คู่มือเครื่องชี้วัดทางโภชนาการและโรคที่เกี่ยวข้อง

ทา่ วางศรี ษะ และเท้าทถ่ี กู ต้อง ท่าวางศีรษะ และเทา้ ท่ไี มถ่ ูกต้อง ค่มู อื เคร่อื งช้วี ัดทางโภชนาการและโรคที่เก่ียวขอ้ ง 95

ทา่ มาตรฐานในการวดั ส่วนสูง เครอื่ งวัดสว่ นสงู ไมฉ้ าก อา่ นคา่ สว่ นสงู ระดับสายตา ศีรษะชิดเครอื่ งวดั ส่วนสูง ใชไ้ มฉ้ ากในการ หลังชิดเครือ่ งวดั ส่วนสูง อา่ นคา่ ส่วนสงู ก้นชิดเครอื่ งวดั สว่ นสงู เข่าชดิ เข่าตรง ส้นเทา้ ชดิ เครือ่ งวัดสว่ นสูง การวดั เสน้ รอบวงเอว 1. การเตรยี มเครอื่ งมอื วัดเสน้ รอบวงเอว เครื่องมือท่ีใช้วัดเส้นรอบวงเอวในงานสาธารณสุข คือ สายวดั ทไ่ี มย่ ดื ไมห่ ด สามารถโคง้ งอแนบไปตามรา่ งกาย ตวั เลขมคี วาม ละเอยี ด 0.1 เซนตเิ มตร ตัวเลขพิมพเ์ ตม็ จ�ำ นวนเรียงตอ่ กนั เช่น จาก 0, 1, 2,….10, 11, 12,..., 20, 21, 22,..... เซนตเิ มตร 2. วธิ ีวัดเสน้ รอบวงเอว 1) ผู้ถูกวัด ยืนตรงเท้าชิดกัน โดยให้น้ําหนักลงที่เท้าทั้ง 2 ขา้ งเทา่ ๆ กัน หลังตรง แขนอยขู่ า้ งล�ำ ตวั 2) บริเวณทว่ี ัดไมค่ วรมเี สือ้ ผ้า หรือมเี สอื้ ผา้ ท่ีบาง ไมห่ นา 96 คมู่ อื เครือ่ งชวี้ ัดทางโภชนาการและโรคทีเ่ กี่ยวข้อง

3) ใช้สายวดั วัดเส้นรอบวงเอวผ่านสะดือ อยใู่ นแนวขนาน กับพ้ืนราบ ไม่รัดแน่นหรอื หลวมเกินไป 4) วดั ในชว่ งหายใจออก 5) อ่านค่าให้ละเอียด บนั ทึกตัวเลขให้มที ศนยิ ม 1 ตำ�แหน่ง เชน่ 95.2 เซนติเมตร 6) การวดั เสน้ รอบวงเอวแตล่ ะคน ควรท�ำ การวดั 2 ครงั้ ถา้ เสน้ รอบวงเอวตา่ งกนั ไมเ่ กนิ 1 เซนตเิ มตร นำ�คา่ ทง้ั 2 ครง้ั มาค�ำ นวณ หาคา่ เฉลย่ี แต่หากมคี ่าต่างกนั มากกวา่ 1 เซนติเมตร ควรทำ�การวดั รอบใหม่อีก 2 คร้งั การแปลผลในเดก็ แรกเกดิ -18 ปี นำ�น้ําหนักและความยาว/ส่วนสูงท่ีวัดได้มาเทียบกับมาตรฐาน นํ้าหนักและความยาว/ส่วนสูงซึ่งแสดงในรูปของกราฟการเจริญเติบโต ของเดก็ ทัง้ นี้ ดชั นบี ่งช้ีภาวะการเจรญิ เติบโต แยกตามกลมุ่ วัยดังน้ี คมู่ ือเคร่ืองชวี้ ดั ทางโภชนาการและโรคที่เกีย่ วข้อง 97

1. เด็กแรกเกิด-5 ปี แปลผลโดยใช้ 3 ดชั นชี ้วี ดั ไดแ้ ก่ นา้ํ หนัก ตามเกณฑอ์ ายุ ความยาว/สว่ นสงู ตามเกณฑอ์ ายุ และนา้ํ หนกั ตามเกณฑ์ ความยาว/สว่ นสูง แยกเพศชาย-หญิง 2. เด็กอายุ 6-18 ปี แปลผลโดยใช้ 2 ดัชนีช้ีวัด ได้แก่ สว่ นสงู ตามเกณฑอ์ ายุ และนาํ้ หนกั ตามเกณฑส์ ว่ นสงู แยกเพศชาย-หญงิ การคำ�นวณอายุ ดัชนีช้ีวัดภาวะการเจริญเติบโตที่ต้องเทียบกับอายุ ได้แก่ น้ําหนักตามเกณฑ์อายุ และความยาว/ส่วนสูงตามเกณฑ์อายุ จ�ำ เป็น ต้องทราบอายุก่อนจึงจะนำ�นํ้าหนัก และความยาว/ส่วนสูงของเด็กไป เทยี บกับมาตรฐานได้ วิธีการคำ�นวณอายุทำ�ได้โดย คำ�นวณจากวันเดือนปีเกิดและวัน เดอื นปีท่ีช่ังนํา้ หนกั -วดั ส่วนสงู น�ำ มาลบกนั โดยตง้ั ปเี ดอื นวันท่ีชง่ั น้าํ หนักและวัดส่วนสูงก่อน ลบด้วยปีเดือนวันเกิดของเด็ก การหักลบจะ คำ�นวณในสว่ นของวนั ก่อน หากลบกนั ไมไ่ ด้ ตอ้ งยืมเดอื นมา 1 เดือน เท่ากับ 30 วัน แล้วนำ�ไปรวมกับจำ�นวนวันเดิมและลบกันตามปกติ ส่วนเดอื นกเ็ ช่นเดียวกัน หากลบกนั ไม่ได้ ตอ้ งยมื ปมี า 1 ปี เท่ากบั 12 เดอื น แล้วบวกกับจำ�นวนเดอื นทม่ี ีอยจู่ งึ ลบกันตามปกติ หลงั จาก นน้ั ลบปตี ามปกติ จะไดอ้ ายเุ ปน็ ปี เดอื น วนั เศษของวนั ทม่ี ากกว่า 15 วนั ใหป้ ดั เป็น 1 เดือน สว่ นเศษของวนั ตั้งแต่ 15 วนั ลงมาใหป้ ดั ทิง้ ตวั อยา่ งการคำ�นวณอายุเด็ก ปี เดอื น วัน ปเี ดอื นวันทชี่ ่งั นา้ํ หนกั -วัดส่วนสงู 55 5 20 ปีเดอื นวันเกิด 52 9 29 อายขุ องเด็ก 2 7 21 อายขุ องเดก็ เท่ากบั 2 ปี 8 เดอื น 98 คูม่ ือเคร่อื งชวี้ ดั ทางโภชนาการและโรคทเี่ กีย่ วขอ้ ง

