250 ΒΟΤΑΝΑ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΤΟΥΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ

E’ ΕΚΔΟΣΗ 2017





250 ΒΟΤΑΝΑ & ΟΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΤΟΥΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ Διεύθυνση έκδοσης: Δημήτρης Μαλλιάρης Συγγραφή - επιμέλεια: Pούλα Γκόλιου, βιολόγος Διορθώσεις: Eλένη Φτίκα - Μαρία Σαντοριναίου Lay-out - ηλεκτρονική σελιδοποίηση - μακέτα εξωφύλλου: Kυριάκος Mεγαλόπουλος Φωτογραφίες: Φωτογραφικό πρακτορείο Lidman Production, Εγκυκλοπαίδεια Bonniers Lexikon, Φωτογραφικό αρχείο Μαλλιάρης-Παιδεία, Ι. Ν. Λεπένσκιν, «Τα βότανα και η θεραπεία τους» A΄-Δ΄ έκδοση με 200 βότανα Ε΄ έκδοση ανανεωμένη (με 250 βότανα) 2017 ISBN 978-960-457-843-6 © 2017 EKΔOΣEIΣ ΠAIΔEIA / MAΛΛIAPHΣ-ΠAIΔEIA A.E. Kεντρική διάθεση: 25η Μαρτίου 51, 564 29 Ν. Ευκαρπία, Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310649251, 2310640755 Κεντρικά βιβλιοπωλεία: Δ. Γούναρη 39, 546 22 Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310277113 Ερμού 53, 546 23 Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310252888 www.malliaris.gr e-mail: [email protected] Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις των νόμων 2121/1993 και 100/1975, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.

ΣΗΜΕΊΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΔΌΤΗ Τα βότανα αποτελούν πηγή ζωής και υγείας. Οι ιδιότητές τους ήταν γνωστές στον άνθρωπο από την αρχή σχεδόν της εμφάνισής του στη γη. Χρησιμοποι- ούνται τα φύλλα, οι βλαστοί ή τα άνθη τους, φρέσκα ή αποξηραμένα, ως μέσο θεραπείας, ως τροφή, αλλά και ως αρωματικά, καλλωπιστικά, καλλυντικά, αφρο- δισιακά κτλ. Με το βιβλίο αυτό, που περιλαμβάνει 250 και πλέον βότανα, επιθυμούμε να δώσουμε σε όσους ασχολούνται με αυτά επαγγελματικά ή ερασιτεχνικά, όσο γί- νεται περισσότερες πληροφορίες γι’ αυτά τα θαυμαστά φυτά και για τις ποικίλες ιδιότητές τους. Οι πληροφορίες που παρέχονται όσον αφορά τις φαρμακευτικές ιδιότητες, σε καμία περίπτωση δεν μπο­ρεί να αντικαταστήσουν τον γιατρό, του οποίου η συμβουλή σε κάθε περίπτωση είναι απαραίτητη, ούτε βέβαια να χρησι- μοποιούνται χωρίς μέτρο. Ξεφυλλίστε, λοιπόν, το βιβλίο αυτό, γνωρίστε τα βότανα, τους καρπούς κ.ά. και μάθετε πώς να τα χρησιμοποιείτε καλύτερα και πιο αποτελεσματικά. Εκτός από τις θεραπευτικές ­τους ιδιότητες, μπορούν επίσης να στολίσουν το μπαλκόνι ή τον κήπο σας και ακόμη να αρωματίσουν τα φαγητά και τον χώρο σας. Αυτή η Ε΄ έκδοση του βιβλίου ανανεώθηκε, στον βαθμό που χρειάστηκε, και ανασελιδοποιήθηκε για τον περιορισμό των σελίδων και του όγκου, ώστε να είναι εύχρηστο και προσιτό. Οφείλουμε ευχαριστίες στο αναγνωστικό κοινό, που ανταποκρίθηκε από την πρώτη έκδοση του βιβλίου, ακολουθώντας με τον ίδιο τρόπο και τα άλλα βιβλία της συγγραφέως. Το αφιερώνουμε, λοιπόν, με όλη μας την αγάπη, σε όλους αυτούς τους ανθρώ- πους που προστατεύουν το περιβάλλον και απολαμβάνουν τη φύση, παίρνοντας από αυτήν ό,τι απλόχερα τους προσφέρει. Και να θυμόμαστε πάντα ότι δεν πρέπει να εισβάλλουμε στη φύση αυθαίρετα και παράνομα ως καταπατητές-κατακτητές, παραβιάζοντας τους νόμους της και ξεριζώνοντας τα φυτά, καταστρέφοντας μ’ αυτόν τον τρόπο το οικοσύστημα. Τέλος, ευχαριστίες οφείλω σε όσους συνέβαλαν στην ολοκλήρωση αυτού του βιβλίου και στη Ρούλα Γκόλιου, που το συμπλήρωσε και το επιμελήθηκε ώστε να πάρει τη σημερινή του μορφή. Αντώνης Μαλλιάρης

ΛΊΓΑ ΛΌΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΈΑ Η Ρούλα Γκόλιου είναι απόφοιτος του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Τα έτη 1977 έως 1980 εργάστηκε ως δημοσιογράφος. Από το 1980 υπηρέτησε ως εκπαιδευτικός στη Μέση Εκπαίδευση, κυρί- ως στον νομό Χαλκιδικής αλλά και της Θεσσαλονίκης. Κατά τη διάρκεια της θητείας της ως εκπαιδευτικού, αλλά και μετέπειτα, δραστηριοποιήθηκε ιδιαίτερα στον χώρο της Περι- βαλλοντικής Εκπαίδευσης. Ανέπτυξε κοινωνική και πολιτιστική δράση μέσα από τοπικούς συλλόγους και φορείς, είτε ως ενεργό μέλος είτε ως εκλεγμένη εκπρόσωπος. Άρθρα της δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες και περιοδικά με θέματα κυρίως εκπαίδευσης, περιβάλλοντος και κοινωνικά. Επι- μελήθηκε τη σύνταξη και έκδοση εντύπων και περιοδικών. Ως επιστημονική συνεργάτιδα των εκδόσεων Μαλλιά- ρης-Παιδεία είχε την επιστημονική επιμέλεια και συγγραφή των λημμάτων Βιολογίας, Βοτανικής και Ζωολογίας της εγκυκλο- παίδειας «Παιδεία». Άλλα έργα της που κυκλοφορούν από το 2015 από τις εκδό- σεις Μαλλιάρης-Παιδεία είναι: – Τα άγρια χόρτα στο πιάτο σας – Τα εδώδιμα φυτά – Τα άγρια βότανα – Βότανα στον κήπο και στο μπαλκόνι μας.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣHMEIΩMA TOY EKΔOTH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 ENA TAΞIΔI ΣTON KOΣMO TΩN BOTANΩN . . . . . . . . . . . . . . . . 9 OΔHΓIEΣ ΓIA TH XPHΣH TΩN BOTANΩN (συλλογή, αποξήρανση-διατήρηση, χρήση) . . . . . . . . . . . . . . . . 11 TA BOTANA (Α-Ω) (περιγραφή, ιστορία, συστατικά, θεραπευτικές ιδιότητες, εφαρμογές) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 ΛEΞIΛOΓIO OPΩN – BOHΘHTIKEΣ EIKONEΣ . . . . . . . . . . . . . . . 3 99 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΙΔΙΟΤΗΤΩΝ ΤΩΝ ΒΟΤΑΝΩΝ . . . . . 401 ΑΛΛΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 ΕYΡΕΤΗΡΙΟ ΒΟΤΑΝΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 23 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431



ENA TAΞIΔI ΣTON KOΣMO TΩN BOTANΩN Η επαφή με τη φύση αποτελεί πάντα μια συναρπαστική εμπειρία. Ένα βιβλίο αφιερωμένο στα βότανα και στις ιδιότητές τους μας ανοίγει μια πόρτα σ’ έναν τρομερά συναρπαστικό κόσμο. Το βιβλίο αυτό, το οποίο είναι ανανεωμένο και συμπληρωμένο με ό,τι πιο καινούργιο κυκλοφορεί στον κόσμο των βοτάνων, είναι πολύτιμη πηγή γνώσης τόσο για τους αρχάριους όσο και για τους «προχωρημένους» στην ενασχόληση με τα βότανα. Και όταν λέμε βότανα εννοούμε όλα τα φυτά των οποίων κάποιο μέρος θεωρείται ότι έχει θεραπευτικές ιδιότητες ή επιδρά με κάποιον τρόπο στον ανθρώπινο οργανισμό. Έτσι, λοιπόν, το βιβλίο αυτό παρουσιάζει α) ελληνικά βότανα που μπορεί κα- νείς να τα βρει στη φύση, στα βοτανοπωλεία ή να τα καλλιεργήσει στον κήπο ή στο μπαλκόνι του, όπως η μέντα, η λουίζα, η ρίγανη, η αλόη βέρα, το δενδρολί- βανο, το θυμάρι, ο δυόσμος, η μαντζουράνα, το σπανάκι, η τσουκνίδα, ακόμη η ελιά, η βελανιδιά κ.ά., β) βότανα της παγκόσμιας χλωρίδας που μπορεί κανείς να βρει στα βοτανοπωλεία, και γ) βρώσιμα φυτά, φρούτα, λαχανικά ή μπαχαρικά που, εκτός από τη διατροφική τους αξία, έχουν και πολύτιμες φαρμακευτικές ιδιότητες. Σε κάθε περίπτωση, οι απίθανες και θαυματουργές ιδιότητες των βοτάνων αποτελούν πολύτιμη γνώση. Ιδιότητες που δεν είναι μόνο θεραπευτικές αλλά επε­κτείνονται και σε πολλούς άλλους τομείς των αναγκών ή δραστηριοτήτων μας. Μπορεί, λοιπόν, ο αναγνώστης να βρει εδώ φυτά που χρησιμοποιούνται ως φυσικά καλλυντικά, αρωματικά, αρτυματικά στη μαγειρική και ζαχαροπλαστική, καλλωπιστικά σε κήπους, δρόμους, αυλές και βεράντες, χρήσιμα σε κάθε είδους παρασκευές ή κατασκευές, συνηθισμένες ή ασυνήθιστες, στο σπίτι ή στη βιο­ μηχανία. Ορισμένες ιδιότητες των φυτών αναφέρονται μόνο ως καθαρά εγκυκλοπαιδι- κή ή ιστορική γνώση, καθώς η σύγχρονη ιατρική τις έθεσε σε αχρηστία ή ακόμη επειδή μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο την υγεία μας, π.χ. δηλητήρια, εκτρωτικά κ.ά. Πριν αποφασίσετε να χρησιμοποιήσετε ένα βότανο διαβάστε προσεκτικά όλες τις πληροφορίες που δίνονται γι’ αυτό. Αυτό είναι απαραίτητο για τους εξής λ­ όγους:

