Anahtar Dergisi

İYE CUMHURİYE Tİ SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKAN TÜRKT.C. SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI AYLIK YAYIN ORGANILIĞI AĞUSTOS 2019 Yıl: 31 Sayı: 368 EMEK - ANKARA - PP - 2 KALKINMA AJANSLARI - II

İYE CUMHURİYETİ SANAYİ VE TE KNOLOJİ BAKAN TÜRK LIĞI T.C. SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI SANAYİ VE VERİMLİLİK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

YE CUMHUR YE T SANAY VE TE KNOLOJ BAKAN TÜRK LI I Tİ SANAYİ VE TEİYE CUMHURİYEKNOLOJİ BAKAN İYE CUMHURİYE Tİ SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKAN Tİ SANAYİ VE TEİYE CUMHURİYEKNOLOJİ BAKAN LIĞI TÜRKT.C. SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI AYLIK YAYIN ORGANI LIĞI TÜRKT.C. SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI AYLIK YAYIN ORGANI T.C. SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI AYLIK YAYIN ORGANITÜRKLIĞI KOSGEB MAYIS 2019 HAZİRAN 2019 KALKINMA TEMMUZ 2019 DESTEK Yıl: 31 Sayı: 365 Yıl: 31 Sayı: 366 AJANSLARI Yıl: 31 Sayı: 367 PROGRAMLARI EMEK - ANKARA - PP - 2 EMEK - ANKARA - PP - 2 EMEK - ANKARA - PP - 2 TEMİZ ÜRETİM AYİ VE TE Tİ SANAYİ VE TE Tİ SANAYİ VE TE KNOLOJİ BAKANLIĞI T.C. SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI T.C. SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI K GENEL MÜDÜRLÜĞÜ SANAYİ VE VERİMLİLİK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ SANAYİ VE VERİMLİLİK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ upınar Bulv. (Eskişehir Yolu Mustafa Kemal Mah. Dumlupınar Bulv. (Eskişehir Yolu Mustafa Kemal Mah. Dumlupınar Bulv. (Eskişehir Yolu 4 06510 Çankaya/ANKARA 7. Km) 2151. Cadde No: 154 06510 Çankaya/ANKARA 7. Km) 2151. Cadde No: 154 06510 Çankaya/ANKARA net: http://sgm.sanayi.gov.tr Tel: 0 312 201 55 51 İnternet: http://sgm.sanayi.gov.tr Tel: 0 312 201 55 51 İnternet: http://sgm.sanayi.gov.tr ar.sanayi.gov.tr http://anahtar.sanayi.gov.tr http://anahtar.sanayi.gov.tr KNOLOJİ BAKAN KNOLOJİ BAKAN KNOLOJİ BAKAN LIĞI İYE CUMHURİYE İYE CUMHURİYE TÜRK LIĞI LIĞI TÜRK Mayıs 2019 Haziran 2019 Temmuz 2019 T.C. SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI SANAYİ VE VERİMLİLİK GENEL MÜDÜRLÜĞÜNÜN AYLIK YAYIN ORGANIDIR AĞUSTOS 2019 YIL: 31 SAYI: 368 Anahtar dergisini PDF formatında almak için Bu dergi 3000 adet basılmaktadır. konu alanına “anahtar” yazarak ISSN: 1300-2414 [email protected] adresine e-posta gönderiniz. Yayın Türü: Yerel Süreli Dergide yayımlanan yazılarda belirtilen görüşler yazarlarına aittir. Kaynak gösterilmeksizin Türkçe - İngilizce alıntı yapılamaz. Dergide yayımlanan yazılardan, Anahtar dergisinin adı ve sayısı belirtilerek alıntı SAHİBİ yapılabilir. T.C. SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI SANAYİ VE VERİMLİLİK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ADINA YÖNETİM YERİ T.C. SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI GENEL MÜDÜR SANAYİ VE VERİMLİLİK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Dr. Halil İbrahim ÇETİN Mustafa Kemal Mah. Dumlupınar Bulv. (Eskişehir Yolu 7. Km) 2151. Cadde No: 154 06510 Çankaya/ANKARA GENEL KOORDİNATÖR Tel: 0 312 201 55 51 İnternet: http://sgm.sanayi.gov.tr Gül TAŞKIRAN BATTAL http://anahtar.sanayi.gov.tr SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ Dr. Cangül TOSUN GRAFİK TASARIM VE UYGULAMA Zeynep ÖZEK YAZI KURULU Gül TAŞKIRAN BATTAL BASKI Dr. Cangül TOSUN - Lütfiye DAĞLIOĞLU ELMA TEKNİK BASIM MATBAACILIK İvedik OSB Matbaacılar Sitesi 1516/1 Sok. İNGİLİZCE SAYFA SORUMLUSU Şirin Müge KAVUNCU - Gülçin MANZAK AYDIN No: 35 Yenimahalle-ANKARA Tel: (312) 229 92 65 Faks: (312) 231 67 06 WEB SİTESİ SORUMLUSU Aytunç AYHAN BASILDIĞI TARİH Anahtar dergisinin AĞUSTOS 2019 sayısı FOTOĞRAFLAR Hakan CANBAKIŞ 25.07.2019 tarihinde basılmıştır. DAĞITIM SORUMLUSU Mehtap EMRE 0 (312) 201 65 75 [email protected] AĞUSTOS 2019 1

İÇİNDEKİLER ASYA VERİMLİLİK TEŞKİLATI HEYETİ KALKINMANIN ROTASI BAKANLIĞIMIZI ZİYARET ETTİ SANAYİYLE ÇİZİLECEK 4 6 EKO-VERİMLİLİK, BÖLGESEL EKO-VERİMLİLİK/ TEMİZ ÜRETİM UYGULAMALARI VE ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ 19 TEKİRDAĞ İLİNDE ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ OLANAKLARININ TESPİTİ İÇİN YÖNTEM ÖNERİSİ 25 KOP BÖLGESİ ENERJİ DURUMU VE GELECEĞİ 30 2 AĞUSTOS 2019

İÇİNDEKİLER KALKINMA AJANSLARI: 2020 VE ÖTESİ 8 TÜRKİYE İÇİN ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ YOL HARİTASI GELİŞTİRİLMESİ PROJESİ 9 TR41 ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ PROGRAMI FİZİBİLİTE ÇALIŞMASI 14 GAP BÖLGESİ İÇİN Summary in English KARBON NÖTR EKONOMİYE GEÇİŞ Development Agencies-II 44 EYLEM PLANI OLUŞTURULMASI 35 Bölgesel Verimlilik İstatistikleri DİJİTAL DÖNÜŞÜM SÜRECİNDE Regional Productivity Statistics 45 İNSAN, TOPLUM VE İSTİHDAM 40 Sanayi Göstergeleri Industry Indicators 46 Bilim ve Teknoloji Göstergeleri Science and Technology Indicators 47 Ulusal ve Uluslararası Verimlilik İstatistikleri National and International Productivity Statistics 48 AĞUSTOS 2019 3

HABER KALKINMANIN ROTASI SANAYİYLE ÇİZİLECEK  Sanayi ve Teknoloji Bakanı Mustafa Varank, ilk defa “Birçok konunun sanayi ve katma değerli üretimin bu kadar merkezde adımları, uygulama olduğu bir kalkınma planı hazırlandığını belirterek, planları hazır. “Bu, Türkiye’nin önümüzdeki süreçte çizmek On Birinci Kalkınma istediği rotayı göstermesi açısından önemli. Yeni Planı Meclisten geçer büyüme hikâyesini sanayi ve teknolojiyle yazmayı geçmez gerekli hedefliyoruz. On Birinci Kalkınma Planı da bunun düzenlemeleri de teminatıdır” dedi. Bakan Varank, 8 Temmuz’da yaparak, hemen TBMM’ye sunulan On Birinci Kalkınma Planı’na ilişkin uygulamaya değerlendirmelerde bulundu. başlayacağız.” Söz konusu plan için Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Bakan Varank, Türkiye’ye Erdoğan’ın önderliğinde Cumhurbaşkanlığı Strateji yeni bir kalkınma hamlesi ve Bütçe Başkanlığı ile yaklaşık 5 aydır çalıştıklarını yazmak üzere çalışmalarını ifade eden Varank, planın merkezine rekabetçi tamamladıklarını ifade üretimi ve verimliliği koyduklarını söyledi. ederek, şöyle konuştu: “Bizzat Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanımız Naci Ağbal ile birçok kez toplantı yaptık. Bakanlığımızla ilgili toplantıların yanı sıra diğer bakanlıklarla kesiştiğimiz noktalarda da görüşmeler gerçekleştirdik. Birçok konunun adımları, uygulama planları hazır. On Birinci Kalkınma Planı’nı, Meclisten geçer geçmez, varsa gerekli mevzuat değişikliklerini de yaparak hemen uygulamaya başlayacağız. Buradaki en önemli konu, katma değerli üretim ve sanayinin merkeze konulması. Öncelikli sektörlerimiz var. Bu alanlara yoğunlaşacağız ve bu alanlarla ilgili Türkiye’nin kapasitesini artırmak için yeni politikaları hayata geçireceğiz.” “Yapacağımız İşlerin Detayları Belli” Kimya, ilaç, tıbbi cihaz, makine, elektrikli teçhizat, otomotiv, elektronik ve raylı sistem araçlarının öncelikli sektörler olarak belirlendiğine işaret eden 4 AĞUSTOS 2019

HABER Varank, “Öncelikli sektörlerle ilgili yeni programlar “Kamu Alımlarına İlişkin Politikalarda Son ve teşvik mekanizmaları oluşturulacak” dedi. Sözü Kurul Söyleyecek” Bakan Varank, teknoloji odaklı sanayi hamlesiyle Türkiye’nin cari açık verdiği ürünler için yeni bir Sanayi ve Teknoloji Bakanı Mustafa Varank, söz program başlatacaklarına dikkati çekerek, sanayi konusu plan kapsamında Sanayileşme İcra Kurulunun sektörünün ihtiyacı olan lojistik, insan kaynağı, da oluşturulmasının amaçlandığını belirterek, eğitim ve dijital dönüşümle ilgili yatırımları hayata Savunma Sanayii İcra Komitesi benzeri bir yapıyı geçireceklerini bildirdi. sanayide de oluşturmayı hedeflediklerini bildirdi. Sanayileşme İcra Kuruluna Cumhurbaşkanının On Birinci Kalkınma Planı’nın çok kapsamlı olduğunu başkanlık edeceğini aktaran Varank, “Türkiye’deki belirten Varank, “Bütün alanlarda detaylı eylem sanayi politikalarını yönlendirecek, özellikle de kamu planları neredeyse hazır. Örneğin, yatay politikalar alımlarıyla Türkiye sanayisini dönüştürecek kararları anlamında Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı ile Türkiye bu kurul vasıtasıyla almak istiyoruz” dedi.  sanayi altyapısının ihtiyaç duyduğu lojistik sistemini kurmak için çalışmalarımızı yaptık. Hangi organize OSB’lerdeki İstihdamı 2,5 Milyona sanayi bölgesinin (OSB) tren ya da kara yolu Çıkarma Hedefi bağlantısına ihtiyacı var, en yakın limanlara, ihracat merkezlerine ulaştıracak ne tip bağlantı yatırımları Bakan Varank, Türkiye’de sanayinin üçte birinin gerekli, bunların hepsini çalışıp planın içine dahil planlı sanayi bölgelerinde gerçekleştiğine ve bu ettik. Dolayısıyla 5 yıl boyunca yapacağımız işlerin payı artırmayı arzuladıklarına işaret ederek, plan detayları ve bütçeleri belli” diye konuştu. çerçevesinde 64 yeni OSB, 31 yeni küçük sanayi sitesi, 18 endüstri bölgesi kurulmasını amaçladıklarını “İlk defa sanayinin, katma değerli dile getirdi. Varank, “Hedefimiz OSB’lerdeki istihdam üretimin bu kadar merkezde olduğu sayısını 1,9 milyondan 2,5 milyona çıkarmak” diye bir plan hazırlandı. Bu, Türkiye’nin konuştu. önümüzdeki süreçte çizmek istediği rotayı göstermesi açısından önemli. Orta yüksek ve yüksek teknolojili ürünlerin Yeni büyüme hikâyesini sanayi ve ihracattaki payını artırmayı hedeflediklerine dikkati teknolojiyle yazmayı hedefliyoruz. çeken Varank, “İlk defa sanayinin, katma değerli On Birinci Kalkınma Planı da bunun üretimin bu kadar merkezde olduğu bir plan teminatıdır.” hazırlandı. Bu, Türkiye’nin önümüzdeki süreçte çizmek istediği rotayı göstermesi açısından önemli. “Sanayi Dönüşümü İçin En Önemli Güvence”  Yeni büyüme hikayesini sanayi ve teknolojiyle yazmayı hedefliyoruz. On Birinci Kalkınma Planı da Varank, kendine daha fazla yetebilen bir sanayi bunun teminatı” değerlendirmesinde bulundu. yapısı oluşturmak istediklerini vurgulayarak, dijital dönüşümle katma değeri daha yüksek üretim Varank, 15 yıllık bir perspektifin ilk dilimi olarak yapabilen bir sanayiye ihtiyaç olduğunu söyledi. tasarlanan Kalkınma Planı’nın her alanda topyekûn Sanayide dönüşümün yakalanması gerektiğine bir değişimin ve atılımın uzun vadeli bir şekilde dikkati çeken Varank, “Bu plan sanayi dönüşümünü kararlıkla uygulanmasını öngördüğünü belirterek, yapabilmemiz için elimizdeki en önemli güvence “Plan döneminde ekonominin yapısının istikrarı ve olacak, detaylarıyla bütün yol haritalarımızı çıkarmış sürdürülebilirliği sağlayacak şekilde dönüşüme tabi olacak” değerlendirmesinde bulundu. tutulması, eğitim hamlesiyle beşerî sermayenin, milli teknoloji hamlesiyle teknoloji ve yenilik kabiliyetinin geliştirilmesi hedeflenmektedir” dedi. AĞUSTOS 2019 5

HABER ASYA VERİMLİLİK TEŞKİLATI HEYETİ BAKANLIĞIMIZI ZİYARET ETTİ Asya Verimlilik Teşkilatı (AVT) Genel Sekreteri verimlilik göstergelerinin Dr. Santhi Kanoktanaporn ve beraberindeki AVT kıyaslama (benchmarking) İdari ve Mali İşler Direktörü Sherman Loo ve yapılmasında fayda Memur Yumiko Nishio’dan oluşan heyet tarafından sağladığı ve stratejik 1 Temmuz 2019 tarihinde Bakanlığımıza resmi bir gelecek öngörüsü ziyaret gerçekleştirildi. Ziyaret kapsamında, AVT (strategic future foresight) Genel Sekreteri ve heyeti tarafından öncelikle yapılmasına olanak Bakan Yardımcısı Dr. Çetin Ali Dönmez’e bir sağladığı ifade edildi. nezaket ziyareti yapılarak, sonrasında Sanayi ve OECD ile yürüttükleri bir Verimlilik Genel Müdürü Dr. Halil İbrahim Çetin projenin bulunduğunu başkanlığındaki yönetici ve uzmanlarla üyelik süreci da ekleyen Dr. Santhi, ve Bakanlığımızın verimlilik alanında yürüttüğü sürdürülebilir verimlilik faaliyetler hakkında istişarelerde bulunuldu. ve kamu sektörünün verimliliği konusuna da AVT Genel Sekreteri Dr. Santhi Kanoktanaporn önem verdiklerini belirtti. tarafından yapılan açılış konuşmasında AVT üye ülkelerinin yıllık olarak hazırlanan birer verimlilik Toplantının devamında, master planlarının olması gerekliliğine değinilerek Sanayi ve Teknoloji Uzmanı üye devletlerin AVT’ye uyumlu bir verimlilik Gözde Bosnalı tarafından çalışma programlarının olmasının önemli olduğu Türkiye’nin ekonomik görünümü, Bakanlığın vurgulandı. Santhi, sürdürülebilir verimlilik ve kamu yapısı ve görevleri, yürütülen verimlilik çalışmaları, sektörünün verimliliği konusuna da önem verdiklerini Türkiye’nin AVT üyeliğinin geçmişi ve hâlihazırdaki belirtti. Örnek olarak Singapur’un yıllık verimlilik durumu, vizyon ve gelecek sinerjiler konu başlıklarını master planının olduğu, düzenli olarak tutulan içeren bir sunum gerçekleştirildi. Sunumda, Sanayi ve Verimlilik Genel Müdürlüğü bünyesinde yürütülen model fabrika, verimlilik akademisi, verimlilik göstergeleri, verimlilik endeksi, verimlilik ödülleri, verimlilik haftası vb. gibi çalışmaların yürütüldüğünden bahsedildi. Bakanlığımız ve AVT arasında yapılabilecek iş birliği projeleri ve olası sinerjilere aşağıda değinilmiştir: • Ulusal Verimlilik Master Planları, • İnovasyona Dayalı Verimlilik Artışı, • Endüstri 4.0 ve Akıllı Endüstriyel Dijital Dönüşüm, • Mükemmeliyet Merkezleri, • AVT Bilgi Teknolojisi Programı, • Yeşil Verimliliğin Teşviki, • AVT Sertifikalı Verimlilik Uygulayıcıları Programı, • Uzman ve Know-How Değişimi (Eğiticilerin Eğitimi), 6 AĞUSTOS 2019

HABER • Çokuluslu Kapasite Geliştirme Asya Verimlilik Teşkilatı, Asya ve Pasifik’te verimliliği Programları, artırarak sosyo-ekonomik gelişime katkı sağlama misyonuyla 1961 yılında Tokyo’da kurulan ve • Ülkeye Özgü Verimlilik, uluslararası bölgesel bir kuruluştur. Karşılıklı iş birliği Programları içinde Asya ülkelerinde verimliliğin artırılmasını amaçlayan AVT, Birleşmiş Milletler Asya-Pasifik • eAPO-Dijital-Öğrenme Ekonomik ve Sosyal Komisyonu’na üye olan tüm Platformu, ülkelere açık olup toplam 20 üye ülkeden (Japonya, Hindistan, G. Kore, Singapur, Malezya, İran, Pakistan, • AVT Araştırma ve Yayınları, Tayvan, Fiji, Hong Kong, Endonezya, Tayland, Laos, Moğolistan, Nepal, Bangladeş, Kamboçya, Filipinler, • Verimlilik Ölçümü, Sri Lanka, Vietnam) oluşmaktadır. Onuncu Kalkınma Planı’nın Birinci Öncelikli Dönüşüm Programı olan • Uluslararası Konferanslar ve “Üretimde Verimliliğin Artırılması Öncelikli Dönüşüm Gözlemsel Çalışma Misyonları, Programı” ile 2015-2018 Verimlilik Stratejisi ve Eylem Planı içerisinde ülkemizin Asya Verimlilik Teşkilatı’na • Gösterim Şirketlerinin Gelişimi, tam üyelik çalışmalarının yürütülmesi eylemi yer almaktadır. AVT’ye üyelik sürecinde ülkemiz 10 yıla • AVT Verimlilik Veritabanı, yakın süredir gözlemci üye sıfatıyla Genel Kurul toplantılarına katılmaktadır. Tam üyelik aşamasında • Kamu Sektöründe Verimlilik. gelinen noktada, taslak kanunun önümüzdeki günlerde TBMM Genel Kurulu’nda onaylanması Toplantının ikinci bölümünde, AVT beklenmektedir. Türkiye’nin üyeliği AVT Genel Yönetim ve Finans Departmanı Kurulu’nda oy çokluğu ile kabul edilmiş olup TBMM Yöneticisi Sherman Loo yasama sürecinin en kısa zamanda tamamlanmasıyla sunumunda, AVT Kuruluş Anlaşması’nın faaliyetler ülkemiz kalkınmasına yüksek seviyede müspet başlıklı 6. maddesinde belirtildiği şekliyle verimliliğin etkileri olacağı değerlendirilmektedir. ülkelerin ihtiyaçlarına göre ve istenen düzeyde geliştirilmesini sağlamak amacıyla belli bir alanda uzmanlaşmış ve diğer kuruluşların bünyesinde onların bilgi ve deneyimine dayalı programlar uygulayarak sonuç odaklı öncü bir yaklaşım benimsediklerini de ifade etti. Bu doğrultuda üyelerin ulusal verimlilik programlarını oluşturmak, güçlendirmek ve sürekli iyileştirmelerine yardımcı olduklarını, bütçesinin izin verdiği oranda verimlilikle ilgili özel konularda bölgesel merkezler kurarak devamlılığını sağlamaya çalıştıklarını belirtti. Buna ek olarak, AVT kurs ve eğitimlerine katılan kişilerin sonrasında follow-up eğitimine katılmaya davet edildiklerini, ülkelerinde yapmış oldukları eğitim, konferans, seminer ve uygulamaları takip ettiklerini ve eğiticilerin eğitilmesi konusunda da çalıştıklarını belirtti. Ayrıca e-APO web sitesinden AVT’nin çalışma alanlarında uzaktan eğitim ve sertifika alma imkânı sunulduğu da vurgulandı. Toplantının öğleden sonraki kısmında Ankara Sanayi Odası 1. OSB’de yer alan KOBİ Yetkinlik ve Dijital Dönüşüm Merkezi’ne (Model Fabrika) teknik saha ziyareti gerçekleştirildi. Fabrikada gerçekleştirilen yalın üretim ve dijital dönüşüm konulu teknik ve uygulamalı eğitimler ile “öğren-dönüş” isimli birebir firma danışmanlık hizmetleri konusunda AVT heyetine bilgi aktarıldı. AĞUSTOS 2019 7