ภาวะการเจริญเติบโต กราฟนํ้าหนักตามเกณฑอ์ ายุ ใชด้ ูการเจริญเตบิ โตโดยรวม ไม่ใช้ในการประเมินภาวะอว้ น ความหมายของภาวะการเจริญเติบโต ภาวะ ความหมาย การเจริญเตบิ โต น้าํ หนักมาก เป็นนํ้าหนักท่ีมากกว่าเด็กอายุเดียวกัน นํ้าหนักอาจ เกนิ เกณฑ์ อยู่ในเกณฑ์เส่ียงต่อนํ้าหนักมากเกินเกณฑ์ แต่ยัง บอกไม่ได้ว่าเด็กอ้วนหรือไม่ เด็กอาจมีน้ําหนักอยู่ ในเกณฑ์ดี เน่ืองจากเป็นเด็กที่สูงมาก จึงทำ�ให้มี นํา้ หนักมากกว่าเด็กท่ัวไปที่อายุเดียวกัน ต้องมกี ารตรวจ สอบภาวะอ้วนโดยใชก้ ราฟน้าํ หนกั ตามเกณฑส์ ่วนสูง น้ําหนกั นาํ้ หนกั อาจอยใู่ นเกณฑเ์ สย่ี งตอ่ นาํ้ หนกั เรมิ่ มากเกนิ เกณฑ์ คอ่ นขา้ งมาก อาจมแี นวโนม้ ตอ่ การมภี าวะอว้ นหรอื ไมก่ ไ็ ด้ ขนึ้ กบั วา่ เดก็ มสี ว่ นสูงอย่างไรเม่ือเทียบกบั เดก็ อายุเดียวกัน ควรตรวจ สอบว่าเด็กอ้วนหรือไม่ โดยใช้กราฟนํ้าหนักตามเกณฑ์ ส่วนสูง น้ําหนัก น้ําหนักอยู่ในเกณฑ์การเจริญเติบโตดี เป็นน้ําหนักที่ ตามเกณฑ์ เหมาะสมตามวัย นํ้าหนกั น้ําหนักอยู่ในเกณฑ์เสี่ยงต่อการขาดอาหาร เป็นการ คอ่ นขา้ งนอ้ ย เตอื นให้ระวงั หากไมด่ ูแล ต่อไปนํา้ หนักอาจจะนอ้ ยกว่า เกณฑ์อายุ นาํ้ หนัก นาํ้ หนกั อยู่ในเกณฑ์ขาดอาหาร เป็นน้ําหนกั ท่แี สดงว่าได้ น้อยกวา่ เกณฑ์ รับอาหารไมเ่ พยี งพอ คู่มือเคร่ืองชว้ี ัดทางโภชนาการและโรคทีเ่ ก่ียวขอ้ ง 99

กราฟส่วนสูงตามเกณฑ์อายุ ใช้ดกู ารเจรญิ เติบโตได้ดีทีส่ ุดวา่ เติบโตสมวยั หรือไม่ และบอกได้ ว่า สูง หรอื เตยี้ กว่าเดก็ ในวัยเดียวกนั ความหมายของภาวะการเจริญเตบิ โต ภาวะ ความหมาย การเจริญเตบิ โต สูงกวา่ เกณฑ์ ส่วนสูงอยู่ในเกณฑ์การเจริญเติบโตดีมาก มีการเจริญ เติบโตมากกว่าเด็กทวั่ ไปในอายเุ ดยี วกันมาก ค่อนขา้ งสงู ส่วนสูงอยู่ในเกณฑ์การเจริญเติบโตค่อนข้างดีกว่าเด็ก ทั่วไปในอายเุ ดยี วกนั สว่ นสูงตามเกณฑ์ ส่วนสงู อยูใ่ นเกณฑก์ ารเจริญเตบิ โตดี มสี ว่ นสงู เหมาะสม ตามอายุ คอ่ นข้างเตยี้ ส่วนสูงอยู่ในเกณฑ์เสี่ยงต่อการขาดอาหารแบบเรื้อรัง เป็นการเตือนให้ระวัง หากไม่ดูแล ส่วนสูงอาจเพ่ิมข้ึน น้อยหรือไมเ่ พิ่มข้นึ ตอ่ ไปจะเปน็ เดก็ เตีย้ ได้ 100 ค่มู อื เครอื่ งชีว้ ดั ทางโภชนาการและโรคท่เี กย่ี วขอ้ ง