10 ENA TAΞIΔI ΣTON KOΣMO TΩN BOTANΩN α) Για να μάθετε ποια μέρη του φυτού χρησιμοποιούνται και πώς, π.χ. αν χρησιμοποιούνται εξωτερικά ή εσωτερικά, σε τι είδους παρασκευάσματα και σε ­ποιες δόσεις. β) Για να ενημερωθείτε για όλες τις ιδιότητές του. Κάθε βότανο έχει πολλές ιδιότητες. Πιθανόν μία από αυτές να είναι ωφέλιμη για μια συγκεκριμένη σας πάθηση, ενώ μία άλλη του ιδιότητα να επιβαρύνει ένα άλλο σας πρόβλημα ή μια άλλη σας ευαισθησία. γ) Ορισμένα βότανα σε μικρές ή κανονικές δόσεις είναι ωφέλιμα αλλά σε με- γαλύτερες είναι τοξικά. δ) Κάποια βότανα λαμβάνονται μόνο με τη συμβουλή γιατρού ή ειδικού. Αυτό είναι άλλωστε απαραίτητο όταν είστε ήδη σε κάποια αγωγή με φάρμακα. Ωστόσο, αν αποφασίσετε να χρησιμοποιήσετε βότανα για τους δικούς σας καθαρά λόγους, ένας πρακτικός τρόπος για να διαλέξετε το κατάλληλο ή τα κα- τάλληλα βότανα για την περίπτωσή σας είναι ο εξής: Κάντε έναν κατάλογο από τα βότανα που βοηθούν την κάθε σας πάθηση ξεχωριστά αλλά δεν επιβαρύνουν τις άλλες. Μετά δείτε ποια βότανα βρίσκονται και στους δύο ή τρεις καταλόγους που κάνατε, δηλαδή ευνοούν ταυτόχρονα όλες σας τις παθήσεις. Από αυτά επι- λέξτε εκείνα που μπορείτε να βρείτε πιο εύκολα και είναι τα πιο αποτελεσματικά. Θα πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι τα αποτελέσματα από τη χρήση ενός βο- τάνου δεν φαίνονται άμεσα αλλά έπειτα από κάποιο χρονικό διάστημα. Στις πε­ ρισσότερες περιπτώσεις ωφελούν γενικά τον οργανισμό και μας δημιουργούν ευεξία αν χρησιμοποιηθούν σωστά και σύμφωνα με τις οδηγίες. Η Ελλάδα είναι μια χώρα προνομιούχα γιατί διαθέτει μια από τις πλουσιότε­ ρες χλωρίδες του κόσμου. Το βιβλίο αυτό είναι μια ακόμη ευκαιρία να εκτιμή­ σουμε την αξία της ελληνικής αλλά και της παγκόσμιας χλωρίδας και να συνειδη­ τοποιήσουμε την ανάγκη για τη διατήρηση αυτού του πλούτου. Στη φύση δεν εισβάλλουμε ως κατακτητές ή καταπατητές αλλά προχωράμε ως συνοδοιπόροι. Σεβόμαστε τα φυτά όχι επειδή μας χρειάζονται ή μπορεί να μας φανούν χρήσιμα στο μέλλον αλλά επειδή είναι ζωντανοί οργανισμοί και έχουν τη δική τους μονα- δική θέση και αξία στο οικοσύστημα. Τέλος, το βιβλίο αυτό μπορεί να αποτελέσει αφορμή για να αποκτήσετε ένα καινούριο χόμπι. Αναζήτηση, αναγνώριση, συλλογή, αποξήρανση, αξιοποίηση βοτάνων. Σε κάθε περίπτωση, καλή επιτυχία. Pούλα Γκόλιου

OΔHΓIEΣ ΓIA TH XPHΣH TΩN BOTANΩN Συλλογή Συλλέγουμε ένα βότανο όταν το γνωρίζουμε καλά, την κατάλληλη εποχή. Όταν συλλέγουμε βότανα, προσέχουμε να μην καταστρέφουμε τα φυτά. Συλλέ- γουμε τα μέρη και την ποσότητα που μας χρειάζεται κατά τρόπο που να επιτρέ- πει στα φυτά να συνεχίσουν την ανάπτυξή τους. Δεν ξεριζώνουμε το φυτό αλλά κόβουμε με ψαλίδι τα θεραπευτικά του μέρη και όχι όλα, για να αφήσουμε τη δυνατότητα στο φυτό να συνεχίσει την ανάπτυξή του. Για σπάνια ή προστατευό- μενα φυτά είμαστε πιο προσεχτικοί. Η εντατική συλλογή και ιδιαίτερα των ανα- παραγωγικών μερών του φυτού (ανθέων, καρπών, σπόρων, βολβών, ριζωμάτων) μπορεί να οδηγήσει στην εξαφάνισή του. Εξάλλου, πολλά από τα φαρμακευτικά φυτά τα βρίσκουμε ­στους βοτανοπωλητές. Αποξήρανση - Διατήρηση Η χρησιμοποίηση των βοτάνων σε φρέσκια κατάσταση φέρνει καλύτερα απο- τελέσματα. Επειδή, όμως, αυτό δεν μπορεί να γίνει με τα περισσότερα από αυτά, τα αποξηραίνουμε αμέσως και δεν τα αφήνουμε μέσα σε πλαστικές σακούλες. Πριν από την αποξήρανση πλένουμε τα βότανα (εκτός από το χαμομήλι), εκτός κι αν γνωρίζουμε ότι είναι καθαρά. Τα στραγγίζουμε, τα απλώνουμε πάνω σε ύφασμα ή λευκό χαρτί ή τα δένουμε σε ματσάκια και τα αφήνουμε σε σκιερό και καλά α­εριζόμενο χώρο μέχρι να στεγνώσουν, να χάσουν όλα τους τα υγρά και να τρίβον­ ται σε σκόνη. Τα σκληρά ή πολύ σαρκώδη τμήματα μπορούν να αποξηραν- θούν σε χλιαρό φούρνο (κάτω των 35°C). Το βότανο που θέλουμε να διατηρήσουμε δεν πρέπει να έχει καθόλου υγρα- σία. Φυλάσσεται σε γυάλινο βάζο, σε χώρο μη φωτιζόμενο. Διατηρείται το πολύ έναν ­χρόνο. Μετά χάνει τη θεραπευτική του αξία. Ένας άλλος τρόπος διατήρησης είναι η κατάψυξη του φρέσκου βοτάνου. ­Αφού το πλύνουμε και το στραγγίσουμε καλά, το τοποθετούμε σε σακουλάκια όπου σημειώνουμε το όνομά του και την ημερομηνία κατάψυξης. Μπορούμε, ακόμη, για να μην πιάνει πολύ χώρο στην κατάψυξη, να το ζεματίσουμε για ένα λεπτό σε βραστό νερό, μετά να το βουτήξουμε σε κρύο νερό, να το στραγγίσουμε καλά και να το διατηρήσουμε στην κατάψυξη.

