพระอรหันต ในครั้งนน้ั จงึ มีพระอรหนั ตเ กิดขึ้นแลว ในโลก ๖ องค พรอมท้งั องคพ ระสัมมาสมั พระพทุ ธเจา เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 159

เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 160 160

161 161 เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3

๑1๖6๒2 คมู อื การศกึ ษานกั ธรรมชนั้ เอก เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 ปริจเฉทท่ี ๕ วาดวยการประกาศพระพุทธศาสนา สงพระสาวกไปประกาศพระพุทธศาสนา พระสัมมาสัมพุทธเจา ทรงปรารภถึงการประกาศเผยแผพระศาสนาใหเจริญรุงเรือง เพื่อประโยชนส ุขแกม หาชนและการประดิษฐานพระพทุ ธศาสนาในมนั่ คงตอไป ทรงพจิ ารณาเห็นวา กรุงราชคฤห แควน มคธ มคี วามอุดมสมบูรณและมเี จา ลัทธหิ ลายสาํ นกั ถา แสดงธรรมโปรดมหาชน เหลานี้ใหเกิดความเล่ือมใสไดแลว ยอมจะเกิดประโยชนตอการประกาศเผยแผและจะทําให การประดิษฐานพระศาสนาไดสะดวกและรวดเร็วยิ่งขึ้น เพราะเจาลัทธิตางๆ หรือศาสดาเหลานั้น มีผูนับถือมีศิษยานุศิษยจํานวนมาก จึงโปรดใหประชุมพระอรหันตสาวก ๖๐ องค แลวตรัสวา วิมุตติธรรมอันยอดเย่ียมที่ตถาคตบรรลุ เธอท้ังหลายก็บรรลุแลว บวงทั้งหลาย ท้ังท่ีเปนของทิพย ทั้งที่เปนของมนุษยซึ่งตถาคตและเธอท้ังหลายก็พนแลว เธอท้ังหลาย จงเที่ยวจาริกไปตาม คามนิคมชนบทตางๆ เพื่อประโยชนและความสุขแกมหาชนเปนอันมาก จงแสดงธรรมมีคุณ ในเบื้องตน ทามกลางและท่ีสุด เธอจงประกาศพรหมจรรยอันบริสุทธิ์บริบูรณโดยสิ้นเชิง พรอ มอรรถและพยัญชนะ และจงแยกกันไปแหง ละองค แมเ รา กจ็ ะไปยังอุรุเวลาเสนานิคม ภายหลังแตท่ีสาวก ๖๐ องค ดาํ เนินจาริกไปประกาศพระพทุ ธศาสนา ปรากฏวามีผูศรัทธา เล่ือมใสจํานวนมากเพิ่มขึ้นเปนลําดับ เม่ือมีกุลบุตรขอบวช พระสาวกก็จะพาไปเฝาพระพุทธองค เพ่ือประทานอุปสมบทแกกุลบุตรเหลานั้นเปนคร้ังๆ ไป พระพุทธองคทรงเห็นความลําบากของ บรรดาพระสาวกและกุลบุตรท่จี ะอุปสมบท จึงประทานอนุญาตใหพ ระสาวกใหอุปสมบทได เรียกวิธี อุปสมบทน้ีวา ติสรณคมนูปสัมปทา หรือไตรสรณคมนูปสัมปทา เปนวิธีอุปสมบทดวยการถึง สรณะ ๓ คือใหผูจะบวชปลงผมโกนหนวดและนุงผายอมดวยนํ้าฝาดเรียบรอยแลว เขาไปหาภิกษุ แลวน่ังคุกเขา ประนมมือกราบภิกษุทั้งหลาย จากน้ัน พระอุปชฌายบอกใหเปลงวาจาวาตามวา “ขา พเจา ขอถึงพระพุทธ ขอถึงพระธรรม ขอถึงพระสงฆวา เปนสรณะ” กลาวจบแลวใหกราบภิกษุ ทง้ั หลายก็ชือ่ วา สาํ เรจ็ เปนภกิ ษุในพระพุทธศาสนา ในครั้งนั้น การอุปสมบทจึงมี ๒ วิธี คือ เอหิภิกขุอุปสัมปทา พระพุทธองคตรัสประทาน อุปสมบทใหดวยพระองคเองและติสรณคมนูปสัมปทา วิธีท่ีภิกษุสงฆอุปสมบทใหแกกุลบุตร ผูขอบวชในพระพทุ ธศาสนา 162