ภาวะ ความหมาย การเจริญเตบิ โต เตีย้ ส่วนสูงอยู่ในเกณฑ์ขาดอาหารแบบเรื้อรัง มีส่วนสูงน้อย กว่ามาตรฐานของเด็กในอายุเดียวกัน แสดงถึงการได้ รับอาหารไม่เพียงพอต่อเนื่องเป็นเวลานาน ต้องค้นหา สาเหตุและแก้ไข กราฟนาํ้ หนักตามเกณฑส์ ว่ นสูง ใชด้ วู ่าเด็กมีรูปร่างสมสว่ น อ้วน หรอื ผอม โดยดูวา่ เด็กมีนํ้า หนกั เหมาะสมกบั สว่ นสูงหรือไม่ คมู่ ือเคร่ืองชว้ี ัดทางโภชนาการและโรคทเ่ี กย่ี วข้อง 101

ความหมายของภาวะการเจริญเติบโต ภาวะ ความหมาย การเจริญเตบิ โต นา้ํ หนักเกินเกณฑ์ระดบั 2 มีนาํ้ หนกั มากกว่าเด็กทีม่ ีส่วน อว้ น สูงเท่ากันอย่างมาก เด็กมีโอกาสท่ีจะเกิดโรคแทรกซ้อน เริ่มอว้ น และเป็นผู้ใหญ่อ้วนมากยิ่งข้ึนในอนาคต หากไม่ควบคุม นา้ํ หนัก ท้วม สมสว่ น นํ้าหนักเกินเกณฑ์ระดับ 1 มีน้ําหนักมากกว่าเด็กที่มี ส่วนสูงเท่ากัน หากไม่ควบคุมนํ้าหนักเด็กมีโอกาสท่ีจะมี ค่อนขา้ งผอม น้ําหนกั เกนิ มากข้นึ ไปส่รู ะดับ 2 ซง่ึ มโี อกาสท่ีจะเกิดโรค แทรกซ้อนและเปน็ ผใู้ หญ่อ้วนในอนาคต ผอม นํ้าหนักอยู่ในเกณฑ์เสี่ยงต่อการมีภาวะน้ําหนักเกิน เป็นการเตอื นใหร้ ะวัง หากไมด่ แู ล นา้ํ หนกั อาจจะเพม่ิ ขึน้ ไปสู่ภาวะเริ่มอว้ น นาํ้ หนกั อยใู่ นเกณฑท์ เ่ี หมาะสมกบั สว่ นสงู คอื ไมอ่ ว้ น หรอื ผอม ซ่งึ จะถอื ว่ามีภาวะโภชนาการดไี ดต้ อ่ เมื่อมีการเจริญ เตบิ โตดา้ นส่วนสงู สมวัยด้วย แตห่ ากวา่ เด็กมีภาวะเต้ยี ซึ่ง แสดงว่ามีการเจริญเติบโตไม่สมวัย กรณีนี้ยังไม่ถือว่ามี ภาวะโภชนาการดเี พราะจะเป็นการเต้ยี สมส่วน นาํ้ หนกั อยใู่ นเกณฑเ์ สยี่ งตอ่ การขาดอาหาร เปน็ การเตอื น ใหร้ ะวงั หากไมด่ แู ลใหน้ า้ํ หนกั เพมิ่ ขน้ึ หรอื ยงั มนี าํ้ หนกั ลด ลง ตอ่ ไปจะอยใู่ นภาวะผอมได้ ในเดก็ บางคนทสี่ งู ขน้ึ อยา่ ง รวดเร็วในช่วงเข้าสู่วัยรุ่นอาจดูค่อนข้างผอมในช่วงส้ันๆ และอาจเข้าสภู่ าวะปกตเิ องเม่อื สว่ นสงู คงที่ นา้ํ หนกั อยู่ในเกณฑข์ าดอาหาร มีน้ําหนกั นอ้ ยกว่าเด็กท่ีมี ส่วนสูงเทา่ กัน แสดงวา่ ไดร้ ับอาหารไมเ่ พยี งพอ 102 คู่มอื เครื่องช้ีวดั ทางโภชนาการและโรคที่เกยี่ วข้อง

ตัวอยา่ งท่ี 1 เดก็ ชายอายุ 3 ปี 4 เดอื น มีนาํ้ หนกั 15.5 กิโลกรัม วธิ กี ารลงนํา้ หนักและแสดงภาวะการเจรญิ เติบโต โดยดูทอ่ี ายุ ในแนวนอนให้ตรงกับอายุเด็ก แล้วไล่ขึ้นตามแนวต้ัง ตัดกับน้ําหนัก ของเดก็ ทจ่ี ดุ ใด ให้ทำ�เครื่องหมายกากบาททีจ่ ดุ น้ัน ดงั ภาพขา้ งล่างนี้ เด็กคนนี้มีการเจริญเติบโตดี อยู่ในระดับ “น้ําหนักตามเกณฑ์ อายุ” คู่มือเครื่องชีว้ ัดทางโภชนาการและโรคท่เี ก่ยี วขอ้ ง 103

ตัวอยา่ งที่ 2 เดก็ ชายอายุ 3 ปี 4 เดือน มีส่วนสงู 98.2 เซนติเมตร วธิ ีการลงสว่ นสูงและแสดงภาวะการเจริญเติบโต โดยดูท่อี ายุ ในแนวนอนให้ตรงกับอายุเด็ก แล้วไล่ขึ้นตามแนวตั้ง ตัดกับส่วนสูง ของเดก็ ทจี่ ุดใด ใหท้ ำ�เครอ่ื งหมายกากบาทท่ีจดุ นนั้ ดงั ภาพขา้ งลา่ งน้ี เด็กคนนี้มีการเจริญเติบโตดี อยู่ในระดับ “ส่วนสูงตามเกณฑ์ อายุ” 104 ค่มู ือเครอ่ื งชี้วัดทางโภชนาการและโรคท่เี กยี่ วขอ้ ง