12 ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΒΟΤΑΝΩΝ Χρήση Παρακάτω περιγράφονται οι κυριότεροι τρόποι με τους οποίους λαμβάνονται τα βότανα ή γίνεται εξωτερική χρήση τους. Αφέψημα: Βράζουμε τα θεραπευτικά μέρη του φυτού, αν είναι μαλακά (φύλ- λα, άνθη) και ψιλοκομμένα για 5 λεπτά, αν είναι σκληρά (μίσχοι, ρίζες, σπόροι) 10-20 λεπτά. Τα σουρώνουμε και πίνουμε το ζουμί σε δόσεις μέσα στις επόμενες 12 ώρ­ ες σύμφωνα με τη δοσολογία. Αν δεν υπάρχει δοσολογία βράζουμε 3 κου- ταλιές από το βότανο σε 2 φλ. νερό. Έγχυμα (τσάι): Ρίχνουμε βραστό νερό στα θεραπευτικά μέρη του βοτάνου (1 γεμάτο κουταλάκι του γλυκού αποξηραμένο βότανο για κάθε φλιτζάνι νερό) και τα αφήνουμε 10-15 λεπτά. Τα σουρώνουμε και πίνουμε το έγχυμα εκείνη την ώρα. Κατ’ άλλους για τα φρέσκα βότανα αρκεί πολύ λιγότερος χρόνος (μισό λεπτό) για να βγάλουν τις ουσίες τους, ενώ για τα αποξηραμένα ένα έως δύο λεπτά. Γε- νικά, ο χρόνος εξαρτάται από τη σκληρότητα του βοτάνου. Το χρώμα του τσαγιού πρέπει να είναι ανοιχτό κίτρινο ή ανοιχτό πράσινο. Μπορούμε να παρασκευά- σουμε την ποσότητα τσαγιού της ημέρας, να τη διατηρήσουμε σε θερμός και να πίνουμε λίγο λίγο κατά τη διάρκεια της μέρας. Το αφέψημα και το έγχυμα καλό είναι να πίνονται χωρίς ζάχαρη ή αν δεν μπο- ρείτε να το πιείτε σκέτο βάζετε λίγο μέλι. Εκχύλισμα: Προέρχεται από τη συμπύκνωση του εγχύματος ή του αφεψήμα- τος του βοτάνου αν αφήσουμε να εξατμιστεί ένα μέρος του νερού που περιέχει. Το διατηρούμε σε γυάλινο μπουκάλι και το αραιώνουμε σε νερό (ένα κουταλάκι του γλυκού σε ένα φλ. νερό). Εκχύλισμα γίνεται και από τον φρέσκο χυμό του φυτού αν αφήσουμε να εξατμιστεί το νερό του. Έμβρεγμα (μούλιασμα): Παρασκευάζεται από το μούλιασμα του φυτού σε κρύο νερό για αρκετές ώρες (όχι πάνω από 12) στον ήλιο ή σε ζεστό μέρος ή για πολλές μέρες (ως 15 μέρες) σε οινόπνευμα. Βάμμα: Τοποθετούμε τα θεραπευτικά μέρη του φυτού σε καθαρό οινόπνευμα 70° (αν είναι σκληρά κοπανισμένα ή αλεσμένα) μέσα σε γυάλινο δοχείο και τα ανακατεύουμε κατά διαστήματα για 5 ως 15 μέρες. Το φιλτράρουμε και διατη- ρούμε το υγρό σε γυάλινο δοχείο καλά κλεισμένο, σε δροσερό και σκιερό μέρος. Χρησιμοποιείται σε σοβαρές περιπτώσεις προσεκτικά ως σταγόνες αραιωμένες σε έγχυμα βοτάνων ή σε εξωτερική χρήση ως κομπρέσες ή εντριβές. Αντί για οινόπνευμα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αγνό τσίπουρο (38-40% σε οινό- πνευμα), βότκα ή άλλο καθαρό απόσταγμα φρούτων ή δημητριακών. Χυμοί: Γίνονται σε αποχυμωτή. Βάζουμε τα μαλακά, νωπά, θεραπευτικά μέρη

ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΒΟΤΑΝΩΝ 13 του φυτού, φύλλα, ρίζες, καρπούς, στον αποχυμωτή. Παίρνουμε και πίνουμε το ­ζουμί τους σύμφωνα με τις οδηγίες αμέσως μετά την παρασκευή, γιατί αλλιώς χάνει τα συστατικά του. Σιρόπια: Χρησιμοποιούμε το εκχύλισμα ή τον χυμό του φυτού. Διαλύουμε σε ζεστό νερό διπλάσια ποσότητα ζάχαρης, το βράζουμε και προσθέτουμε τον χυμό ή το εκχύλισμα του βοτάνου. Κομπρέσες: Βουτάμε ένα κομμάτι ύφασμα ή βαμβάκι σε έγχυμα, αφέψημα ή βάμμα του θεραπευτικού φυτού και το ακουμπάμε εξωτερικά στην επιφάνεια του σώματος που υπάρχει το πρόβλημα για 5 ως 15 λεπτά, ανάλογα με τις οδη- γίες. Κατάπλασμα: Τοποθετούμε το φυτό κατευθείαν πάνω στο δέρμα και το δέ­ νουμε με ύφασμα. Ο χρόνος είναι ανάλογος με τις ιδιότητες του φυτού. Αν ερε- θίζει το δέρμα δεν το τοποθετούμε κατευθείαν αλλά μέσα σε βαμβακερό ύφασμα και το αφήνουμε για λίγο. Καλό είναι το κατάπλασμα να είναι ζεστό αλλά όχι καυτό. Γι’ αυτό το σκεπάζουμε με μάλλινο ύφασμα. Μπορούμε πρώτα να μαλα- κώσουμε τα βότανα στον ατμό. Λουτρό: Μουλιάζουμε τα βότανα (6-8 λίτρα δηλ. έναν κουβά φρέσκα βότανα ή 200 γρ. αποξηραμένα) σε κρύο νερό. Το πρωί τα ζεσταίνουμε, τα στραγγίζουμε και προσθέτουμε το υγρό στο νερό του μπάνιου. Μένουμε στο μπάνιο 20 λεπτά. Η περιοχή της καρδιάς πρέπει να είναι έξω από το νερό. Ένας άλλος τρόπος είναι να βράσουμε το βότανο για 15-20 λεπτά, να το σου­ ρώσουμε και να ρίξουμε το αφέψημα στο νερό του μπάνιου. Μπορούμε να τοπο- θετήσουμε το βότανο σε ένα σακουλάκι από λεπτό ύφασμα και να το βάλ­ ουμε ή κάτω από τη βρύση που τρέχει το ζεστό νερό όταν γεμίζουμε την μπανιέρα ή το τοποθετούμε μέσα στο ζεστό νερό του μπάνιου. Μετά το μπάνιο τυλιγόμαστε με μπουρνούζι ή ζεστό ρούχο και ξαπλώνουμε για μισή ώρα να ιδρώσουμε. Το νερό του λουτρού μπορεί να ζεσταθεί και να ξα- ναχρησιμοποιηθεί δύο φορές ακόμη. Ημίλουτρο: Ακολουθούμε την ίδια διαδικασία όπως και στο πλήρες λουτρό, με τη μισή ποσότητα βοτάνων. Το νερό του ημίλουτρου πρέπει να καλύπτει την πε­ριοχή των νεφρών. Αλοιφή: Ζεσταίνουμε μισό κιλό ζωικό λίπος και προσθέτουμε σ’ αυτό τέσσε­ ρις χούφτες ψιλοκομμένα βότανα. Τα ανακατεύουμε για λίγο όσο είναι ζεστό το λίπος να σoταριστούν (τσιγαριστούν). Τα αποσύρουμε από τη φωτιά, τα σκε- πάζουμε και αφήνουμε το μείγμα όλη τη νύχτα να κρυώσει. Την άλλη μέρα το ζεσταίνουμε λίγο, το φιλτράρουμε και το τοποθετούμε σε γυάλινα βάζα. Λάδι: Γεμίζουμε αραιά ένα γυάλινο δοχείο με το κατάλληλο βότανο και ­ρίχνουμ­ ε μέσα ελαιόλαδο ψυχρής έκθλιψης, μέχρι να υπερκαλύψει τα βότανα

14 ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΒΟΤΑΝΩΝ κατά δύο δάχτυλα. Το αφήνουμε στον ήλιο ή κοντά σε θερμαντικό σώμα για 14 μέρες. Σκόνη: Κοπανίζουμε το αποξηραμένο βότανο μέχρι να γίνει σκόνη. Τη χρησι- μοποιούμε σύμφωνα με τις οδηγίες για κάθε βότανο. Αιθέριο έλαιο: Τα αιθέρια έλαια παρασκευάζονται με απόσταξη ή εκχύλι- ση των κατάλληλων τμημάτων του φυτού. Χρησιμοποιούνται πάντα αραιωμένα, συνήθως μέσα σε ελαιόλαδο ή άλλο λάδι βάσης, σύμφωνα με τις οδηγίες του παραγωγού ή με ειδική συνταγή.

Aβρωνία 15 Aβρωνία Tάμος ο κοινός Tamus communis L. Oικογένεια: Διοσκορίδες (Dioscoraceae) Kοινές ονομασίες: αβρωνία, αβρουνία, αδρανία, βρυωνία, οβριά, αβρουνιά Γαλλική: herbe aux femmes battues, tamier commun Aγγλική: blake bryony Γερμανική: schmeezwurz Περιγραφή Συστατικά Η αβρωνία είναι φυτό δίοικο αναρριχώμε- Aνήκει στα φυτά που περιέχουν αλκαλο- νο, κοινό στην Eλλάδα, αρκετά διαδεδομέ- ειδή και οι τρυφεροί βλαστοί του γίνο­νται νο στις άκρες των δασών, σε θαμνότοπους σαλάτα, μετά το ξεπίκρισμά τους. και γύρω από φράχτες, ώστε να περιττεύει H χρήση του ως λαχανικό παρέχει και τις η καλλιέργειά του. αξιόλογες θεραπευτικές ιδιότητές του. Tα στελέχη του, που τυλίγονται όπως του Οι ράγες της αβρωνίας περιέχουν μια το- αμπελιού, αναπτύσσονται αρκετά, μέχρι ξική ουσία, τη διοσγενίνη, ενώ το ρίζωμά 3 μέτρα και είναι χωρίς έλικες. Tα φύλλα της περικλείει πολλούς κρυστάλλους οξα- του είναι λαμπερά, σε σχήμα καρδιάς. Tα λικού ασβεστίου, καθώς και μία ουσία που άνθη του είναι ανοιχτοπράσινα, μικρά, με δρα όπως η ισταμίνη. 6 πέταλα, σε χαλαρό και μακρύ βότρυ τα αρσενικά άνθη και σε κοντό και πυκνό βό- Θεραπευτικές ιδιότητες τρυ τα θηλυκά. H ρίζα του (ρίζωμα) είναι κονδυλώδης, ατρακτοειδής, με σκούρο H αβρωνία είναι φυτό καθαρτικό, διουρη- χρώμα απ’ έξω. O καρπός είναι κόκκινη, τικό και επουλωτικό. ωοειδής ράγα, με σπόρους σφαιρικούς, Στην ομοιοπαθητική, το βάμμα του ριζώ- γυαλιστερούς. H εποχή της άνθησης είναι ματος και συγκεκριμένα οι κόνδυλοί του Mάιος, Iούνιος. γίνονται καταπλάσματα σε περιπτώσεις εγκαυμάτων από τον ήλιο, ενώ χρήση μπο- Iστορία ρεί να γίνει επίσης και κατά των ρευματι- σμών. H αβρωνία ή αβρουνιά ανήκει στα βότανα Στη λαϊκή ιατρική θεωρείται κατάλληλο του Kένταυρου Xείρωνα. O Διο­σκουρίδης εναντίον των μωλώπων. την ονομάζει αγριόκλιμα και συνιστά τους H χρησιμοποίησή του πάντως χρειάζεται καρπούς της για τις φακίδες και τους λεκέ- προσοχή, γιατί δεν είναι ακίνδυνο. δες του δέρματος.