 1๑6๖3๓ วชิ า พุทธานพุ ุทธประวตั ิ โปรดภัททวัคคีย เม่ือพระพุทธเจาเสด็จจาริกไปสูตําบลอุรุเวลาเสนานิคม ในระหวางทาง ณ ไรฝาย แหงหนึ่ง ทรงพบกับ ภัททวัคคีย คือ กลุมพระกุมารผูเจริญ (เด็กหนุม) จํานวน ๓๐ คน เปน พระราชโอรสแหงพระราชวงศโกศล กําลังพาภรรยาเดินเท่ียวในไรฝาย แตมีผูหนึ่งในจํานวนนั้น ไมมีภรรยา ไดนําหญิงคณิกามาดวยคนหน่ึง หญิงน้ันมีใจทุจริตเมื่อเห็นเหลาพระราชกุมาร ประมาทเลินเลอถอดเครื่องประดับวางไว จึงลักเอาเปนของตนแลวหนีไป ฝายภัททวัคคีย เมื่อไมเห็นเครื่องประดับ ก็คิดวา ถูกหญิงคณิกาลักเอาไปเสียแลว จึงพากันออกติดตามไป เมื่อ ผานไปพบพระพุทธเจาท่ีประทับพักสําราญอิริยาบถอยู ณ ไรฝายก็พากันเขาไปทูลถามวา “พระองคผูเจริญ ทรงเห็นหญิงนางหน่ึงผานมาทางน้ีบางหรือไม” พระพุทธองคตรัสถามวา “ทานท้ังหลาย การแสวงหาหญิงหรือแสวงหาตน อันไหนจะประเสริฐกวากัน” พระราชกุมาร ท้งั หมดทลู วา “การแสวงหาตนประเสริฐกวา ” จึงตรสั เทศนาอนุปพุ พิกถาและอริยสจั ๔ โปรด และ ทรงอปุ สมบทใหด ว ยเอหภิ กิ ขุอุปสัมปทาเปนภกิ ษใุ นพระพทุ ธศาสนา โปรดชฎลิ สามพี่นอง พระพุทธองคเ สด็จจารกิ ไปถึงตาํ บลอุรเุ วลาเสนานิคม ณ ทนี่ น้ั มีนักบวชชฏิล สามพี่นอง ต้ังอาศรมบําเพ็ญพรตถือลัทธิบูชาไฟ อยูใกลฝงแมน้ําเนรัญชรา พี่ชายใหญชื่ออุรุเวลกัสสปะ มีบริวาร ๕๐๐ คน นองชายคนกลางช่ือวา นทีกัสสปะมีบริวาร ๓๐๐ คน และนองชายคนเล็ก ช่ือวา คยากัสสปะมีบริวาร ๒๐๐ คน ในครั้งน้ัน พระศาสดาเสด็จไปขอพักอาศัยท่ีอาศรมและ ทรงแสดงฤทธิ์ดวยประการตางๆ ทําใหอุรุเวลกัสสปะหายสําคัญผิดคลายทิฏฐิมานะ แต อุรเุ วลกสั สปะยังมที ิฏฐแิ รงกลา เพราะถอื ตนวา เปน พระอรหันต พระพุทธองคจึงตรัสวา “กัสสปะ ทานมิไดเปนพระอรหันต การปฏิบัติของทานมิใชทางใหถึงการบรรลุมรรคผล เหตุใดทานจึงถือ ตนวาเปนพระอรหันต” อุรุเวลกัสสปชฎิลเม่ือสดับพุทโธวาทเชนน้ันก็คลายทิฏฐิและทูลขอบวช พระพุทธองคตรสั วา “ทา นเปนอาจารยใ หญแหงชฎิล ๕๐๐ คน ขอจงบอกกลาวแกบรวิ ารท้ังหลาย ใหยินยอมพรอมกันเสียกอนเถิด ตถาคตจึงจะบวชให” อุรุเวลกัสสปชฎิลจึงใหประกาศบอกแก หมูศิษยท้ังหลายใหทราบถึงความประสงคท่ีตนจะขอบวชในสํานักของพระพุทธเจา พวกศิษย ทง้ั หมดก็ยนิ ดี จงึ พากนั ลอยเคร่ืองบรขิ ารแหง ชฎลิ แลว ขอบวชในสํานกั ของพระพุทธองค ฝายชฎิลผูเปนนองชายท้ังสองซ่ึงตั้งอาศรมอยูใตลําน้ําถัดไปเมื่อไดเห็นบริขารชฎิลลอย นํ้ามาเชนนั้น กค็ ดิ วา คงจะเกดิ เหตุรา ยแกพ ี่ชายของตน จงึ พาบริวารไปยังอาศรมของพี่ชายใหญ เมื่อเห็นพ่ีชายใหญพรอมท้ังบริวารถือบวชเปนภิกษุแลว สอบถามไดความแลวจึงพรอมใจกัน เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 163

เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 164 164

 1๑6๖5๕ วชิ า พทุ ธานพุ ุทธประวตั ิ ปริจเฉทท่ี ๖ วาดว ยพระอคั รสาวก ประวัตพิ ระสารีบุตรและพระโมคคัลลานะ สถานะเดมิ พระสารีบุตร ชื่อเดิมวา อปุ ติสสะ เกิดในตระกูลพราหมณ ณ หมูบ า นในตาํ บลนาลันทา กรุงราชคฤห แควนมคธ บิดาชื่อ วังคันตะ มารดาชื่อนางสารีพราหมณี เพราะบิดาเปนหัวหนา หมูบานอุปติสสะคาม จึงไดช่ือวา อุปติสสะ เมื่อบวชแลวสหธรรมิกเรียกทานวา พระสารีบุตร เพราะเปนบุตรของนางสารีพราหมณี พระโมคคัลลานะ ชื่อเดิมวา โกลิตะ เกิดในตระกูลพราหมณ ณ หมูบานโกลิตะคาม ในกรุงราชคฤห บิดาของทานเปนหัวหนาหมูบานโกลิตะคาม (ไมปรากฏช่ือบิดา) มาดา ชื่อ โมคคลั ลี เม่อื บวชแลว เพ่อื นสพรหมจารีเรยี กทา นวา โมคคัลลานะ เพราะเปน บตุ รของนางโมคคลั ลี อุปติสสะและโกลติ ะบวชเปนปรพิ าชก พราหมณตระกูลอุปติสสะและโกลิตะทั้งสองตระกูลนี้มีความผูกพันธดวยความนับถือกัน เปนญาติเปนมิตรสหายคุนเคยกันมานานหลายช่ัวอายุคน และเม่ือมีบุตรชายก็เปนสหายสนิท กันมาก อุปติสสะและโกลิตะเม่ือเจริญวัยข้ึนก็ไดศึกษาจนจบในศิลปศาสตรตางๆ ที่มีอยูใน สมัยน้ัน โดยท้ัง ๒ ตางมีบริวารคนละ ๒๕๐ คน เม่ือไปเท่ียวดูการละเลน ก็ไปดวยกันเสมอ จะสงั เวชหรือชนื่ ชมดีใจก็สังเวชหรือชืน่ ชมดวยกัน วันหน่งึ สหายทงั้ ๒ คนไดไปเทย่ี วชมมหรสพเชน ปกติ แตวันนัน้ มไิ ดมคี วามยินดเี หมือน ในครง้ั กอนๆ เลย เหตุเพราะบารมีญาณแกกลา จึงปรึกษากันวา “ไมมีประโยชน อันใดในการดู มหรสพน้ี อายุคนไมถงึ ๑๐๐ ป กแ็ ตกทาํ ลายเหมอื นกนั หมด หาบัญญตั มิ ไิ ด ควรทเ่ี ราจะแสวงหา โมกขธรรม” ในกาลตอมาทั้ง ๒ จึงชวนบริวารของตนรวมเปน ๕๐๐ คน ออกไปถือบวชเปน ปริพาชกเปนศิษยในสํานักของสัญชัยปริพาชกผูเปนคณาจารยใหญ ท่ีต้ังสํานักอยูในเมือง เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 165