KALKINMA AJANSLARI: 2020 VE ÖTESİ Ahmet ŞİMŞEK / Daire Başkanı (Kalkınma Ajansları Genel Müdürlüğü) Kalkınma ajansları 2006, 2008 ve 2009 yıllarında yönetimi, işletme anayasalarının oluşturulması, halka aşamalı olarak kurulmuş olup 2018 yılından itibaren arz, müşteri ilişkileri yönetimi, kurumsal kaynak Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı koordinasyonunda planlaması, toplam kalite yönetimi, finansal ve hukuki faaliyetlerini sürdürmektedir. Bakanlığımız, ajansların tavsiye, e-ticaret, dijital dönüşüm, dış ticaret, dijital 4 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinde belirtilen pazarlama, verimlilik ve yalın üretim, temiz üretim, görevlerini daha etkin bir şekilde yerine getirebilmeleri enerji verimliliği ile endüstriyel simbiyoz gibi konularda için geçmiş uygulama tecrübelerini de dikkate alarak destekler sağlayacaktır. Bu desteklerin yerel düzeydeki gerek işlevsel gerekse kurumsal olarak yeni bir kurumların kapasitesinin geliştirilmesine ve özel vizyonla dönüşüm süreci başlatmıştır. sektörün kurumsallaşmasına, sürdürülebilirliğine ve verimliliğinin artırılmasına hizmet edeceği Söz konusu dönüşümün önemli bir ayağını değerlendirilmektedir. sonuç odaklı programlama yaklaşımına geçiş oluşturmaktadır. Ajanslar stratejik olarak belirlenmiş Ajanslar kuruldukları günden bugüne farklı alanlarda kalkınma hedeflerini yakalamak üzere belirli bir analiz, rapor ve strateji gibi birçok nitelikli çalışma sektör, tema veya mekânda kalkınma sonuçları elde üretmiştir. Bu çalışmalar bölgesel potansiyeli ve etmek amacıyla Sonuç Odaklı Programlar (SOP) imkânları ortaya koyma, yerel gündem oluşturma, hazırlayacaktır. Bölge planı amaç ve hedeflerine bilgi üretme ve proje geliştirme gibi yönlerden yönelik orta vadede hazırlanacak SOP’lar, ajansın ve fayda sağlamıştır. Önümüzdeki dönemde, ajansların bölgedeki temel paydaşların kurumsal, beşeri, mali ve bölgelerin imkân ve kabiliyetlerini etkin kullanmak teknik kapasiteleri de gözetilerek bir yönetim planı ve ekonomik kalkınmasına ivme kazandırmak dâhilinde uygulanacaktır. SOP yönetim planları alt üzere fizibilitesi hazır proje havuzları oluşturması program, tedbir, proje ve faaliyetleri içeren, nitelikli planlanmaktadır. Bu projelerin kamu yatırım programına analize dayanan, ilgili kurumlarla iş birliği halinde alınması, devlet desteklerinden yararlandırılması, kamu- hazırlanan, ölçülebilir sonuç ve çıktıları olacak özel iş birlikleriyle veya uluslararası fonlarla finanse şekilde tasarlanacaktır. SOP’lar aracılığıyla bölgesel edilmesi ya da bizzat özel sektörün öz kaynaklarıyla kalkınmanın yerel aktörleri de aynı amaç etrafında hayata geçirilmesi sağlanacaktır. Geliştirilecek faaliyetlerini ve kaynaklarını planlayabilecektir. projelerin yerli ve yabancı yatırımcıların yatırım Böylece ajans desteklerinin daha etkili ve portföylerinde yer almasını sağlamak üzere gerekli odaklı bir şekilde kullanılması sağlanacak, yerel tanıtım ve iş birlikleri tesis edilecektir. aktörlerin de bölgesel kalkınma sürecine katılımları etkinleştirilecektir. Kalkınma ajansları, hâlihazırda bölgelerinin imkân ve kabiliyetlerini tespit etme kapasitesi, destek Ajanslar, SOP’lar kapsamında 2020 yılı ve sonraki mekanizmasının sunduğu avantajlar ve dinamik yıllar için mevcut faaliyetlerine ilaveten yönetim yapısıyla yerelde birçok kurumun çözüm ortağı danışmanlığı, proje havuzu oluşturma ve yatırımcılara haline gelmiştir. Önümüzdeki yıllarda, Bakanlığımızca yol göstericilik olmak üzere üç temel alana ajansların bölgelerde kazanılmış bu fonksiyonu odaklanacaktır. güçlendirilecek; merkezi kurumlar için ara yüz, diğer paydaşlar için ise arabulucu olma rolleri iyileştirilecektir. Ajans destekleri, başta işletmeler olmak üzere Bu kapsamda, ajanslar yatırımcıların, yatırım öncesi ve kamu kurumları, sivil toplum kuruluşları ve işletme döneminde karşılaştıkları sorunların çözüme üniversiteler gibi yerel aktörlerin yönetim ve işletme kavuşturulması yönünde yol gösterici olacaktır. uygulamalarının iyileştirilmesine, sorunlarının çözüme kavuşturulmasına ve yeni iş fırsatlarını Öngörülen bu dönüşüm ile ajans faaliyetleri daha değerlendirmelerine yardımcı olacak yönetim etkili ve odaklı olacak; yerelde kurumsal kapasitenin danışmanlığı hizmetlerini de kapsayacak şekilde geliştirilmesi, üretimin ve verimliliğinin artırılması yapılandırılacaktır. Ajanslar, yönetim danışmanlığı sağlanacaktır. Böylece bölgelerin, imkân ve kapsamında bölgelerinde kurumsallaşma, inovasyon kabiliyetlerinin daha etkin kullanılması ile ulusal kalkınmaya katkıları artırılacaktır. 8 AĞUSTOS 2019

MAKALE TÜRKİYE İÇİN ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ YOL HARİTASI GELİŞTİRİLMESİ PROJESİ Ezgi ŞEN / Sanayi ve Teknoloji Uzman Yardımcısı (Kalkınma Ajansları Genel Müdürlüğü) Artan çevre kirliliği ve doğal kaynakların tükeniyor Döngüsel ekonomi amaçlarına ulaşmada en önemli olması, endüstriyel firmaları bir yandan kendilerinin araçlardan biri olarak görülen “Endüstriyel Simbiyoz” çevreye olan olumsuz etkilerini azaltırken bir yandan (ES) uygulamaları, etkin kaynak kullanımına yönelik da üretim maliyetlerinde düşüş sağlayabilecekleri firmalar arasındaki her türlü yönetsel ve ticari çözümler aramaya itmektedir. Bu bağlamda, iş birliğinin hayata geçirilmesini içermektedir. maddelerin kapalı bir döngü halinde sistemde Şekil 1’de bir örneği gösterilen ES uygulamalarında daha uzun süre kalmasını hedefleyen ve atıkların üreticiler birbirleriyle ham madde, enerji, su, altyapı geri dönüşümü kavramına odaklanan “döngüsel ve yan ürün alışverişinde ya da ortak kullanımında ekonomi” modelleri giderek önem kazanmaktadır. bulunabilir ve bunlara ek olarak uzmanlık, tecrübe Döngüsel ekonomiyle uzun vadede kaynak paylaşımı, ekipman ve lojistik araçlarının ortak verimliliği, sürdürülebilirlik ve rekabetçiliğe katkı kullanımı gibi iş birlikleri de kurabilirler. Literatürde sağlanması hedeflenmektedir. ES uygulamalarının hayata geçirilmesine yönelik üç farklı modelden bahsedilmektedir. Bunlar; Şekil 1. ES Ağı Örneği “koordinatör tarafından aracılık edilen” (facilitated), “yukarıdan aşağıya planlanan” (top-down planned) ve “kendiliğinden oluşan” (self organized), ES modelleridir (Paquin & Howard-Grenville, 2012). “Koordinatör tarafından aracılık edilen” model için İngiltere’de uygulanan Ulusal Endüstriyel Simbiyoz Programı (NISP) örnek verilebilir. Bu program, 2002 yılında üç bölgede kalkınma ajanslarının finansman desteğiyle başlatılmış, 2005 yılında devlet desteğiyle ulusal düzeyde uygulanmaya başlanmıştır. Bölgesel düzeyde uygulama ve ulusal düzeyde koordinasyona dayanan bir model olan NISP, 2019’da 22 ülkede bölgesel ya da ulusal düzeyde uygulanmaktadır. NISP modelinde, uygulayıcı ekipler tarafından firmalardan bilgiler toplanarak, bu bilgiler ışığında ES olanakları belirlenmekte ve bunların hayata geçirilmesi sağlanmaktadır. NISP modelinin uygulanması ile İngiltere’de 2005-2013 yılları arasında 12.000 firmaya ulaşılmış, 3.000’in üzerinde ES projesi hayata geçirilmiş ve 43,4 milyon avro tutarında yatırım yapılmıştır (International Synergies Limited, 2019). AĞUSTOS 2019 9

TÜRKİYE İÇİN ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ YOL HARİTASI GELİŞTİRİLMESİ PROJESİ “Yukarıdan aşağıya planlanan” ES uygulama tarafından desteklenmektedir. Küçük ve orta ölçekli modeline Güney Kore’de 2003 yılında uygulanmaya işletmelerin programa daha çok katılımını sağlamaya başlanan Eko-Endüstriyel Park (EEP) Programı yönelik olarak destek oranı bu firmalar için iki örnek verilebilir. Bu program, Güney Kore Ticaret, katına çıkarılmaktadır. EEP modelinin uygulanması Sanayi ve Enerji Bakanlığının koordinasyonunda ile Güney Kore’de 2005-2016 yılları arasında 1.831 Güney Kore Endüstriyel Kompleks Kurumu (KICOX) firmaya ulaşılmış, 355 ES projesi hayata geçirilmiş tarafından yürütülmektedir. Bu uygulama modelinde, ve 551,5 milyon avro tutarında yatırım yapılmıştır endüstriyel kompleksler, sanayi kümelenmeleri (International Synergies Limited, 2019). için ayrılmış özel alanlar olarak tanımlanmaktadır. Programın yürütülmesi için seçilen bölgelerde EEP “Kendiliğinden oluşan” ES ağlarına Danimarka’daki merkezleri kurulmuş ve bu merkezler bölgelerdeki Kalundborg EEP’si örnek verilebilir. Burada firmalar ile KICOX arasındaki bağlantıyı sağlamakla işletmeler arasında yeraltı suyu, atık su, buhar görevlendirilmiştir. Program kapsamında ve elektriğin yanı sıra çeşitli atıkların değişimine uygulanacak ES proje teklifleri doğrudan EEP dayanan iş birlikleri, uzun yıllar içerisinde merkezleri tarafından hazırlanabileceği gibi kendiliğinden oluşmuş, çevresel ve ekonomik bölgedeki firmalardan da gelebilmekte ve bu verimliliği artırarak bölgeye yeni istihdam olanakları, proje teklifleri KICOX tarafından belirli kriterlere teknolojik iyileşme ve atık yönetimi maliyetlerinde göre değerlendirilerek uygun bulunanlar devlet azalma gibi ilave faydalar sağlamıştır. Şekil 2. Kalundborg Eko-endüstriyel Parkı (Kalundborg Symbiosis, 2019) 10 AĞUSTOS 2019

MAKALE Ülkemizde, kaynakların sürdürebilir kullanımı Onuncu bölgelerde farkındalık eğitimleri düzenlenmesi, Kalkınma Planı hedefleri arasında yer almakta sinerji belirleme çalıştayları yapılması, olanakların ve Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi’nde (2015- tespit edilmesi ve potansiyeli olduğu değerlendirilen 2018) “kaynakların etkin kullanıldığı, daha yeşil ve sinerjiler için fizibilite çalışmaları yapılması gibi rekabetçi sanayi yapısına dönüşümün sağlanması” uygulamalar gerçekleştirilmiştir. Diğer yandan, hedefine yer verilmektedir (Sanayi ve Teknoloji bu çalışmaların ortaya koyduğu uygulama Bakanlığı, 2015). potansiyelinin, ülkemizde ES alanında politika ve uygulama yetkisi bakımından paydaş kurumlar ES uygulamaları, hem kaynakların etkin kullanımına arasında rol dağılımının belirli olmaması, idari ve hizmet etmesi hem de firmalara sağladığı ekonomik teknik kapasitenin yeterli olmaması gibi nedenlerle faydalar sebebiyle bu hedeflere doğrudan hizmet hayata geçirilememesi, ülkemizin hem ekonomik edebilir niteliktedir. Ayrıca, ES ülke çapındaki 26 hem de çevresel gelişimine sağlanabilecek katkıların kalkınma ajansından 19’unun bölge planında, plan önüne geçmektedir. hedeflerine ulaşmada bir araç olarak yer almaktadır. Diğer yandan, ülkemizin Birleşmiş Milletler İklim Bu bağlamda, ES uygulamalarının hayata Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi kapsamında Paris’te geçirilebilmesi ve yaygınlaştırılabilmesi için ulusal gerçekleştirilen Taraflar Konferansı’na (Conference ölçekte bir yol haritasına ihtiyaç duyulmuş ve of Parties- COP21) sunmuş olduğu Ulusal Katkı Niyet dünyada ulusal ölçekte uygulanan ilk endüstriyel Beyanı Belgesi’nde (Intended Nationally Determined simbiyoz programına sahip ülke olan İngiltere’nin Contributions (INDC- Turkey) sera gazları emisyon tecrübelerinden faydalanmak amacıyla “Türkiye azaltımı hedefleri çerçevesinde sanayi atıklarının için Endüstriyel Simbiyoz Yol Haritası Geliştirilmesi” endüstriyel simbiyoz uygulamalarıyla azaltılacağı Projesi tasarlanmıştır. yönünde taahhüdü bulunmaktadır. İngiltere Refah Fonu (Foreign Commonwealth Ülkemizde bölgesel düzeyde, ES ile ilgili çeşitli Office-Prosperity Fund) kapsamında verilmekte çalışmalar yapılmaktadır. Örneğin; Bursa Eskişehir olan finansman desteğiyle Sanayi ve Teknoloji Bilecik Kalkınma Ajansı, “Sürdürülebilir Üretime Bakanlığı Kalkınma Ajansları Genel Müdürlüğü Geçiş” Sonuç Odaklı Programı kapsamında, ES tarafından yürütülen proje için oluşturulan uygulamalarının hayata geçirilmesini tedbir olarak yönlendirme komitesi Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı programına almıştır. Benzer şekilde, Dicle Kalkınma başkanlığında, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, İzmir Ajansı tarafından “TRC3 Bölgesi için Endüstriyel Kalkınma Ajansı ve Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Simbiyoz Projesi” tasarlanmış ve bölgedeki ES Ajansı temsilcilerinden oluşmaktadır. Projenin olanaklarının araştırılması ve uygulamalarının yürütücülüğünü, İngiltere’de DEFRA (Department yaygınlaştırılması hedeflenmiştir. Ayrıca, Trakya of Environment, Food and Rural Affairs) tarafından Kalkınma Ajansı tarafından “TR21 Trakya Bölgesi yürütülen Ulusal Endüstriyel Simbiyoz Programı’nın Endüstriyel Simbiyoz Potansiyeli Araştırması” Projesi (NISP) uygulayıcısı kuruluş olan International ve Ahiler Kalkınma Ajansı tarafından Aksaray OSB’de Synergies Ltd. (ISL) üstlenmiştir. Proje uygulamaları, ES çalışmaları da hayata geçirilmiştir. Mart 2019’da tamamlanmış ve önerilen yol haritasına ilişkin nihai rapor taraflarla paylaşılmıştır. ES uygulamalarında etkinliğin sağlanabilmesinde kritik husus sinerji (firmalar arasındaki ES iş Proje kapsamında Türkiye için önerilen ES uygulama birlikleri) belirleme uygulamalarında devamlılığın modeli Şekil 3’te gösterilmektedir. Buna göre, sağlanabilmesi ve incelenen firma sayısı bakımından programın devlet yapılanmasındaki sorumlusu ve ölçeğin geniş tutulmasıdır. Hâlbuki ülkemizde ES temsilcisi olacak, programın sürdürülebilirliğini alanında yapılan çalışmalar çoğunlukla kalkınma sağlayacak finansal mekanizmayı oluşturacak, varsa ajansları tarafından uygulanan sınırlı süreli projeler gerekli yasal düzenlemelerin yapılmasını sağlayacak ölçeğinde kalmaktadır. Bu projeler kapsamında ve programın yürütülmesi için diğer kamu AĞUSTOS 2019 11

TÜRKİYE İÇİN ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ YOL HARİTASI GELİŞTİRİLMESİ PROJESİ gerekli olan teknik desteği verebilecek, Ar-Ge çalışmalarını gerçekleştirebilecek uzmanlık ve deneyime sahip bir kurum olmalıdır. Modelin belki de en önemli parçası olan uygulayıcı ekipler, bölgelerinde program faaliyetlerinin uygulanmasından sorumlu birimlerdir. Bunlar, ES uygulamalarının hayata geçirilebilmesi için firmalarla Şekil 3. NISP Modelinden Uyarlanan ve Türkiye İçin Önerilen ES Uygulama Modeli birebir temas halinde (International Synergies Limited, 2019). olacak, onlardan gerekli bilgileri (atık, ham madde, kurumlarıyla iş birliği halinde olacak bir sorumlu ürün, üretim prosesleri vb.) kamu kurumu öngörülmektedir. Modelde yer alan alacak ve bu bilgiler ışığında belirlenen mevcut ulusal koordinasyon birimi, programın uygulanmasını ES potansiyellerinin hayata geçirilebilmesi için koordine eden ve denetleyen, aynı zamanda da gerekli çalışmaları yürütecek ve firmalara destek bölgelerdeki uygulayıcı ekiplerle sorumlu kamu olacak birimlerdir. Bu birimler, program kapsamında kurumu arasındaki bağlantıyı sağlayan kurumdur. yürütülen faaliyetlerin çıktılarının ve etkilerinin Ulusal İnovasyon Partneri ise ES uygulamaları için raporlanmasından da sorumlu olacaklardır. Şekil 4. Uygulayıcı Ekipler Organizasyon Şeması (International Synergies Limited, 2019) 12 AĞUSTOS 2019

MAKALE Önerilen modelde uygulayıcı ekipler için her bölgede Müteakip süreçte, önerilen modelin seçilen pilot bir “merkez-çevresel birim (hub and spoke)” modeli bölgelerde uygulanması ve uygulanabilirliğinin test uygulanması önerilmektedir. Bölgenin dinamiklerine edilmesinin faydalı olabileceği değerlendirilmektedir. göre, organize sanayi bölgeleri, sanayi odaları, Uygulama aşamasında, seçilen bölgelerdeki ticaret odaları, sanayi ve ticaret odaları ve serbest kalkınma ajanslarıyla iş birliği yapılması ve onların bölge yönetimlerinin bu modele göre yapılanması bölgesel bilgi ve tecrübelerinden faydalanılması da önerilmektedir. Buna göre merkez (hub) olarak sürece katkı sağlayacaktır. Pilot bölgeler seçilirken, görevlendirilecek kurum bölgedeki program özellikle daha önce ES ve temiz üretim konularında aktivitelerini koordine ederek ulusal koordinatöre çalışmalar yapmış olan ajans bölgelerinin tercih raporlayacak, diğer bölgelerle ilişkileri sağlayacak, edilmesinin programın uygulanabilirliği açısından çevresel birimler (spoke) de ona yardımcı olacak büyük avantaj sağlayacağı düşünülmektedir. ve iş birliğinde bulunacaklardır. Şekil 4’te uygulayıcı ekipler için önerilen bu modelin organizasyon Sonuç olarak, Türkiye’de ve dünyada daha şeması gösterilmektedir. sürdürülebilir bir üretim yapısına geçişi sağlamak, doğal kaynakları korumak ve çevre kirliliğini Bunların yanında, Şekil 3’te gösterildiği gibi program azaltmak için ES oldukça önemli ve etkili bir araçtır kapsamında tüm tarafların faydalanabileceği bir ve farkındalığı tüm dünyada giderek artmaktadır. ES yönetim bilgi sistemi kurulması tavsiye edilmektedir. uygulamalarının ülkemizde hayata geçirilebilmesi Bu sayede ES olanaklarının tespiti ile etkilerinin ve sürekliliğinin sağlanabilmesi, kurumsal rol ve izlenmesi ve raporlanması daha kolay yapılabilecek sorumlulukların belirlenerek gerekliliklerin ve ve bütün uygulama bölgeleri için bir standart engellerin ortaya konması adına ulusal bir program oluşturulabilecektir. Ayrıca, firmaların atık ve girdi oluşturulması büyük önem arz etmektedir. Bu bilgilerini de içeren ulusal bir kaynak veri tabanı da bağlamda, Bakanlığımızca uygulanan “Türkiye için böylece oluşturulmuş olacaktır. Bu yönetim bilgi Endüstriyel Simbiyoz Yol Haritası Geliştirilmesi” sisteminin kullanımının Ulusal Koordinasyon Birimi Projesi’nin, ortaya koyduğu yol haritası ile ülkemizde tarafından üstlenilmesi önerilmektedir. ES uygulamalarının hayata geçirilmesi ve uzun vadede döngüsel ekonomi hedeflerine ulaşılmasında Son olarak, model kapsamında, Yerel Program önemli katkılar sağlayacağı düşünülmektedir. Danışma Gruplarının oluşturulması önerilmektedir. Bu gruplar uygulama bölgelerinde, bölgenin öne Kaynaklar çıkan sektörlerine ilişkin özel sektör temsilcileri, ilgili Bakanlıkların taşra teşkilatları temsilcileri ve • International Synergies Limited. (2019). A Roadmap kalkınma ajansı uzmanları gibi bölgenin dinamiklerini for a National Industrial Symbiosis Program for bilen, sektörler hakkında söz sahibi olan ve ES Turkey. uygulamalarına birikimleriyle yön gösterebilecek uzman kişilerden oluşan yapılar olmalıdır. • Kalundborg Symbiosis. (2019, Nisan 17). http://www. symbiosis.dk/en/ adresinden alındı. Proje kapsamında önerilen modelde, tüm bu roller için kurum önerilerine de yer verilmiş olup hâlen • Kim, E. J. (2017). Greening Industrial Parks – A Case resmi düzeyde nihai bir karar verilmediği ve yasal Study on South Korea’s Eco-Industrial Park Program. olarak sorumluluklar tanımlanmadığı için burada Seoul: Global Green Growth Institute. kurum isimleri belirtilmemiştir. • Paquin, R. L., & Howard-Grenville, J. (2012). The Evolution of Facilitated Industrial Symbiosis. Journal of Industrial Ecology. • T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı. (2015). Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi (2015-2018). Ankara: T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı. AĞUSTOS 2019 13

TR41 ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ PROGRAMI FİZİBİLİTE ÇALIŞMASI Nalan TEPE ŞENÇAYIR / Uzman (Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı) Özge YILDIZ / Uzman (Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı) 1. Giriş de sağlanmış olmaktadır. Bu kapsamda, endüstriyel simbiyoz tercihen birbirine fiziksel olarak yakın Dünya Sürdürülebilir Kalkınma ve İş Konseyi’ne olup normalde birbirlerinden bağımsız çalışan iki (WBCSD) göre sürdürülebilir üretim ve tüketim, veya daha fazla endüstriyel işletmenin bir araya doğal kaynakların etkin bir şekilde üretilmesi gelerek hem çevresel performansı hem de rekabet ve kullanılması, atıkların en aza indirilmesi ve gücünü artıracak uzun süreçli ortaklıklar kurması ve ürünlerin ve hizmetlerin optimizasyonu yoluyla dayanışma içinde çalışmasını temsil eder (Frosch ve çevre kalitesine katkıda bulunan işletme, hükümet, Gallopoulos, 1989). topluluklar ve halkı içerir (WBSCD, 1997). Sürdürülebilir üretim, çevresel fayda yanında 2. TR41 Endüstriyel Simbiyoz Programı Fizibilitesi ekonomik getirileri de olan bir üretim stratejisi olup ham madde ve enerjiyi daha az kullanmayı, TR41 Bölgesi (Bursa, Eskişehir, Bilecik), özellikle yeniden kullanım ve geri dönüşümü artırmayı, daha Organize Sanayi Bölgelerinde (OSB) yoğunlaşan az atık oluşturmayı, tehlikeli atık miktarını azaltmayı sanayinin yanı sıra madencilik, taş ocakçılığı ve amaçlayan çevreye duyarlı bir atık yönetimi tarımsal faaliyetleriyle de dikkati çekmektedir. Atık yaklaşımıdır. yönetimi ve su kirliliğiyle ilgili çevre sorunları öne çıkmakta, atık bertarafı ve atık geri dönüşümüne Sürdürülebilir üretimin ön koşulu olarak da yönelik tesislerin yetersizliğinin altı çizilmektedir nitelenebilecek temiz üretim uygulamalarının (BEBKA, 2011). Diğer taraftan bölgede, yenilikçilik, yaygınlaştırılması son derece önemli ve etkin girişimcilik ve Ar-Ge kapasitesinin geliştirilmesi olmakla birlikte, firma sınırları içinde kaldığında üzerinde de durulmakta; bölge üniversiteleri, çevresel performansı belli bir düzeye kadar Ar-Ge merkezleri ve kümelenme faaliyetleri de geliştirilebilmektedir. Bu nedenle, daha fazla kazanım dikkati çekmektedir (BEBKA, 2015). elde edebilmek firma sınırlarının ötesine geçebilmeyi ve çoğunlukla firmalar arası hatta sektörler arası Tüm bu hususlar dikkate alındığında endüstriyel iş birliğini gerektirmektedir (STB, 2014). simbiyozun bölge açısından önemli bir potansiyeli işaret ettiği ve başta kaynak verimliliği ve iş birliği Endüstriyel simbiyoz (ortak yaşam) doğadakine kültürünün geliştirilmesi olmak üzere pek çok benzer şekilde birbirine yakın iki bağımsız eksende önemli yararlar ve kazanımlar sağlayacağı endüstriyel işletme arasında madde ve enerji öngörülerek 2014 yılında Bursa Eskişehir Bilecik değişimi olarak tanımlanmıştır (Erhenfeld ve Kalkınma Ajansı (BEBKA) tarafından “TR41 Bölgesi Gertler, 1997). Malzeme, enerji, su ve yan ürünlerin Endüstriyel Simbiyoz Programı” başlatılmıştır. fiziksel değişimi de dâhil olmak üzere, her türlü varlığın, lojistik ve uzmanlık kaynaklarının işletmeler Programın temel amacı, bölgedeki endüstriyel tarafından paylaşımı anlamına gelen endüstriyel simbiyoz uygulamalarının yaygınlaştırılmasına simbiyoz uygulamaları sayesinde, endüstriyel yönelik olarak farkındalığın artırılması, bölgesel ve kaynaklı çevresel ve sosyal problemlerin önüne sektörel analizlerin yapılarak mevcut potansiyelin geçmekle kalmayıp aynı zamanda ekonomik getiri ve stratejinin belirlenmesi, fizibilite çalışmalarının 14 AĞUSTOS 2019