ตัวอย่างท่ี 3 เด็กชายอายุ 3 ปี 4 เดือน มีนา้ํ หนัก 15.5 กโิ ลกรมั สว่ นสูง 98.2 เซนตเิ มตร วิธีการลงน้ําหนัก ส่วนสูง และแสดงภาวะการเจริญเติบโต โดยดทู สี่ ว่ นสงู ในแนวนอนใหต้ รงกบั สว่ นสงู ของเดก็ แลว้ ไลข่ นึ้ ตามแนว ตง้ั ตัดกบั น้าํ หนกั ของเดก็ ท่จี ุดใด ใหท้ �ำ เครื่องหมายกากบาทท่จี ุดนน้ั ดังภาพข้างล่างนี้ เด็กคนนี้มีรปู รา่ งดี อย่ใู นระดบั “สมสว่ น” และมกี ารเจรญิ เติบโตดเี พราะมสี ว่ นสงู สมวยั ดว้ ย คมู่ อื เครอ่ื งชี้วัดทางโภชนาการและโรคทีเ่ ก่ียวขอ้ ง 105

แนวโนม้ การเจรญิ เตบิ โตของเด็ก แนวโน้มการเจริญเติบโต จะทำ�ให้ง่ายต่อการติดตามการ เปล่ียนแปลงการเจริญเติบโตของเด็กว่าเป็นไปในอัตราและทิศทางที่ เหมาะสมหรอื ไม่ หากมแี นวโนม้ การเจรญิ เตบิ โตไมด่ ี จะไดป้ อ้ งกนั กอ่ น ท่จี ะเกดิ ปัญหาขาดอาหารและอ้วน วธิ กี าร  จุดน้ําหนักและส่วนสูงบนกราฟการเจริญเติบโต 2 เกณฑ์ (ส่วนสูงตามเกณฑ์อายุและนํ้าหนักตามเกณฑ์ส่วนสูง) ทุกครั้งที่ชั่งนํ้า หนกั -วดั สว่ นสูง  ลากเสน้ เชอ่ื มโยงจดุ นาํ้ หนกั และสว่ นสงู แตล่ ะจดุ จะเหน็ “เสน้ การเจรญิ เตบิ โตของเดก็ ” แสดงถงึ แนวโนม้ การเจรญิ เตบิ โต เดก็ ทมี่ กี าร เจรญิ เตบิ โตดี จะมนี า้ํ หนกั และสว่ นสงู เพมิ่ ขนึ้ ทงั้ นี้ เสน้ การเจรญิ เตบิ โต ของส่วนสูงควรอยู่ใกล้เคียงหรือเหนือเส้นประ โดยมีทิศทางขนานกับ เส้นประหรือเบยี่ งเบนข้ึน แต่นาํ้ หนกั ควรอย่ใู กลเ้ คยี งและขนานกับเส้น ประ   106 คู่มือเครอื่ งชี้วดั ทางโภชนาการและโรคท่ีเกยี่ วข้อง

ความหมายของแนวโนม้ การเจริญเติบโต 1. เดก็ มภี าวะการเจรญิ เตบิ โตดี (สว่ นสงู ตามเกณฑอ์ ายุ /คอ่ น ขา้ งสูงหรอื สูงกวา่ เกณฑ์ และมรี ูปรา่ งสมสว่ น) 1.1 มแี นวโนม้ การเจรญิ เตบิ โตดี แสดงวา่ เดก็ ไดร้ บั อาหาร เพยี งพอ แตต่ อ้ งดคู วบคไู่ ปกบั พฤตกิ รรมการบรโิ ภคอาหารเพอ่ื ปรบั ปรงุ พฤติกรรมท่ไี ม่เหมาะสม กราฟนา้ํ หนักตามเกณฑส์ ่วนสูง มแี นวโนม้ การเจรญิ เตบิ โตดี โดย ดูจากเส้นการเจริญเติบโตใกล้ เคยี งและขนานกับเส้นประ กราฟส่วนสงู ตามเกณฑอ์ ายุ มแี นวโน้มการเจรญิ เตบิ โตดี โดยดูจากเส้นการเจริญเตบิ โตขนานกบั เสน้ ประ (1) หรือเบนข้นึ (2) คมู่ ือเครอ่ื งช้วี ัดทางโภชนาการและโรคท่ีเกย่ี วขอ้ ง 107

1.2 มีแนวโน้มการเจรญิ เตบิ โตไม่ดี ควรดูแลเดก็ มากขึน้ และค้นหาสาเหตุเพ่ือป้องกันปญั หา กราฟนํา้ หนักตามเกณฑส์ ่วนสูง มแี นวโนม้ การเจรญิ เตบิ โตไม่ดี โดยดจู ากเสน้ การเจรญิ เติบโตไม่ ขนานกับเส้นประ ถา้ เบนขนึ้ คือ มีแนวโน้มไปทางอ้วนข้นึ (1) หรือ เบนลง คือ มีแนวโนม้ ไปทางผอมลง (2) กราฟสว่ นสงู ตามเกณฑอ์ ายุ มีแนวโน้มการเจริญเติบโตไม่ดี โดยดูจากเส้นการเจริญเติบโต เบนลงจากแนวเดิม คือ มีแนว โนม้ มอี ตั ราการเจรญิ เตบิ โตลดลง 108 คมู่ อื เครอื่ งช้วี ดั ทางโภชนาการและโรคท่เี ก่ียวขอ้ ง