๑1๖6๖6 คมู อื การศกึ ษานกั ธรรมชน้ั เอก เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 ราชคฤห อุปติสสะปริพาชกและโกลิตะปริพาชกไดเรียนจบลัทธิในสํานักของอาจารยสัญชัย อยางบริบูรณ แตพิจารณาเห็นวาส่ิงท่ีรูในสํานักของอาจารยสัญชัย คงไมอาจท่ีจะยังโมกขธรรม ใหบังเกิดข้ึนแกตนได จําแตเดิมนั้นมา ปริพาชกท้ัง ๒ เมื่อสดับขาววา สมณพราหมณาจารย ผูเปนปราชญเมธีมีอยูในที่ใดก็จะดําเนินไปสูสํานักแหงนั้น แลวกลาวถามปญหา โดยในทํานอง เดียวกันน้ีที่ปริพาชกท้ัง ๒ เท่ียวไปท่ัวชมพูทวีปก็หาไมพบนักปราชญเมธีผูสามารถแกปญหา โมกธรรมได จึงพากันกลับยังสํานักอาจารยสัญชัย โดยทํากติกาตอกันวา เราท้ัง ๒ ถาผูใด ไดบรรลุธรรมกอนแลว ขอจงบอกแกก นั ดว ย อุปติสสะบรรลโุ สดาปตตผิ ล อุปติสสะปริพาชก ไดพบพระอัสสชิ ผูเปนหนึ่งในพระปญจวัคคียกําลังเดินบิณฑบาตใน กรุงราชคฤห เห็นกิริยาของทานที่สํารวมเรียบรอยก็เกิดศรัทธาเลื่อมใส จึงเดินตามไป และ หลงั จากท่ที านทําภัตกจิ เสรจ็ แลว (ฉันภัตตาหาร) จงึ เขาอภวิ าททา นดวยความเคารพ แลวถามวา “อาวโุ ส อินทรียของทานผองใสยิ่งนัก ผิวพรรณบริสุทธ์ิ ทานบรรพชาในสํานักของผูใด ใครเปน อาจารยข องทาน และอาจารยของทา นกลา วสอนเชน ไร” พระอัสสชิกลาวตอบวา “อาวุโส อาตมาพ่ึงบวชใหมยังไมนาน ไมอาจจะแสดงธรรมให พิสดารได จะกลาวแตโดยยอ ” จึงกลา วธรรมโดยยอวา “ธรรมเหลาใดเกิดแตเหตุ พระตถาคต ตรัสเหตุแหงธรรมเหลาน้ัน และความดับแหงเหตุของธรรมเหลาน้ัน พระมหาสมณะ มปี กติตรัสอยางน้ี” อุปติสสะปริพาชก ฟงธรรมน้ันแลวก็ไดดวงตาเห็นธรรมวา “สิ่งใดส่ิงหน่ึง มคี วามเกดิ ข้ึนเปนธรรมดา ส่ิงน้ันท้ังหมดมีความดับเปนธรรมดา” ก็ไดบรรลุโสดาปตติผล เปนพระโสดาบัน และเม่ือทราบวา พระพุทธเจาประทับอยู ณ พระเวฬุวันวิหาร จึงนมัสการ พระอัสสชิวา ขอพระคุณทานจงไปกอนเถิด ขาพเจายังมีสหายอีกคนหนึ่งที่ทําสัญญากันไว จะตองกลบั ไปบอกเปลือ้ งปฏญิ ญากอ นแลว จงึ จะพาสหายนั้นไปสูสํานักของพระพทุ ธเจา โกลิตะบรรลโุ สดาปตติผล ฝายโกลติ ะปรพิ าชก เหน็ อปุ ติสสะเดนิ มาแตไกล คิดวา “สหายของเราชางหนาตาผองใส ย่ิงนัก ชะรอยจะไดอมตธรรมเปนแน” เมื่อท้ัง ๒ พบกัน อุปติสสะไดกลาวธรรมท่ีฟงมาจาก พระอัสสชิใหแกโกลิตะผูเปนสหายรักฟง โกลิตะผูมีบารมีแกกลาหย่ังจิตพิจารณาในธรรม กไ็ ดบรรลโุ สดาปตติผลเปนพระโสดาบันในพระพุทธศาสนา 166

 1๑6๖7๗ วชิ า พุทธานพุ ทุ ธประวตั ิ ในกาลตอ มา อุปตสิ สะและโกลติ ะพรอ มดวยบรวิ ารไดไปกราบลาอาจารยสญั ชยั ปริพาชก เพ่ือไปเฝาพระพุทธเจา โดยไดชวนทานสัญชัยไปดวยแตทานปฏิเสธ อุปติสสะและโกลิตะพรอม ทั้งบริวาร ๕๐๐ คน จึงออกเดินทางไปเขาเฝาพระศาสดา ณ พระเวฬุวันวิหาร เมื่อไดฟงธรรม ท่ีพระพุทธองคเทศนาโปรดจบลงแลว ปริพาชกที่เปนบริวารท้ังหมดไดบรรลุอรหัตตผลเปน พระอรหนั ตเวนอปุ ติสสะปริพาชกและโกลติ ะปริพาชก อุปติสสะและโกลติ ะอปุ สมบท อุปติสสะและโกลิตะพรอมดวยบริวาร รวม ๕๐๒ คน ไดทูลขออุปสมบทในสํานักของ พระศาสดาสัมมาสัมพุทธเจา ในกาลน้ัน พระองคโปรดประทานอุปสมบทใหเปนภิกษุดวยวิธี เอหิภกิ ขอุ ุปสัมปทาสาํ เร็จเปน ภกิ ษุสงฆในพระพทุ ธศาสนา พระสารบี ตุ รบรรลุอรหตั ตผล หลังจากท่ีบวชแลว พระสารีบุตร ไดจาริกตามเสด็จพระพุทธองคไปยังถํ้าสุกรขาตา เขาคิชฌกูฏ เมืองราชคฤห โดยขณะที่ทานน่ังถวายงานพัดอยู ณ เบ้ืองพระปฤษฎางคของ พระพุทธองคไดฟงธรรมเทศนาชื่อ เวทนาปริคคหสูตร ที่พระพุทธเจาทรงแสดงแกปริพาชก ผูเปนหลานชายของทานช่ือ ฑีฆนขะอคั คิเวสนโคตร ซงึ่ ไปเขา เฝาทูลถามความเห็นเก่ียวกับเร่ือง ที่ไมชอบใจในส่ิงท้ังปวง พระสารีบุตรต้ังจิตกําหนดพิจารณาไปตามกระแสธรรมเทศนา ก็ทําให จิตหลุดพนจากกิเลสาสวะไมถือมั่นอยูในอุปาทานทั้งปวง บรรลุอรหัตตผลเปนพระอรหันต ผเู ลิศดว ยปญ ญาเหมือนบคุ คลบริโภคอาหารทเ่ี ขาจดั มาเพอื่ ผูอ่นื ฉะนนั้ ในวันขึน้ ๑๕ คํ่า เดือน ๓ ภายหลังแตทท่ี านบวชแลว ได ๑๕ วัน ในครง้ั นั้น พระพุทธองคทรงแสดงเร่ืองทิฏฐขิ องคน ๓ อยา งแกฑฆี นขปรพิ าชกวา ๑. บางคนเหน็ วา สิ่งท้งั ปวงควรแกเ รา เราชอบใจหมด ๒. บางคนเห็นวา ส่งิ ทง้ั ปวงไมควรแกเ รา เราไมช อบใจหมด ๓. บางคนเห็นวา บางสง่ิ ควรแกเ รา เราชอบใจ บางส่งิ ไมควรแกเรา เราไมชอบใจ จากนั้น จงึ ตรสั ธรรมเทศนาชื่อ เวทนาปรคิ คหสตู ร เพ่ือใหก าํ หนดพจิ ารณารางกาย อันมีความแตกทําลายไปในท่ีสุดอันบุคคลไมควรยึดม่ันถือมั่นดวยทิฏฐิมานะ ฑีฆนขะ พิจารณา ตามกระแสธรรมกไ็ ดบรรลโุ สดาปต ตผิ ลเปนพระอรยิ บคุ คลในพระพทุ ธศาสนา เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 167