MAKALE yapılması, iletişim faaliyetlerinin yürütülmesi endüstriyel simbiyoz açısından öncelikli sektörler ve endüstriyel simbiyoz uygulamalarının belirlenerek, bölgesel bir strateji geliştirilmelidir. sürdürülebilirliğine ve yaygınlaştırılmasına yönelik Bu yaklaşım geliştirilecek stratejilerin hedeflediği altyapının oluşturulmasının sağlanmasıdır. sonuçlara erişmesini kolaylaştıracak ve uygulamaların yaygınlığını da artırarak bölgesel İlk aşama olarak, BEBKA ve Türkiye Teknoloji rekabetçiliğe daha fazla katkı sağlayacaktır. Geliştirme Vakfı (TTGV) iş birliğinde “Endüstriyel Simbiyoz Fizibilite ve Hazırlık Çalışması” yapılmıştır. 2.1. Sektörel Analiz Bu çalışmanın ana kapsamını oluşturan sektörel analiz, potansiyel ve strateji belirleme çalışmaları Sektörel analiz çalışması iki aşamada kapsamında izlenen yol Şekil 1’de özetlenmiştir. gerçekleştirilmiştir. Bölgenin sektörel yapısı; il genelindeki sektörel dağılımlar, organize sanayi Bölgesel endüstriyel simbiyoz programları bölgelerindeki sektörel dağılımlar ve bölgede planlanırken ilk aşamada bölgede öne çıkan ve bulunan kümelerin incelenmesini kapsamaktadır. Sektörel yapı incelemesinin sonunda bölge geneli Sektörel Yapı Analizi Atık Analizi Genelinin OSB’lerin Sektörel Mevcut Kümeler Öne Çıkan Sektörel Yapısı Sektörlerden Yapısı Miktar Bakımından Kaynaklı Öne Çıkan Atıklar Atıklar Öne Çıkan Sektörler Sektörel Önceliklendirme Atıkların Endüstriyel Simbiyoz Potansiyelinin Öncelikli Sektörler Listesi Belirlenmesi Öncelikli Atıklar Listesi Şekil 1. Endüstriyel Simbiyoz Fizibilite Çalışması Kapsamında İzlenen Yol (BEBKA ve TTGV, 2015) AĞUSTOS 2019 15

TR41 ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ PROGRAMI FİZİBİLİTE ÇALIŞMASI için öne çıkan sektörler belirlenmiştir. Sektörel Bilecik ilinde sektör çeşitliliğinin TR41 bölgesindeki analizin ikinci aşaması için ise bölgede miktar diğer illere göre daha düşük seviyede olduğu ve bakımından öne çıkan ve bölgede öne çıkan sanayi işletmelerinin büyük bir çoğunluğu (%66) sektörlerden kaynaklanan/kaynaklanabilecek üç sektörde yoğunlaştığı (diğer madencilik ve atıkların listesi ortaya konmuştur. taş ocakçılığı, diğer metalik olmayan mineral ürünler ve gıda ürünleri) görülmüştür. Bursa’da 2.1.1. Sektörel Yapı Analizi sektör çeşitliliğinin Bilecik’e kıyasla daha fazla, Eskişehir’e göre ise daha düşük seviyede olduğu Bölgenin imalat sanayi açısından sektörel yapısı görülmüştür. Sanayi işletmelerinin yaklaşık %50’si üç incelenirken öncelikle her üç ilde firma sayılarına sektörde (tekstil ürünleri, mobilya ve gıda ürünleri) ve istihdama göre öne çıkan sanayi sektörleri yoğunlaşmakta olup geri kalan %50’lik kısmı ise belirlenmiş ve ildeki sektörlerin çeşitliliği benzer yoğunluktaki farklı sektörler oluşturmaktadır. incelenmiştir. Bu veriler kıyaslanarak her iki kriter Eskişehir ilinin sanayi sektörleri açısından yapısı açısından %6 ve üzeri paya sahip sektörler “öne incelendiğinde sektör çeşitliliğinin bölgedeki çıkan sektörler” olarak nitelendirilmiştir. diğer illere kıyasla en yüksek seviyede olduğu görülmektedir. Sektörel analizin diğer bir bileşeni olarak bölgede aktif olarak faaliyet gösteren OSB’lerin sektörel Bursa ve Eskişehir’de öne çıkan sektörlerin bu illerde yapıları incelenmiş ve ilgili OSB’lerin bulunduğu bulunan OSB’lerde de daha yoğun olan sektörler ilin/bölgenin sektörel yapısını temsiliyet durumu arasında yer aldığı söylenebilmektedir. Bilecik ilinde irdelenmiştir. Bu analizi yapabilmek için çeşitli bulunan OSB’lerin ise sektörel yapıları düşük bir kaynaklardan derlenen verilerin yanı sıra bölgedeki oranda benzerlik göstermektedir. OSB’lere bir anket gönderilmiş, OSB’ler tarafından iletilen veriler de analize dahil edilmiştir. Belirtilen Sonuç olarak sektörel analiz kapsamında bölgede anketle OSB’lerin sektörel yapısına yönelik olarak öne çıkan sektörler yani il düzeyinde %6 ve üzeri OSB tipi (karma/ihtisas), büyüklük (alan), firma paya sahip sektörler aşağıdaki gibi listelenmektedir: sayısı, doluluk oranı ve sektörel dağılımı üzerine veriler derlenmiştir. • Tekstil ürünleri imalatı, • Motorlu kara taşıtı, römork ve yarı römork imalatı, Öncelikle OSB içi endüstriyel simbiyoz olanaklarının • Mobilya imalatı, hayata geçirilmesi konusunda avantajlı olan OSB’leri • Kauçuk ve plastik ürünler imalatı, tespit etmek amacıyla OSB’lerin sektörel çeşitliliği • Giyim eşyası imalatı, incelenmiştir. • Gıda ürünleri imalatı, • Fabrikasyon metal ürünleri imalatı (makine ve Tablo 1. Sektörel Çeşitliliğe Göre Öne Çıkan OSB’ler teçhizatı hariç), Bursa Eskişehir Bilecik Nilüfer OSB Eskişehir OSB Bilecik 1. OSB • Elektrikli teçhizat imalatı, Bursa OSB Bozüyük OSB • Diğer ulaşım araçları imalatı, Hasanağa OSB • Diğer metalik olmayan mineral ürünlerin imalatı, • Diğer madencilik ve taş ocakçılığı, Her üç il için firma sayıları ve istihdama göre • Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve ekipman dağılımlar incelendiğinde, il bazında öne çıkan sektörlerin bir kısmı benzerlik gösterirken, farklı imalatı, illerde yoğunlaşmış farklı sektörlerin de bulunduğu görülmektedir. BTSB’nin 81 İl Durum Raporunda • Ana metal sanayi. yer verdiği sektörel dağılımlar incelendiğinde üç il için endüstriyel simbiyoz potansiyeli üzerine 2.1.2. Atık Analizi değerlendirmeler yapılmıştır (STB, 2013). Sektörel analizin ikinci aşamasında bölgede yaygın olarak bulunan ve bölgede öne çıkan sektörlerden kaynaklanan/kaynaklanabilecek atıkların listesi 16 AĞUSTOS 2019

MAKALE ortaya konmuştur. TR41 bölgesi için endüstriyel ve bölge için olası endüstriyel simbiyoz potansiyeli simbiyoz kriterleri çerçevesinde öncelikli olarak ortaya konmuştur. öne çıkan sektörlere yönelik ortaya çıkabilecek tüm atıkların belirlenmesinin, potansiyel belirleme Önceliklendirme çalışması kapsamında bölgede çalışmasının çeşitliliğini artıracağı düşünülmüştür. Bu öne çıkan bazı sektörler faaliyet alanları benzerliği nedenle belirlenen sektörlerden kaynaklanabilecek sebebiyle birlikte değerlendirilmiştir (tekstil ürünleri atıklara yönelik bir liste oluşturulmuştur. ve giyim eşyası imalatı, motorlu kara taşıtı ve diğer ulaşım araçları imalatı). Önceliklendirme sonuçlarına Bölgede öne çıkan atıklar belirlenirken “İmalat sanayi bakıldığında en yüksek puanı alan beş sektör şöyle il ve atık tipine göre yaratılan atık miktarı 2008” sıralanmaktadır: verileri incelenmiş ve her üç ilde miktar bakımından öne çıkan atıklar belirlenmiştir (TÜİK, 2008). • Gıda ürünleri imalatı, Atık miktarları baz alınarak yapılan dağılımda %5 • Diğer metalik olmayan mineral ürünlerin imalatı, üzerinde paya sahip olan atıklar “miktar bakımından • Mobilya imalatı, öne çıkan atıklar” olarak nitelendirilmiştir. • Motorlu kara taşıt ve diğer ulaşım araçları imalatı, • Tekstil ürünleri ve giyim eşyası imalatı, TR41 bölgesinde miktar bakımından öne çıkan imalat • Diğer madencilik ve taş ocakçılığı. sanayi atıklarının bir kısmı ortak olmakla birlikte, ilin sanayi yapısına göre farklı atıklarda farklı illerde TR41 bölgesi için endüstriyel simbiyoz stratejileri öne çıkabilmektedir. Atık çeşitliliği bakımından bir ve ilk odaklanılacak uygulamalar belirlenirken bu değerlendirme yapıldığında Bursa ve Eskişehir’de sektörlere öncelik verilmesinin program sürecinde ve Bilecik’e göre çeşitliliğin daha yüksek olduğu sonrasında yapılacak faaliyetlerin etkisini artıracağı söylenebilir. düşünülmektedir. Miktar bakımından öne çıkan atıkların endüstriyel Fizibilite sonuçlarını özetleyen şema Şekil 2’de simbiyoz açısından potansiyelinin kıyaslanabilmesi gösterilmektedir. Daha önce listelenen sektörlere ek için atıklar tehlikeli/tehlikesiz olma ve olarak bölge ekonomisinde önemli rolü olan tarım değerlendirilme potansiyellerine göre incelenmiştir. ve hayvancılık sektörlerine yönelik olanakların da Öne çıkan atıklara yönelik potansiyel belirleme araştırılması, endüstriyel simbiyoz kavramının bölge çalışması bölge geneli için yapıldığında endüstriyel için sürdürülebilirliği ve yaygınlaşmasına pozitif etki simbiyoz açısından yüksek potansiyele sahip sağlayacağı ve “agro-endüstriyel simbiyoz” olarak da (öncelikli) atıkların listesi aşağıdaki gibidir: tanımlanan uygulama alanının potansiyelini görünür hale getireceği düşünülmektedir. Bu nedenle tarım • Endüstriyel atıksu arıtma çamurları, ve hayvancılık sektörleri de öncelikli sektörler listesine eklenmiş ve ilgili potansiyel araştırmalarına • Doğal olarak oluşan mineral atıklar, dahil edilmiştir. • Yapı ve inşaat atıkları, Şekilde renkli olarak yer alan sektörler öncelikli sektörleri göstermekte olup bu sektörlerden • Demir esaslı atıklar ve hurdalar kaynaklanan atıkları kullanabilecek diğer sektörler de (değerlendirilemeyen). şemaya dâhil edilmiştir. Şemada yer alan her ok bir veya birden fazla endüstriyel simbiyoz çalışmasının/ 2.2. Potansiyel Belirleme Çalışması uygulamasının var olduğunu göstermektedir. Potansiyel ve strateji belirleme çalışması 3. Sonuç ve Değerlendirme kapsamında ise sektörel analiz bölümünde yapılan değerlendirmeler dikkate alınarak öne çıkan Sürdürülebilir üretim kavramının TR41 bölgesindeki sektörlere ait atıklar ve miktar olarak öne çıkan gelişimi konu üzerinde bir bilinç oluşturulması atıklar endüstriyel simbiyoz kriterleri çerçevesinde ile başlayarak, üretim ve hizmet sektörlerindeki önceliklendirilmiş ve program kapsamında örnek uygulamaları da içeren kapasite oluşturma ilk aşamada odaklanılması gereken alanlar çalışmaları ile devam etmektedir. BEBKA tarafından belirlenmiştir. Sektörel analiz ve önceliklendirme endüstriyel simbiyoz sürdürülebilir üretime geçişte sonuçları baz alınarak literatürde ilgili alanlara yönelik örnek çalışmalar/uygulamalar derlenmiş AĞUSTOS 2019 17

TR41 ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ PROGRAMI FİZİBİLİTE ÇALIŞMASI uygulanabilecek metotlardan biri olarak seçilmiştir. Gıda Ürünleri Endüstriyel simbiyoz, çevresel performansı ve İmalatı rekabetçiliği artırmak için kullanılabilecek en etkin bölgesel kalkınma ve planlama araçlarından atı, biridir. Bölgesel rekabetçiliğin artırılmasını ve bölgesel kalkınmayı hedefleyen araçların başarıya ra ulaşması için planlama aşamasına sektör odaklı yaklaşımların entegre edilmesi gerekmektedir. l Bu nedenle programın ilk aşamasında bir fizibilite ve çalışması yapılmış aynı zamanda farkındalık ve en- bir Diğer Mineral la- Ürünler İmalatı Kağıt ve ebi- Kağıt Ürünleri İmalatı bölgenin bu konuda kapasitesinin artırılması için du- çalışmalar yürütülmüştür. Oluşturulan ortaklıklar ez- e İnşaat ve bilgi paylaşım ağları ile sürdürülebilir pek üretim uygulamalarının yayılmasına çalışılarak, Mobilya İmalatı n Kauçuk ve bunları finansal mekanizmalar oluşturulması Plastik Ürünleri izlemiştir. Bölgesel çalışmalara ek olarak, ulusal İmalatı da gerekli politika reformlarının yapılması ve tla- uygulanmasıyla sürdürülebilir üretime geçişin Tekstil Ürünleri sağlanacağı düşünülmektedir. ve Giyim - Eşyası İmalatı Geri kazanım Kaynaklar ği ği • Atalay, N. (2012) Anahtar Dergisi, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, sayı 280, s. 6. e Kimyasal ka- Madde ve • Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı (BEBKA) dir. Ürünleri İmalatı (2011) TR41 Bölgesi Çevre Durum Raporu. Diğer Ana Metal • Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı (BEBKA) Madencilik ve (2015) 2014-2023 Bursa Eskişehir Bilecik Bölge Belediyeler Taşocakçılığı Planı. Motorlu Kara Taşıtı ve Diğer • Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı (BEBKA) Ulaşım Araçları ve Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV) (2015) Bursa Eskişehir Bilecik Endüstriyel Simbiyoz Programı Fizibilite Raporu. • Erhenfeld, J. R. ve Gertler, N. (1997). The evolution of interdependence in Kalundborg. Journal of Industrial Ecology 1(1): 67-80. Enerji Üretimi • Frosch R. ve Gallopoulos N. (1989). Strategies for Manufacturing, Scientific American 261; (September), s. 144–15. Deri ile İlgili Tarım • Pomerol J., Romero S.(2000) Multi-Criterion Ürünlerin İmalatı Decision in Management: Principles and Practice, Hollanda. • Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı (2013). 81 İl Durum Raporu. • Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı (2014). Temiz Üretim Araç ve Teknikleri. Hayvancılık • Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) (2008). İmalat Sanayi İl ve Atık Tipine Göre Yaratılan Atık Miktarı. Şekil 2. TR 41 Bölgesi Endüstriyel Simbiyoz Potansiyeli • The World Business Council for Sustainable Development (WBCSD) (1997). Sustainable Production & Consumption from a Business Perspective. 18 AĞUSTOS 2019

MAKALE EKO-VERİMLİLİK, BÖLGESEL EKO-VERİMLİLİK/TEMİZ ÜRETİM UYGULAMALARI VE ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ Emrah ÇELİK / Uzman (Güney Ege Kalkınma Ajansı) Dilşad AKAR / Uzman (Güney Ege Kalkınma Ajansı) Berna AYKÖSE / Basın ve Halkla İlişkiler Sorumlusu (Güney Ege Kalkınma Ajansı) Eko-verimlilik; endüstriyel çevre yönetiminde gelmektedir. “Eko-verimlilik” ifadesi, sanayici son dönemde bahsi geçen yenilikçi yaklaşım ve tarafından üretim verimliliği ile ilişkilendirilmekte kavramlar arasında yer almaktadır. Genel anlamıyla ve kavramın benimsenmesini kolaylaştırmaktadır. ürün geliştirmeyle ilgili olan eko-verimlilik, Bu nedenle çoğu zaman “eko-verimlilik” ve “temiz işletmelerin çevresel performansının iyileştirilmesini üretim” kavramları birbirinin yerine kullanılmaktadır. amaçlamaktadır. Eko-Verimlilik Alanındaki Bölgesel Temiz üretim/eko-verimlilik; ham madde ve enerjiyi Uygulamalar daha az kullanmayı, yeniden kullanım ve geri dönüşümü artırmayı, daha az atık oluşturmayı, Bölgesel kalkınma perspektifi bakımından kritik tehlikeli atık miktarını azaltmayı amaçlayan çevreye öneme sahip olan “sürdürülebilir kalkınma” duyarlı bir atık yönetimi yaklaşımıdır. kavramının bileşenlerinden biri olarak öne çıkan bölgesel eko-verimlilik uygulamalarının son Eko-verimlilik, yüksek verime sahip üretim teknoloji dönemde ülkemizde de yaygınlaştığı ve çeşitli ve yöntemlerinin kullanımıyla, aynı miktarda üretim programlar ve iş birliği protokolleri kapsamında bu için daha az doğal kaynak ve enerji kullanımı ve alanda faaliyetlerin gerçekleştirildiği görülmektedir. daha az atık üretimi prensibine dayanmaktadır. Bu niteliği ile sadece çevresel kaygılara değil, “doğal “Türkiye’nin İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesinin kaynakların korunması”, “endüstriyel verimlilik” ve Geliştirilmesi” başlıklı Birleşmiş Milletler Ortak “ekonomik kalkınma” gibi pek çok farklı alana da Programı Haziran 2008’de başlatılmıştır. Eko- hitap etmektedir. Kısacası eko-verimlilik, üretimde Verimlilik (Temiz Üretim) Programı ise Ortak verimliliği artırarak hem çevresel hem de ekonomik Program’ın sanayi ile ilgili bileşeni olarak hayata fayda sağlanması anlamına gelmektedir. geçmiştir. Eko-verimlilik, kavramsal olarak “temiz üretim” Sanayide iklim değişikliğine uyumun, temiz yaklaşımıyla örtüşmektedir. Her iki kavram da üretim üretim ve eko-verimlilik uygulamaları ile sürecinde “doğal kaynak ve enerji tüketiminin”, sağlanabileceğinden hareket eden Ortak Program “toksik ve tehlikeli kimyasal kullanımının” ve “atık, kapsamında, sanayide uyum ile ilgili çalışmalar atıksu ve emisyon oluşumunun” bütüncül bir UNIDO (Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Örgütü) anlayışla kontrol edilerek minimize edilmesi anlamına ve TTGV (Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı) AĞUSTOS 2019 19

EKO-VERİMLİLİK, BÖLGESEL EKO-VERİMLİLİK/TEMİZ ÜRETİM... tarafından yürütülmektedir. UNIDO, 1994 yılından bu Enstitünün, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Sanayi yana “Ulusal Temiz Üretim Merkezlerinin Kurulması” ve Verimlilik Genel Müdürlüğünün yönlendiriciliği programını yürütmektedir. Söz konusu programın ile temiz üretim uygulamalarının ülke çapında hedefi özellikle gelişmekte olan ülkelerde, rekabetçi yaygınlaştırılarak Türk sanayisinin sürdürülebilir üretim ve çevresel gereklilikler arasındaki köprüyü büyümesine ve uluslararası rekabet gücünün kurarak, çevre dostu teknolojilerin yaygınlaşması artırılmasına katkı sağlayacak projelerin uygulanması ve bu alanda gerekli kapasitenin oluşturulmasını bakımından kilit roller üstlenmesi öngörülmektedir. sağlamaktır. Bu kapsamda gerçekleştirilen bölgesel uygulamalar Ülkemizde Ortak Program çerçevesinde kapsamında; 2011 yılında İzmir Kalkınma Ajansı yürütülmekte olan UNIDO Eko-Verimlilik Programı (İZKA), Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV) kapsamında, sanayide temiz üretim ve eko- ve Ege Bölgesi Sanayi Odası (EBSO) arasında verimlilik konularındaki kapasitenin geliştirilmesi, imzalanan protokolle başlayan eko-verimlilik Seyhan Havzası’nda (Adana, Niğde, Kayseri) çalışmaları da yer almaktadır. Eko-Verimlilik pilot uygulamaların yapılması ve ulusal bazda Programı protokolü kapsamında İzmir bölgesinde yaygınlaştırılması hedeflenmiştir. Seyhan Havzası’nda eko-verimlilik konusunda eğitimler ve pilot projeler ve Türkiye’nin birçok bölgesinde iklim değişikliğinin gerçekleştirilerek örnek uygulamalar yaratmak ve sanayiciyi doğrudan etkileyecek en belirgin etkisinin yerelde kapasite artırmak hedeflenmiştir. “kullanılabilir su miktarının azalması” olduğu öngörülmektedir. Bu noktadan yola çıkarak UNIDO Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Sanayi ve Verimlilik Eko-Verimlilik Programı’nın odağını, “üretimde su Genel Müdürlüğü ve Dünya Bankası Uluslararası tüketiminin azaltılması” oluşturmaktadır. Böylece, Finans Kuruluşu (DB-IFC) iş birliğinde yürütülen sanayinin iklim değişikliğinden etkilenmesinin “Türkiye için Yeşil Organize Sanayi Bölgeleri azaltılması ile sanayide iklim değişikliği risklerine (OSB) Çerçevesinin Geliştirilmesi Projesi” son uyum için eko-verimlilik ve temiz üretim dönemde eko-verimlilik alanında yürütülen bölgesel çalışmalarının gerçekleştirilmesi hedeflenmekte, uygulamalara örnek teşkil etmektedir. sanayi sektörü politikalarında çevresel ve ekonomik kazanımların birlikte öne çıkacağı değişimler “Eko Endüstriyel Parklar” temalı “Türkiye için beklenmektedir. Yeşil OSB Çerçevesinin Geliştirilmesi Projesi” ile yeşil OSB’ler için ulusal bir çerçeve oluşturulması, Sanayide temiz üretim sürecine geçişin organize sanayi bölgelerinde yeşil rekabetçilik desteklenmesi politikaları kapsamında Türkiye fırsatlarının ortaya konulması amaçlanmaktadır. Sanayi Stratejisi Belgesi’nde tanımlanan eylemlerden Proje kapsamında seçilen dört OSB’de (İzmir biri olan ve aynı zamanda Sanayi ve Teknoloji Atatürk OSB, Bursa OSB, Adana Hacı Sabancı OSB Bakanlığı 2013-2017 Stratejik Planı’nda da yer alan ve Ankara Sanayi Odası 1. OSB) yapılacak yatırımlarla “kaynakların verimli kullanılması ve çevreyle uyumlu sağlanabilecek verimlilik ile ilgili çalışmalar yapılmıştır. üretim prensipleri doğrultusunda, sanayide temiz Buna göre toplamda gerçekleştirilebilecek olan 445 üretim/eko-verimlilik programlarının uygulanmasının milyon TL’lik bir yatırımın geri dönüş süresi 4,7 yıl sağlanması, bu çerçevede bir Temiz Üretim/Eko- olarak hesaplanmış ve yıllık 11 milyon m3 su tasarrufu Verimlilik Merkezi kurulması” hedefi doğrultusunda; sağlanabileceği öngörülmüştür. Bu doğrultuda 06/04/2013 tarih ve 218 sayılı Bilim Kurulu’nun 5 önümüzdeki dönemde ülkemizdeki diğer Organize numaralı kararı gereğince; TÜBİTAK MAM Çevre Sanayi Bölgeleri’nde de Yeşil OSB alanında çalışmalar Enstitüsü, “Çevre ve Temiz Üretim Enstitüsü” olarak yapılması planlanmaktadır. yeniden yapılanmış ve sanayide temiz üretim çalışmalarının uygulanmasını sağlamak amacıyla Ülkemizde temiz üretim alanında; Sanayi ve Teknoloji “Ulusal Temiz Üretim Merkezi” işlevini üstlenmesi Bakanlığı, Hazine ve Maliye Bakanlığı, Ticaret sağlanmıştır. Bakanlığı, TÜBİTAK, Türkiye Teknoloji Geliştirme 20 AĞUSTOS 2019