2. เดก็ ขาดอาหาร (นาํ้ หนกั นอ้ ยกวา่ เกณฑอ์ าย/ุ เตย้ี /ผอม) และ กลุ่มเสี่ยงต่อการขาดอาหาร (นํ้าหนักค่อนข้างน้อย/ค่อนข้างเต้ีย/ คอ่ นขา้ งผอม) ควรดูแลเด็กมากขึ้นและค้นหาสาเหตเุ พอื่ แกไ้ ขปญั หา กราฟน้ําหนกั ตามเกณฑส์ ่วนสงู แนวโน้มการเจริญเติบโตดี เด็กเร่ิมมีนํ้าหนักหรือส่วนสูง เพิ่มขึ้นมากมีทิศทางเข้าใกล้ กราฟสว่ นสูง เส้นประมากขึ้น แสดงว่า ตามเกณฑอ์ ายุ วิ ธี ก า ร แ ก้ ไ ข ปั ญ ห า ทำ � ไ ด้ เหมาะสมแล้ว แนวโน้มการเจริญเติบโตไม่ดี เด็กมีน้ําหนัก หรือส่วนสูง เพิ่มน้อยไป ยังมีทิศทางเบน ต่ําลงจากเส้นประมากข้ึน แสดงว่า วิธีการแก้ไขปัญหา ยังไม่เหมาะสม ต้องปรับ เปลี่ยนวธิ ีการแกไ้ ขใหม่ กราฟนํา้ หนกั ตาม กราฟสว่ นสงู ตาม เกณฑ์ส่วนสูง เกณฑอ์ ายุ คูม่ ือเครอ่ื งช้ีวัดทางโภชนาการและโรคที่เกี่ยวข้อง 109

3. เดก็ อว้ น (อว้ น/เรม่ิ อว้ น) และกลมุ่ เสย่ี ง (ทว้ ม) ควรดแู ลเดก็ มากขน้ึ สง่ เสรมิ การเคลอื่ นไหวและกระตนุ้ การเจรญิ เตบิ โตดา้ นสว่ นสงู รกั ษาระดบั ของนา้ํ หนกั ให้คงทีห่ รอื เพ่ิมชา้ ลง กราฟนาํ้ หนักตามเกณฑ์สว่ นสงู แนวโนม้ การเจริญเติบโตไมด่ ี น้ําหนกั ยังเพ่ิมมาก ทำ�ให้อยู่ในภาวะอ้วน เหมือนเดิม แสดงว่า วิธีการแก้ไข ปญั หายงั ไมเ่ หมาะสม ตอ้ งปรบั เปลยี่ น วิธีการใหม่ แนวโน้มการเจริญเติบโตดี นํ้าหนัก เพิ่มไม่มาก มีโอกาสลดระดับจาก อ้วน เป็น เริ่มอ้วน และถ้ายังมี แนวโนม้ ลกั ษณะเชน่ นข้ี ณะทเี่ ดก็ สงู ขน้ึ เรอื่ ยๆ อาจเขา้ สรู่ ะดบั สมสว่ น แสดงวา่ วิธกี ารแกไ้ ขปัญหาท�ำ ได้เหมาะสมแล้ว การประเมินภาวะโภชนาการในผใู้ หญ่ ดัชนีชี้วัดท่ีนิยมใช้ในงานสาธารณสุขสำ�หรับผู้ใหญ่มี 2 ดัชนี ได้แก่ 1. ดชั นมี วลกาย (body mass index, BMI) เปน็ ดชั นชี วี้ ดั ทแี่ สดง ถงึ ความเหมาะสมระหวา่ งนาํ้ หนกั ตวั กบั สว่ นสงู สะทอ้ นถงึ ปรมิ าณไขมนั ในรา่ งกายทางออ้ มในคนทั่วไป ใชก้ บั ประชาชนที่มอี ายุ 18 ปขี น้ึ ไป สูตรในการคำ�นวณดัชนีมวลกายมีดงั นี้ 110 ค่มู อื เครื่องชี้วัดทางโภชนาการและโรคท่เี กยี่ วขอ้ ง

BMI = นา้ํ หนัก (กโิ ลกรมั ) ส่วนสงู 2 (ตารางเมตร) เกณฑต์ ดั สินภาวะโภชนาการ คา่ BMI ความหมาย (กิโลกรัม/ตารางเมตร) ผอมมาก < 16 ผอมปานกลาง 16.0 - 16.9 17.0 - 18.4 ผอม 18.5 - 22.9 น้ําหนักตวั เหมาะสม 23.0 - 24.9 25.0 - 29.9 นา้ํ หนกั เกนิ 30 - 34.9 อ้วนระดบั 1a 35 - 39.9 อว้ นระดบั 1b อว้ นระดับ 2 ≥ 40 อ้วนระดับ 3 ท่ีมา: - WHO/IASO/IOTF. The Asia-Pacific perspective: redefining obesity and its treatment. Geneva: WHO, 2000. ข้อจ�ำ กัดของการใช้ BMI คือ ไมเ่ หมาะทจ่ี ะใช้กบั นกั กฬี า เพราะ สัดสว่ นกล้ามเนื้อในนกั กีฬามักสงู กวา่ คนทัว่ ไป คา่ BMI ทีส่ งู จากมวล ของกล้ามเนือ้ ไมใ่ ช่ไขมัน ทำ�ใหก้ ารแปลผลผดิ พลาดได้ 2. เส้นรอบวงเอว เป็นดัชนีช้ีวัดท่ีบ่งบอกถึงไขมันบริเวณ ชอ่ งทอ้ ง หากมเี สน้ รอบวงเอวมากกวา่ เกณฑ์ ถอื วา่ อว้ นลงพงุ ซงึ่ สมั พนั ธ์ กบั การเกดิ โรคไมต่ ดิ ตอ่ เรอื้ รงั เชน่ โรคเบาหวาน โรคความดนั โลหติ สงู โรคหวั ใจและหลอดเลอื ด เป็นตน้ ค่มู อื เครือ่ งชว้ี ัดทางโภชนาการและโรคท่ีเกยี่ วขอ้ ง 111