1๑๖6๘8 คูมอื การศกึ ษานกั ธรรมชน้ั เอก เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 งานประกาศพระศาสนา พระสารีบุตรเถระ ภายหลังแตทานบรรลุอรหัตตผลแลวปรากฏวาเปนผูมีปญญา เฉียบแหลมและแตกฉานในปฏิสัมภิทาญาณ ทานมีบทบาทสําคัญในการปฏิบัติศาสนกิจเผยแผ พระพทุ ธศาสนาใหแพรห ลายและเจริญรุงเรืองอยางมาก สมดังที่พระพุทธองคทรงยกยองวาเปน พระธรรมเสนาบดี คือ เสนาบดีผูบัญชาการกองทัพธรรมของพระศาสดาสัมมาสัมพุทธเจา ผูท รงเปน พระธรรมราชา โดยพระสารีบุตรสามารถอธิบายขยายเน้ือความขอความที่พระพุทธองค ตรสั ไวเ พียงยอๆ ใหพ ิสดารกวา งขวางลึกซง้ึ ไดดจุ เดยี วกับพระบรมศาสดา เมอื่ ครง้ั พระพุทธองคเ สด็จไปประทับอยูที่เมืองเทวทหะ โปรดใหภิกษุผูเขาเฝาเพื่อทูลลา ไปปจฉาภูมชิ นบทใหไปลาพระสารีบุตร เพราะทรงเห็นวา พระสารีบุตรเปนพระมหาเถระที่ภิกษุ ท้งั หลายพึงศกึ ษาในปฏิปทาจริยาวัตร ดังมีพระพุทธดํารัสวา “ดูกอนภิกษุท้ังหลาย เธอท้ังหลาย จงคบหาสารีบุตรและโมคคัลลานะเถิด ท้ัง ๒ น้ีเปนบัณฑิต อนุเคราะหเพื่อนพรหมจรรย สารีบุตร เปรียบเหมือนมารดาผูใหกําเนิดทารก โมคคัลลานะ เปรียบเหมือนผูบํารุงเลี้ยงทารก สารีบุตร ยอมแนะนาํ ในโสดาปต ตผิ ล โมคคัลลานะยอ มแนะนําในผลข้นั สงู ขึน้ ไป ตาํ แหนงอคั รสาวก พระศาสดาโปรดต้ังพระสารีบุตรเถระเปน พระอัครสาวกเบื้องขวา พรอมกับทรง ยกยองไวในตําแหนง เอตทัคคะวา เลิศกวาภิกษุทั้งหลายในทางผูมีปญญามาก ดังมี พระดาํ รัสวาดูกอนภกิ ษทุ ั้งหลาย สารีบุตร เปนผูเ ลิศกวาภกิ ษทุ งั้ หลายผมู ีปญญามาก ปรินพิ พาน พระสารีบุตรเถระ เมื่อเขาสมาบัติพิจารณาอายุสังขารแหงตนแลว เห็นวาจะดํารงอยูได เพียง ๗ วัน จึงดําริวา “จักนิพพานในสถานท่ีใด พระราหุลนิพพานไปท่ีบัณฑุกัมพลศิลาอาสน พระอัญญาโกณฑัญญะไปนิพพานที่สระฉัททันตในหิมวันตประเทศ” ทานปรารภถึงมารดาวา “มารดาเรานี้ ไดเปนมารดาของพระอรหันตถึง ๗ องค แตจิตใจยังไมเล่ือมใสในพระรัตนตรัยเลย อุปนิสัยแหงมรรคผลจะพึงมีแกมารดาเราหรือไมหนอ ก็ทราบวา มีอุปนิสัยแหงพระโสดาบันอยู” จากน้ันจึงพรอมดวยภิกษุ ๕๐๐ รูป เขาไปกราบทูลลาพระพุทธองค พระองคตรัสถามวา “สารีบุตร 168