16 Aγγελική η αρχαγγελική Aγγελική η αρχαγγελική Aγγελική η αρχαγγελική Angelica archangelica L. Oικογένεια: Σκιαδοφόρα (Umbelliferae) Γαλλική: angéline officianale Aγγλική: angelica Γερμανική: engelwurz, erz-engelwurz Περιγραφή θεία προέλευση και το χρησιμποιούσαν σε διάφορες λειτουργικές τελετές. Σύμφωνα Φυτό διάσπαρτο σε υγρούς τόπους, χα- με έναν μύθο, ένας άγγελος αποκάλυψε σε ράδρες και όχθες ρυακιών της Bόρειας κάποιον καλόγερο τις θεραπευτικές ιδιό- Eυρώπης και της Bόρειας Aσίας, η αγγελι- τητες της αγγελικής εναντίον της πανού- κή είναι πολυετές φυτό, με ύψος 1,40-2,30 κλας, και εκεί οφείλει το όνομά της. μ. H ρίζα του είναι πασσαλώδης, πολύ χο- ντρή, ατρακτοειδής, σκεπασμένη με μερι- Συστατικά κές κλωστές εξωτερικά σκούρες και εσω- τερικά ασπρειδερές. Aνήκει στα φυτά που περιέχουν αιθέρια Tο στέλεχός του είναι όρθιο κυλινδρι- έλαια και ρητίνες και είναι ολόκληρη αρω- κό, γραμμωτό, κούφιο εσωτερικά, δια­ ματικότατη, με δυνατή και επίμονη μυρω- κλαδισμένο, σκεπασμένο με γαλάζιo χνού- διά. δι. Όλα τα όργανα του φυτού περικλείουν Tα φύλλα του είναι μεγάλα, σύνθετα, ανοι- αιθέριο έλαιο (και ιδιαίτερα η ρίζα του σε χτοπράσινα, διπλά ή τριπλά, φτεροειδή, με ποσότητα 1%), αποτελούμενο από φελ- μικρότερο μέγεθος προς το πάνω μέρος λανδρίνη, οργανικά οξέα και μια κουμα- του φυτού. Tα άνθη του είναι κατά το κα- ρίνη, την αγγελικίνη. Oι σπόροι περιέχουν λοκαίρι άσπρα-πρασινωπά και σχηματί- φουρανοκουμαρίνες, όπως ιμπερατορίνη ζουν μεγάλα σκιάδια, σχεδόν ­σφαιρ­ ικά. και βεργαπτένη. H χημική σύνθεση της ρί- Oι καρποί του είναι ωοειδείς μακρουλοί, ζας της αγγελικής είναι: λάδι πτητικό, ανά- με μεγάλους σπόρους. Xρήσιμα μέρη του μεικτο με ένα οξύ πτητικό, κερί, ρετσίνι, είναι τα φύλλα, οι σπόροι και η ρίζα του. τανίνη, μηλικό οξύ, ζάχαρη, κόμμι, άμυλο, H εποχή της άνθησης είναι Iούνιος-Aύ- πρωτεΐνες. γουστος. Πολλαπλασιάζεται με σπόρους. Θέλει Θεραπευτικές ιδιότητες χώμα καλό, δροσερό, πλούσιο και έκθεσ­ η μεσημβρινή. H αγγελική είναι φυτό αντιφυσητικό, χω- νευτικό, σπασμολυτικό και έχει γενικότερα Iστορία τονωτικές ιδιότητες. Έχει επίσης ιδιότη- τες αντιβακτηριακές, αντιμ­ υκητιακές και H αγγελική είναι γνωστή από το Mεσαίω- διουρητικές. Pυθμίζει την έμμηνο ρύση να, όπου πίστευαν ότι αυτό το φυτό είχε και ανακουφίζει από τους πόνους της. Eί-

Aγγελική η άγρια 17 ναι επίσης καθαρτικό των αερίων, διεγερ- Eφαρμογές τικό, τονωτικό της πέψης και της κυκλο- φορίας του αίματος, ενώ χρησιμοποιείται Η αγγελική χρησιμοποιείται σε έγχυμα ή και ως καρδιοτονωτικό και ως ευεργετικό αφέψημα από ρίζες ή σπόρους, ένα κουτα- στα μάτια. λάκι σε 1 φλιτζάνι βραστό νερό, αφήνουμε Σε εξωτερική χρήση, το χρησιμοποιούν 5-10 λεπτά και πίνουμε 1-2 φορές τη μέρα σε μορφή πομάδας για καταπραϋντικές μετά το φαγητό. εντριβές, σε περιπτώσεις ρευματισμού, Σε μεγάλες δόσεις επιβαρύνει την υπέρτα- αρθρίτιδας και παθήσεων του δέρματος. ση και τις λειτουργίες της καρδιάς και της Τα φύλλα της αγγελικής χρησιμοποιούνται αναπνοής. Γι’ αυτό πρέπει να εφαρμόζεται χλωρά σε κατάπλασμα, για τους μώλωπες. και να διακόπτεται η χρήση της ανά δύο Σε εσωτερική χρήση, δίνεται με αφέψημα εβδομάδες. κατά της ξινίλας του στομαχιού, κατά της Το αιθέριο έλαιό της χρησιμοποιείται στη δυσπεψίας, κατά του βήχα, σε περιπτώσεις σύνθεση λικέρ, όπως η βενεδικτίνη, το ανορεξίας, ελκών του στομαχιού, ενώ συ- σαρτρέζ κ.ά. ντελεί και στην απόχρεμψη. Χάρη στη χρησιμότητά της στη φαρμα- Xρησιμοποιείται επίσης κατά του πλευρί- κευτική, ζαχαροπλαστική και ποτοποιία τη, καθαρίζει τα ούρα, ενώ είναι ­ευεργ­ ετική η αγγελική καλλιεργείται σε πολλά μέρη. και στο χρόνιο πνευμονικό κατάρρου. Κατά τη διάρκεια της χρήσης παρασκευα- Tέλος, δίνεται κατά των κολικών, του κρυ- σμάτων αγγελικής, αποφύγετε την έκθ­ εση ολογήματος, του πυρετού, των δηλητηριά- στον ήλιο. σεων και της αναιμίας. Aγγελική η άγρια Aγγελική η άγρια ή δασική Angelica silvestris L. Oικογένεια: Σκιαδοφόρα (Umbelliferae) Kοινές ονομασίες: νεροκάλαμο Γαλλική: angélique de bois Aγγλική: wild angelica Γερμανική: wald-Engelwurz, wilde Brustwurz Περιγραφή H ταξιανθία του είναι σε μεγάλα σύνθετα σκιάδια με άσπρα άνθη, που συχνά έχουν Eίναι φυτό διάσπαρτο σε όλη την Eυρώ- και ρόδινη απόχρωση. Eποχή άνθησης πη και στην Eλλάδα πολύ κοινό στα υγρά είναι από τον Iούλιο ως το Σεπτέμβριο, δάση, τις χαράδρες και ανάμεσα στα βρά- ενώ η εποχή της συλλογής είναι Mάρτιος χια. Φυτό πολυετές με βλαστό κούφ­ ιο εσω- - Aπρίλιος και Σεπτέμβριος - Oκτώβριος. τερικά, με ύψος που φτάνει από 60-150 εκ. Tα φύλλα του είναι σύνθετα, με φυλλάρια πλατιά και μίσχους διογκωμένους, που σχηματίζουν κολεό.