เกณฑ์ตัดสนิ ภาวะอว้ นลงพุง  ผู้ชาย มรี อบวงเอวตงั้ แต่ 90 เซนตเิ มตรขน้ึ ไป  ผหู้ ญงิ มีรอบวงเอวตง้ั แต่ 80 เซนตเิ มตรข้ึนไป เคลด็ ลบั 1. การชั่งน้ําหนักทารกในหมู่บ้าน หากไม่มีเคร่ืองชั่งนํ้าหนัก แบบนอน สามารถใหแ้ มห่ รอื ผู้ปกครองอมุ้ เด็กช่ังนาํ้ หนกั แล้วน�ำ เดก็ ออกจากตัวแม่/ผู้ปกครอง และชั่งนํ้าหนักเฉพาะแม่/ผู้ปกครอง จาก นั้นนำ�ค่าน้าํ หนกั ครัง้ แรก (นํ้าหนกั แม่หรอื ผ้ปู กครองและเดก็ ) หกั ลบ ดว้ ยคา่ น้ําหนกั ครง้ั ที่ 2 (นาํ้ หนักแม่หรือผู้ปกครอง) จะไดค้ า่ นาํ้ หนกั ของเด็ก แต่อย่าลืมนำ�ส่ิงของหรือผ้าท่ีห่อตัวเด็กออก รวมทั้งผ้าอ้อม สำ�เร็จรูปออกกอ่ นช่ังนาํ้ หนัก 2. การวดั สว่ นสงู ของเดก็ เลก็ (อายุ 2-5 ป)ี เดก็ มกั ยนื ใหส้ น้ เทา้ ชดิ กบั เครอื่ งวดั สว่ นสงู ไมไ่ ด้ จงึ ควรมผี วู้ ดั 2 คน โดยใหแ้ ม/่ ผปู้ กครอง ช่วยจับที่ข้อเท้าและเข่าเพ่ือให้ขาเหยียดตรงและส้นเท้าชิดเครื่องวัด ไม่ให้เท้าขยับออกมา ขณะที่ผู้วัดจัดท่าศีรษะให้หน้าตรง ไม่ก้มหน้า ไมแ่ หงนหน้า และไม่เอยี งซ้าย-เอียงขวา 112 คมู่ ือเครือ่ งชีว้ ัดทางโภชนาการและโรคทเี่ กยี่ วข้อง

3. เครื่องวัดความยาว/ส่วนสูง และสายวัดรอบวงเอว ควรมี ตวั เลขเรยี งตอ่ กัน เพือ่ ลดความผิดพลาดในการอ่านตวั เลข ตวั เลขพมิ พต์ ัวเต็มเรยี งกัน เหมาะสมในการน�ำ ไปใชว้ ดั ความยาว/ ส่วนสงู และรอบเอว ตัวเลขพิมพ์ตัวเต็มเฉพาะหลักสิบ เลขอ่ืนเปน็ หลักหนว่ ย ไม่เหมาะสมในการน�ำ ไปใช้วัดความยาว/สว่ นสงู และรอบเอว 4. การอ่านค่านํ้าหนัก ส่วนสูง และเส้นรอบวงเอว หากมี ผูบ้ นั ทกึ ข้อมลู เมอ่ื ผวู้ ัดอา่ นค่านาํ้ หนัก ส่วนสูง และเสน้ รอบวงเอวแล้ว ผู้บันทึกข้อมูลควรพูดทวน เพ่ือให้แน่ใจว่าฟังไม่ผิด และควรท�ำ ความ ตกลงกนั ว่า ค�ำ ทีอ่ อกเสยี งคลา้ ยกัน เชน่ เลข 11 กับ เลข 17 จะ อา่ นออกเสยี งอย่างไร 5. การใช้เครื่องวัดส่วนสูงท่ีไม่มีฐานสำ�หรับยืน ควรทำ� สัญลกั ษณไ์ ว้ท่พี น้ื เพอ่ื เปน็ ตำ�แหนง่ ส�ำ หรับการยืน 6. การวัดเส้นรอบวงเอว วางสายวัดด้านท่ีมีสเกลเส้นหลัก เซนตเิ มตรอยดู่ า้ นบนเหนอื ดา้ นทมี่ สี เกลคา่ มลิ ลเิ มตร เพอ่ื ใหง้ า่ ยตอ่ การ อา่ นคา่ เสน้ รอบวงเอว และระวงั อยา่ ใหน้ ว้ิ สอดอยขู่ า้ งในสายวดั เพราะจะ ท�ำ ใหค้ ่าเส้นรอบวงเอวมากกว่าความเป็นจริง ค่มู ือเครอื่ งชี้วัดทางโภชนาการและโรคทีเ่ กีย่ วขอ้ ง 113