 1๑6๖9๙ วชิ า พุทธานพุ ุทธประวัติ เธอจักนิพพานท่ีไหน” พระมหาเถระกราบทูลวา ขาพระองคจักไปนิพพานที่บานมารดาของ ขาพระองค พระผมู พี ระภาคเจา ตรัสวา “สารีบตุ ร เธอจงกาํ หนดกาลนนั้ โดยควรเถดิ สารีบุตร บรรดา ภิกษทุ ง้ั หลายผอู าวุโสนองๆ ของเธอจะพึงเห็นพี่อยางเธอหาไดยาก ฉะนั้น เธอจงแสดงธรรมแก นองๆ เพอื่ เปนที่ต้งั แหง ความระลึกถึงสาํ หรับในกาลครั้งนี้กอนเถดิ ” เมื่อพระพุทธองคประทานโอกาสเชนน้ัน พระธรรมเสนาบดีสารีบุตร จึงเหาะข้ึนไปใน อากาศและแสดงธรรมแกภิกษุท้ังหลาย แลวลงมาถวายบังคมลาพระพุทธองคเพ่ือเดินทางไปยัง ตําบลนาลันทา พระผูมีพระภาคเจาทรงพระเมตตาคุณไดดําเนินไปสงถึงหนาพระคันธกุฎี พระสารีบุตรกระทําประทักษิณเวียนรอบพระพุทธองคพรอมกับประคองอัญชลีกราบทูลวา “ในท่ีสุดแหงอสงไขยแสนกัปลวงแลว ขาพระองคไดหมอบลงแทบบาทมูลแหงพระอโนมทัสสี สัมมาสัมพุทธเจา ตั้งปณิธานปรารถนาตอพระองค แลบัดน้ีมโนรถของขาพระองคสําเร็จ สมประสงคต ั้งแตกาลที่ไดเห็นพระพุทธองคเปนปฐมทัศนะแลว ก็บัดนี้ เปนปจฉิมทัศนะแหงการ ไดเห็นพระพุทธองคผูเปนนาถะของขาพระองค” ทูลเพียงเทานี้ แลวถวายบังคมลาบายหนา ออกจากพระเชตะวันมหาวิหารมุงหนาสูตําบลนาลันทา เม่ือพระสารีบุตรและพระจุนทะนองชาย พรอ มดว ยภกิ ษบุ รวิ ารเดินทางถึงหมูบ า นอุปตสิ สะคาม ซง่ึ เปนภูมิลําเนาเดิม มารดาและอปุ เรวตะ มาณพ ผเู ปน หลานไดนมัสการและปฏิสนั ถารตอนรบั พระมหาเถระและภิกษุบรวิ ารทงั้ หลาย ในเวลาคํ่า พระสารีบุตร เกิดปกขันธิกาพาธอยางแรงกลาถึงกับอาเจียนเปนโลหิต มารดาของทา นนง่ั เฝาอยูท่ีหนาประตูหองดวยความเมตตาเปนหวงพระมหาเถระผูเปนบุตร และ ในราตรีน้ันแล เหลาเทพยดาตางพากันมาเยี่ยมพระมหาเถระ มีทาวจาตุมมหาราช ทาวโกสีย ทาวสันดุสิต ทาวมหาพรหม เปนอาทิ พระมหาเถระจึงไดกลาวกับมารดาวา “โยมแม ทาวมหาพรหมองคนี้ ในวันที่พระพุทธเจาประสูติไดเอาตาขายมารองรับ และถวายการ บํารุงรักษาอยูเปนนิตย” นางสารีพราหมณีโยมมารดาเมื่อฟงเชนนั้นก็ดําริวา อานุภาพแหงบุตร ของเรายังปรากฏถึงเพียงนี้ อานุภาพแหงพระพุทธเจาผูเปนพระศาสดาของพระสารีบุตร คงย่งิ ใหญกวานเี้ ปน แนแ ท พระธรรมเสนาบดีสารีบุตร ไดแสดงธรรมโปรดโยมมารดาโดยพรรณนาถึงพระพุทธคุณ ยังมารดาใหมีใจเบิกบานในธรรมขององคพระสัมมาสัมพุทธเจา นางสารีพราหมณี ก็ไดบรรลุ โสดาปตติผลเปนพระอริยบุคคลในพระพุทธศาสนา สมดังปรารถนาของพระสารีบุตรท่ีมุงหวัง สนองคุณแหง มารดาใหไ ดม ีศรทั ธาในพระรัตนตรยั ในขณะนน้ั พระสารบี ตุ รเถระถามพระจุนทะวา ขณะน้ีเวลาเทาไร เมื่อทราบวา ใกลอรุณ วันใหมแลว จึงใหนิมนตภิกษุท้ังหลายมาประชุมพรอมกัน แลวกลาววา “ผูอาวุโส ตลอดเวลา เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 169

๑1๗7๐0 คมู อื การศกึ ษานกั ธรรมชน้ั เอก เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 ๔๔ พรรษาท่ีทานทั้งหลายติดตามผมมา กรรมใดที่ไมชอบใจอันจะพึงมีแกทานทั้งหลาย ขอจง ยกโทษแกผ มดว ยเถิด” พวกภกิ ษกุ ลา วตอบวา “ขาแตพ ระมหาเถระ ตลอดเวลาท่ีพวกผมติดตาม ทานมา ไมมีกรรมอันใดของทานที่ไมชอบใจแกพวกผมเลย หากพวกผมอาจประมาทในส่ิงใด สงิ่ หน่งึ ตอทานแลว ขอโปรดยกโทษใหพวกผมดว ยเถดิ ” ในขณะอรุณสมัยปรากฏขึ้นในวันเพ็ญกัตติกมาสเดือน ๑๒ พระสารีบุตรเถระ ก็ดับขันธ ปรินิพพานดวยอนุปาทิเสสนิพพาน พระจุนทะ ผูนองชายทานพรอมภิกษุสงฆและญาติพี่นอง ไดทําพิธีฌาปนกิจถวายเพลิงสรีระของพระมหาเถระใหสําเร็จเรียบรอยดวยดี แลวนําอัฐิธาตุ ไปถวายพระพุทธเจา พระองคโปรดใหสรางพระเจดียบรรจุอัฐิธาตุพระธรรมเสนาบดีสารีบุตร ไวท่ีซมุ ประตูของพระเชตวนั มหาวหิ าร เมืองสาวตั ถี แควน โกศล ธรรมภาษติ พระสารบี ุตรมหาเถระผูเปนพระธรรมเสนาบดีมีวาทธรรมหรือคาถาสุภาษิตที่ทานกลาว สอนหรือแสดงแกภิกษุผูเปนศิษยตลอดถึงพุทธบริษัทไวในท่ีตางๆ จํานวนมาก ขอแสดงไว ณ ทีน่ ้ีเพียงบางสวน ดงั น้ี ๑. บุคคลใดสมบูรณดวยศลี สงบระงับ มีสติ มคี วามดําริชอบ มปี กติเพง พินิจ ไมประมาท ยินดีในอารมณภายในคือกัมมัฏฐานภาวนา มีจิตต้ังมั่นดีแลวอยูผูเดียว ยินดีดวยปจจัยตามมี ตามได นักปราชญท้ังหลายเรียกบุคคลนัน้ วา ภกิ ษุ ภิกษุเมอื่ บริโภคอาหารจะเปนของสดหรอื แหงก็ตาม ไมพึงติดใจจนเกนิ ไป พึงเปน ผู มีทองพรองมอี าหารพอประมาณ มสี ตอิ ยยู ังอีก ๔- ๕ คํา จะอ่ิมควรหยุดฉันแลวด่ืมน้ําแทน เทาน้ี ก็เปนการเพยี งพอเพือ่ อยูสบายของภิกษุผมู จี ติ มุง พระนพิ พาน ๒. บุคคลพึงวากลาวกัน พึงส่ังสอนกันและพึงหามกันจากธรรมของอสัตบุรุษ บุคคลท่ี ทําอยา งนีย้ อมเปนท่รี กั ของพวกคนดี แตไมเ ปนทีร่ กั ของพวกคนไมด ี ๓. บุคคลไมควรวางใจในคนบางพวก ไมวาจะเปนคฤหัสถหรือบรรพชิต เพราะ เบือ้ งตนแมเปน คนดีภายหลังอาจเปน คนไมดไี ปได หรือเบื้องตนเปนคนไมดีแตภายหลังกลับเปน คนดไี ด ๔. บุคคลผสู งบเวนจากการทําความชว่ั พูดดวยปญญาไมฟ ุงซา น ยอ มกําจัดบาปธรรม ทั้งหลายได เหมอื นลมพัดใบไมใหรว งหลนไปฉะนั้น 170