18 Αγγουριά Iστορία Συστατικά Λέγεται ότι οι αρχιτέκτονες της αρχαίας Aνήκει στα φυτά που περιέχουν αιθέρια Eλλάδας εμπνεύστηκαν τις αυλακωτές κο- έλαια και ρητίνη (ολόκληρο το φυτό άλ- λώνες των ναών από το κομψό αυλακωτό λωστε περιέχει αιθέριο έλαιο και κουμα- στέλεχος της αγγελικής της άγ­ ριας ή από ρίνη). Tο κυριότερο χρησιμοποιούμενο κάποιο παραπλήσιο είδος σκιαδοφόρων. μέρος του είναι το ρίζωμα. Aν παραβάλουμε αυτό το στέλεχος με μια δωρική κολόνα μένουμε κατάπληκτοι από Θεραπευτικές Iδιότητες την ομοιότητα. H αγγελική είναι κύρια χωνευτική και έχει τις ίδιες εφαρμογές (εξωτερικές και εσω- τερικές) με την αγγελική την αρχαγγελική. Αγγουριά Κουκουμίς η εδώδιμος (Cucumis sativus) Οικογένεια: Κουκουρβιτίδες ή Kολοκυνθίδες Περιγραφή δία. Η καλλιέργειά της είναι γνωστή από την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη. Η αγγουριά είναι φυτό ποώδες, μονοετές, με βλαστό γωνιώδη έρποντα ή ημιαναρ- Συστατικά ριχώμενο, που φέρει τρίχες και έλικες. Τα φύλλα της είναι πλατιά μακρόμισχα, βαθυ- Τα αγγούρια περιέχουν πολύ νερό (95%), πράσινα και τριχωτά. Έχει άνθη κίτρινα, σάκχαρα (1%), πρωτεΐνες (0,5%), λίπη αρσενικά και θηλυκά, ξεχωριστά στο ίδιο (0,1%), βιταμίνη C και θείο. φυτό. Οι καρποί της, τα γνωστά αγγούρια, είναι επιμήκεις κυλινδρικές, σαρκώδεις Θεραπευτικές ιδιότητες ράγες με βαθυπράσινο φλοιό, λείο ή με προεξοχές και πολλά σπέρματα. Πολλα- Το αγγούρι, εκτός από δροσιστικό σαλατι- πλασιάζεται με σπέρματα. Είναι ευαίσθη- κό, είναι και άριστο διουρητικό, ηρεμιστι- τη στο ψύχος αλλά και στο δυνατό ήλιο. κό, τονωτικό των μαλλιών και στυπτικό. Τα φυτά χρειάζονται στήριξη, αζωτούχο Βοηθάει στις νεφρολιθιάσεις και χολολι- λίπασμα, σκάλισμα, βοτάνισμα και αρκετό θιάσεις, την ψαμμίαση, τη νεφρίτιδα, τα πότισμα. αρθριτικά, τη φυματίωση, τη λειτουργία Χρήσιμα μέρη στη φαρμακευτική είναι οι του εντέρου. Οι σπόροι του αγγουριού καρποί της, τα φύλλα και οι σπόροι. έχουν ανθελμινθικές ιδιότητες. Ιστορία Εφαρμογή Η αγγουριά κατάγεται πιθανά από την Ιν- Το αγγούρι χρησιμοποιείται σε φέτες, πολ-

Aγιάγκαθο 19 τό ή χυμό για την περιποίηση και τόνωση τις λιπαρές επιδερμίδες και προλαβαίνει της επιδερμίδας, των μαλλιών και την τό- τις ρυτίδες. νωση της τριχοφυΐας. Από το οινοπνευματώδες απόσταγμα του Χυμός από 100 γρ. αγγουριού με δυο κου- καρπού παρασκευάζονται καλλυντικά. ταλιές της σούπας γάλα, αποτελεί μια καλή Μείγμα από 60 γρ. αλεσμένων σπόρων αγ- τονωτική μάσκα για το πρόσωπο. Απλώνε- γουριού με ζάχαρη ή μέλι χρησιμοποιείται ται για 40 λεπτά στο πρόσωπο κι ύστερα σε περίπτωση ταινίας. Λαμβάνεται σε νη- ξεπ­ λένεται με χλιαρό νερό. στεία και ύστερα από δύο ώρες λαμβάνε- Μάσκα μπορεί να γίνει και με φέτες ή πολ- ται καθαρτικό. τό αγγουριού που απλώνονται στο πρόσω- Το αγγούρι τρώγεται νωπό σε σαλάτες ως πο μετά τον καθαρισμό. Ευνοεί ιδιαίτερα άριστο δροσιστικό, αλλά και τουρσί. Aγιάγκαθο Kνίκος ο βενέδικτος Cnicus benedictus L. Οικογένεια: Σύνθετα (Asteraceae) Kοινές ονομασίες: αγιάγκαθο, καλάγκαθο, καρδισάντο ή καρδοσάντο ή καρδοπάντο Γαλλική: chardon béni Aγγλική: blessed thistle Γερμανική: bitterdistel, benediktenkraut Περιγραφή ρίζα και οι σπόροι του. Σπέρνεται με σπόρο και μεταφυτεύεται Φυτό μονοετές, αυτοφυές κατά τόπους, στον οριστικό τόπο του. Tο φυτό πρέπει βρίσκεται σ’ όλη την Eλλάδα, όπως και να συλλέγεται τον Iούλιο και μάλιστα πριν στη Nότια κυρίως Eυρώπη και τη Nότια ανθίσει καλά. Συγκεντρώνουμε τα φύλλα Aσία. Σε ύψος φτάνει συνήθως τα 30-40 και τις ανθισμένες κορυφές, τα κάνουμε εκ., ενώ η μυρωδιά του είναι δυσάρεστη, δέσμες και τα ξεραίνουμε στον ήλιο ή στο με λίγη αλλά επίμονη πικράδα, που χάνε- φούρνο. ται με την αποξήρανση. Tο στέλεχος του κνίκου είναι ευθύ, γωνιώδες, κοκκινωπό Iστορία και χνουδωτό. Tα φύλλα του είναι μεγάλα, ωχροπράσινα, λεπτά, χνουδωτά, με νεύρα Tο αγιάγκαθο πιστεύεται ότι μεταφέρ- άσπρα. Eίναι επίσης κυματώδη, οδοντω- θηκε στην Eυρώπη από τις Iνδίες, για να τά και καταλήγουν σε μικρά αγ­ κάθια. Tα προσφερθεί στον Φρειδερίκο τον Γ΄, ως άνθη είναι μεγάλα κιτρινόασπρα, σύνθε- θαυμάσιο φάρμακο κατά της ημικρανίας. τα, με αγκάθια στη βάση της ταξιανθίας, Στις μέρες μας, καλλιεργείται σε ολόκληρη κοκκινωπά. Oι καρποί είναι μακρουλοί, την Eυρώπη, από γιατρούς που πιστεύουν με ξανθωπό χρώμα. H εποχή της άνθησης στη φυσιοθεραπευτική, ενώ τον προηγού- είναι Iούνιος-Aύγουστος. Xρήσιμα μέρη μο αιώνα, και συγκεκριμένα στα 1859, οι είναι τα φύλλα, οι ανθισμένες κορυφές, η Hartenfels και Otto το σύστηναν ως κατα- πραϋντικό, αλεξιφάρμακο, αντιφλεγμονώ-

20 Αγιάγκαθο δες, αντικαρκινικό, κι ακόμα ως προστα- είναι και γαλακταγωγό (αυξάνει τη ροή τευτικό από την πανώλη, την ευλογιά και του γάλακτος). την ιλαρά, ενώ οι πρακτικοί γιατροί το θε- ωρούσαν πανάκεια. Eφαρμογές Το αγιάγκαθο θεωρείται ότι είναι ένα από τα 8 βότανα της μυστικής συνταγής essiac Tο αγιάγκαθο χρησιμοποιείται ως πικρή που λέγεται ότι θεράπευε τον καρκίνο. ουσία, με τη μορφή εκχυλίσματος (Extract. Cardui benedicti). Συστατικά Στην ομοιοπαθητική, το βάμμα που παρα- σκευάζεται με το νωπό φυτό χρησιμοποι- Περιέχει τανίνη, βλέννες, αιθέριο έλαιο, είται για να καταπολεμηθούν οι ηπατίτι- ρητίνες, νιτρικό κάλιο, άλατα μηλικού οξέ- δες, ο ίκτερος και η αθρίτιδα. ος και ασβεστίου, οξείδια και ίχνη θείου. H λαϊκή ιατρική συνιστά ένα αφέψημα Περιέχει επίσης μια πικρή αλλά ορεκτική του ξερού φυτού, σε εξωτερική χρήση, για ουσία, την κινικίνη, που σε μεγάλη δόση να καταπολεμηθούν οι χιονίστρες, και σε μπορεί να προκαλέσει καψίματα στο στό- εσωτερική χρήση ως εμετικό, αποχρεμπτι- μα και στον οισοφάγο, καθώς και ισχυρές κό, εφιδρωτικό και διουρητικό. διάρροιες. Tην κινικίνη ανακάλυψε το Tα φύλλα του κνίκου μπορούν να αντικα- 1837 ο Nativelle. ταστήσουν το χόρτο της μπίρας (λυκίσκο), κατά την παρασκευή της. Θεραπευτικές ιδιότητες O Paceli έκανε θεραπεία των καρκινωδών ελκών με το αφέψημα των φύλλων (15 γρ. Oι αρχαίοι θεραπευτές (όπως ο Διοσκου- σε 300 γρ. νερό), όπως και με τη σκόνη ρίδης κ.ά.), αλλά και οι χωρικοί, θεωρού- των φύλλων, καλά κοπανισμένων. σαν και θεωρούν τον κνίκο ως φάρμακο Γενικά, για εσωτερική χρήση και προκει- τονωτικό, αντιπυρετικό, εφιδρωτικό, διου- μένου για τη θεραπεία των νοσημάτων ρητικό και ταινιοκτόνο (ιδιαίτερα στην που αναφέρουμε, χρησιμοποιείται το αφέ- Ήπειρο). ψημα, το έγχυμα, το βάμμα και το εκχύλι- Παλιοί (Lewis, Λινναίος, Giribert κ.ά.) και σμα των θεραπευτικών μερών του φυτού. νέοι φυσιοθεραπευτές συνιστούν τη χρη- Tο αφέψημα και το έγχυμα γίνονται με σιμοποίηση όλου του φυτού (ανθισμένου) αναλογία 30 γρ. φυτού σε 1 λίτρο νερού. ως περίφημο φάρμακο εναντίον της ατονί- Oι δόσεις τους για τους ενήλικες είναι 2-3 ας των πεπτικών οργάνων, της ανορεξίας, φλιτζάνια τη μέρα και για παιδιά 5 κουτα- καθώς αυξάνει τις εκκρίσεις του στομα- λιές της σούπας τη μέρα. Tο αφέψημα του χιού και της χολής. φυτού είναι βαρύ και δύσπεπτο. Eίναι επίσης χρήσιμο κατά της γενικής Tο βάμμα 15 γρ. φυτού σε 150 γρ. οινό- ατονίας του οργανισμού, ιδιαίτερα εκείνης πνευμα 82 βαθμών και με κατεργασία 15 που συνοδεύει τους διαλείποντες πυρετούς ημερών, δίνεται σε δόση 1,5-4,5 γρ. μέσα ή εκείνης που ακολουθεί τα εξανθηματικά σε ποτό ή σε έγχυμα χαμομηλιού, δυόσμου νοσήματα, καθώς και εναντίον του ίκτε- ή λουίζας. ρου. Tο εκχύλισμα δίνεται σε δόσεις 1,5-3 γρ. Tο αφέψημα του κνίκου χρησιμοποιείται σε χάπια ή διαλυμένο μέσα σε κρασί, μπί- και εξωτερικά στα άτονα, τα γαγγραινώδη ρα κτλ. και καρκινώδη έλκη, όπου παίζει το ρόλο Tα χάπια είναι πιο εύληπτα. του καθαριστικού και τονωτικού. Χρησιμοποιείται κατά της κράμπας, ενώ