MAKALE Vakfı, Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Çevre Yaklaşımları” Projesi ve Shamrock Tekstil Destekleme İdaresi Başkanlığı, Kredi Garanti Fonu, Sanayi A.Ş.’nin “Atık Sıcak Sulardan Isıl Enerjinin Geri Kalkınma Ajansları ve çeşitli bankalar tarafından Kazanımı Uygulama” Projesi yer almaktadır. mali ve teknik destekler sağlanabilmektedir. Temiz üretime yönelik proje uygulama örneklerine Temiz Örnek olarak; “Denizli İli Sanayide Enerji Verimliliği Üretim Bilgi Platformu aracılığıyla ulaşılabilmektedir. Potansiyeli Taraması Projesi” kapsamında yıllık enerji maliyetleri 100.000 TL’yi geçen tekstil işletmeleri Güney Ege Kalkınma Ajansı’nın arasından yapılan seçim ile 10 adet işletmede “Ön Eko-Verimlilik Alanındaki Faaliyetleri Enerji Etüt” çalışması yapılmıştır. Yapılan ön etüt tetkiklerinde işletmenin üretim ve enerji tüketim TR32 Düzey 2 Bölgesinde (Aydın, Denizli, Muğla) ilişkisi ortaya konulmaya çalışılmış, enerjinin verimsiz 2009 yılından itibaren faaliyetlerini yürüten Güney kullanıldığı sistem ve ekipmanlar tespit edilmiştir. Ege Kalkınma Ajansı’nın (GEKA) 2014 Yılı Proje Teklif İşletme şartlarında ölçümler ve hesaplamalar Çağrısı kapsamında 6,1 milyon TL bütçeli Çevre Mali yapılarak, muhtemel enerji tasarruf olanakları ve elde Destek Programı ve 2015 Yılı Proje Teklif Çağrısı edilebilecek kazançlar ortaya konulmuştur. kapsamında 4 milyon TL bütçeli “Yenilenebilir Enerji Mali Destek Programı” yürütülmüş ve enerji Tekstil Sektöründe Temiz Üretimin verimliliğine yönelik projelere GEKA tarafından Yaygınlaştırılması Hareketi Kapsamında destek sağlanmıştır. 2019 yılı Proje Teklif Çağrısı GEKA’nın Gerçekleştirdiği Çalışmalar kapsamında ise Kâr Amacı Güden İşletmelere yönelik Temiz Üretim Mali Destek Programı ilan Güney Ege Kalkınma Ajansı WWF Türkiye (Doğal edilmiştir. KOBİ’lerin uygun başvuru sahibi olduğu Hayatı Koruma Vakfı) ile iş birliği içerisinde “Büyük programın hedefi; 5 milyon TL’lik bir bütçenin Menderes’te temiz üretimin bölgede yaygınlaştırılması ve Temiz Üretim çevresel sürdürülebilirliğin sağlanması amacıyla Zamanı” uygun projeler için kullandırılmasıdır. Atıkların hareketi kaynağında azaltılması, suyun etkin kullanımı ve kapsamında atıklardan yüksek katma değerli ürün ve/veya enerji Denizli’de üretimi programın öncelikleri olacaktır. Bu program “Tekstil kapsamında; projelere GEKA tarafından asgari Sektöründe 100 bin TL azami ise 500 bin TL destek sağlanması Temiz planlanmaktadır. Üretimin Yaygınlaş- Güney Ege Kalkınma Ajansı’nın enerji verimliliği ması” alanında desteklediği projeler arasında; Muğla çalışmaları Büyükşehir Belediyesi’nin “Muğla’nın İklim Değişikliği gerçekleştirmektedir. Ajansın yerel ortak olarak ve Sürdürülebilir Enerji Eylem Planı” Projesi, Enerji hareket ettiği çalışma kapsamında tekstil Verimliliği Derneği Denizli Şubesi’nin “Denizli İli markalarının temiz üretim konusunda artan Sanayide Enerji Verimliliği Potansiyeli Taraması” taleplerinin karşılanması ve Denizli’nin küresel Projesi, Denizli Deri İhtisas Organize Sanayi ölçekte rekabetçi gücünün korunması için temiz Bölgesi’nin “Denizli Deri İhtisas OSB’de Enerji üretim dönüşümünün hızlanmasının yanı sıra Büyük Verimliliği” Projesi, Birsan Makina Mühendislik Menderes Nehri’nde kirliliğin önüne geçilmesine Tic. Ltd. Şti.’nin “Kömür Kullanımı ve Emisyon katkı sağlamak hedeflenmektedir. Salınımında Tasarruf Sağlayan Türk Linyitlerine Uygun Yakma Sisteminin Geliştirilmesi” Projesi, Aslı Üretim sürecinde doğal kaynak ve enerji tüketiminin, Tekstil Tic. A.Ş.’nin “Tekstil Boyama Üretim Sürecinde toksik ve tehlikeli kimyasal kullanımının, atık, atık Enerji Verimliliği ve Kalite Artışı” Projesi, SÖKTAŞ su ve emisyon oluşumunun bütünsel bir yaklaşımla Dokuma Tic. A.Ş.’nin “Endüstriyel Tekstilde Yenilikçi kontrol edilerek minimize edilmesini sağlayan bir AĞUSTOS 2019 21

EKO-VERİMLİLİK, BÖLGESEL EKO-VERİMLİLİK/TEMİZ ÜRETİM... çalışmadır. Yani aynı miktarda üretim için daha az Çalışma kapsamında İstanbul’da 26 Mart 2019 doğal kaynak ve enerji kullanılırken daha az atık tarihinde “Tekstil Sektöründe Temiz Üretimin üretimi yapılmaktadır. Çalışma bu açıdan, çevresel Yaygınlaşması” amacıyla temiz üretim ile ilgilenen kaygıların yanı sıra; doğal kaynakların korunması, marka temsilcileri ile temiz üretim faaliyetleri endüstriyel verimlilik ve ekonomik kalkınma gibi gerçekleştiren üreticilerin bir araya geldiği Markalar pek çok farklı alana da hitap etmektedir. Denizli’de Toplantısı düzenlenmiştir. Toplantı’da, “Tekstil GEKA’nın, WWF–Türkiye iş birliğiyle Büyük markalarının, kamu yönetiminin, yerel paydaşların ve Menderes Havzası’ndaki kirliliği önlemek açısından üreticilerin iş birliği ile 2 yıl önce başlatılan “Büyük attığı en önemli girişimlerden biri olan çalışma ile Menderes Temiz Üretim Hareketi” kapsamında, Türkiye’ye ve dünyaya örnek olacak bir model ortaya Denizli Sanayi Odası verilerine göre 7 değişim konması amaçlanmaktadır. Bu, çevresel kazanımın öncüsü tekstil üreticisinin 6,5 milyon avro yatırım yanı sıra, ekonomik sürdürülebilirliği ve sektörel yaptığı, 1,5 milyon m3 su tasarrufu sağlandığı ve rekabetin korunmasını da beraberinde getirecek bu yıl değişim öncüsü şirket sayısının 19’a çıkarak bir modeldir. Ayrıca sadece Büyük Menderes 3 milyon avro ek yatırım gerçekleştirildiği bilgisi Nehri’ndeki değil, tüm Türkiye ve dünyadaki verilmiştir. nehirlerin kirlilik sorununun çözümü temiz üretim dönüşümünden geçmektedir. Endüstriyel Simbiyoz: “Bir İşletmenin Atığı Diğerinin Altınıdır” Çalışma kapsamında Mayıs 2018 tarihi itibarıyla kamuoyunu bilgilendirmek ve konuyla ilgili Endüstriyel simbiyoz modeli, endüstriyel işletmeleri farkındalık oluşturmak amacıyla hedef kitleye ve bağlantılı oldukları diğer faaliyetleri bir yönelik, Denizli ve Aydın’da bilgilendirme ve basın toplantısı ile tanıtım etkinlikleri düzenlenmiştir. eko-sistem olarak ele almakta H&M Grup ve WWF Türkiye (Doğal Hayatı Koruma ve işletmeler arası iş birliklerinin Vakfı) iş birliğinde hazırlanan “Tekstil Sektöründe geliştirilmesi ile kaynak verimliliği Temiz Üretim Rehberi” tanıtılarak firma temsilcilerine ve atık azaltımı yönünde etkin ulaştırılmıştır. Bunun yanında Eylül 2018’de ise; çözümler oluşturulabileceğini ortaya Denizli’deki firma temsilcilerine yönelik “Tekstil koymaktadır. Model ile endüstriyel Sektöründe Sürdürülebilirlik ve Temiz Enerji sistemlerde iş birliği yaklaşımıyla Eğitimi” gerçekleştirilmiştir. Eğitim vesilesiyle maliyetlerin azaltılması ve çevresel firmaların bilgilendirilmesinin yanı sıra temiz üretim performansın geliştirilmesi yatırımlarının kârlılığı izah edilerek bu alanda amaçlanmaktadır. gerçekleştirecekleri yatırımlar teşvik edilmiştir. En yaygın kullanımı işletmeler arasındaki madde (atık, yan ürün, su) ve enerji değişimi ve yeniden kullanımıdır. Buradaki en kritik iki 22 AĞUSTOS 2019

MAKALE husus iş birliklerinin madde ve enerji değişimi ile Örneğin DONG’un elektrik santralinden alınan sınırlı olmaması ve iş birliği için fiziksel yakınlığın buhar, kasabanın çevresinden dolanan bir boru şart olmamasıdır. Bu iş birlikleri sonucunda ise hattı ile Novo Nordisk’e pompalanmakta ve burada kaynak tüketiminde, depolamaya giden atık ve bir temizlik maddesi olarak kullanılmaktadır. Yine tehlikeli atık miktarında, karbondioksit salınımında, elektrik santralinin külleri ve alçıtaşı atığı kasabadaki atık su miktarında ve üretim maliyetlerinde düşüş bir çimento ve bir alçı plaka üreticisine verilmektedir. gözlenirken; ek satışlar, yaratılan iş ve istihdam, özel sektör yatırımları, inovasyon ve girişimcilikte artan Novo Nordisk ve Novozymes’in atık suları belediye bir ivme gözlenmektedir. için arıtılırken biyokütleleri de belediyenin kullanımı için gübreye çevrilmektedir. Statoil de atık sülfür ve Endüstriyel simbiyoz son yıllarda ülkemizde nitrojenini gübreye çevirerek salınımı düşürürken, de önem kazanmaya başlamıştır. En kapsamlı kullanılmış suyunu da elektrik istasyonuna ve su endüstriyel simbiyoz araştırması İskenderun rezervlerine vermektedir. Körfezi çevresi için yapılmış ve 500’ün üzerinde simbiyoz olanağı tespit edilmiştir. Söz konusu Yapılan araştırmalarda Kalundborg’daki bölgede endüstriyel simbiyoz projelerine meyve karbondioksit salınımının 270 bin ton/yıl düştüğü, posasının kireç üretim tesisindeki atık ısı kullanılarak 150.000 ton/yıl biyokütlenin gübreye dönüştürülerek kurutulması ve hayvan yemine dönüştürülmesi; toplam gübre ihtiyacının %60’ının bu şekilde Çukurova bölgesinden kaynaklanan mısır atıklarının sağlandığı, yanı sıra, tavuk ve büyükbaş hayvan atıklarından biyogaz ve enerji üretimi; karayollarında kullanılan 3 milyon m3/yıl su geri kazanıldığı, 15 milyon GJ/ doğal agrega yerine, demir çelik sektöründen yıl enerji değerinde (75.000 evin yıllık elektrik kaynaklanan cüruf atığının değerlendirilmesi gibi tüketimine denk) buharın prosese dahil edildiği, projeler örnek verilmiştir. 15 milyon m2/yıl alçı duvarına denk gelen alçı taşı kazanımı olduğu ve 250 milyon dolardan Kalundborg (Danimarka) Örnek Uygulaması fazla toplam kazanç elde edildiği bilinmektedir. 2013 yılında yapılan başka bir araştırmada ise Dünyanın en büyük diyabet ilacı üreticisi, endüstriyel Kalundborg’daki maliyetlerin yıllık 72 ila 87 milyon enzim üreticisi ve lider bir termik elektrik üreticisinin, dolar aralığında bir düşüşe uğradığı belirlenmiştir. Danimarka’nın sahil kasabası Kalundborg’da birçok Söz konusu meblağ Novo Nordisk gibi dünya ortak noktası bulunmaktadır. İlaç üreticisi Novo Nordisk, enzim üreticisi Novozymes ve DONG Enerji, Danimarka’nın en büyük petrol rafinerisi olan Statoil ile birlikte atık yönetimi sürecinden yararlanan bir ekosistemin parçasıdır. Endüstriyel simbiyozun liderleri olan bu şirketler atıklarını ve yan ürünlerini, maliyetleri ve karbondioksit salınımını azaltmak için değiş tokuş yapmaktadır. Bununla da kalmayıp çevrelerinde bir ekosistem oluşturarak daha küçük şirketlerin, çiftçilerin ve hatta kurumların da bu iş birliğinden yararlanmasını sağlamaktadır. Kalundborg’ta buhar, su ve kondansattan; kül, kum, etanol ve biyokütleye kadar 30 tür materyalin şirketler arasında değiş tokuşu yapılmakta ve bu 30 materyal 50 farklı proseste kullanılmaktadır. AĞUSTOS 2019 23

EKO-VERİMLİLİK, BÖLGESEL EKO-VERİMLİLİK/TEMİZ ÜRETİM... insülinin yarısını üreten ve yıllık 10 milyar dolar alanında etkin kaynak kullanımı ve materyallerin geri hasılatı olan bir üretici için önemli olmayabilir fakat dönüşümünde en iyi uygulama olarak ilan etmiştir. salınımdaki düşüş tüm dünya için büyük bir önem taşımaktadır. Kalundborg Endüstriyel Simbiyoz Modeli, eko-endüstriyel park oluşumları ile halen gelişimini Kalundborg’daki sürekli evrilen ve gelişen atık sürdürmekte ve farklı projelerle adını söz ettirmekte yönetimi modeli akademinin dikkatini ilk 1990’larda ve Avrupa Birliği fonları tarafından desteklenen “alg çekmiş ve kasabada Simbiyoz Merkezi’nin üretimi” projeleri ile atık suyu temizleme üzerine kuruluşunu hızlandırmıştır. Simbiyoz Merkezi’nin çalışmalarını sürdürmektedir. başkanı olan Mette Skovbjerg, bu modelin en etkileyici yanının, şirketlerin kendilerini çok kolay Kaynaklar entegre etmesi olduğunu belirtirken sadece • Güney Ege Dergisi 17. Sayı, http://geka.gov.tr/ çevre dostu olmakla kalmayıp yaptıkları işin çok fazla dışına çıkmak zorunda kalmadan üretim uploads/dergi/sayi_17/ maliyetlerinin ve karbondioksit salınımlarının • Güney Ege Dergisi 18. Sayı, http://geka.gov.tr/ düştüğünün altını çizmektedir. uploads/dergi/sayi_18/ Bu model ve iş birliği sayesinde ortaya çıkan başarı, • Güney Ege Kalkınma Ajansı (GEKA) Web Sitesi, yaratılan endüstriyel modele ve çevresel verimliliğe küresel bir ilgi yaratmış ve bunun sonucunda http://www.geka.gov.tr geçtiğimiz yıl 30 firma ile 20 farklı belediye • Güney Ege Kalkınma Ajansı, Sürdürülebilir Kalkınma yetkilisi bu başarılı modeli yerinde incelemek için Kalundborg’a gelmiştir. Ziyaret eden belediyelerden ve Çevre Raporu, 2011 birisi de Çin’in hızla gelişen şehri Guandong • http://www.nbcnews.com/business/energy/danish- olmuştur. trial-symbiosis-one-business-waste-anothers- İş dünyasının her kesiminden birçok yönetici bu gold-n482521 ekosistemin yarattığı verimlilik ile katma değerli • İzmir Kalkınma Ajansı (İZKA) Web Sitesi, http://www. ürünlerden etkilenirken Avrupa Birliği Komisyonu izka.org.tr bu modeli küresel ekonomi plan ve programlarına • T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı-Sanayi ve Verimlilik ekleme kararı almış ve en önemlisi ise Kalundborg Genel Müdürlüğü, Kalkınmada Anahtar: Verimlilik endüstriyel simbiyoz modelini 80 milyar avroluk Dergisi, Nisan 2012 Sayı: 280 “Horizon 2020 Yenilik ve Büyüme Projesi”nde • T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı-Sanayi ve Verimlilik teşvik etmeye karar vermiştir. Ayrıca Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü, Temiz Üretim Bilgi Platformu, Komisyonu Kalundborg’u, endüstriyel üretim http://www.temizuretim.gov.tr/ • Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı, Endüstriyel Simbiyoz Programı Bilgilendirme Toplantısı ve Sinerji Çalıştayı Notları • UNIDO Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Programı Web Sitesi, http://www.ekoverimlilik.org • WWF İnternet Sitesi, http://www.wwf.org.tr/ basin_bultenleri/basin_bultenleri/?8660/BUYUK- MENDERESTE--TEMIZ-URETIM-BASARISI 24 AĞUSTOS 2019

MAKALE TEKİRDAĞ İLİNDE ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ OLANAKLARININ TESPİTİ İÇİN YÖNTEM ÖNERİSİ Şevket Selçuk ŞİMŞEK / Uzman (Trakya Kalkınma Ajansı) Ertuğ GÜNEY / Birim Başkanı (Trakya Kalkınma Ajansı) Giriş inceleme ve yayımlama şeklindedir. Belirtilen gelişim süreçlerinin doğrusal bir ilişkiden ziyade Endüstriyel simbiyoz tercihen birbirine yakın karşılıklı etkileşimlerin ve geri bildirimlerin olduğu firmaların karşılıklı fayda sağladığı madde ve bir yapı çerçevesinde işlediği belirtilmektedir. enerji değişimi olarak tanımlanmaktadır. Sanayinin Bu süreçlerden endüstriyel simbiyoz fırsatlarının yoğunlaştığı alanlarda firmaların üretim süreçleriyle tanımlanması aşaması kendi içinde yeni süreç keşfi, birlikte oluşan atıkların yeniden değerlendirilmesi girdi-çıktı eşleştirme ve örnek çalışma taklidi olarak hem ekonomik hem de çevresel fayda sağlamakta, tanımlanmakta olup çalışmamızda bu süreçler için firmalar arasında sinerji oluşturarak katma değer eldeki veriler üzerinden değerlendirme yapılacaktır yaratmaktadır. Endüstriyel simbiyoz kapsamında (Grant, Seager, Massard, & Nies, 2010). iş birlikleri firmalarca ekonomik fayda gözetilerek kendiliğinden oluşabileceği gibi denetleyici, Chertow (2007) tarafından yapılan çalışmada düzenleyici veya iş birliği kuruluşlarının firmaları hâlihazırda gerçekleşen simbiyotik ilişkilerin yönlendirmesiyle de kurulabilmektedir. Bölgesel ortaya çıkarılmasının endüstriyel simbiyoz için kalkınmanın öncü kurumlarından kalkınma ajansları eko-endüstriyel parkların oluşturulmasından daha için endüstriyel simbiyoz fırsatlarının ortaya sürdürülebilir olduğu belirtilmektedir. Kendi kendine çıkarılması ve bunun kamuoyu ile paylaşılarak örgütlenen 12 endüstriyel simbiyoz örneğinde firmaların bu alanda yönlendirilmesi çevresel bu durum ortaya konularak kamu ve iş dünyası hassasiyetlerin dikkate alınması açısından ve katma için hâlâ gizli olan iş birlikçi faaliyet oluşumlarının değer yönünden önemlidir (Aid, Brandt, Lysenkova, ortaya çıkarılması, şekillenmekte olan oluşumların & Smedberg, 2015; Chertow, 2007; Grant, Seager, desteklenmesi ve simbiyoza öncü durumları Massard, & Nies, 2010). Bu çalışmayla Trakya tanımlayarak yeni oluşumları harekete geçirecek Kalkınma Ajansının hizmet verdiği TR21 Trakya teşvikleri sağlayan destekleyici politikaların Bölgesi’nde sanayinin yoğunlaştığı Tekirdağ ilinde uygulanması önerilmektedir (Chertow, 2007). endüstriyel simbiyoz olanaklarının tespiti için diğer iller ve bölgeler açısından da örnek olabilecek bir Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV) ve Trakya yöntem önerisi geliştirilmiştir. Kalkınma Ajansı arasında yapılan iş birliği protokolü çerçevesinde TR21 Trakya Bölgesi Endüstriyel Endüstriyel simbiyoz konusunda literatürü Simbiyoz Raporu 2016 yılında hazırlanarak incelediğimizde, Grant vd. (2010) tarafından yapılan kamuoyuyla paylaşılmıştır. Bu raporda öncelikle çalışmada dünya üzerindeki 13 farklı sistemin bölgemizde öne çıkan sektörlere odaklanılmış, incelenmesiyle endüstriyel simbiyoz kalkınma süreci bu sektörlerden kaynaklanan atıklar için olası modeli oluşturulduğu, modele göre endüstriyel endüstriyel simbiyoz fırsatları ortaya konulmuştur. simbiyozun 5 ayrı gelişim süreci olduğu ifade Rapor için ilgili kurumlardan elde edilen veriler ve edilmiştir. Bu süreçler; (1) simbiyoz fırsatlarının paydaşlarla gerçekleştirilen çalıştay sonrasında tanımlanması, (2) fırsatların değerlendirilmesi, endüstriyel simbiyoz için 3 alanda fizibilite konusu (3) engellerinin kaldırılması, (4) ticarileştirme önerilmiştir. Bu alanlar; organik atıklardan biyogaz ve uyarlanabilir yönetim ile (5) belgelendirme, ve elektrik üretimi, kömür kazan cüruf ve küllerinin AĞUSTOS 2019 25