วางสเกลของสายวัดไวด้ ้านบน น้ิวสอดอย่รู ะหวา่ งลำ�ตัวและ จะทำ�ให้อ่านค่าได้ง่ายขึน้ สายวัด เป็นการวดั ทไ่ี มถ่ ูกตอ้ ง คำ�ถาม-คำ�ตอบ 1. คา่ นา้ํ หนกั ไมถ่ กู ต้อง มักเกดิ จากอะไร คำ�ตอบ 1) เคร่อื งชง่ั นํ้าหนกั  สเกลบอกค่านํา้ หนักหยาบเกินไป ไม่เหมาะสม  ไม่ไดม้ าตรฐาน  กอ่ นชงั่ ไมไ่ ดป้ รบั คา่ ที่เลข 0 หรอื อยู่ในสมดุล 2) วธิ ชี ัง่ นา้ํ หนกั  ไมไ่ ดน้ ำ�เสือ้ ผา้ ที่หนา สิ่งของ ออกจากตัวผู้ถกู วดั  อ่านคา่ นํา้ หนักผดิ  จดคา่ นาํ้ หนักผดิ 2. ค่าความยาว/ส่วนสูงไมถ่ ูกตอ้ ง มกั เกดิ จากอะไร คำ�ตอบ 1) เครอ่ื งวดั ความยาว/สว่ นสูง  สเกลบอกค่าส่วนสูงหยาบเกนิ ไป  สเกลไมไ่ ด้พิมพ์เลขตัวเต็มทุกตัว  ไม่ไดม้ าตรฐาน 114 คูม่ อื เครื่องชว้ี ัดทางโภชนาการและโรคท่ีเกี่ยวข้อง

 ติดตงั้ ไม่ถูกตอ้ ง  ไมฉ้ ากส�ำ หรบั วัดเล่ือนไม่ได้เปน็ อสิ ระ ฝดื 2) วิธีวดั ความยาว/สว่ นสูง  ท่านอน/ทา่ ยนื ไมถ่ กู ตอ้ ง  ใช้ไม้บรรทัดหรือสมุดวางทาบศีรษะในการอ่าน ค่าสว่ นสงู ไมไ่ ดใ้ ชไ้ ม้ฉาก  อา่ นคา่ สว่ นสงู ผิด  จดคา่ สว่ นสูงผิด 3. เมอ่ื แปลผลโดยใชก้ ราฟนาํ้ หนกั ตามเกณฑอ์ ายุ พบวา่ เดก็ ท่อี ยใู่ นระดับ “น้ําหนักมากเกินเกณฑอ์ ายุ” แสดงว่า เด็กอ้วน ใช่ หรอื ไม่ คำ�ตอบ อาจจะเปน็ เดก็ อว้ นหรอื ไมก่ ไ็ ด้ ในกรณเี ดก็ ทมี่ กี ารเจรญิ เตบิ โต ด้านความสูงดีกว่าเด็กท่ัวไปท่ีอายุเท่ากัน ก็จะมีน้ําหนักมากกว่าเด็ก ท่วั ไปทอ่ี ายเุ ดยี วกัน การประเมินภาวะอว้ นตอ้ งมกี ารตรวจสอบโดยใช้ กราฟนา้ํ หนกั ตามเกณฑส์ ่วนสงู 4. การแปลผลโดยใช้มาตรฐานนํ้าหนัก-ส่วนสูงในรูปของ กราฟการเจรญิ เติบโตดกี ว่าการใชต้ ารางตวั เลขอยา่ งไร คำ�ตอบ การใช้มาตรฐานน้ําหนัก-ส่วนสูงในรูปของกราฟการเจริญ เติบโตในการแปลผล จะมีข้อดีกว่าใช้ในรูปของตารางตัวเลขนํ้าหนัก- ส่วนสูง คือ ทำ�ให้ทราบว่านํ้าหนัก-ส่วนสูงอยู่ตำ�แหน่ง/ระดับใดของ ภาวะการเจรญิ เตบิ โตใกลเ้ สน้ ประซงึ่ เปน็ ระดบั ของเดก็ สว่ นใหญใ่ นวยั นน้ั หรืออยู่สูง/ต่ํากว่าเกณฑ์วัยเดียวกัน และเห็นทิศทางหรือแนวโน้มการ เจรญิ เติบโตว่าดขี ้นึ หรือเหมือนเดิม หรอื แย่ลง ซึง่ จะท�ำ ให้สามารถ ค่มู ือเครอื่ งชว้ี ัดทางโภชนาการและโรคท่เี กีย่ วขอ้ ง 115

ดำ�เนินการป้องกันได้ก่อนที่จะเกิดปัญหาขาดอาหารหรืออ้วนในขั้นที่ รุนแรงมากขึน้ 5. ดชั นมี วลกาย (BMI) และเสน้ รอบวงเอว มคี วามหมายตา่ งกนั อย่างไร คำ�ตอบ ดัชนีมวลกายสะท้อนถึงปริมาณไขมันท้ังร่างกาย ส่วนเส้น รอบวงเอวสะทอ้ นถงึ ปรมิ าณไขมนั ในชอ่ งทอ้ ง ทง้ั ดชั นมี วลกายและเสน้ รอบ วงเอวมคี วามสมั พนั ธก์ บั การเกดิ โรคไมต่ ดิ ตอ่ เรอื้ รงั เชน่ โรคเบาหวาน โรคหัวใจและหลอดเลอื ด เปน็ ตน้ 6. ควรใช้ BMI กบั ประชาชนอายุเท่าไหร่ คำ�ตอบ BMI ใชก้ ับประชาชนอายุ 18 ปขี นึ้ ไป แต่หากน�ำ มาใช้กบั เดก็ จะมคี า่ มาตรฐานตา่ งจากผใู้ หญ่ เนอื่ งจากเดก็ ยงั มกี ารเปลย่ี นแปลง สว่ นสงู ไปตามอายุ คา่ จงึ แตกตา่ งกนั ในแตล่ ะอายุ เรยี กวา่ ดชั นมี วลกาย ตามเกณฑ์อายุ ซึง่ มกี ราฟมาตรฐานแยกเพศชาย-หญงิ 7. ควรใชเ้ สน้ รอบวงเอวกบั ประชาชนอายเุ ท่าไหร่ คำ�ตอบ เสน้ รอบวงเอวสามารถใชก้ บั ประชาชนไดท้ กุ กลมุ่ วยั แตเ่ กณฑ์ ตดั สนิ ภาวะอว้ นลงพงุ จะตา่ งกนั ซงึ่ เกณฑต์ ดั สนิ ภาวะอว้ นลงพงุ ส�ำ หรบั ประชาชนอายุ 18 ปี ขึ้นไป สำ�หรบั ผชู้ ายคือตั้งแต่ 90 เซนติเมตร ขน้ึ ไป และผู้หญงิ ต้ังแต่ 80 เซนติเมตรขึ้นไป 116 ค่มู ือเครือ่ งช้วี ดั ทางโภชนาการและโรคท่ีเกย่ี วข้อง