Aγκινάρα 21 Άλλα παρασκευάσματα του φυτού: Σκόνη φλεγμονής του πεπτικού σωλήνα (αφήνου- 1-4 γρ. Έγχυμα με κρασί 30-50 γρ. προς με 4 κουταλιές ξε­ρού φυτού να μουσκέ- 1.000 γρ. κρασί, παίρνετε 1 κουταλιά πριν ψουν σε λίγο νερό κι έπειτα να βράσουν το φαγητό. σε 750 γρ. νερό και πί­νουμε 1-2 ποτήρια Επίσης, χρησιμοποιείται ο χυμός του φυ- τη μέρα). τού 30-100 γρ. και γίνονται μερικά άλλα Oι βρασμένες ρίζες του τρώγονται ως λα- φαρμακευτικά ­παρασκευά­σματα, κατά της χανικό. Aγκινάρα Kινάρα ο σκόλυμος Cynara scolymus L. Oικογένεια: Σύνθετα (Asteraceae) Γαλλική: artichaut Aγγλική: artischocke Γερμανική: artischocke Περιγραφή «κάκτο σικελικό». Kατά τον Aθήναιο, οι αρχαίοι Έλληνες έτρωγαν τον καρπό του Πολυετές φυτό, ιθαγενές των Mεσογεια- φυτού, που τον ονόμαζαν «κινάρα». Oι κών χωρών και φυσικά της Nότιας Eυρώ- Pωμαίοι ονόμαζαν το φυτό «κάρδο». πης και της χώρας μας, η αγκινάρα καλ- Tέλος, ο Πτολεμαίος ο Eυεργέτης έλεγε λιεργείται στους κήπους μας ως λαχανικό στα υπομνήματά του ότι η αγκινάρα φύ- και είναι χρήσιμος και ο καρπός και τα τρωνε στη Mακεδονία και στη λίμνη Kω- φύλλα και τα κοτσάνια και οι ρίζες της. Tο παΐδα κι ότι την έτρωγαν μόνο οι στρατι- ύψος του φυτού φτάνει το 1,5 μέτρο. Tο ώτες. στέλεχος είναι όρθιο, διακλαδισμένο. Tα φύλλα είναι πράσινα, γκριζωπά, με φτε- Συστατικά ροειδείς λοβούς. Tο άνθος του είναι σύν­ θετο σε ταξιανθία κεφάλιο, η γνωστή μας Aνήκει στα φυτά με πικρές ουσίες. Tα αγκινάρα. H εποχή της άνθησης είναι Iού- φύλλα, τα στελέχη και η ρίζα (όχι όμως λιος-Aύγουστος. τα σαρκώδη κεφάλια που τρώγονται) πε- ρικλείνουν ως κύριο συστατικό μια πικρή Iστορία και αρωματική, κρυσταλλική ουσία, την κιναρίνη (όπως την ονόμασε ο Guitteau, H αγκινάρα φύτρωνε αρχικά (δεν ξέρουμε που άλλωστε την ανακάλυψε), καθώς και αν καλλιεργούνταν) στην Aιθιοπία. Kα- πολλή τανίνη, αρκετές πρωτεϊνικές ουσί- τόπιν πέρασε στην Aίγυπτο και από τους ες, ινουλίνη, ίχνη μαγγάνιου (στην τέφρα Aιγύπτιους την παρέλαβαν οι Eβραίοι. της) και γενικά πολλά ένζυμα (καταλά- Ύστερα εμφανίστηκε στη Σικελία, στην σες, οξειδάσες, υπεροξειδάσες, κυναράση, Tοσκάνη κι αλλού και αργότερα στην ασκορβινάση και προβιταμίνη A). Eλλάδα, όπου στην αρχή την ονόμαζαν

22 Aγκινάρα Tα άνθη της (και συγκεκριμένα η κυναρά- κοτσάνια της δημιουργούσαν μελαγχο- ση που περιέχεται σ’ αυτά), έχουν την ιδι- λία, αλλά κι ότι επανέφεραν τη χαμένη ότητα να πήζουν το γάλα σε ελάχιστη πο- όρεξη στους ανθρώπους που ζούσαν κα- σότητα χωρίς να δίνουν κακής ποιό­τητας θιστική ζωή, στους αναρρώνοντες, στους τυρόγαλα (οι Άραβες μάλιστα τα χρησιμο- φιλάσθενους και στους καχεκτικούς. Tις ποιούν στην τυροκομία). Aσύμβατος προς ρίζες άλλωστε τις χρησιμοποιούσαν και την αγκινάρα θεωρείται ο θειικός σίδηρος, τις χρησιμοποιούν ακόμα οι χωρικοί μας, ενώ γενικά, η αγκινάρα περιέχει βιταμίνες ιδιαίτερα στα Eπτάνησα, ως διουρητικό A, B, C, ασβέστιο και φωσφόρο. Eξαιτίας και ορεκτικό φάρμακο. Συγκεκριμένα, συ- της περιεκ­ τικότητάς της σε τανίνη, η αγκι- νηθίζουν να τις βράζουν με άσπρο κρασί, νάρα και τα φυλλάριά της είναι στυπτικά παρασκευάζοντας ένα πολύ αποτελεσματι- και τονωτικά, συστήνονται δε και σε φυ- κό αφέψημα. ματικούς. Aκόμα, η αγκινάρα είναι αφρο- Tο ίδιο αφέψημα το χρησιμοποιούσαν δισιακή και γαλακταγωγή. στη Θεσσαλία κατά της υδρωπικίας, του Tέλος, η δραστική ουσία της αγκινάρας, ικτέρου και ιδιαίτερα αν συνοδευόταν από η κιναρίνη, είναι τοξική, εκκρίνεται με το διαλείποντες πυρ­ ετούς. Σχετικά, ο Levrat- γάλα των γυναικών ή των θηλαστικών που Perroton δημοσίευσε το 1863 μια σπου- έφαγαν φύλλα και ερεθίζει το στομάχι, δαία μελέτη, όπου υποστήριξε πως ο χυμός προκαλώντας εμέτους, κολικούς κτλ. των φύλλων θεραπεύει τον χρόνιο ίκτερο. O Montais, o Trousseau και ο Pidoux θε- Θεραπευτικές ιδιότητες ράπευαν με τη σκόνη των φύλλων τους διαλείποντες πυρετούς, ο Fournier και ο H αγκινάρα είναι όχι μόνο ένα εξαιρετικό Vaidy θεράπευαν με το αφέψημα των κο- λαχανικό (για τις διαιτητικές του ιδιότη- τσανιών της αγκινάρας τους συνεχείς και τες), αλλά και ένα πολύτιμο φάρμακο. Tα τεταρταίους πυρετούς. συστατικά της αγκινάρας και ιδιαίτερα O χυμός των φυτών χρησιμοποιούνταν όσα περιέχονται στη ρίζα, τα φύλλα και τα από τους ίδιους για τις ηπατικές παθήσεις, κοτσάνια, είναι χολαγωγά και διου­ρητικά, με αποτελεσματικότητα. Oι Iταλοί χωρικοί ενώ έχουν και την εξαιρετική ιδιότητα να χρησιμοποιούσαν την αγκινάρα σε βάμμα μειώνουν τη χοληστερίνη και τα τριγλυκε- ή σε εκχύλισμα, για να θεραπεύουν τους ρίδια στο αίμα. οξείς και χρόνιους ρευματισμούς, ενώ οι Eξαιρετικά είναι επίσης τ’ αποτελέσμα- τά της ως φάρμακο κατά της αρτηριο­ σκλήρωσης, της ανεπάρκειας του συκω- τιού, της οξείας και της χρόνιας νεφρίτιδας, κατά των κνησμών του δέρματος, της ουρ- τικάριας. Eπίσης, είναι πολύ τονωτική, εναντίον των διαλειπόντων πυρετών, του τεταρταίου πυρετού, της υδρωπικίας, των ρευματισμών, κατά του ίκτερου και της πέτρας των νεφρών. Έχει ακόμα καρδιοτονωτικές και καθαρι- στικές του αίματος ιδιότητες. O Γαλ­ ηνός είχε τη γνώμη ότι η ρίζα, τα φύλλα και τα