TEKİRDAĞ İLİNDE ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ OLANAKLARININ TESPİTİ İÇİN YÖNTEM ÖNERİSİ değerlendirilmesi, döküm ve maça kumlarının geri işlemlerden herhangi birine tabi tutulmak üzere kazanımıdır (Trakya Kalkınma Ajansı, 2016). değişimi, %6’sı R5-Diğer anorganik malzemelerin Tekirdağ İlinin Mevcut Atık Durumu ıslahı/geri dönüşümü, %5’i R4-Metallerin ve metal bileşiklerinin ıslahı/geri dönüşümü, %5’i R1-Enerji TÜİK Bölgesel İstatistiklerine göre 2017 yılında üretimi amacıyla başlıca yakıt olarak veya başka Tekirdağ ilinin Gayri Safi Yurt İçi Hasılasının şekillerde kullanma yöntemine tabi tutulmuşlardır. (GSYH) %52’sini sanayi üretimi oluşturmakta ve En Çok Beyan Edilen Atıklar Sosyal Güvenlik Kurumu verilerine göre 3.697 imalat sanayi firmasında toplam 153.424 sigortalı Beyan edilen atıkların detayına bakıldığında 289 işçi çalışmaktadır. İlin istihdamında önemli bir farklı atık içerisinde 24 çeşit atığın toplam atık yer tutan imalat sanayi firmalarından çıkan atık miktarının yüzde 80’ini oluşturduğu görülmektedir. madde, su veya enerjinin içeriği, miktarı ve nasıl Bu atıklardan 100101 kodlu dip külü, cüruf ve kazan değerlendirildiğine yönelik olarak İl Çevre ve tozu Tekirdağ ilinde firmalarca beyan edilen en Şehircilik Müdürlüğünden atık beyan verileri fazla atık durumunda olup tüm atıklar içerisindeki temin edilmiş, atıklarla ilgili olarak ilgili kanun ve payı %16,3’dür. Benzer şekilde, 030310 kodlu yönetmelikler incelenmiştir. Buna göre, atıklarla mekanik ayırma sonucu oluşan elyaf ıskartaları, ilgili olarak Atık Yönetimi Yönetmeliği çerçevesinde elyaf, dolgu ve yüzey kaplama maddesi çamuru işlemler yapılmakta, bertaraf veya geri kazanım %13,4’lük, 030308 kodlu geri dönüşüme gitmek işlemleri için gerekli sınıflandırmalar bu yönetmelikte üzere sınıflandırılan kâğıt ve kartondan kaynaklanan tanımlanmaktadır. Bu çalışmada ilgili yönetmelik atıklar %7,5’luk, 120101 kodlu demir metal çapakları ekinde bertaraf yöntemi ve geri kazanım işlemleri ve talaşları %5,4’lük ve 100201 kodlu cüruf işleme olarak sınıflanan atıklar değerlendirilecek olup atıkları %5’lik bir paya sahiptir. tehlikeli atık kapsamına giren atıklar ile litre cinsinden ölçümü sağlanan atıklar (toplam içinde çok sınırlı orandadır) değerlendirilme dışında tutulacaktır. D10 2017 yılı atık beyan sistemi Bertaraf 22% verilerine göre Tekirdağ ilinde D1 982.215.160 kg atık beyan 19% edilmiştir. Bu atıkların %51’i D5 bertaraf, %49’u geri kazanım işlemine tabi tutulmuştur. 51% 7% Bertaraf işlemine tabi tutulan D Diğer atıkların %22’sinde D10- 3% Yakma (Karada) yöntemi, %19’unda D1- Toprağın Toplam Atık R12 altında veya üstünde düzenli 982.215.160 Kg 29% depolama (örneğin, düzenli R5 depolama ve benzeri) yöntemi ve %7’sinde D5- 6% Özel mühendislik gerektiren Geri Kazanım R4 düzenli depolama (çevreden 49% 5% ve her biri ayrı olarak izole edilmiş ve örtülmüş hücresel R1 depolama ve benzeri) 5% yöntemi kullanılmıştır. R Diğer Geri kazanım işlemine tabi 4% tutulan atıkların %29’u R12- Atıkların R1 ila R11 arasındaki Şekil 1. Tekirdağ İlinde 2017 Yılında Beyan Edilen Atık Miktarı ve İşleme Yöntemleri 26 AĞUSTOS 2019

MAKALE Toplam atıkların %80’ini oluşturan liste Tablo 1’de yer Böylece, hiçbir simbiyotik ilişkiye tabi olmadan almakta olup bu atıkların hangi işleme yöntemine 15 farklı bertaraf yöntemiyle ekonomiye tabi olduğu da ayrıca dikkate alınmalıdır. Buna göre, kazandırılmadan yok olan atıklara odaklanılabilir. geri kazanım işlemine tabi tutulan atıkların detaylı Bu amaçla, Tekirdağ ilinde en çok beyan edilen incelenmesiyle daha katma değerli bir şekilde atıklardan bertaraf işlemlerinden herhangi birine değerlendirilebileceği söylenebilir, fakat bu ayrı bir tabi tutulan atıklar arasından en yüksek hacimli olan çalışma konusu olup bertaraf işlemine tabi tutulan ilk 8 atık çeşidi ayrıca listelenmiştir. Tablo 2’den de atıkların detaylı analizi yapılmak suretiyle bu atıkların görüleceği üzere bu 8 atık türü bertaraf işlemine tabi endüstriyel simbiyoz çerçevesinde geri kazanım tutulan atıkların %86’sını oluşturmakta olup beyan alanlarının araştırılması daha önemlidir. edilen atık miktarının ise %47’sini oluşturmaktadır. Tablo 1. Tekirdağ İlinde 2017 Yılında En Çok Beyan Edilen Atıklar Atık Atık Adı Atık Miktarı Atık Kümülatif Kodu (Kg) Payı Pay 100101 (10 01 04’ün altındaki kazan tozu hariç) dip külü, cüruf ve kazan 160.046.981 16,3% 16,3% tozu 131.266.960 030310 Mekanik ayırma sonucu oluşan elyaf ıskartaları, elyaf, dolgu ve 13,4% 29,7% yüzey kaplama maddesi çamuru 73.731.643 030308 Geri dönüşüme gitmek üzere sınıflandırılan kâğıt ve kartondan 53.118.784 7,5% 37,2% kaynaklanan atıklar 49.124.350 5,4% 42,6% 120101 Demir metal çapakları ve talaşları 37.414.000 5,0% 47,6% 100201 Cüruf işleme atıkları 36.851.947 3,8% 51,4% 190812 19 08 11 dışındaki endüstriyel atıksuyun biyolojik arıtılmasından 32.848.044 kaynaklanan çamurlar 3,8% 55,1% 27.449.740 3,3% 58,5% 040222 İşlenmiş tekstil elyafı atıkları 150101 Kâğıt ve karton ambalaj 24.138.180 2,8% 61,3% 19.065.228 030307 Atık kâğıt ve kartonun hamur haline getirilmesi sırasında mekanik 2,5% 63,7% olarak ayrılan ıskartalar 18.267.092 1,9% 65,7% 100908 10 09 07 dışında döküm yapılmış maça ve kum döküm kalıpları 17.238.160 1,9% 67,5% 16.714.200 200140 Metaller 15.827.376 1,8% 69,3% 12.001.723 1,7% 71,0% 191212 19 12 11 dışında atıkların mekanik işlenmesinden kaynaklanan 1,6% 72,6% diğer atıklar (karışık malzemeler dâhil) 9.917.518 1,2% 73,8% 9.520.303 1,0% 74,8% 020304 Tüketime ya da işlenmeye uygun olmayan maddeler 9.448.098 1,0% 75,8% 9.348.925 1,0% 76,7% 030311 03 03 10 dışındaki saha içi atıksu arıtımından kaynaklanan çamurlar 7.797.798 1,0% 77,7% 150103 Ahşap ambalaj 6.963.885 0,8% 78,5% 6.399.123 0,7% 79,2% 120104 Demir dışı metal toz ve parçacıklar 5.986.092 0,7% 79,9% 120102 Demir metal toz ve parçacıklar 0,6% 80,5% 070213 Atık plastik 100903 Ocak cürufları 200101 Kâğıt ve karton 150102 Plastik ambalaj 120103 Demir dışı metal çapakları ve talaşları 120105 Plastik yongalar ve çapaklar 170402 Alüminyum AĞUSTOS 2019 27

TEKİRDAĞ İLİNDE ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ OLANAKLARININ TESPİTİ İÇİN YÖNTEM ÖNERİSİ Endüstriyel Simbiyoz Fırsatları Endüstriyel Simbiyoz Potansiyelinin Araştırılması” Raporu’nda ekonomiye kazandırılmadan depolama Literatürde endüstriyel simbiyoz fırsatlarının veya yakma gibi bir işleme tabi tutularak bertaraf ortaya çıkarılmasının bir aşaması olan yeni süreç edilen atıkların olası endüstriyel simbiyoz kullanım keşfi için Tekirdağ özelinde en çok bertaraf alanları için fizibilite yapılması önerilmektedir. edilen atıklara odaklanabiliriz. Tablo 2’ye göre dip Buna göre, raporda yukarıdaki verilerle de uyumlu külü, cüruf ve kazan tozu - elyaf, dolgu ve yüzey olacak şekilde, 100101 kodlu dip külü, cüruf ve kazan kaplama maddesi çamuru - kağıt ve kartondan tozunun çimento, beton ve yol yapımında kullanım kaynaklanan atıklar - maça ve kum döküm kalıpları- olanaklarının araştırılması tavsiye edilmektedir. atıkların mekanik işlenmesinden kaynaklanan İlgili raporda, örnek olarak İskenderun Körfezi’nde atıklar - atıksu arıtımından kaynaklanan çamurlar Endüstriyel Simbiyoz Projesi kapsamında elektrik - mekanik olarak ayrılan ıskartalar ile ocak cürufları ark ocaklı çelik tesislerinden çıkan cürufun yol bertaraf işlemlerine tabi tutularak işlenmektedir. inşaatında değerlendirilmesine yönelik bir çalışma Bu atıklardan 030307 kodlu atık kâğıt ve kartonun gerçekleştirildiği belirtilmiştir. Benzer şekilde, hamur haline getirilmesi sırasında mekanik olarak 100908 döküm yapılmış maça ve kum döküm ayrılan ıskartalar dışındaki tüm atıklarda bertaraf kalıpları atığının endüstriyel simbiyoz kapsamında oranı %90’ın üzerindedir. Ocak cüruflarının tamamı yeniden değerlendirilebileceği, döküm ve maça ise D1-toprağın altında veya üstünde düzenli kumu atıklarının geri kazanılarak tekrar döküm depolama (örneğin, düzenli depolama ve benzeri) kumu olarak değerlendirilmesini sağlayacak bir geri yöntemiyle bertaraf edilmektedir. kazanım tesisinin kurulması önerilmektedir (Trakya Kalkınma Ajansı, 2016). 2016 yılında yayınlanan “TR21 Trakya Bölgesi Tablo 2. Tekirdağ İlinde 2017 Yılında Bertaraf Edilen İlk 8 Atık ve Miktarı Atık Atık Adı Bertaraf Bertaraf Toplam Toplam Bertaraf Geri Kodu İşlemine Tabi Edilenlerin Beyan Edilen Beyan Oranı Kazanım Tutulan Atık Atık Miktarı Edilen Atık Miktarı (Kg) İçindeki İçindeki Payı Oranı Payı (Kg) (10 01 04’ün altındaki kazan 141.051.231 29,8% 160.046.981 16,3% 88,1% 11,9% 100101 tozu hariç) dip külü, cüruf ve kazan tozu Mekanik ayırma sonucu 030310 oluşan elyaf ıskartaları, 116.781.960 24,6% 131.266.960 13,4% 89,0% 11,0% elyaf, dolgu ve yüzey kaplama maddesi çamuru Geri dönüşüme gitmek üzere 73.604.715 15,5% 73.731.643 7,5% 99,8% 0,2% 030308 sınıflandırılan kâğıt ve karton- dan kaynaklanan atıklar 10 09 07 dışında döküm 24.086.140 5,1% 24.138.180 2,5% 99,8% 0,2% 100908 yapılmış maça ve kum döküm kalıpları 191212 19 12 11 dışında atıkların 17.089.650 3,6% 18.267.092 1,9% 93,6% 6,4% mekanik işlenmesinden kaynaklanan diğer atıklar (karışık malzemeler dahil) 03 03 10 dışındaki saha içi 15.134.710 3,2% 16.714.200 1,7% 90,6% 9,4% 030311 atıksu arıtımından kaynaklanan çamurlar Atık kâğıt ve kartonun hamur 030307 haline getirilmesi sırasında 11.747.270 2,5% 27.449.740 2,8% 42,8% 57,2% mekanik olarak ayrılan ıskartalar 100903 Ocak cürufları 9.448.098 2,0% 9.448.098 1,0% 100,0% 0,0% 28 AĞUSTOS 2019

MAKALE Yukarıdaki önerilere ek olarak listedeki diğer 6 atık Değerlendirme ve Sonuç çeşidinin de ayrıca teknik olarak incelenmesi, olası kullanım alanlarını bulmak üzere depolayarak veya Yapılan çalışma ile Çevre ve Şehircilik İl yakarak bertaraf edilmeden yeni bir süreç keşfi için Müdürlüğünden elde edilen Atık Beyan Verileri fizibilite gerçekleştirilmelidir. Fizibilite sonucuna kullanılarak Tekirdağ ilinde ortaya çıkan atıklar göre ortaya çıkacak olası kullanım alanları için atık kodlarına göre miktar bazında sıralanmış ve gerekli yasal süreçler ve mevzuat değişiklikleri ilgili miktar yönünden 289 atık içerisinde 24 atığın kurum ve kuruluşlarca iştişare edilmeli, ekonomik toplam atığın %80’ini oluşturduğu görülmüştür. ve çevresel hassasiyetler göz önüne alınarak uygun Bu atıklar işleme yöntemi bakımından incelenmiş çözümler üretilmelidir. Ulaşılan çözümlerin Çevre ve ve endüstriyel simbiyoz potansiyeli açısından ülke Şehircilik Bakanlığı tarafından atığın geri kazanım ekonomisine kazandırılmadan bertaraf edilen atıklar işleme yöntemi olarak zorunlu hale getirilmesine değerlendirmeye alınmıştır. yönelik gerekli mevzuatın yapılması ile işletmelerin ve yetkilendirilmiş kuruluşların bu mevzuat uyarınca Buna göre bertaraf işlemine tabi tutulan 8 atık atığı bertaraf edilmek yerine belirlenen yeni işleme türünün miktar bakımından toplam bertaraf tekniğine göre geri kazanmaları sağlanacaktır. işlemine tabi tutulan atıkların %86’sını, toplam atığın ise %47’sini oluşturduğu hesaplanmıştır. Endüstriyel simbiyoz fırsatlarının ortaya Bulunan bu sonuç üzerinden ortaya çıkan tüm çıkarılmasının diğer bir aşaması olan girdi-çıktı atıklar ile ilgilenmek yerine miktar yönünden en eşleştirmeye yönelik bölge içinde yerleşik firmaların çok bertaraf edilen az sayıdaki belirli atık türüne dâhil olduğu bir çalıştay düzenlenerek firmalar odaklanılarak bu atıklara yönelik literatürde geçen arasında bir sinerji oluşturulabilmektedir. Bu yeni süreç keşfi yöntemine göre teknik araştırmalar şekilde, hangi firmalardan ne tür atıklar çıktığı, ile olası geri kazanım işleme yöntemleri ortaya hangi firmaların bu atıkları kendi proseslerinde çıkarılarak araştırılan bölgede endüstriyel simbiyoz kullanabilecekleri ve bazı firmalar arasında fırsatları belirlenmelidir. Belirlenen fırsatların kurulmuş saklı kalmış simbiyotik ilişkilerin hayata geçirilmesi ve ilgili tüm atığın ekonomiye sektördeki diğer firmalarca öğrenilebildiği bir ortam kazandırılması için keşfedilen geri kazanım işleme kurulabilmektedir. Böyle bir çalışma, yukarıda yöntemlerinin bu alanda düzenleyici kurum olan sözü geçen rapor kapsamında gerçekleştirilmiş Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından zorunlu hale olup 36 farklı firmadan 56 temsilcinin yer aldığı getirilmesine yönelik gerekli mevzuatın yeniden bir endüstriyel simbiyoz çalıştayı düzenlenmiştir. düzenlenmesi bu çalışma kapsamında tavsiye Grup içinde sektör ve firma çeşitliliği göz önüne edilmektedir. alınarak 14 kişilik 4 farklı grup masası oluşturulmuş, her grup içinde firma yetkililerince işletmelerinin Tekirdağ ili özelinde yukarıdaki yöntemin alabileceği veya verebileceği kaynaklar formlara uygulanması sonucunda beyan edilen toplam atığın işlenmiştir. Sonrasında kaynakların yeraldığı formlar %96’sının geri kazandırılma olasılığı bulunmaktadır. üzerinden en çok öne çıkan atıklar listelenmiş ve firma bazında simbiyoz olasılıklarını içeren Kaynakça raporlar katılımcı firmalarla paylaşılmıştır. Çalıştay sonucunda öne çıkan atıklar, firma ziyaretleri ve • Aid, G., Brandt, N., Lysenkova, M., & Smedberg, N. veriler üzerinden olası endüstriyel simbiyoz fizibilite (2015). Looplocal-a Heuristic Visualization Tool alanları derlenerek rapor formatında kamuoyuna to Support the Strategic Facilitation of Industrial duyurulmuştur. Symbiosis. Journal of Cleaner Production, 328-335. Araştırma gerçekleştirilen bölgede öne çıkan • Chertow, M. R. (2007). “Uncovering” Industrial atıklar için bölgede yerleşik firmaların katıldığı Symbiosis. Journal of Industrial Ecology, 11-30. ve karşılıklı fikir alışverişinin sağlandığı bir girdi- çıktı eşleştirme çalıştayı yöntemi ile hangi atıklar • Grant, G. B., Seager, T. P., Massard, G., & Nies, L. üzerine yoğunlaşılması gerektiği ve hangi alanlarda (2010). Information and Communication Technology bu atıkların geri kazanım potansiyelinin olduğu for Industrial Symbiosis. Journal of Industrial Ecology, belirlenerek endüstriyel simbiyoz fırsatları ortaya 740-753. çıkarılabilir. • Trakya Kalkınma Ajansı. (2016). TR21 Trakya Bölgesi Endüstriyel Simbiyoz Potansiyelinin Araştırılması. https://www.trakyaka.org.tr/upload/Node/33077/ xfiles/TR21_Trakya_Bolgesi_Endustriyel_Simbiyoz_ Raporu.pdf adresinden alındı. AĞUSTOS 2019 29

KOP BÖLGESİ ENERJİ DURUMU VE GELECEĞİ Şükrü Yavuz PINARKARA / Jeoloji Yüksek Mühendisi (Konya Ovası Projesi Bölge Kalkınma İdaresi - KOP Başkanlığı) Giriş Elektrik üretimini etkileyen en önemli konulardan biri enerji santral yatırımlarıdır. Türkiye’de ilk elektrik Dünyanın her geçen gün gelişen nüfusuna yönelik santrali Tarsus Belediyesi tarafından 1902 yılında olarak artan üretim ihtiyacı ve teknolojik gelişmeler, kurulan santraldir. 1914 yılında İstanbul’da 13,4 MW beraberinde enerji gereksinimini ve enerjiye olan gücünde kurulan Silahtarağa Termik Santrali ise talebi de gün geçtikçe artırmaktadır. Enerji, günlük kurulu güç bazında ilk tesis olmuştur. Türkiye’de yaşamımızın ve üretimimizin en önemli girdilerinden kurulu güç gelişimini gösteren Şekil 1 incelendiğinde biridir. Kısaca enerjiyi iş yapma kapasitesi olarak yapılan ilk önemli gelişmenin 1948 yılında tanımlayabiliriz. Bu nedenle, ülkeler enerji gerçekleştiği görülmektedir (Sarhan 2015). ihtiyaçlarını yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevre ile uyumlu bir şekilde gerçekleştirmeyi Türkiye elektrik üretiminde, 1940 yılından 1956 yılına amaçlamaktadır. kadar olan dönemde yerli kömürün kullanım oranı yüksekken, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünün Kalkınmanın en temel sürükleyici unsurlarından biri (DSİ) kurulmasından sonra, Hidroelektrik Santralleri olan enerji, stratejik özelliği de olan bir olgudur. (HES) yatırımları ile birlikte hidroelektrik üretiminin Ülkelerin toplumsal gelişimlerinin sürükleyici ciddi ölçüde arttığı görülmektedir. 1985 yılında unsurlarının başında enerji tüketimi gelmektedir. hidrolik kurulu gücü, kurulu kömür gücünü geçmiştir. Ayrıca, ülkeler enerji arz güvenliği açısından da bu 1986 yılında Rusya’dan doğal gaz ithal edilmeye kaynakları çeşitlendirmek zorundadır. Ülkemizde başlanmıştır. Doğal gaz ithaliyle birlikte doğal gaz enerji konusu ve politikaları incelendiğinde, genelde santralleri devreye alınmaya başlanmış ve elektrik enerjinin arzı birinci öncelikli olarak gündeme talebinin karşılanmasında bu santraller önemli bir gelmektedir. paya sahip olmuştur. İthal kömür kurulu gücü ilk olarak 2000 yılında devreye girmiştir. Hidroelektrik Bu çalışmada, Konya, Karaman, Kırşehir, Kırıkkale, harici yenilenebilir kurulu gücü (rüzgâr, güneş, Aksaray, Niğde, Nevşehir ve Yozgat İllerinden jeotermal, biyogaz) düşük bir paya sahip olsa da müteşekkil KOP Bölgesi’ndeki enerji kaynaklarını son dönemlerde verilen teşviklerle birlikte kurulu çeşitleri, arzın talep karşılama durumu ve güç seviyesinde artış yaşanmıştır (Şişman 2018). Bölgenin enerji arzı planlamalarındaki önemi Bu kurulu güçte en yüksek pay ülkemizde rüzgâr değerlendirilmektedir. Bu çerçevede bakıldığında enerjisine ait olmakla birlikte KOP Bölgesi detayında Türkiye’nin enerji güvenliği bağlamında kaynak güneş enerjisi karşımıza çıkmaktadır. çeşitlendirmesine gitmesi ve mevcut kaynakların etkin olarak kullanılması orta ve uzun vadede enerji KOP Bölgesi illerinin sahip olduğu enerji politikası üzerinde etkili olacaktır. kaynaklarından elde edilen enerji miktarları ve Türkiye içindeki oranları Tablo 1’de yer almaktadır. KOP Bölgesinde Enerji Elektrik santral tiplerine göre kurulu güç Enerji ve elektrik arz güvenliği Uluslararası Enerji dağılımlarında Konya 440 MW’lık güneş Ajansı tarafından “Elektriğin makul fiyatlarla enerjisi, Karaman 529 MW’lık hidroelektrik ve kesintisiz bir şekilde tedariki” olarak tanımlanır. 30 AĞUSTOS 2019