171 171 เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3

1๑๗7๒2 คมู อื การศกึ ษานกั ธรรมชน้ั เอก เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 พิจารณาธรรมตามท่ีพระพุทธเจาตรัสสอนน้ัน ก็ไดบรรลุอรหัตตผลเปนพระอรหันตใน พระพุทธศาสนา ภายหลังแตทท่ี า นบวชแลวได ๗ วนั งานประกาศพระศาสนา พระมหาโมคคัลลานะ เปนพระมหาเถระท่ีเปนกําลังสําคัญในการประกาศเผยแผ พระพุทธศาสนา ปฏิบัติภารธุระงานพระศาสนาใหป ระสบผลสาํ เร็จตามพระพุทธประสงคประกอบ กับวา ทา นเปน ผมู ฤี ทธมิ์ าก คอื สามารถแสดงฤทธติ์ างๆ ไดด วยกาํ ลงั แหง สมาธิจิต จึงใชฤทธานุภาพ ใหเปนประโยชนในการประกาศพระศาสนา โดยแสดงฤทธิ์ปราบบุคคลผูเปนมิจฉาทิฏฐิจํานวนมาก ใหคลายทิฏฐิมานะและหันมาเล่ือมใสในพระพุทธศาสนา เชนเมื่อครั้งท่ีทานจาริกอยูในเมือง ราชคฤหไดแสดงฤทธิ์ปราบเศรษฐีผูตระหน่ีคนหนึ่งช่ือวา โกสิยะจนเกิดความเลื่อมใสหันมา ใหทาน รกั ษาศลี และประกาศตนนับถอื พระรัตนตรัย นอกจากน้ีแลว เมอื่ ทา นไปยงั เทวโลกก็ถามถงึ กรรมทท่ี าํ ในครั้งที่เปนมนุษย และไปนรก ถามถึงกรรมของสัตวนรกในสมัยที่เปนมนุษย เม่ือทานกลับมาแลว ก็ไดเทศนาแกภิกษุและ ประชาชนใหเ ห็นถงึ ผลแหงกรรมดแี ละกรรมชั่ว ทําใหมีผูสนใจเขาศึกษาและ นับถือพระพุทธศาสนา เพิ่มข้ึนโดยลําดับ พระมหาโมคคัลลานะ ยังเปนพระมหาเถระที่มีความรูความสามารถในงาน กอสรางเสนาสนะ กลาวคือ ในคราวท่ีนางวิสาขามหาอุบาสิกา สรางวัดบุพพาราม เมืองสาวัตถี เพื่อถวายไวเปนวัดในพระพุทธศาสนา พระศาสดาโปรดใหพระมหาโมคคัลลานะเปน นวกัมมาธฏิ ฐายี คือผคู วบคุมการกอ สรา งในครงั้ นัน้ ตําแหนงเอตทัคคะ พระศาสดาสัมมาสัมพุทธเจาโปรดแตงตั้งพระมหาโมคคัลลานะเปน พระอัครสาวก เบื้องซาย คูกับพระสารีบุตรเถระซึ่งเปนพระอัครสาวกเบื้องขวา และทรงประกาศยกยองไวใน ตาํ แหนง เอตทัคคะวา เปน ผเู ลิศกวา ภิกษุทงั้ หลายในทางผมู ีฤทธม์ิ าก 172

 1๑7๗3๓ วชิ า พทุ ธานพุ ุทธประวัติ ปรินพิ พาน ในสมัยท่ีพระมหาโมคคัลลานะพักอาศัยอยูท่ีตําบลกาฬสิลา แควนมคธ พวกเดียรถีย เห็นรวมกันวา “พระมหาโมคคัลลานะ มีอานุภาพมากสามารถไปยังสวรรคและนรกได โดยนํา ขาวสารจากสวรรคและนรกมาบอกแกญาติมิตรในเมืองมนุษย เปนเหตุสงเสริมใหคนท้ังหลาย เลื่อมใสในพระพุทธศาสนาจํานวนมากขึ้น พวกเราตองเส่ือมความนับถือจากชนท้ังหลาย ดังน้ัน เราควรฆาบรรพชิตน้ีเสีย” พวกเดียรถียจึงบอกเร่ียไรทรัพยจากพวกอุปฏฐากของตนเพื่อนํา ทรัพยเปนคาจา งโจรใหไปฆา พระมหาโมคคัลลานะ พระมหาโมคคัลลานะ ถูกพวกโจรรับจางลอมจับ แตทานก็ทําอิทธิปาฏิหาริยหนีไปได ทุกคร้ัง พวกโจรก็พยายามลอมจับอยูถึง ๒ เดือน เม่ือถึงเดือนท่ี ๓ ทานพิจารณาเห็นวา วบิ ากกรรมท่ีเคยทําไวในอดีตชาติกําลังติดตามมาถึงแลว จะตองระงับกรรมน้ันเสียในบัดน้ี ทาน จึงยอมใหพวกโจรจับ โดยพวกโจรใชไมทุบรางกายทานจนกระดูกแตกแหลก เพราะผลกรรม ท่ีทานเคยประทุษรายทุบตีมารดาบิดาในชาติกอน พวกโจรเขาใจวาทานตายแลว จึงนํารางของ ทานไปท้ิงที่พุมไมกลางปาแหงหนึ่ง แตพระมหาโมคคัลลานะยังไมมรณภาพ โดยไดสํารวมสติ ดําริวา “จะไปกราบทูลลาพระศาสดาเสียกอนจึงจะนิพพาน” จึงทําการเยียวยาสรีระกายตน ประสานใหมนั่ ดว ยกําลงั แหงฌาน แลวเหาะไปเฝา พระพุทธองค พระพุทธเจาตรัสถามวา “โมคคัลลานะ เธอจักนิพพานท่ีไหน เมื่อไร” พระโมคคัลลานะ กราบทูลวา “ขาพระองคจักนิพพานในวันน้ี ณ ตําบลกาฬสิลา” ในลําดับนั้น พระพุทธองคตรัสวา “โมคคัลลานะ ถาเชนนั้น เธอจงแสดงธรรมแกตถาคตกอน เพราะแตนี้ไปการเห็นพระสาวก เชนเธอจะไมมีแลว” พระมหาโมคคัลลานะจึงไดสําแดงปาฏิหาริยโดยเหาะขึ้นไปในอากาศ และ เทศนาธรรมแลวกลับลงมาถวายอภิวาทพระศาสดา พรอมกับกราบทูลลาปรินิพพาน โดยได ปรนิ พิ พาน ณ ตําบลกาฬสิลา แควนมคธ ในวันส้ินเดือน ๑๒ (แรม ๑๕ ค่ําเดือน ๑๒) ภายหลังจาก พระสารบี ุตรปรนิ พิ พานแลว ๑๕ วัน พระผมู พี ระภาคเจาทรงจุดเพลิงฌาปนกิจสรีระของพระโมคคัลลานะ ในขณะนั้นปรากฏ ฝนดอกไมท ิพยตกลงมาโดยรอบประมาณ ๑ โยชน โดยมีพุทธบริษัทมาสักการะอัฐิธาตุของทาน ตลอด ๗ วนั พระพุทธองคโปรดใหสรางเจดียบรรจุอัฐิธาตุของพระมหาโมคคัลลานะไว ณ ท่ีใกล ซมุ ประตูพระเวฬุวนั มหาวิหาร กรงุ ราชคฤห แควนมคธ เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 173