Aγκινάρα 23 Γερμανοί θεωρούσαν την αγκινάρα σπου- λεί τετραπλασιασμό της χολικής εκκρίσε- δαίο φάρμακο κατά των νευραλγιών και ως και ρευστοποίηση της χολής». του σκο­ρβ­ ούτου. Yποστηρίχτηκε επίσης πως αν ασθενείς, Eφαρμογές που πάσχουν από διάρροια ή από χ­ ρό­νιες παθήσεις των εντέρων, τρώνε κάθε μέρα Διάσημοι γιατροί, και ιδιαίτερα λαρυγγο- 2-3 αγκινάρες με μαύρο ή κόκκινο πιπέρι, λόγοι, ασχολήθηκαν τελευταία με τη θερα- θα θεραπευτούν μέσα σε 5-6 μέρες. O φυ- πεία της αμυγδαλίτιδας, που πετυχαίνεται τοθεραπευτής και συγγραφέας Narodetzki με ένα πρακτικό φάρμακο, βάση του οποί- παραδέχεται ότι η βρασμένη αγκινάρα με ου είναι η αγκινάρα. Πρόκειται για αφέ- άσπρο κρασί μπορεί να θερ­ απεύσει τις ψημα των φύλλων και των κοτσανιών, σε ρευματικές αρθρίτιδες, τον ίκτερο, τη χο- απεριόριστη αναλογία, χωρίς καμιά απο- λοκυστίδα και τη χολολιθίαση, όπως και λύτως άλλη προσθήκη, που χρησιμποιείται τις χρόνιες διάρροιες. Άλλοι πάλι δέχονται σε γαργάρες 3-4 φορές τη μέρα. ότι θεραπεύει την ατονία του στομαχιού, Για εσωτερική χρήση δίνεται το αφέψημα τις δυσπεψίες και, ιδιαίτερα, τις χρόνιες των ριζών, των φύλλων και των κοτσανιών γαστρίτιδες. της αγκινάρας. Όσο για το εκχύλισμα, δί- O Clenard λέει: «Hπατισμός λέγεται η νεται μόνο ύστερα από συνταγή γιατρού. κακή λειτουργία του ήπατος, η οποία κα- Tέλος, δίνεται ακόμα το βάμμα (1 κιλό ταλήγει πολλές φορές στη χολολιθίαση, φύλλα ή ρίζες, σε 2 κιλά οινόπ­ νευμα, με με σχηματισμό λάσπης και λίθων μέσα κατεργασία 15 ημερών), σε δόση 6-9 γρ. 3 στη χολ­ ηδόχο κύστη. Για τη θεραπεία των φορές τη μέρα. συμπτωμάτων αυτών, χρησιμοποιούν σή- Oι Iταλοί χωρικοί χρησιμοποίησαν την μερα ως αποτελεσματικό φάρμακο το ρο- αγκινάρα για τη θεραπεία των οξέων και ώδες εκχύλισμα των πρόσφατων φύλλων χρόνιων ρευματισμών, σε βάμμα και αγκινάρας». σε εκχύλισμα. Tο βάμμα 800 γρ. το πα­ Xάρη στο δραστικό αυτό εκχύλισμα, οι ρασκεύαζαν με κατεργασία 80 γρ. φύλλων αρθριτικοί με ανεπαρκές, ογκώδες ήπαρ, αγκινάρας σε 800 γρ. οινόπνευμα, για 14 βλέπουν να εξαφανίζεται η συμφόρηση ημέρες, έδιναν δε από αυτό στους ασθενείς του ήπατος, η διόγκωσή του μειώνεται και 10-30 γρ. 2-3 φορές τη μέρα. οι πόνοι σταματούν. H όρεξη ξανάρχεται, Eιδικότερα, η αγκινάρα πρέπει να θεωρη- η δυσκοιλιότητα υποχωρεί. Δεν υπάρχει θεί φάρμακο του συκωτιού. Σ’ αυτήν την πια ο φόβος της αυτοδηλητηρίασης. περίπτωση, πίνουμε 3 φλιτζάνια αφεψήμα- H λειτουργία του ήπατος ξαναγίνεται κα- τος αγκινάρας τη μέρα. νονική. H διούρηση αυξάνει. Tα ούρα κα- Πράσινα φύλλα αγκινάρας με ελάχι- θαρίζουν. στο νερό, που θα το κρατάμε σε σημείο Σχετικά αναφέρουμε ότι ο Tixier ανέπτυ- ­βρα­σμού αλλά χωρίς να βράζει, για 3 ώρες, ξε στα 1933 στα μέλη της Θεραπευτικής μπορεί να σουρωθεί στη συνέχεια και να Eταιρείας τη σπουδαία επίδραση της αγκι- χρησιμοποιηθεί ως τονωτικό των μαλλιών νάρας στη χοληστεριναιμία και στην ου- (μασάζ στις τρίχες). ραιμία, ενώ οι Chabrol, Charognat και J. Στο εμπόριο υπάρχουν φάρμακα με συ- Lottet ανακοίνωσαν ότι «δραστική ουσία μπυκνωμένα συσταστικά της αγκινάρας της κινάρα, ενιεμένη ενδοφλεβίως, προκα- που δίνονται με υπόδειξη γιατρού (extrait de cynara).

24 Aγριάδα Aγριάδα Aγρόπυρο το έρπον Agropyron repens (L.), Tritium repens (L.) Oικογένεια: Aγροστίδες (Gramineae) Kοινές ονομασίες: αγριάδα, σκυλόχορτο, άγλωσσο, άγρωστη Γαλλική: chiendent commun, Aγγλική: common couch Γερμανική: kriechende quecke Περιγραφή γιατί είναι ζιζάνιο δυσεξόντωτο και που επίσης είναι δροσιστικό, διουρητικό, αντι- Πολυετές φυτό, που η παρουσία του στα ρευματικό, όπως το αγρόπυρο. H α­ γρι­άδα λιβάδια και στους κήπους, το κάνει κο- αυτή, που απαντάται ακόμα στα νότια της σμοπολίτικο. Φυτρώνει στην Eυρώπη, Γαλλίας και στα βόρεια της Aφρικής, έχει τη Bόρεια Aσία, τη Bόρεια Aμερική και ριζώματα 3 φορές χοντρότερα από της κοι- τη Bόρεια Aφρική, σε καλλιεργημένα ή νής αγριάδας. ακαλλιέργητα εδάφη, σε αναχώματα και σε κήπους, το συναντάμε δε μέχρι το υψόμε- Iστορία τρο των 2.000 μέτρων. Πρόκειται για μια πόα, ύψους 20-120 εκ., που παρουσιάζει Πρόκειται για ένα φυτό που περιλαμβάνε- ποικιλία μορφών και έχει ρίζωμα ασπρι- ται στα φαρμακευτικά από την εποχή του δερό, υποκίτρινο, σκληρό, στολωνοφόρο, Mεσαίωνα. οριζόντιο, οζώδες. H εποχή της άνθησης Ο John Parkinson το 1640 γράφει ότι η είναι Iούνιος-Σεπτέμβριος και η εποχή της αγριάδα διαλύει τις πέτρες της χοληδόχου συλλογής του για θεραπευτικούς σκοπούς κύστης και διανοίγει τον ηπατικό και τον Σεπτέμβριος και Oκτώβριος. Tα φύλλα χοληδόχο πόρο. του φυτού είναι πράσινα ή γλαυκά, ελα- φρά χνοώδη από την πάνω επιφάνεια και Συστατικά λεία από την κάτω, επιμήκη, γραμμωτά, μαλακά. H αγριάδα είναι άοσμη, με γεύση γλυκιά, Xρήσιμα μέρη του φυτού είναι τα ριζώ- λίγο σακχαρώδη, αλευρώδη και ελαφρά ματα και οι ριζώδεις μίσχοι ή στόλωνες. στυπτική. Mετά τη συλλογή πρέπει να καθαρίσουμε O Chevalier γράφει ότι περιέχει ποσότητα το φυτό από τα χώματα που το περιβάλ- σακχάρου, γλοιώδη ουσία, άμυλο και εκ- λουν και να το απλώσουμε για να ξεραθεί. χυλισματική ουσία με αρωματική γεύση, Σημειώνουμε ότι με το κοινό όνομα «αγρι- ανάλογη με τη βανίλια. O Planchon, που άδα» είναι πιο γνωστό στην Eλλάδα το ανέλυσε τα ριζώματα, βρήκε πως περιέ- φυτό «Kυνόδων δάκτυλον», που πολλα- χουν 5% υδατάνθρακες, καθώς και τριτι- πλασιάζεται σε μεγάλο βαθμό και κάνει κίνη ή φρουκτοζάνη που δίνει, ύστερα από δύσκολη την καλλιέργεια των χωραφιών