MAKALE Kurulu Güç (MW)90.000 50% Artış Oranı80.000 45% 70.000 40% 60.000 35% 50.000 30% 40.000 25% 30.000 20% 20.000 15% 10.000 10% 5% 0 0% 1940 1948 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1976 1980 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Yıllar Artış Oranı Kurulu Güç Şekil 1. Türkiye Kurulu Gücünün Değişimi ve Artış Oranı Tablo 1. KOP Bölgesi İllerinin Elektrik Santral Tiplerine Göre Kurulu Güç Dağılımı Elektrik Santrali Tipleri AKSARAY KARAMAN KIRIKKALE KIRŞEHİR Güneş 13,20 32,30% 9,89 1,80% 9,00 0,45% 1,70 0,50% Rüzgâr 0,00 0,00% 7,00 1,25% 0,00 0,00% 168,00 54,30% Biyogaz 8,88 21,70% 1,41 0,25% 1,00 0,05% 0,00 0,00% HES 0,00 0,00% 528,93 95,10% 87,70 4,50% 128,00 41,35% Doğalgaz 0,00 0,00% 9,11 1,60% 1848,28 95,00% 0,00 0,00% Kömür 0,00 0,00% 0,00 0,00% 0,00 0,00% 0,00 0,00% Diğer* 18,80 46,00% 0,00 0,00% 0,00 0,00% 11,90 3,85% TOPLAM MW 40,88 100,00% 556,34 100,00% 1945,98 100,00% 309,60 100,00% Elektrik Santrali Tipleri KONYA NEVŞEHİR NİĞDE YOZGAT Güneş 440,00 60,00% 23,42 21,20% 72,00 84,10% 1,61 4,90% Rüzgâr 129,61 17,70% 0,00 0,00% 0,00 0,00% 0,00 0,00% Biyogaz 22,23 3,00% 0,00 0,00% 2,40 2,80% 0,00 0,00% HES 19,14 2,60% 87,13 78,80% 0,07 0,10% 8,88 27,00% Doğalgaz 7,21 1,00% 0,00 0,00% 0,00 0,00% 16,40 49,90% Kömür 12,93 1,80% 0,00 0,00% 1,55 1,80% 0,00 0,00% Diğer* 101,88 13,90% 0,00 0,00% 9,60 11,20% 6,00 18,20% TOPLAM MW 733,00 100,00% 110,55 100,00% 85,62 100,00% 32,89 100,00% *: Fueloil, Nafta, Motorin, Çok Yakıtlılar (Katı+Sıvı, Sıvı+Gaz), Jeotermal Kaynak: TEİAŞ, Enerji Atlası, Ocak 2019 AĞUSTOS 2019 31

KOP BÖLGESİ ENERJİ DURUMU VE GELECEĞİ Kırıkkale 1.848 MW’lık doğal gaz kombine çevrim kapasiteleri TEİAŞ Planlama ve Stratejik Yönetim santralleri ile Bölge enerji üretimine en yüksek Dairesi ve TÜBİTAK MAM Enerji Enstitüsü Güç katkıyı sağlamaktadır. Sistemleri Analiz ve Planlama grubu arasında yürütülen çalışmalar ile belirlenmiştir. Bölgeye KOP Bölgesi sahip olduğu, 1.800’ü yenilenebilir gelecek yatırımlara yön vermesi amacıyla 2021 ve enerji kaynaklarından olmak üzere yaklaşık 4.000 2026 yılına kadar bağlanabilir kapasite değerleri MW’lık kurulu güç kapasitesi ile ülke enerji üretimine Tablo 2’de hesaplanmıştır (Şişman, 2018). önemli katkı sağlamaktadır. Ayrıca, 640 MW’lık yapım aşamasında, 1.455 MW’lık üretim veya ön KOP Bölgesi Kurulu Güç Gelişimi ve lisansı alınan toplam 2.095 MW’lık ek enerji yatırımı Ülke Enerjisine Katkısı planlanmakta ve devam etmektedir. Yakın gelecekte mevcut kurulu gücünü %50’den daha fazla artıracak KOP Bölgesi illerinin tamamı yüksek yenilenebilir olan KOP Bölgesi ülkemizin enerji üssü olma enerji potansiyeli ile öne çıkmaktadır. Özellikle hedeflerine sağlam adımlarla ilerlemektedir. Konya, Karaman ve Niğde illeri ortalama 1.800 KWh/m2 yıllık güneş radyasyonu potansiyeli ile Bölgenin elektrik iletim sistemi durumu, TEİAŞ ülkemizin bu alandaki en kıymetli bölgelerinden tarafından planlanan iletim sistemi yatırımları ve olup yenilenebilir enerji kurulu güç kapasitesine üretim santrallerinin durumu incelenerek, sisteme yapılan yatırımlar yıllar itibarıyla artarak devam güvenli ve sorunsuz bir şekilde bağlanabilir üretim etmektedir. Bu illerde ilan edilen ve toplamda 5.500 MW’lık kurulu güç potansiyeline sahip Enerji İhtisas Tablo 2. KOP Bölgesi İllerinin Elektrik Santral Tiplerine Göre Kurulu Güç Dağılımı İller Kurulu Güç (MW) Yıllara Göre Bağlanabilir Kapasite (MW) Konya, Karaman 1.289,34 Aksaray, Kayseri, Sivas, Kırşehir, 2.378,65 2021 2026 1.978,87 1.000,00 400,00 Nevşehir, Niğde Yozgat, Kırıkkale 1.100,00 - -- Tablo 3. KOP Bölgesi Kurulu Güç Gelişimi ve Türkiye Enerjisine Katkısı Elektrik Santrali Kas.16 Eyl.17 Nis.18 Oca.19 Tipleri Kurulu TR’deki Kurulu Güç TR’deki Kurulu Güç TR’deki Kurulu Güç TR’deki Güneş Güç Oranı Oranı Oranı Oranı Rüzgâr 162,14 11,27% Biyogaz 175,00 20,45% 194,99 11,04% 530,82 11,47% 570,82 4,36% HES 32,46 5,56% Doğalgaz 853,84 3,45% 175,00 2,83% 182,25 2,73% 304,61 3,04% Kömür 856,32 7,33% Diğer* 1,55 8,28% 32,46 6,95% 35,92 5,51% 35,92 0,08% TOPLAM MW 223,51 5,51% 2.304,82 3,25% 853,84 3,20% 853,84 3,10% 859,85 4,31% 3,79% 1.152,02 5,20% 1.881,00 6,97% 1.881,00 0,01% 1,55 0,01% 14,48 0,07% 14,48 4,05% 223,51 5,09% 143,68 12,73% 148,18 2,98% 2.633,37 3,33% 3.641,99 4,19% 3.814,86 *: Fueloil, Nafta, Motorin, Çok Yakıtlılar (Katı+Sıvı, Sıvı+Gaz), Jeotermal - Kaynak: TEİAŞ 32 AĞUSTOS 2019

MAKALE Endüstri Bölgelerinin varlığı bu alanda yapılacak KOP Bölgesi İçin Enerji Verimliliğinin Önemi yatırımların önemli oranda artıracağı göstermektedir. KOP illerinin sahip olduğu enerji kaynaklarından elde Enerji devamlılığının sağlanması ve dışa bağımlılığın edilen enerji miktarları ve Türkiye içindeki oranları azaltılması hedefleri ile çevresel sorunlar, enerjinin Tablo 3’te yer almaktadır. ve enerji kaynaklarının verimli kullanımının önemini artırmıştır. Büyük ekonomiye sahip birçok gelişmiş Ayrıca Bölgedeki Karapınar-Ayrancı ilçelerinde ülke enerji tüketimi konusunda daha bilinçlenmiş bulunan 1,8 milyar tonluk kömür rezervinin de olup enerji üretiminde kaynakların çeşitlendirilmesi yakın zamanda ihale edilerek değerlendirilmesi ile yoluyla enerjide çevre dostu politikaları 5.000 MW’lık kurulu güçte bir artışın daha olması uygulamaktadır. Ancak bu ülkelerde, mevcut beklenmektedir. enerji kaynaklarının israftan kaçınarak kullanımı en hızlı, en ucuz ve en temiz enerji kaynağı olarak Tablo 3’te de görüleceği gibi KOP Bölgesi son görülmektedir. Enerji tüketiminin %42’sinin sanayi birkaç yılda kurulu gücünü %45 artırmış ve yukarıda alanında gerçekleştiği KOP Bölgesi’nde, bu alanda da bahsedildiği üzere ilgili enerji yatırımlarını enerjinin verimli kullanılmasına yönelik tedbirler, halen almaya devam etmektedir. Yakın gelecekte mevcut üretilen enerjinin etkili şekilde kullanımına bahsedilen santrallerin de devreye alınmasıyla ciddi katkı sağlayacaktır. ülkemizin kurulu gücüne %10’luk bir katkı sağlayacak hale gelecektir. Türkiye’de sektörlere göre verimlilik potansiyeli değerlendirildiğinde; bina sektöründe (aydınlatma, Türkiye’nin 2023 yılı için öngörülen enerji açığını ısıtma, yalıtım vb.) %30, sanayi sektöründe %30, kapatabilmesi için 78.071 MW kurulu güce ihtiyaç ulaşım sektöründe ise %15 civarında olmak üzere olacağı öngörülmüştür. Bunu için de toplam 624 önemli düzeyde enerji tasarruf potansiyeli olduğu milyon m2 çatı/arazi alanı yeterli gözükmektedir. belirlenmiş olup KOP Bölgesi de benzer özellikleri Bu çözüm önerisinin 2023 yılında enerji açığı göstermektedir. Özellikle sanayide kullanılan yıllık 3,7 olacak tüm Türkiye illerinde hayata geçirebilmesi milyon TEP enerjinin (Ülkemizde bulunan tüm sanayi için toplam 160 milyar avroluk bir yatırıma ihtiyaç işletmelerinin yaklaşık %20’si İç Anadolu Bölgesi’nde duyacakken yatırımın geri dönüş süresi tüm Türkiye bulunmaktadır. KOP Bölgesi ise toplamda 17 için ortalama 7,75 yıldır (Şişman 2018). Bu yaklaşımla adet Organize Sanayi Bölgesi ile İç Anadolu güneş enerjisi alanında en verimli illere sahip KOP Bölgesi sanayi potansiyelinin %40’ına yakınını Bölgesi’nde sadece Konya ilinin %1,5’lık sulanamayan oluşturmaktadır) yaklaşık %30’una geleneksel eğimi düşük arazilerinde yapılacak GES yatırımı ile yöntemlerden kaynaklanan verimsiz enerji 2023 yılın kadar oluşacak kurulu güç ihtiyacının kullanımının neden olduğu belirlenmiştir. Bu kaybın karşılanması mümkündür. basit tasarruf yöntemleri ve enerjinin etkin kullanımı ile azaltılabileceği öngörülmektedir. Bölgede bu Önerilen bu yaklaşımın ülkemizde uygulanması ile yöndeki enerji verimliliği artırıcı uygulamaların enerjide dışa bağımlılığın 2023 yılında yaklaşık %20 yaygınlaştırılması gerekmektedir. oranında azalacağı da düşünüldüğünde çarpan etkisi ile gerekli olan 160 milyar avroluk yatırımın Sonuç zorlayacağı ekonomik etkisinin daha az olacağı görülmektedir. Türkiye’de yerli ve yenilenebilir Sürdürülebilir kalkınma günümüzdeki nesil ile enerji kaynaklarından elektrik üreten sistemlerin gelecek nesil arasında sağlanan yaşamsal denge üretiminin milli olarak yapılabilmesi için büyük olarak tanımlanır. Bu dengenin sağlanabilmesi ölçekli sanayileşme modeline ihtiyaç duyulduğu için, kalkınırken sınırlı kaynaklarla sınırsız görülmektedir. KOP Bölgesi üniversitelerinin bu ihtiyaçların karşılanmasına yönelik mal ve hizmet yöndeki Ar-Ge çalışmaları ve tecrübeleri sevindirici üretiminde ekosistemin taşıma ve kendini yenileme boyutlardadır. kapasitesinin göz önünde bulundurulduğu bir model oluşturulması gerekmektedir. Ekonomik AĞUSTOS 2019 33

KOP BÖLGESİ ENERJİ DURUMU VE GELECEĞİ açıdan sürdürülebilirliği gerçekleştirmede mal ve bol ve yaygın kullanılmasıyla bağlantılıdır. Türkiye, hizmet üretimi için gerekli olan doğal kaynakların ve Avrupa ülkelerine oranla daha fazla güneş enerjisi enerjinin, çevreye zarar vermeden düşük maliyetle potansiyeline sahiptir. Ülkemizde de KOP Bölgesi ve yerine yenisi konulabilecek şekilde karşılanması illerinden Konya, Karaman ve Niğde bu alanda büyük önem arz etmektedir. en verimli illerdendir. Yine bu illerde Enerji İhtisas Endüstri Bölgeleri ve Yenilenebilir Enerji Kaynak Kalkınmada enerji önemli bir kavramdır. Enerji hem Alalarının ilan edilmesi politika belirleyicilerinin üretimde hem tüketimde büyük bir role sahiptir. dikkatinin çekildiğini göstermektedir. Türkiye’nin Enerji olmadan neredeyse üretim yapmak mümkün dışa bağımlı olan enerji politikasından kurtulması değildir. Enerji üretimin en büyük girdisidir. Bununla için yenilenebilir enerji kaynakları kullanım oranını birlikte hidrokarbon kökenli fosil kaynaklar giderek artırması ve bu projeleri desteklemesi Türkiye enerji tükenmektedir. Fosil yakıtlardan olan petrolün geleceği için önemlidir. maliyeti küresel, ekonomik ve sosyal etkilere bağlı olarak dalgalı bir seyir izlemekle birlikte yıllar Türkiye’nin 2023 yılı için öngörülen enerji açığını itibarıyla giderek artmaktadır. Artan maliyetleri, kapatabilmesi için yaklaşık 78.000 MW kurulu tükenecek olması ve çevreye verdiği zararlar göz güce ihtiyaç olacağı öngörülmüş, bu ihtiyacın da önünde bulundurulduğunda enerji girdisi çoğunlukla GES yatırımı ile karşılanabilmesi için 624 km2’lik fosil yakıtlara dayalı bir kalkınma stratejisi, alana ihtiyaç olduğu belirlenmiştir. Çalışmada da sürdürebilir kalkınmanın ekonomik boyutunu belirtildiği üzere KOP Bölgesi illerinin tamamı yüksek gerçekleştirmede yetersiz kalacaktır. Bu nedenle yenilenebilir enerji potansiyelleri ile öne çıkmaktadır. ülkelerin yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelmesi Özellikle Konya, Karaman ve Niğde illeri ortalama gerekmektedir. Bu alanda ise öncelikle araştırma 1.800 KWh/m2 yıllık güneş radyasyonu potansiyeli geliştirme faaliyetlerine odaklanılmalı ve yasal ile ülkemizin bu alandaki en kıymetli illerindendir. düzenlemelere hız verilmelidir. Ön görülen yaklaşım için gerekli arazi ihtiyacı sayılan illerden sadece Konya’nın %1,5’lik kısmıyla Bu çalışmada öncelikli olarak KOP Bölgesi’nin karşılanabilmektedir. mevcut durumdaki enerji üretimleri ve tüketimleri bunlara bağlı olarak da her bir ilin ayrı ayrı kurulu Kaynaklar güç durumu, enerji açığı/fazlası analiz edilmiştir. Yapım aşamasındaki santraller ve üretim lisansı • Anonim, 2017, Turkish Power Generation Energy Atlas, veya ön lisansı almış santraller ile yatırım planlaması http://www.enerjiatlasi.com/ erişim tarihi 15.02.2019. yapılmasına dâhil edilecek büyük ölçekli potansiyel santrallerin bilgisi aktarılmıştır. Bu sayede enerji • Anonim, 2017, TÜİK, http://www.tuik.gov.tr/ erişim politikalarının bölgeden bölgeye farklılıklar tarihi 15.02.2019. gösterebileceğine dikkat çekilmiştir. • Sarhan, Ö., 2015, Türkiye Elektrik Kurulu Gücünün Temiz enerji, bir medeniyetin gelişmesi, modern Tarihsel Gelişimi, Enerji İşleri Genel Müdürlüğü Bülten, kentlerin ve çevreyi kirletmeyen üretim biçimlerinin Sayı 7, Mart- Nisan, s. 79-89. oluşması, güneş enerjisi gibi yenilenebilir enerjilerin • Şişman, N., 2018, Türkiye’nin 2023 Yılında Toplam Elektrik Enerjisi Talebini Karşılamak İçin Optimum Güneş Enerjisi Seçeneğinin Araştırılması Doktora Tezi Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, s.90-91. 34 AĞUSTOS 2019

MAKALE GAP BÖLGESİ İÇİN KARBON NÖTR EKONOMİYE GEÇİŞ EYLEM PLANI OLUŞTURULMASI Yılmaz DAĞTEKİN / GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı Muhyettin SİRER / UNDP, Türkiye Nusret MUTLU / GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı Melih PINARCIOĞLU / Ortadoğu Teknik Üniversitesi, YTM-MATPUM Araştırma Merkezi Bülent YEŞİLATA / Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesi Özet ekonomik uygulamalara geçiş için öncelikli müdahale alanlarının belirlenmesine, öncelikli GAP Bölgesi’nde Karbon-Nötr Ekonomiye Geçiş verilerin toplanmasına, bölgesel karbon salım Projesi’nin genel amacı, düşük karbon ayak izini atlasının oluşturulmasına ve öncelikli pilot proje esas alan bir kalkınma modelinin ekonomik sistemi uygulamalarının belirlenmesine yönelik bir oluşturan tüm alt sektörlerde yapılacak uygulamalar çalışma gerçekleştirilmiş ve taslak bir eylem ile hayata geçirilmesine ve Bölge’nin rekabet planı hazırlanmıştır. Eylem planına ek olarak ilk edebilirliğinin artırılmasına katkıda bulunmaktır. aşamada uygulanması önerilen pilot projeler listesi Proje ile bir taraftan GAP Bölgesi’nin sanayi, de oluşturulmuştur. Bu makalede söz konusu tarım, ulaştırma, bina ve enerji başta olmak üzere, çalışmalara baz teşkil eden uluslararası ve ulusal tüm üretim ve hizmet alanlarında kaynakların uygulamaların bir değerlendirilmesi yapılmış ve en etkin biçimde kullanımının modellenmesi, sektörel eylem planlarının içeriğine ilişkin bilgiler yaygınlaştırılması, verimliliğin artırılması ve bu sunulmuştur. sayede karbon ayak izinin azaltılması hedeflenirken; diğer taraftan yerel ve bölgesel ekonominin bu 1. Giriş alanlarda üretken ve rekabetçi olmasını sağlayacak iş ve üretim modelleri ile sürdürülebilir ve yeşil Enerji üretimi ve tüketiminden kaynaklı sera gazı büyümenin sağlanması hedeflenmektedir. GAP salımları, insan kaynaklı iklim değişikliğinin temel Bölgesi, yenilenebilir enerji alanındaki mevcut nedeni olarak kabul edilmekte, iklim değişikliğinin yüksek potansiyeli ve enerji verimliliği alanındaki yaşam kalitesi, çevre, su, tarım ve gıda kaynakları yüksek iyileştirme potansiyeli ile yukarıda belirtilen ve ulusal ekonomiler üzerindeki olumsuz etkileri hedeflere ulaşmak açısından hâlihazırda çok cazip çerçevesinde, enerji sektöründe küresel ölçekte yeni bir model konumundadır. Bölge’nin bu potansiyelinin arayışlar gündeme gelmektedir. İklim değişikliği ile tüm paydaşların katkısıyla etkin ve uygulanabilir mücadelede enerji sektörünün etkin rol oynaması bir ‘GAP Bölgesi Sürdürülebilir ve Yeşil Büyüme öngörülmekte, bu durum enerji arzı ve talebinde yeni Eylem Planı’na dönüştürülmesi oldukça önemlidir. yönelimleri de beraberinde getirmektedir. Dünyada Bu sayede Bölge’nin İklim Değişikliği ile Mücadele Temiz Enerji ve Düşük Karbonlu Üretim uygulamaları kapsamındaki yol haritası da şekillenmiş olacaktır. incelendiğinde; potansiyelin en fazla kullanılabilir olduğu bölgelerin nispeten metropol yaşamdan Belirlenen amaç ve hedeflere uygun olarak, uzak bölgeler olduğu görülmektedir. Diğer taraftan, GAP Bölgesi’nde düşük karbonlu teknoloji ve AĞUSTOS 2019 35

GAP BÖLGESİ İÇİN KARBON NÖTR EKONOMİYE GEÇİŞ EYLEM PLANI OLUŞTURULMASI teknolojik altyapının ve teknik kapasitenin nispeten haritasını oluşturmak amacıyla öncelikle uluslararası yetersiz olduğu yaşam alanlarının da sözü edilen ve ulusal uygulamaların bir değerlendirilmesi bölgelerde yoğunlaştığı bilinmektedir. Bu ikilemi yapılmış ve GAP Bölgesi için uygulanabilecek bir aşamayan ülkelerde; kırsal bölgelerdeki ekonomi eylem planının genel çerçevesine yönelik bilgiler sürekli devlet teşvikleri ile yürütülmeye çalışılmakta sunulmuştur. Eylem planının oluşturulmasında fakat sonuçları sürdürülebilir olamamaktadır. Bu tür olabildiğince sade ancak teknoloji-ekonomi bölgelerde Düşük Karbonlu Üretim teknolojilerinin bütünselliğini dikkate alan bir yaklaşım kullanılmıştır. yolunu açan ve sürükleyebilen ülkeler (örneğin Bu kapsamda karbon nötr ekonomiye geçiş Hindistan, İspanya ve hatta Almanya gibi) açısından bu çalışmada benimsenen yaklaşıma ait önemli kazanımlar elde ederek, sürdürülebilir parametreler Tablo 1’de açıklanmıştır. sosyoekonomik gelişmeyi sağlamak adına devletin yükünü önemli ölçüde azaltan bir istihdam ve ticaret 2. Karbon Nötr Şehirlere Yönelik Eylem Adımlarının hacmi oluşturmuşlardır. Değerlendirilmesi GAP Bölgesi, yenilenebilir enerji alanındaki mevcut Karbon Nötr Şehirlerin oluşması ve sayılarının yüksek potansiyeli ve enerji verimliliği alanındaki dünyadaki tüm coğrafyaları temsil edecek şekilde yüksek iyileştirme potansiyeli ile düşük karbonlu artırılmasına yönelik arayışlar son çeyrek asırda ekonomiye geçiş açısından hâlihazırda çok cazip bir yoğunlaşmıştır. Bu kapsamda Haziran 2014’te model konumundadır. Bölge’nin bu potansiyelinin Kopenhag’da kurulmuş olan Karbon Nötr Şehirler etkin ve uygulanabilir bir ‘GAP Bölgesi Sürdürülebilir İttifakı1 (CNCA: Carbon-Neutral Cities Allience), ve Yeşil Büyüme Eylem Planı’na dönüştürülmesi Tablo 2’de listelenen 17 şehir için yoğun karbon oldukça önemlidir. Bu sayede Bölge’nin İklim azaltımlarının planlama ve uygulama adımlarında Değişikliği ile Mücadele kapsamındaki yol haritası da birlikte hareket etmeyi hedeflemiştir. Söz şekillenmiş olacaktır. Bu makalede söz konusu yol konusu ittifaka üye şehirler, 2050 yılına kadar sera gazı emisyonlarının %80 veya daha fazla Tablo 1. Karbon-Nötr Ekonomiye Geçiş Parametreleri Teknoloji Ekonomi 1. İstihdam Artışı: Yeni İşler, Yeni Firmalar, İş Büyütme 1. Yenilenebilir/Temiz Enerji (TE) Teknolojileri: Güneş, Biyokütle, Jeotermal, Hidrolik, Rüzgâr 2. Enerji/Kaynak Verimliliği (KV) Teknolojileri: 2. Net Gelir Artışı: Gelirde Artış, Giderde Azalma Binalar, Sanayi, Ulaşım 3. Yatırım Çekme: Uluslararası Fonlar/Firmalar, 3. Diğer Temiz Enerji Teknolojileri: Hibrit Sistemler, Ulusal Yatırımlar Isı/Elektrik Depolama, Katı Atık Yönetimi Tablo 2. Karbon Nötr Şehirler İttifakına Üye Şehirler azaltmak amacıyla izlenecek yol haritalarını ve uygulamalardan kazanılan deneyimleri başlangıçta Berlin, Almanya Portland OR, ABD belirledikleri temel stratejiler (Bkz. Kutu-1) Boulder CO, ABD San Francisco CA, ABD doğrultusunda paylaşarak önemli ilerlemeler Boston MA, ABD Seattle WA, ABD kaydetmişlerdir2. Kopenhag, Danimarka Stockholm, İsveç Londra, Birleşik Krallık Sidney, Avustralya 1 https://www.usdn.org/uploads/cms/documents/cnca-fra- Melbourne, Avustralya Vancouver BC, Kanada mework-12-2-15.pdf?source=http%3a%2f%2fusdn.org%2fuploa- Minneapolis MN, ABD Washington DC, ABD ds%2fcms%2fdocuments%2fcnca-framework-12-2-15.pdf New York, NY, ABD Yokohama, Japonya 2 https://www.usdn.org/uploads/cms/documents/cnca-fra- Oslo, Norveç mework-12-2-15.pdf?source=http%3a%2f%2fusdn.org%2fuploa- ds%2fcms%2fdocuments%2fcnca-framework-12-2-15.pdf 36 AĞUSTOS 2019