1๑7๗๔4 คูมอื การศกึ ษานกั ธรรมชนั้ เอก เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 ธรรมภาษติ พระมหาโมคคัลลานะ เปนพระมหาเถระซ่ึงเปนกําลังสําคัญองคหนึ่งในการเผยแผ พระพุทธศาสนา มขี อ ธรรมหรอื วาทธรรมทเ่ี ปนคาถาสภุ าษิตท่ีทา นกลาวสอนหรือแสดงไวจํานวน มาก ในทน่ี ้ีขอนํามาแสดงไวเ พียงบางสวนเทานน้ั ดังนี้ “...ไฟยอมไมต้งั ใจวา เราจะเผาไหมค นพาลเลย แตคนพาลตา งหากที่เขา ไปหาไฟทีก่ ําลัง ลุกอยูใหไหมตนเอง ฉันใด ดูกอนมาร ทานประทุษรายพระตถาคตน้ันแลว ก็จักเผาตนเอง เหมือนคนพาลถกู ไฟเผาเอง ฉันน้นั มารใจบาปตัวทา นเปนมารคอยแตจะประทุษรายพระตถาคต พระองคน ้นั ก็ตอ งพบแตบาปมใิ ชบญุ หรอื ทานเขาใจวา บาปจะไมใ หผ ลแกเ รา ดูกอนมารผูมุงแตความตาย เพราะทานไดทํากรรมส่ังสมบาปมาตลอดกาลนาน ทานจง ปลกี ตวั จากพระพุทธสาวกเสยี อยา สรา งความหวังวาจะเบียดเบียนภิกษทุ ัง้ หลายอกี เลย...” ในขอ ธรรมนี้ พระมหาโมคคลั ลานะกลา วธรรมภาษิตที่ปาเภสกฬาวันเพ่อื กาํ ราบมารที่มา เขารบกวนพระรตั นตรัย จนเปน เหตใุ หม ารนนั้ ระทมใจไดห ายไป ณ ทนี่ นั่ 174

วชิ า พทุ ธานพุ ทุ ธประวัติ 1๑7๗5๕ ปริจเฉทที่ ๗ วา ดว ยพระมหากัสสปะและพระมหากจั จายนะ ๑. ประวตั ิพระมหากสั สปเถระ สถานะเดิม พระมหากัสสปะ ช่ือเดิมวา ปปผลิ แตคนทั่วไปนิยมเรียกตามโคตรวา กัสสปะ บิดาช่ือ กปละ เปนพราหมณตระกูลมหาศาล ในหมูบ านพราหมณช ื่อ มหาติฏถะ เมืองราชคฤห แควนมคธ สว นมารดาของทา นไมปรากฏชือ่ กสั สปะไดเลา เรียนจบไตรเพทตามลัทธิพรามหณ เมื่อมีอายุได ๒๐ ป บิดามารดาจัดพิธี อาวาหมงคลกับภัททกาปลานี หญิงสาววัยอายุ ๑๖ ป ผูเปนธิดาของพรามหณโกสิยโคตร แหงสาครนคร แควนมคธ ตระกูลท้ังสองนี้เปนตระกูลท่ีมั่งคั่งมีทรัพยสมบัติมาก กัสสปะและ ภัททกาปลานีไมประสงคท่ีจะแตงงานกันเลย แตทั้ง ๒ แตงเพื่อใหเปนไปตามความประสงคของ มารดาบิดาทั้ง ๒ ฝายเทานัน้ ดังนั้น จึงปรากฏวา ทัง้ คไู ดอยดู ว ยกันฉันสามภี รรยาแตเ พียงในนาม เทานั้น โดยทั้ง ๒ ตางมุงมั่นในการประพฤติพรหมจรรยเสมอมา เมื่อบิดามารดาของท้ังสองฝาย ลวงลับไปสามีภรรยาท้ัง ๒ มีความคิดเห็นเหมือนกันวา ผูครองเรือนตองคอยนั่งรับบาปท่ีผูอ่ืน ทาํ ไมด ี และดําริเห็นวา ฆราวาสวสิ ัยคับแคบเปนทางมาแหง กเิ ลสธลุ ี ทั้งคูมใี จเบ่ือหนายในโลกิยะ ฆราวาสสมบตั ิ จึงไดออกจากเรอื นแหง ตนไปถือเพศเปนนกั บวชอทุ ศิ ตอ พระอรหนั ตในโลก เมอื่ ทัง้ ๒ ดาํ เนินไปถึงทาง ๒ แพรง ไดปรึกษากันวา การเดินทางรวมกันเชนนี้เปนการ ไมสมควร เพราะทําใหผูพบเห็นติเตียนได จึงแยกทางกันไป โดยนางภัททกาปลานีไปทางซาย และก็ไดดําเนินไปถึงสํานักภิกษุณีแหงหน่ึงแลวขอบวชเปนภิกษุณี บําเพ็ญเพียรในธรรมจนได สําเร็จเปนพระอรหันต ตอมาภัททกาปลานีภิกษุณีไดรับเอตทัคคะวาเปนผูเลิศในทางระลึกชาติ ในหนหลังได ฝายกัสสปะหรือปปผลิมาณพผูออกเดินทางไปทางขวา ไดพบพระพุทธเจา ขณะที่ พระองคเสด็จไปประทับภายใตตนพหุปุตตนิโครธ (ตนไทร) ท่ีอยูระหวางเขตเมืองราชคฤหและ นาลนั ทา เมื่อเหน็ พระอาการอนั งบสงา งามดวยพระฉพั พรรณรังสที ีแ่ ผซา นออกไปจากพระวรกาย จงึ สาํ คญั วา ทา นผนู ี้ตอ งเปนพระอรหันตและดําริตอวา ผูน้ีจักเปนพระศาสดาของเรา เราจักบวช เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 175