เอกสารอา้ งอิง 1. คณะท�ำ งานจัดท�ำ คมู่ ือแนวทางการใชเ้ กณฑ์อ้างองิ นํา้ หนัก ส่วนสงู เพื่อประเมินภาวะการเจริญเติบโตของเด็กไทย กองโภชนาการ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข. คู่มือแนวทางการใช้เกณฑ์ อา้ งองิ นาํ้ หนกั สว่ นสงู เพอื่ ประเมนิ ภาวะการเจรญิ เตบิ โตของเดก็ ไทย. พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพ์องค์การสงเคราะห์ ทหารผา่ นศกึ ; 2547. 2. ภารดี เตม็ เจริญ, นัยนา บญุ ทวยี ุวฒั น์, ชุตมิ า ศริ ิกุลชยานนท์. เรือ่ งที่ 8.3.2 วธิ ีการการประเมนิ ภาวะโภชนาการด้วยการวดั ส่วน ต่างๆ ของรา่ งกาย ใน: หนว่ ยที่ 8 การประเมนิ ภาวะโภชนาการ. เอกสารการสอนชุดวิชาโภชนศาสตร์สาธารณสุข. มหาวิทยาลัย สุโขทัยธรรมาธิราช. กรุงเทพมหานคร: สำ�นักพิมพ์มหาวิทยาลัย สุโขทยั ธรรมาธริ าช; 2547. หน้า 203-220. 3. ณัฐวรรณ เชาวน์ลิลิตกุล. แนวทางการดำ�เนินงานเฝ้าระวังภาวะ โภชนาการหญงิ ตง้ั ครรภแ์ ละการเจริญเตบิ โตของเดก็ แรกเกดิ -5 ปี. กองโภชนาการ กรมอนามยั กระทรวงสาธารณสขุ . พมิ พค์ รัง้ ท่ี 1 โรงพมิ พอ์ งคก์ ารสงเคราะหท์ หารผา่ นศกึ , กรงุ เทพมหานคร; 2552. 4. Gibson RS. Anthropometric assessment of body size. In: Principle of Nutritional assessment. 2nd edition. Oxford University Press, New York. 2005. p.245-272. 5. Gibson RS. Anthropometric assessment of body composition. In: Principle of Nutritional assessment. 2nd edition. Oxford University Press, New York; 2005. p 273-298. 6. World Health Organization. Training Course on Child Growth Assessment. Geneva: WHO, 2008. คูม่ อื เครือ่ งช้วี ดั ทางโภชนาการและโรคท่เี ก่ียวขอ้ ง 117

7. World Health Organization. Waist Circumference and Waist- Hip Ratio: Report of a WHO Expert Consultation Geneva, 8-11 December 2008. Geneva: WHO, 2011. 8. WHO/IASO/IOTF. The Asia-Pacific perspective: redefining obesity and its treatment. Geneva: WHO, 2000. 118 คมู่ อื เคร่อื งชีว้ ัดทางโภชนาการและโรคท่เี ก่ียวข้อง

คณะผจู้ ัดท�ำ ณฐั วรรณ เชาวน์ลลิ ิตกลุ นกั โภชนาการช�ำ นาญการพเิ ศษ ส�ำ นกั โภชนาการ กรมอนามยั กระทรวงสาธารณสขุ พญ.ลดั ดา เหมาะสุวรรณ รองศาสตราจารย์ ภาควชิ ากมุ ารเวชศาสตร์ คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลยั สงขลานครนิ ทร์ นพ.วิชัย เอกพลากร ศาสตราจารย์ ภาควชิ าเวชศาสตรช์ ุมชน คณะแพทยศาสตร์ โรงพยาบาลรามาธิบดี มหาวทิ ยาลยั มหดิ ล พญ. ดร. ศิรนิ ชุ ชมโท อาจารย์ ภาควชิ ากุมารเวชศาสตร์ คณะแพทยศาสตร์ จฬุ าลงกรณม์ หาวิทยาลยั ดร. อไุ รพร จติ ตแ์ จง้ ผ้ชู ่วยศาสตราจารย์ สถาบันโภชนาการ มหาวทิ ยาลัยมหดิ ล ค่มู อื เครื่องช้ีวดั ทางโภชนาการและโรคท่ีเกยี่ วข้อง 119

บันทกึ 120 คมู่ อื เครอ่ื งชวี้ ดั ทางโภชนาการและโรคทเี่ กย่ี วข้อง

บนั ทึก ค่มู อื เคร่อื งชี้วดั ทางโภชนาการและโรคทเ่ี ก่ียวข้อง 121