MAKALE Kutu-1. Karbon-Nötr Şehirler İttifakı Temel Stratejileri 1. Karbon-Nötr Planlama Standartlarının Geliştirilmesi: Karbon azaltım hedefini desteklemek için yaklaşımlar, analizler ve araçlar geliştirilmesi, etkilerinin izlenmesi için ölçme ve doğrulama yöntemlerinin standartlaştırılması. 2. Anahtar Sektörlerde En İyi Uygulamaların Paylaşılması: Kentsel ulaşım, enerji kullanımı ve atık sistemlerinde “dönüştürücü” derin karbon azaltma stratejilerine ulaşmak için en iyi uygulamaların paylaşılması ve uygulanması. 3. Politika Değişiminin Desteklenmesi: Doğrudan şehirler tarafından kontrol edilmeyen emisyon kaynaklarının azaltılması için eyalet, bölgesel ve federal düzeydeki politikaları belirlemek ve savunmak ve kentlerin başarısı için kritik olan diğer dış paydaşlarla etkileşim kurmak. 4. Yenilik Fonu Oluşturulması: Karbon salımı azaltma stratejilerini ve uygulamalarını geliştiren, test eden, uygulayan ve genişleten potansiyele sahip şehir liderliğindeki projelere yatırım yapmak. 5. Sonuçların Yayılımı ve Yaygınlaştırılması: Uygulama sonuçlarının karbon azaltımı için çabalayan şehirleri içerecek daha geniş bir kitleyle paylaşmak. 2.1. Teknoloji Eksenindeki Eylem Adımları ve akıllı teknolojiler (AT) başlıkları ve ana sektörler özelinde sınıflandırmak mümkündür. Bu durum Karbon-nötr şehir uygulamalarında teknolojik Tablo 3’te gösterilmiştir. eylemleri temiz enerji (TE), kaynak verimliliği (KV) Tablo 3. Karbon-Nötr Şehir Uygulamalarında Öne Çıkan Teknolojik Eylemlerin Sınıflandırılması Temiz Enerji Kaynak Verimliliği Akıllı Teknolojiler Binalar - Bina cephelerine entegre - Enerji verimli yapı kabuğu elemanlarına - Akıllı sensör uygula- Sanayi malarının yaygınlaştı- ve çatı üstü fotovoltaik gü- (duvar, pencere ve dış tavan) geçiş rılması neş panelleri kullanımının - Enerji verimli ısıtma-soğutma ekipman- - Akıllı bina enerji yöne- artırılması larına (ısı pompası, termal depolama) tim sistemlerinin yay- gınlaştırılması - Sıcak su temini ve bina iklim- - Enerji verimli aydınlatma ekipmanlarına - lendirmesinde termal güneş - (LED ampul teknolojisine) geçiş - Ticari binalarda kulla- enerji teknolojilerinden fay- - nıcı yoğunluğuna bağlı dalanılması Evsel atıkların ayrıştırılmasına yönelik enerji izleme ve yöne- çözümlerin uygulanması tim sisteminin kullanıl- Küçük ölçekli ve yatay eksenli ması rüzgâr türbini teknolojilerinin Atık suların yeniden kullanımına yönelik binalarda kullanımı teknolojilerin uygulanması - Başta güneş enerjisi olmak - Atık ısıdan faydalanmak amaçlı kojene- - Endüstri 4.0 dönüşü- üzere proseslere yönelik elektrik ve ısı tüketiminin rasyon, trijenerasyon ve organik Rankine münün sağlanması karşılanmasında tamamen ya da hibrit sistemin ana kayna- çevrim teknolojilerinin kullanımı - Üretimde robot tekno- ğı olarak yenilenebilir enerji teknolojilerinin kullanılması - Dairesel döngü ya da endüstriyel sim- lojilerinin kullanımının biyosis modeli ile endüstriyel atıklardan yaygınlaştırılması maksimum biçimde faydalanılacak en- tegre sistemin oluşturulması - Atık suların yeniden kullanımına yönelik teknolojilerin uygulanması AĞUSTOS 2019 37

GAP BÖLGESİ İÇİN KARBON NÖTR EKONOMİYE GEÇİŞ EYLEM PLANI OLUŞTURULMASI Ulaşım - Yakıt tüketiminde biyokütle - Düşük yakıt tüketimli ya da sıfır yakıt - Akıllı Hareket Merkez- esaslı (biyogaz, biyoetanol) tüketimli (bisiklet) bireysel araç teknolo- lerinin kurulması motor teknolojilerinin kulla- jilerinin geliştirilmesi - Akıllı trafik sistemleri- nin geliştirilmesi nılması - Araç paylaşımı ve toplu taşımayı des- - Bireysel ya da toplu taşıt uy- tekleyecek lojistik teknolojilerin gelişti- gulamalarında yakıt pili esaslı rilmesi ya da elektrikli araç teknoloji- - Hurda araç ve araç parçaları geri dönü- lerinin yaygınlaştırılması şüm teknolojilerinin geliştirilmesi 2.2. Ekonomi Eksenindeki Eylem Adımları • Mahalle ve toplum genelinde iklim dostu faaliyetler ve süreçler için destekleyici koşulların Karbon-nötr şehir uygulamalarında ekonomik eylem oluşturulması. planları Tablo 1’de verilen şehirlerin bulundukları coğrafyalara ve ülkelere göre çok çeşitlilik arz • Okullar, üniversiteler ve okul dışı sektörleri etmekle birlikte öne çıkan bazı genel başlıklar kapsayan iklim nötralizasyon eğitimi. aşağıda listelenmiştir: • Enerji faturalarının karbon nötralizasyonu • Küçük ve orta ölçekli işletmelerin (KOBİ’ler) teşvik açısından daha bilgilendirici bir hale getirilmesi. edilerek ana projelerin görünür kılınması. • Şehre yeni taşınan sakinlere karbon-nötr kavramını • Daha önce kurulmuş olan büyük şirketler için şehrin bir markası olarak tanıtabilecek araçların iklim koruma sözleşmelerinin yapılarak 2050 iklim geliştirilmesi3. nötralizasyonuna adapte edilmesi. • Geri dönüşüm politikaları, kompostlaştırma • Enerji tasarruflu ortaklıkların modelinin daha da programları ve konutlarda çöp toplama/ayrıştırma genişletilerek ek sözleşme modellerinin sistematik tesisatlarının kullanımı ile sıfır atık planının olarak test edilmesi ve yükseltilmesi. geliştirilmesi. • Mevcut ticari alanlar için, fizibilite çalışması, • Kamu-özel sektör ortaklıkları ve gönüllü entegre enerji ve iklim koruma kavramlarının vatandaşlar/kuruluşlar öncülüğünde yeni ağaçların oluşturulması ve geliştirilmesi. dikimini sağlayacak programların geliştirilmesi. • Ticari atık ısı kullanımını artırma, yenilenebilir • Her okulda her kurumda karbon azaltımını enerji ile akıllı internet teknolojilerini geliştirecek hedefleyen yeşil takımlar ve şampiyonların ortaya şirketlerin projelerinin desteklenmesi. çıkarılması. • Kamu alımları ve çevre ile ilgili mevcut idari • Kentsel tarım kavramının yerel ve sağlıklı düzenlemelerin yeşil enerji şirketlerini artıracak yiyeceklere erişim açısından desteklenmesi. şekilde yeniden düzenlenmesi. • Şehir içi park alanlarının sadece yeşil çevre 2.3. Yönetim Eksenindeki Eylem Adımları açısından değil; aynı zamanda sel baskını, yağmur suyu kirliliğini önlemek ve şehri serinletmeye Karbon-nötr şehir uygulamalarında toplumsal ve yardımcı olması gibi birçok ek avantajı nedeniyle yönetimsel eylem planları teknolojik ve ekonomik artırılması. eylemleri hızlandırıcı, etkisini artırıcı ve şehirde yaşayan tüm paydaşların süreci sahiplenmeler/ • Yeni imar ve enerji kodları yoluyla tüm binaları desteklemeleri açısından kritik bir unsurdur. Bu yeşil bina olmaya teşvik edecek araçların kapsamda öne çıkan bazı eylem adımları aşağıda geliştirilmesi. listelenmiştir: • Bölgesel ısıtma-soğutma altyapısının, soğuk • Karbon nötralizasyonu açısından iyi niyetleri çatı uygulamalarının, sıfır karbon salımlı konut harekete geçirme yolunda olan engellerin uygulamalarının yaygınlaştırılması. kaldırılması. 3 Climate-Neutral Berlin 2050 https://www.berlin.de/senuvk/ klimaschutz/studie_klimaneutrales_berlin/download/Machbar- keitsstudie_Berlin2050_EN.pdf 38 AĞUSTOS 2019

MAKALE • Kurum yöneticiler ve personel için bire bir Mevcut çalışmada, global çerçevedeki bu değişimler eğitim, çalışma grupları ve teknik bilgi alışverişi ve ulusal seviyedeki ihtiyaçlar göz önüne alınarak sağlayacak araçların geliştirilmesi. Bölgesel bir eylem planının temel çerçevesi oluşturulmaya çalışılmıştır. GAP Bölgesi Karbon- • Bisiklet ve yaya yoğunluklu bütüncül sokak Nötr Ekonomi Eylem Planının başarılı çıktılar tasarımlarının geliştirilmesi, akıllı mobilite üretmesi, ülkemizin iklim değişikliği ile mücadeledeki merkezleri ve otobüs öncelikli yol uygulamalarıyla hedeflerinin gerçekleşmesine ve ekonomik rekabet ile toplu taşımanın teşvik edilmesi. gücünün artmasına önemli katkılar sağlayabilecektir. 3. Değerlendirme ve Öneriler Kaynaklar Paris Anlaşması’nı izleyen dönemde, Türkiye’nin de 1. Ekonomi Politikaları Perspektifinden İklim Değişikli- giderek ekonominin karbon yoğunluğunu azaltma ğiyle Mücadele, TÜSİAD-T/2016 T/2016,12 – 583, Ara- yönündeki küresel eğilime katılması gerekecektir. lık 2016. Monitoring the Transition to a Low-Carbon Karbon salınımının önemli kaynakları olan bütün Economy, OECD Working Paper, 2015. sektörlerin önümüzdeki dönemde dönüşüme uğraması, birincil enerji karışımında temiz enerji 2. GAP YEEV Eylem Planı, GAP BKİ, 2011 kaynaklarının daha fazla ön plana geçmesi, kaynak verimliliğinin hızla artırılması, yüksek 3. Türkiye İstatistik Kurumu Verileri, Nisan 2016. emisyonlu bina, sanayi ve ulaşım uygulamalarından uzaklaşarak, yeni döneme uyum sağlanması 4. Kent-Bölge: Yerel Kalkınmada Yeni Dinamikler Türki- gerekecektir. Türkiye’nin ölçme, izleme ve raporlama ye’nin Kentlerinden Kentlerin Türkiyesi’ne, TÜRKON- konusundaki kapasitesinin yanı sıra hem salımlar FED, 2017. hem de ilgili politikalar konusunda şeffaflığının ve hesap verilebilirliğinin güçlendirilmesi, salım 5. Laine J, Ottelin J, Heinonen J, Junnila S, Consequ- azaltım politikalarına yönelik uygulama araçlarının ential Implications of Municipal Energy System on doğru çalışması adına oldukça önemlidir. Düşük City Carbon Footprints, Sustainability J., doi:10.3390/ karbonlu bir ekonomiye geçiş sürecinde enerjide su9101801, v9, 2017. ithal kaynaklara bağımlılığın azaltılması, enerji güvenliğinin artırılması, hava kirliliğinin önlenmesi 6. Bayazıt S, Önsal A, Türkiye İçin 2030 Kalkınma Gün- ve yeni istihdam imkânlarının sağlanması başta demi; Binyıl Kalkınma Hedefleri Değerlendirmesiyle olmak üzere, sera gazı salınımlarının azaltılması Sürdürülebilir Kalkınma Gündemi İçin Yol Haritası dışındaki ekonomik ve toplumsal faydaların da Önerisi, Kalkınma Araştırmaları Merkezi, 2017. değerlendirilmesi gerekmektedir. 7. Dağtekin Y, Sirer M, Mutlu N, Pınarcıoğlu M, Yeşilata B, GAP Bölgesinde Karbon-Nötr Ekonomiye Geçişte Temiz Enerji Teknolojilerine Yönelik Değer Zincirinin Kurulması, Harran Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, n3, sy127-132, 2018. 8. https://www.berlin.de/senuvk/klimaschutz/studie_kli- maneutrales_berlin/download/Machbarkeitsstudie_ Berlin2050_EN.pdf 9. https://www.cityofboston.gov/eeos/pdfs/Greenova- te%20Boston%202014%20CAP%20Update_Full.pdf AĞUSTOS 2019 39

DİJİTAL DÖNÜŞÜM SÜRECİNDE İNSAN, TOPLUM VE İSTİHDAM Yakın Dönemde Yapılan Araştırmalardan Derleme - 2 Ahmet Emre ÇOBAN / Sanayi ve Teknoloji Uzmanı (Sanayi ve Verimlilik Genel Müdürlüğü) “Dijital Dönüşüm Sürecinde İnsan, Toplum ve Dünya Bankası, World Development Report İstihdam” başlıklı derleme serisinin ilkinde, başta başlığıyla her yıl yayımlamakta olduğu raporu, 2019 AB için Yetenek Havuzu Oluşturmak ve Dijitalleşme: yılında ‘İşin Değişen Doğası’ başlığıyla çıkarmıştır. Politika Oluşturmak, Hayatları İyileştirmek raporları Rapor, işin dijitalleşerek dönüşen doğasını, iş yapma olmak üzere, 2019 yılının ilk aylarında OECD biçimleri, firmalar, iş gücü ve kamu politikaları tarafından yayımlanan analizler ele alınmıştır çerçevesinde ele almaktadır. “Dijital Dönüşüm (Anahtar, Nisan 2019). Aynı zamanda söz konusu Sürecinde İnsan, Toplum ve İstihdam” başlıklı yazıda, sadece OECD değil, Dünya Bankası, Avrupa derlemenin ikinci bölümünü oluşturan bu yazı, Endüstrisini Dijitalleştirme Forumu, Uluslararası Dünya Bankası tarafından ortaya konan rapordaki İş Örgütü vb. oluşumların da yakın dönemdeki bulguları değerlendirmek üzere kaleme alınmıştır. araştırma gündemlerini, dijital dönüşümün iş gücü, istihdam ve toplum üzerindeki etkileri merkezinde oluşturdukları belirtilmiştir. 40 AĞUSTOS 2019

MAKALE İşin Değişen Doğası ülkelerine açılmak için 30 yıl beklemiş ve 70 yılı Raporun göndermede bulunduğu, Eurobarometer aşkın bir süre sonrasında 42 milyar dolarlık satış tarafından yakın tarihte yapılan araştırmaya göre, gelirlerine ulaşmışken, Çin merkezli dijital ticaret Avrupa Birliği vatandaşlarının dörtte üçü, çalışma platformu Alibaba, iki yılda bir milyon kullanıcıya koşul ve biçimlerinin teknolojiden faydalandığına ulaşmış ve 15 yılda 700 milyar dolarlık satış inanmaktadır. Aynı grubun üçte ikisi, teknolojinin hacmine sahip olmuştur (Şekil 1). Küresel ölçekte topluma genel manada olumlu etkileri olacağını bu düzeyde yayılmış olmamakla birlikte, Hindistan ve yaşam kalitelerini daha da iyileştireceğini merkezli Flipkart ve Nijerya merkezli Jumia gibi belirtmektedir. Ancak genel manadaki bu iyimserliğe firmalar da, dijital platform merkezli hızlı büyüme karşın teknolojinin istihdam üzerindeki etkileri örnekleri olarak ele alınmıştır. Ne var ki, bu ve konusunda endişeler de gözlenmektedir: Geleneksel benzer nitelikteki bütünleşik sanal marketler gizlilik iş yapma biçimlerinin yerini kimi sektörlerde daha hakkı, rekabet, vergilendirme gibi hususlarda yeni esnek yapılara bırakması ve kuruluşların kısa belirsizliklere yol açmış, yeni tedbir alanlarını gerekli vadeli sözleşmeler için bağımsız işçilerle sözleşme kılmıştır. yapmaları (gig economy olarak ele alınan değişim), İş dünyasının değişen doğasının ikinci bir yansıması, çalışma hayatında, sert bir yarışı ve güvensizlik çalışma için gerekli temel becerilerin ve diğer ortamını teşvik eder niteliktedir. Rapor, bazı vasıfların yeni baştan tanımlanıyor olmasıdır. En gelişmiş ve orta gelirli ülkelerde imalat sektöründe genel manada teknoloji, vasıfsız ya da düşük vasıflı işlerin belirli ölçüde otomasyona kurban edildiğini iş gücüne duyulan ihtiyacı belirli oranda ortadan doğrulamaktadır: Rutin -ve dolayısıyla görece kaldırmaktadır. Bunun yanında, gelişmiş bilişsel kodlanabilir- görevler üstlenen işçiler, işlerini becerilere, sosyo-davranışsal becerilere ve daha kaybetmeye en açık olanlardır. Yine de teknoloji, yeni kolay adapte olmaya bağlı beceri kombinasyonlarına işler yaratma, verimliliği artırma ve kamu hizmetlerini talep artmaktadır. Gelişmiş ülkelerde son dönemde daha etkili aktarma gibi fırsatlar da sunmakta, yeni giderek belirginleşen bu talep modeli, gelişmekte sektörler ve yeni işler üretmektedir. olan ülkelerde de gün geçtikçe kendini daha fazla İş dünyasında değişimin en sarih şekilde göründüğü göstermektedir. alan, online alışveriş platformları olmuştur. Bu platformlar, herhangi bir endüstri sahasında yer almayan milyonlarca insana, ekonomiye dâhil olma imkânı yaratmıştır. Firmaların fiziksel sınırlarının ‘bulanıklaşması’ olarak ele alınan bu durum, geleneksel üretim süreçlerinden farklı oluşma ve büyüme dinamiklerine sahip, platform tabanlı küresel işletmeler ortaya çıkarmıştır. Sözgelimi 1943’te İsveç’te kurulan IKEA şirketi diğer Avrupa Şekil 1. Teknolojik Gelişmelerin Firma Büyüme ve Yayılmalarına Etkisi AĞUSTOS 2019 41

DİJİTAL DÖNÜŞÜM SÜRECİNDE İNSAN, TOPLUM VE İSTİHDAM Üçüncü bir yansıma ise, ‘çalışanların yerini alacak koşulların olgunlaşmakta olduğu yargısı ortaya robotlar’ fikridir ve bu varsayım, yaygın bir endişeye konulmuştur. neden olmaktadır. Söz konusu tehdidin sanayi devriminden bugüne, farklı dönemlerde dile Hükümetler Neler Yapabilir? getirildiğini hatırlatan rapor, bu yöndeki tehditlerin ne kadar abartılmış olduğunun tarih tarafından Zorunlu eğitime başlangıç yaşının 6’dan 3’e öğretildiğini savunmaktadır. 1991’den bu yana düşürüldüğü Fransa örneğini vurgulayan raporu sadece Portekiz, Singapur ve İspanya’da sanayi benzer diğer çalışmalardan kısmen de olsa ayıran, içi istihdamın payı %10’luk bir düşüş göstermiştir. özellikle erken çocukluk dönemindeki gelişime İmalattan hizmetler sektörüne geçişi gösteren bu kapsamlı yer ayrılmış olmasıdır. Bu bağlamda değişime, çeşitli gelişmişlik düzeylerindeki diğer yalnızca eğitime değil, aynı zamanda sağlık ve ülkelerde rastlanmamaktadır. Bununla birlikte yeterli/nitelikli besine ulaşım gibi faktörlere de dikkat raporda, dünya çapında endüstriyel faaliyet çekilmiştir. Yeni teknolojilerin gerektirdiği bilişsel ve gösteren robotların sayısının hızla arttığı da ortaya sosyo-davranışsal becerilerin önemli ölçüde 5 yaşa konmaktadır. 2019’a gelindiğinde 1,4 milyon yeni kadarki dönemde elde edildiğini veriler eşliğinde endüstriyel robot faaliyete geçecek ve dünya ortaya koyan rapor, geleceğe yatırım yapma kaygısı genelinde toplam sayı 2,6 milyona çıkacaktır. 2018’de güden ekonomileri de bu doğrultuda politikalar işçi başına robot yoğunluğu Almanya, Güney Kore oluşturmaya yönlendirmektedir. Yine bu bağlamda, ve Singapur’da en yüksek değerlerini almıştır. Ancak Dünya Bankası tarafından yayımlanan beşeri bu ülkelerin hepsinde, robot yaygınlığına rağmen sermaye endeksinde, sağlık ve eğitim yatırımları istihdam oranı yüksek kalmaktadır. ile gelecek kuşakların verimliliği arasında kurulmuş bağlantı da dikkat çekicidir. İş dünyasında dijitalleşmenin bir diğer yansıması ise Özellikle OECD tarafından sıklıkla vurgulanan gelişmekte olan ülkelerin birçoğundaki düşük nitelikli ‘değişen iş yapma biçimlerine bağlı sosyal koruma iş gücünün, genellikle teknolojiye erişimi zayıf olan modellerinin oluşturulması’ konusuna, Dünya kayıt dışı firmalarda, verimlilik düzeyi düşük işlerde Bankası tarafından hazırlanan bu raporda da kayda çalışıyor olmasıdır. Yatırım ortamını iyileştirme değer bir yer ayrılmış, farklı bir sosyal koruma yönünde, hemen her ülkede önemli tedbirler ortaya modeli ortaya konulmaya çalışılmıştır. konmuş olmakla birlikte, son 20 yılda kayıt dışılığı azaltmada kat edilen mesafe sınırlı kalmıştır. Gelinen noktada kayıt dışı çalışanların payı, gelişmekte olan bazı ekonomilerde %90’lara çıkmaktadır (Şekil 2). Raporda, dijitalleşmenin iş dünyasına Şekil 2. Gelir Düzeyleri Bazında Kayıt Dışı İstihdam Oranları yansımasının ele alındığı beşinci başlık ise sosyal medya olmuştur. Sosyal medya ve diğer dijital iletişim yolları, ülkeler arası eşitsizlik algısını doğrudan etkilemektedir. İnsanların daha gelişmiş toplumlardaki farklı fırsatlara ve yaşam tarzlarına dair bilgilerinin artması, söz konusu eşitsizlik hissiyle birlikte, yeni fırsatlara olan talebi de artırmaktadır. Raporda doğrudan bir olumsuzluk olarak sunulmayan bu durum üzerinden, daha kapsayıcı ve sürdürülebilir ekonomik büyüme için 42 AĞUSTOS 2019