๑1๗7๖6 คมู อื การศกึ ษานกั ธรรมชนั้ เอก เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 อุทศิ ตอพระศาสดาพระองคน้ี เกดิ เลอ่ื มใสจึงนอมตวั ลงเดนิ เขาไปเฝา กระทําอภิวาท ๓ คร้ัง แลว เปลงวาจาวา “ขาแตพระองคผูเจริญ ขอพระองคจงเปนพระศาสดาของขาพระองค ขาพระองค เปน สาวก” ในลําดับนั้น พระพุทธองคตรัสวา กัสสปะ ถาเธอพึงทําความเคารพนับถือนี้แกแผนดิน แผน ดนิ น้ันกไ็ มสามารถจะรองรับได ความเคารพนับถืออันเธอผูรูความท่ีตถาคตเปนผูมีคุณมาก อยางนี้กระทําแลว ยอมไมทําแมขนของตถาคตใหไหวได เธอจงน่ังลงเถิด กัสสปะ ตถาคตจะให มรดกธรรมแกเธอ กัสสปะอุปสมบท กัสสปมาณพไดทูลขออุปสมบท พระพุทธองคจึงประทานอุปสมบทใหกัสสปะเปนภิกษุ ดวยการใหรบั พระพทุ ธโอวาท ๓ ขอ ท่ีเรยี กวา โอวาทปฏิคคหณปู สัมปทา มีความวา ๑. กัสสปะ เธอพึงศึกษาวา เราจักเขาไปต้ังความละอายและความยําเกรงอยาง แรงกลา ไวในภกิ ษุ ทงั้ ทเี่ ปน เถระ เปน นวกะ (ผูบวชใหม) และผเู ปนมัชฌมิ ะ ๒. ธรรมอยางใดอยางหนึ่งประกอบดวยกุศล เราจักตั้งใจฟงธรรมน้ันและพิจารณา เนื้อความแหง ธรรมนนั้ ๓. เราจักไมละสติท่ีไปในกาย (กายคตาสติ) คือพิจารณารางกายเปน อารมณ ในพระพุทธโอวาทน้ี ขอท่ี ๑ ทรงสอนเนนใหมีหิริและโอตตัปปะในเพื่อนภิกษุดวยกัน ขอท่ี ๒ ใหเงี่ยโสตะฟงธรรมคือใหต้ังใจฟงกุศลธรรมทั้งหมดดวยความเคารพและใหทรงจําไวได และในขอ สดุ ทา ยทรงสอนเนนใหเ จรญิ กายคตาสตอิ ยูเปน นิตย พระกัสสปะบรรลอุ รหตั ตผล พระกัสสปะ รบั พระพทุ ธโอวาทไปศกึ ษาและบําเพ็ญเพียรในธรรมอยางสมํ่าเสมอและได บรรลอุ รหตั ตผลเปน พระอรหนั ตภายหลังแตที่ทา นบวชแลว ได ๘ วัน ในพระพุทธโอวาทนี้ พระพทุ ธองคทรงเรียก บิปผลิมาณพ ตามโคตรวา กัสสปะ ดวยเหตุนี้ ภายหลังแตท่ีทานอุปสมบทเปนภิกษุและสําเร็จเปนพระอรหันตแลวสหธรรมิกท้ังหลาย จึงนิยม เรียกชื่อทานวา พระมหากัสสปะ มีคําวา มหา นําหนา อันหมายถึงเปนผูมีคุณธรรมอันย่ิงใหญ และเพื่อใหแตกตางไปจากภิกษทุ ีม่ ชี อ่ื วา กสั สปะรปู อน่ื ๆ มพี ระอรุ เุ วล - กัสสปะ พระกุมารกัสสปะ เปน ตน 176

177 177 เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3

๑1๗7๘8 คูมอื การศกึ ษานกั ธรรมชน้ั เอก เน้อื ใน นกั ธรรม ช้นั เอก เลม 3 ปรนิ ิพพาน เมื่อทําปฐมสังคายนาเสร็จแลว พระมหากัสสปะพักจําพรรษา ณ เวฬุวันมหาวิหาร ปฏิบัติศาสนกิจยังพระพุทธศาสนาใหเจริญรุงเรืองแพรหลายมาโดยลําดับ โดยดํารงอายุสังขาร ประมาณ ๑๒๐ ป ก็ดับขันธปรินิพพานดวยอนุปาทิเสสนิพพาน ณ ระหวางกลางแหงเชิงเขา กกุ กุฏสัมปาตะทั้ง ๓ ลกู ในเขตกรงุ ราชคฤห แควนมคธ ธรรมวาทะ พระมหากสั สปะ มีบทบาทสําคัญในกิจพระศาสนาหลายประการ โดยมีธรรมภาษติ หรือ เรียกวา วาทธรรม ท่ีทานกลาวไวจํานวนมาก เชน ครั้งหน่ึง พระมหากัสสปะเห็นเสนาสนะของ ทานสะอาดเรียบรอย เมื่อทราบวา นางเทพธิดามาปฏิบัติจัดถวาย ทานกลาววา ดูกอนเทพธิดา เธอจงหลกี ไป อยาพงึ ทําใหเราตองถูกพระธรรมกถกึ ที่นั่งถือพัดอันวิจิตร กลาวตําหนิในภายหนา วา พระมหากัสสปะมีนางเทพธิดามาคอยทําวัตรปฏิบัติและจัดเตรียมนํ้าฉันนํ้าใชไวให แตนี้ไป ขอเธอจงอยา มาทน่ี ้ีอกี จงกลับไปเสยี เถดิ ดังนี้แลว กลาวธรรมภาษิตวา “ผูใดไมมีความเคารพในเพื่อนพรหมจรรย ผูนั้นยอมอยู หางจากพระสัทธรรมเหมือนแผนดินที่อยูหางจากฟา ผูมีหิริและโอตตัปปะประจําใจตนอยูเสมอ ประพฤติพรหมจรรยยอมงอกงาม ภพใหมยอมไมมี ภิกษุผูฟุงซานงอนแงนอยู ถึงจะหมผา บังสุกุลก็ไมงาม ไมตางจากลิงหมหนังเสือ สวนภิกษุผูไมฟุงซาน มีใจม่ันคง มีปญญาสํารวม อินทรยี ดีแลว หม ผา บังสกุ ลุ ยอมงามเหมือนราชสหี บ นยอดขนุ เขา ฉะนนั้ ” ๒. ประวตั ิพระมหากจั จายนเถระ สถานะเดมิ พระมหากัจจายนะ ช่ือเดมิ วา กาญจนะหรือกญั จนะ เพราะมารดาบดิ าเหน็ วา ทารกมผี วิ กายงามดั่งทองคํา แตคนท่ัวไปนิยมเรียกตามโคตรวา กัจจายนะ เพราะเกิดในวรรณะ พราหมณก จั จายนโคตร บิดาชื่อ ติริฏิวัจฉะ มารดาช่ือจันทนปทุมา บิดาเปนปุโรหิตของพระเจา จัณฑปชโชติ แหง กรุงอุชเชนี แควนอวันตี กัจจายนมาณพไดเรียนจบไตรเพทตามลัทธิพราหมณ เม่ือบิดาของทานสิ้นชีวิตแลว พระเจาจัณฑปชโชติจึงทรงแตงต้ังกัจจายนมาณพไวในตําแหนง 178