MAKALE Önerilen sosyal koruma sistemi, üç temel bileşenden yeniden istihdam yardımı alanlarında yatırımları oluşmaktadır: (1) sosyal yardım - güvenceye alınmış hayata geçirmiştir. Firmalar düzeyinde esnekliğin sosyal minimum; (2) sosyal güvenlik; (3) iş piyasası artırılması, sosyal yardım sisteminin güçlendirilmesi, düzenlemeleri. Sosyal minimum, nüfusun büyük bir aracılık platformları - iş arama yardımı programları kısmına, hatta tamamına maddi destek sağlayan ve işçilerin taleplerini alma mekanizmalarını bir dizi sosyal yardım programından oluşmaktadır. güçlendirmeye yönelik düzenlemeler, bütünleşik İşin değişen doğasıyla birlikte iş gücü piyasalarının bir biçimde ele alınmalıdır. İş gücü piyasasına nasıl eskisine kıyasla çok daha fazla risk ve belirsizlik girdiklerine bakılmaksızın tüm çalışanları gözetecek barındırması, bu yönde bir güvenceyi gerekli bir yaklaşım, dışlanan birçok işçiye ek koruma kılmaktadır. En yoksullara öncelik vermekle birlikte sağlayacaktır. Tüm bunlara ek olarak insanlığın kademe kademe kapsamının genişletilmesi gerektiği ve toplumların birtakım mevcut kazanımlarını önerilen bu sosyal yardım modelinin, başlangıçta korumak amacıyla, ekonomik açıdan geçerliliğini yalnızca kayıtlı işçilere odaklanması, uygulanabilirlik kaybetmiş olan bazı işlerin muhafaza edilmesi koşullarını da güçlendirebilecektir. de, yine iş piyasasına yönelik tedbirler arasında değerlendirilmelidir. Sosyal yardım mekanizmalarının geleneksel istihdam ve ücretlendirme biçimlerine bağlı olmayan Gerek beşeri sermayeye yapılan yatırımların sosyal güvenlik enstrümanlarıyla tamamlanması artırılması gerekse de sosyal koruma sistemlerinin gerekmektedir. Esnek, kısa süreli sözleşmeli, serbest yeniden yapılandırılması, kamu finansmanı için (freelance) ya da evden (home office) çalışan her yeni mali alanlar oluşturmayı da zorunlu hâle türlü iş gücünün haklarını eşit ölçüde korumaya getirmektedir. Emlak vergileri, şeker veya tütün odaklanması gereken yeni sosyal güvenlik yaklaşımı, vergileri, karbon vergileri vb. hükümetlerin gelirlerini yoksullar için primleri sübvanse edecek ve sosyal artırma yolları arasındadır. Ek olarak birçok firmanın yardımları da artıracak evrensel bir kapsamı da kârını artırmak için kullandığı vergi kaçınma ortaya koymalıdır. imkânlarını ortadan kaldırmak da büyük kazanımlar getirebilir. Hükümetler en genel manada vergi İş piyasasındaki risklerin artmasının yanı sıra politikalarını optimize edebilir ve vergi oranında yeni iş yapma biçimlerinin de ortaya çıkması, artışlara başvurmadan geliri artırmak için vergi politika yapıcıların iş gücü piyasasına yönelik idaresini iyileştirebilir. düzenlemelerini yeniden ele almalarını da gerekli kılmıştır. Kimi ülkeler iş piyasalarını, değişime uyum Bu derleme dizisinin sonraki yazısı, 3. Avrupa Endüstrisini sağlama konusunda şirketlere ve çalışanlara destek Dijitalleştirme Forumu Raporu, bu forum kapsamında olacak şekilde reforme etmektedir (Bu bağlamda, Vodafone firması tarafından yürütülen saha araştırması kalıcı işlerin teşvikine yönelik olarak İtalya’nın son ile yayımlandığı koşulda önümüzdeki aylarda sunulacak dönemdeki düzenlemeleri dikkat çekicidir). Burada benzer çalışmaları değerlendirmek üzere hazırlanacaktır. esas kritik olansa, güvenlik ve esneklik arasında doğru bir denge kurulmasını sağlamaktır. Birçok Kaynak: World Bank (2019), World Development Report hükümet iş gücü piyasalarını daha esnek hâle 2019: The Changing Nature of Work, Washington, getirme yönünde düzenlemelere başvurmuştur; DC: World Bank. ancak bu hükümetlerin yalnızca birkaçı, işçilerin tekrar işe alınabilmesi için gelir desteği ve AĞUSTOS 2019 43

SUMMARY DEVELOPMENT AGENCIES-II Industrial Symbiosis: ‘’The Waste of One Business is and solidarity to enhance both environmental the Gold of Another” performance and competitiveness. According to the World Business Council for The industrial symbiosis model considers industrial Sustainable Development (WBCSD), sustainable enterprises and other related activities as an eco- production and consumption involve businesses, system and demonstrates that effective solutions governments, communities and the public who for resource efficiency and waste reduction can contribute to environmental quality through the be established through the development of inter- efficient production and use of natural resources, business cooperation. The model aims to reduce minimization of waste and optimization of products costs and improve environmental performance and services. Sustainable production is a production through a collaborative approach in industrial strategy that has economic benefits as well as systems. environmental benefits. It is also an environmentally sensitive waste management approach that aims The most common practice in industrial symbiosis to use less raw materials and energy, increase reuse is substance (waste, by-product, water) and energy and recycling, generate less waste and reduce the exchange and reuse of it among businesses. The amount of hazardous waste. two most critical issues here are that co-operation is not limited to the exchange of substances and Although it is very important and effective to energy, and that physical proximity is not essential spread cleaner production practices which can for cooperation. As a result of these collaborations, be considered as a prerequisite for sustainable the emission of carbon dioxide, the amount of waste production, environmental performance can be water and production costs have been decreased improved to a certain extent within the company and an upward trend in additional sales, created boundaries. For this reason, achieving more gains jobs and employment, private sector investments, requires going beyond the boundaries of the firm innovation and entrepreneurship have been and mostly between firms and even between observed. sectors. Considering all these issues, it is predicted that Industrial symbiosis has been defined as the industrial symbiosis indicates an important potential exchange of substance and energy between two for Turkey and a program has been started. This independent industrial enterprises close to each program will provide significant benefits and other, similar to that in nature. Industrial symbiosis, gains in many axes, especially the development which means the sharing of all kinds of assets, of resource efficiency and cooperation culture in logistics and sources of expertise, including physical the regions and Organized Industrial Zones. The exchange of materials, energy, water and by- main objective of industrial symbiosis program products, not only prevents industrial environmental is to increase awareness about the dissemination and social problems, but also provides economic of industrial symbiosis practices in the region, to returns. In this context, industrial symbiosis determine the existing potential and strategy by represents the work of two or more industrial making regional and sectoral analyses, to conduct enterprises that is preferably physically close to feasibility studies, to carry out communication each other. They are normally independent of activities and to establish the infrastructure for each other but they form long-term partnerships the sustainability and dissemination of industrial symbiosis practices. 44 AĞUSTOS 2019

İBBS TR Düzey 2 bölgelerinde Ekonomik faaliyet kısımlarına göre çalışan başına ciro endeksi önceki yıla göre değişimi bazında en düşük üç sektör, 2015 (%) (Nace Rev. 2) BÖLGESEL VERİMLİLİK İSTATİSTİKLERİ / REGIONAL PRODUCTIVITY STATISTICS AĞUSTOS 2019 45 The lowest three sectors based on changes in the index of turnover per employee value compared to the previous year according to economic activity İBBS TR Düzey 2 bölgelerinde Ekonomik faaliyet okfıstuımrnlosavereırcnptaeiorgeönmrseplioçnyaelNıeşUvaanTlubSeac2şoımnrpeaagcreiirodotnoestn,hde2ep0kr1es5viioö(un%scy)eeka(irNyaaıclccaoegrdöRinreeg vtdo.ee2ğc)oişniommiicbaacztıivnidtyaseecntiodnüsşinükNUüTçSs2erketgöiorn,s2, 2001155 (%) (Nace Rev. 2) The lowest three sectors based on changes in the index (%) (Nace Rev. 2) E IM TR21 -15,0 RNF -2,5 EN J -2,5 -48,3 B P J TR82 -42,0 -59,5 TR10 -26,8 -0,4 -21,8 TR81 -26,2 TR83 -3,0 -3,4 J EM ELP TRA2 -21,1 -18,1 TR42 BJH S IQ -9,2 TR90 TR22 RN J -22,5 -33,8 I JB -17,4 -29,0 J FH TR41 TR51 -14,9 -15,9 -52,8 -30,4 -23,3 DHB TRA1 -32,4 TRB1 -31,1 -47,8 -16,0 -24,1 -35,6 -16,5 -29,4 -28,0 TR33 -19,9 TR72 -13,0 E JQ -7,0 TR71 NM J -18,3 E HN TRB2 D EM -13,6 -38,1 -26,9 -12,1 -25,8 -10,7 -7,2 -17,4 -11,6 -10,1 -30,4 E LQ MC G -57,6 -46,4 TR31 TR52 -23,0 -45,3 -36,2 TR63 -21,7 TR32 S MQ TR61 TRC1 TRC2 I FN G TRC3 LMR RSL EJS -42,6 -17,7 -18,3 -14,4 -29,6 -17,4 J B -25,6 -7,3 -63,9 -17,4 -58,6 -72,9 ML E -39,8 -32,0 -52,8 -21,4 -19,3 -37,3 -15,8 -14,2 RE J -11,2 TR62 -20,2 Kaynak: TÜİK, VGM-Bölgesel Verimlilik İstatistikleri Source : TurkStat, VGM-Regional Productivity Statistics -20,1 -13,1 TR Düzey 2 bölgelerinin çalışan kişi başına ciro endeksi bir önceki yıla göre değişim değerleri (%) (Sektörler Toplamı) The changes in the index of turnover per employee value compared to the previous year of NUTS 2 regions (%) (Total Sectors) %0-3 % 9 - 12 % (0 ) - ( -4 ) % (-12 ) - ( -16 ) %3-6 % 12 - 15 % (-4 ) - ( -8 ) % (-16 ) - ( -20 ) %6-9 % (-8 ) - ( -12 ) İBBS TR Düzey 2 Bölge Sınıflaması - NUTS Level 2 Regional Classification NACE Rev.2 Sanayi ve Hizmet Sektörleri Sınıflaması - NACE Rev. 2 Industrial and Service Sector Classification TR10 İstanbul TR71 Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırşehir B Madencilik ve taş ocakçılığı Mining and quarrying TR21 Tekirdağ, Edirne, Kırklareli TR72 Kayseri, Sivas, Yozgat C İmalat Manufacturing TR22 Balıkesir, Çanakkale TR81 Zonguldak, Karabük, Bartın TR31 İzmir TR82 Kastamonu, Çankırı, Sinop D Elektrik, gaz, buhar ve iklimlendirme üretimi ve dağıtımı Electricity, gas, steam and air conditioning supply TR32 Aydın, Denizli, Muğla TR83 Samsun, Tokat, Çorum, Amasya TR33 Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak TR90 Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane E Su temini; kanalizasyon, atık yönetimi ve iyileştirme faaliyetleri Water supply; sewerage, waste management and remediation activities TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik TRA1 Erzurum, Erzincan, Bayburt TR42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova TRA2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan F İnşaat Construction TR51 Ankara TRB1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli TR52 Konya, Karaman TRB2 Van, Muş, Bitlis, Hakkari G Toptan ve perakende ticaret; motorlu kara taşıtlarının ve motosikletlerin onarımı Wholesale and retail trade; repair of motor vehicles and motorcycles TR61 Antalya, Isparta, Burdur TRC1 Gaziantep, Adıyaman, Kilis TR62 Adana, Mersin TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır H Ulaştırma ve depolama Transportation and storage TR63 Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye TRC3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt I Konaklama ve yiyecek hizmeti faaliyetleri Accommodation and food service activities J Bilgi ve iletişim Information and communication L Gayrimenkul faaliyetleri Real estate activities M Mesleki, bilimsel ve teknik faaliyetler Professional, scientific and technical activities N İdari ve destek hizmet faaliyetleri Administrative and support service activities P Eğitim Education Q İnsan sağlığı ve sosyal hizmet faaliyetleri Human health and social work activities R Kültür, sanat, eğlence, dinlence ve spor Arts, entertainment and recreation S Diğer hizmet faaliyetleri Other service activities

SANAYİ GÖSTERGELERİ / INDUSTRY INDICATORS Sanayi Üretim Endeksi (2015 Ort.=100) - İmalat Sanayi Üretim Endeksi (2015 Ort.=100) Industrial Production Index (2015 Avg.=100) - Manufacturing Industry Production Index (2015 Avg.=100) 140 135 130 125 120,5 121,5 120 112,8 116,7 117,2 115,7 114,3 115 119,8 121,0 110 116,2 117,2 100,2 100,1 105 100,0 103,4 112,7 115,2 113,5 100 94,2 103,4 95 89,0 101,1 99,9 90 83,5 93,8 100,0 Sanayi Üretim Endeksi - Industrial Production Index 85 80,1 88,1 İmalat Sanayi Üretim Endeksi - Manufacturing Industry 80 81,9 Production Index 75 69,4 78,4 70 65 67,6 60 KKayanyakn: aTÜkİK: T- ÜSoİuKrce-: TSuorkuStract e: TurkStat İmalat Sanayi Kapasite Kullanım Oranı (%) Capacity Utilization Rate of Manufacturing Industry (%) 81,0 80,5 79,9 80,0 79,5 79,0 78,5 78,0 76,7 77,4 77,1 77,5 76,8 76,3 77,0 76,5 76,5 76,0 75,4 75,5 75,0 Ekim 75,0 2018 75,0 74,4 74,3 Nisan 2019 74,5 74,1 74,1 Ocak 74,0 Mart April 2019 2019 2019 74,0 Şubat 2019 73,5 73,0 72,5 72,0 71,5 71,0 70,5 70,0 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Kasım Aralık Mayıs Haziran 2018 2018 2019 2019 Ortalama Ortalama Ortalama Ortalama Ortalama Ortalama May June 2012 2013 2014 2015 2016 2017 October November December January February March 2019 2019 Average Average Average Average Average Average 2018 2018 2018 2019 2019 2019 KKayanyakn: aMker:keMz Bearnkkeaszı -BSoaunrckea: Cseıntr-alSBaonuk rocf Teh:e CReepunbtlircaolf TBurakenyk of The Republic of Turkey 46 AĞUSTOS 2019

BİLİM VE TEKNOLOJİ GÖSTERGELERİ / SCIENCE AND TECHNOLOGY INDICATORS Türkiye ve Seçilmiş OECD Ülkelerinde 1000 Çalışan Başına Araştırmacı Sayısı (Tam zaman eşdeğeri) (2016) Total Researchers Per Thousand Total Employment in Turkey and Selected OECD Countries (Full time equivalent) (2016) Türkiye ve Seçilmiş OECD Ülkelerinde Toplam Araştırmacı Sayısı Yıllık Büyüme Oranı (Tam zaman eşdeğeri) (2016) Total Researchers Annual Growth Rate in Turkey and Selected OECD Countries (Full time equivalent) (2016) 1000 Çalışan Başına Araştırmacı Sayısı Araştırmacı Sayısı Yıllık Büyüme Oranı Total Researchers Per Thousand Total Employment Total Researchers Compound Annual Growth Rate 18,0 90,0% 80,0% 16,0 70,0% 60,0% 14,0 50,0% 40,0% 12,0 30,0% 20,0% 10,0 10,0% 0,0% 8,0 -10,0% 6,0 4,0 2,0 0,0 -2,0 Almanya Germany AB (28 Toplam) EU28 total Belçika Belgium Çekya Czechia Fransa France Hollanda Netherlands İngiltere United Kingdom İrlanda Ireland İspanya Spain İtalya Italy Japonya Japan Kanada Canada Kore Korea Macaristan Hungary Meksika Mexico Polonya Poland Portekiz Portugal Slovak Cumhuriyeti Slovak Republic Türkiye Turkey Yunanistan Greece KaynKaka:yTnÜakİK:,TOÜEİKCD, OMESCTDI, -MSSoTuIrc-eS: ToUuRrcKeS:TTAUTR, KOSETCADT,MOSETCI D, MSTI 800.000 Türkiye' de ve Seçilmiş OECD Ülkelerinde Toplam Araştırmacı Sayısı (Tam zaman eşdeğeri) (2002 - 2016) Japonya - Japan Total Researchers in selected OECD Countries and Turkey (Full time equivalent) (2002 - 2016) Almanya - Türkiye' de Toplam Araştırmacı Sayısı Yıllık Büyüme Oranı (Tam zaman eşdeğeri) (2002 - 2016) Germany Total Researchers Annual Growth Rate in Turkey (Full time equivalent) (2002 - 2016) Kore - Korea 40,0% İngiltere - United 700.000 35,0% Kingdom 600.000 30,0% İspanya - Spain 500.000 25,0% Türkiye - Turkey 400.000 20,0% Meksika - Mexico 300.000 15,0% Macaristan - Hungary 200.000 10,0% Türkiye Yıllık 100.000 5,0% Büyüme Oranı - Annual Growth 0 0,0% Rate of Turkey 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 KKayanyanka: kTÜ: TİKÜ,İOKE, CODECMDS,TMI S- TSIo-urSceo:uTrUcRe:KTSUTARTK, SOTEACT,DOMESCTDI, MSTI AĞUSTOS 2019 47

ULUSAL VE ULUSLARARASI VERİMLİLİK İSTATİSTİKLERİ NATIONAL AND INTERNATIONAL PRODUCTIVITY STATISTICS İmalat Sanayi Verimlilik Değişimleri (Yıllık ve Üç Aylık) ve Üç Aylık için Eğilimler Productivity Changes in MİmaalnatuSfaancatyui VreinrimgliIlnikdDueğsitşrimyle(rAi (nYınllıukavellyÜçaAnydlık)QveuÜaçrtAeyrlılkyi)çinanEğdiliTmrends for Quarterly Data Productivity Changes in Manufacturing Industry (Annually and Quarterly) and Trend for Quarterly Data 140 135 130 125 120 115 110 105 100 95 90 85 80 75 70 1.Ç - Q1 2.Ç - Q2 3.Ç - Q3 4.Ç - Q4 1.Ç - Q1 2.Ç - Q2 3.Ç - Q3 4.Ç - Q4 1.Ç - Q1 2.Ç - Q2 3.Ç - Q3 4.Ç - Q4 1.Ç - Q1 2.Ç - Q2 3.Ç - Q3 4.Ç - Q4 1.Ç - Q1 2.Ç - Q2 3.Ç - Q3 4.Ç - Q4 1.Ç - Q1 2.Ç - Q2 3.Ç - Q3 4.Ç - Q4 1.Ç - Q1 2.Ç - Q2 3.Ç - Q3 4.Ç - Q4 1.Ç - Q1 2.Ç - Q2 3.Ç - Q3 4.Ç - Q4 1.Ç - Q1 2.Ç - Q2 3.Ç - Q3 4.Ç - Q4 1.Ç - Q1 2.Ç - Q2 3.Ç - Q3 4.Ç - Q4 1.Ç - Q1 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Yıllık İmalat Sanayi Çalışan Kişi Başına Katma Değer Endeksi (2010=100) / Index of Manufacturing Annual Value Added Per Person Worked Resmi İstatistik Kalite Belgesi Üç Aylık İmalat Sanayi Mevsim ve Takvim Etkilerinden Arındırılmış Çalışan Kişi Başına Üretim Endeksi (2015 Ort.=100) / Seasonally and Calender Adjusted Quarterly Index of Production Per Person Worked for Manufacturing Industry (2015 Ave.=100) Eğilim; Üç Aylık İmalat Sanayi Mevsim ve Takvim Etkilerinden Arındırılmış Çalışan Kişi Başına Üretim Endeksi / Trend;Seasonally and Calender Adjusted Quarterly Index of Production Per Person Worked for Manufacturing Industry Kaynak: Türkiye Ulusal Verimlilik İstatistikleri - Source: National Productivity Statistics of Turkey Kaynak: Türkiye Ulusal Verimlilik İstatistikleri / Source: National Productivity Statistics of Turkey Seçilmiş Avrupa Ülkeleri Son Dört Çeyrek Mevsim ve Takvim Etkilerinden Arındırılmış Çalışan Kişi Başına Üretim Endeksi IndOerxtaolfamPraosdı uvcetSiOeoçnriltmaPlieaşrmAPvaerurYpsıoallnıÜklEkDemelepğrliioşSiyomendEDOnAödrravetnkeÇslreaiaOyrgırreet/kaoFlMafomeLrvaaSsssiıetmvlFeevcoOetureTtradaQklavEumimauarrEtoYetıpklrliesılkeaarDninnedCdğieoşAniumvnAetrOrıranrieagdnsıerlıaSlRmreıaaıtşseÇoaonlfıaşAlalynnKnainuşidaBl CaPşarıonleadnuÜdcreetritviAmitdyjuCshtaendge For Selected European Countries Seasonally and Calender Adjusted Index of Production Per Person Employed; Average of Last Four Quarters and Average Rate of Annual Productivity Change 120 %18 İmalat Sanayi Son Dört Çeyrek (2018-II - 2019-I) Mevsim ve Takvim l Etkilerinden Arındırılmış Çalışan Kişi Başına Üretim Endeksi (2015 Ort.=100) Manufacturing Industry Seasonally and Calender Adjusted Index of Production Per Person Employed Average of İmalat Sanayi SLaostn FDoöurrtQÇuaerytreresk((22001188-IIII--2200119-9I-)I) (2M0e1vs5iAmvev.e=1T0a0k)vim l Etkilerinden Arındırılmış Çalışan Kişi Başına Üretim Endeksi (2015 Ort.=100) Bulgaristan-Bulgaria Romanya-Romania Slovenya-Slovenia Finlandiya-Finland İsveç-Sweden TÜRKİYE-Turkey Polonya-Poland Hırvatistan-Crotia Avusturya-Austria Fransa-France Slovakya-Slovakia Lüksemburg-Luxembourg Almanya-Germany İspanya-Spain Portekiz-Portugal Yıllık Ortalama Verimlilik Değişim Oranı (2009-I- 2019-I) Yıllık OrAtvaleraamgae VReartiemloiflikAnDneuğialşiPmroOdruacnıti(vi2t0y0C9-hIa-n2g0e1(9-2I)009-I- 2019-I) Average Rate of Annual Productivity Change (2009-I - 2019-I) %16 100 %14 80 %12 %10 60 %8 40 %6 %4 20 %2 0 %0 İmalat Sanayi Çalışan Kişi Başına Üretim Endeksi İmalat Sanayi Yıllık Ortalama Verimlilik Değişim Oranı Kaynak: Türkiye Ulusal Verimlilik İstatistikleri - Source: National Productivity Statistics of Turkey 48 AĞUSTOS 2019