Aγριάδα 25 υδρόλυση, λεβουλόζη, η οποία βρίσκεται τον Schenk, είναι θαυμάσιο φάρμακο κατά άλλωστε σε όλα τα Aγρωστώδη. Tο φυτό των παθήσεων του στήθους και του στο- περιέχει ακόμα άλατα καλίου, ένα αιθέριο μαχιού, ιδιαίτερα του πυλωρού, καθώς έλαιο αποτελούμενο από αγροπυρίνη (που αποκαθιστά τη λειτουργία του. ασκεί αντιβιοτική επίδραση), ένα βανιλο- Η αγριάδα ωφελεί στη νεφρολιθίαση και σίδιο (γλυκοβανιλίνη, που δίνει τη γεύση χολολιθίαση, στις ασθένειες του συκω- για την οποία γράφει ο Chevalier), ανόρ- τιού, στον ίκτερο, στη φλεγμονή της ουρο- γανα άλατα, κόμμι, αζωτούχες ουσίες. δόχου κύστης και αυξάνει τη ρευστότητα του αίματος. Θεραπευτικές ιδιότητες Eφαρμογές H αγριάδα θεωρείται γενικά άριστο διου- ρητικό, που συστήνεται ιδιαίτερα στην Φαρμακευτικά η χρήση της αγριάδας εί- παιδική θεραπευτική, ενώ είναι αποτελε- ναι απλή. Xρησιμοποιείται ως εκχύλισμα σματική κατά της έμφραξης των αδένων (30-60 γρ.), ως αφέψημα (20-30 γρ. στο 1 και κατά του εκζέματος. λίτρο νερού, συνήθως με λίγο μέλι), με τη Tο απόζεμα (πτισάνη) της αγριάδας (σύμ- μορφή χαπιών και χυμού (30-100 γρ. νεα- φωνα με τον Foureroy, τα βλαστάρια και ρών φύλλων και στελεχών). τα φύλλα είναι πιο αποτελεσματικά από Για καθαριστικό, μπορούμε να πάρουμε τις ρίζες) είναι φάρμακο γνωστό σ’ όλο χυμό ως εξής: 2 κουταλιές τεμαχισμένη τον κόσμο, που χρησιμοποιείται για μα- ρίζα, την αφήνουμε να μουσκέψει σε 1 λακτικό, δροσιστικό, διουρητικό και α­ντι- κιλό νερό, τη βράζουμε 10 λεπτά και πί- φλεγμονώδες, ιδιαίτερα σε οξείες αρρώ- νουμε ένα όχι πολύ γεμάτο ποτήρι τη μέρα στιες και διαλειπόντες πυρετούς (θέρμες), ως ρόφημα. γαστρεντερικές φλεγμονές, φλεγμονές των Tο έγχυμα και το αφέψημα μπορούν να ουροφόρων οδών του προστάτη, ηπατι- γίνουν αποτελεσματικότερα, αν προσθέ- κούς και νεφρικούς κολικούς, ίκτερους σουμε σ’ αυτά λίγο νίτρο (1 γρ. σε 1 λίτρο κτλ. Tο απόζεμα αυτό της αγριάδας, μαζί υγρού) ή εκχύλισμα γλυκόριζας ή αν βρά- με γλυκόριζα, χρησιμοποιείται ως αντιδι- σουμε την αγριάδα μαζί με λίγη γλυκόριζα. ψικό, αντιπυρετικό και διουρητικό. Θα πρέπει να μην ξεχνάμε όμως πως το νί- Πυκνό αφέψημα αγριάδας, σύμφωνα με τρο είναι μερικές φορές ερεθιστικό για την κύστη. Άλλες χρήσεις Πολλοί χημικοί παρασκεύασαν με ζύμω- ση και απόσταξη των ριζών οινόπ­ νευμα εξαιρετικής ποιότητας. Bόρειοι λαοί ανα- μειγνύουν αλευροποιημένη αγριάδα με αλεύρια σιταριού ή κριθαριού και παρα- σκευάζουν ένα είδος ψωμιού πολύ καλής ποιότητας. Στην Πολωνία παλιότερα κατα- σκεύαζαν σιμιγδάλι. H αγριάδα μπορεί ακόμη να δώσει μπίρα άριστης ποιότητας, αν κοπεί σε κομματά- κια και ανακατωθεί με κριθάρι.

26 Aγριμόνια Aγριμόνια Aγριμόνια η ευπατόρια Agrimonia eupatoria L. Oικογένεια: Pοδίδες (Rosaceae) Kοινές ονομασίες: φωνόχορτο, ασπροζάκι, αγριμαία, ασπροξάνη Περιγραφή προσθήκη θειικού σιδήρου. Tο νερό και το οινόπνευμα διαλύουν τα κύρια συστατικά Φυτό πραγματικά πολύτιμο, που αναπτύσ- του. σεται σ’ όλα τα κλίματα, σε μεγάλ­ ους φράχτες, στις άκρες των δρόμων, στους Θεραπευτικές ιδιότητες λειμώνες, και που συναντάμε στη χώρα μας σε μέρη που διατηρούν υγρασία. Έχει Tο φυτό είναι στυπτικό και επουλωτικό φύλλα σύνθετα, ωοειδή, οδοντωτά και σε πληγές, πρηξίματα, μώλωπες και δια- άνθη μικρά κίτρινα σε μακριές σταχυοει- στρέμματα. Eίναι φάρμακο κατά της χρό- δείς ταξιανθίες. Oι καρποί της είναι τριχω- νιας φαρυγγίτιδας, κατά της διάρ­ροιας (το τοί και κολλούν στα ρούχα όταν τριφτούν. τσάι του) και ακόμα κατά του διαβήτη. Tις Tο συγγενές φυτό Aγριμόνια η ευωδιαστή, θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού ανα- σπάνια απαντάται στην ελληνική χλωρίδα. γνώριζαν και οι γιατροί της αρχαιότητας, Mπορεί να καλλιεργηθεί σε πλούσια χώ- οι οποίοι το χρησιμοποιούσαν εναντίον ματα, που διατηρούν υγρασία. H συγκομι- χρόνιων νοσημάτων του ήπατος, κατά του δή μπορεί να γίνει τον Iούνιο (και τα φυτά ίκτερου, της αιματ­ ουρίας και (σε γαργά- πρέπει να χρησιμοποιηθούν την ίδια μέρα) ρες) σε ερεθισμούς και εξελκώσεις του ή τον Oκτώβριο (όταν θέλουμε να συντη- λαιμού. Mε εξωτερικές πλύσεις βοηθάει ρήσουμε τα φυτά). Xρησιμοποιούνται τα στην επιπεφυκίτιδα και τη λευκόρροια. φύλλα και τα στελέχη, κυρίως οι ανθισμέ- O Γάλλος Pallas τη χρησιμοποιούσε με νες κορυφές. Όμως μετά την αποξήρανση εμπιστοσύνη ως ανθελμινθικό στα κατοι- χάνουν τη γεύση και την οσμή τους. κίδια ζώα, ενώ ο Husard το συνιστούσε για τον καθαρισμό των ιχωρωδών και χοιρα- Iστορία δικών ελκών, και ο Hortius ως σπουδαίο φάρμακο (το αφέψημα) κατά της υδρωπι- H ετυμολογία της προσωνυμίας του προ- κίας. έρχεται από τον Mυθριδάτη τον Eυπάτο- O Forestius έδινε το οινώδες (ή με ξίδι) ρα, τον γνωστό βασιλιά του Πόντου, που αφέψημα του φυτού κατά των φλεγμονών ήταν διάσημος βοτανολόγος. Συστατικά Όταν το φυτό είναι χλωρό, έχει οσμή ελα- φρά αρωματική και γεύση υπόπικρη και στυφή. Tο φυτό περιέχει γενικά αιθέριο έλαιο και σε μεγάλη ποσότητα τανίνη, ενώ το υδατώδες έγχυμά του μαυρίζει με την

Αγριοκαρότο 27 των όρχεων, ενώ ο Fleticmann συνιστούσε και στα έλκη του πεπτικού σωλήνα. γαργάρες με το αφέψημά του στους ρήτο- ρες και στους τραγουδιστές, εναντίον της Eφαρμογές φλεγμονής του φάρυγγα και των φωνητι- κών οργάνων τους. Για τα πρηξίματα, διαστρέμματα και μώ- Oι δικοί μας και οι ξένοι χωρικοί το με- λωπες, γίνεται ένα μείγμα, με ξίδι, πί­τουρα ταχειρίζονται ακόμα ως «β­ ρα­στικό», αντί και φύλλα αγριμόνιας, σε ίσα μέρη και ψή- του τσαγιού, για το ωραίο άρωμά του (το νεται σε χαμηλή θερμοκρασία, ώσπου να τσάι των φύλλων του άλλωστε είναι πολύ γίνουν μια πάστα. H πάστα αυτή τοποθε- καλό κατά της ημικρανίας και κατά της δυ- τείται στα μέρη που πάσχουν και επανα- σπεψίας). λαμβάνεται αυτό μέχρι να θεραπευτούν. H αγριμόνια είναι επίσης αποτελεσματική Για γαργάρες με το αφέψημα του φυτού κατά των κολικών, των εμέτων και κατά χρησιμοποιούμε 100 γρ. ξερά φύλλα σε 1 του βήχα, ενώ το αφέψημά της είναι χρήσι- λίτρο νερό, τα βράζουμε ώσπου να μείνει μο στους ασθματικούς και κατά της νεφρί- το 1/3 και προσθέτουμε 50 γρ. μέλι. τιδας, του χρόνιου πνευμονικού κατάρρου, Για εσωτερική χρήση, χρησιμοποιείται της καχεξίας, της αιματουρίας, των δερμα- έγχυμα των φύλλων (5-15 γρ. σε 500 γρ. τικών παθήσεων, των βρογχικών παθήσε- βραστό νερό) ή εκχύλισμα του φυτού (1 ων και των ρευματισμών. μέρος σε 2 μέρη νερού). Tέλος, η αγριμόνια είναι ευεργετική στις Για εξωτερική χρήση, χρησιμοποιείται σε παθήσεις του συκωτιού και της σπλήνας ατμόλουτρα, σε καταπλάσματα, σε αφε- ψήματα και σε γαργάρες. Αγριοκαρότο Δαύκος το καρότο Daucus carota Oικογένεια: Απιίδες (Apiaceae) Άλλες ονομασίες: Σταφυλίνακας, δαυκί, παστινάκα, χαβούτσι, ντροπή Αγγλική: Queen Anne’s Lace, Bishop’s Lace, Bird’s Nest Περιγραφή Είναι φυτό ποώδες, διετές, που φτάνει σε ύψος μέχρι το 1 μ. Όλο το φυτό έχει αρω- Το αγριοκαρότο είναι ένα πολύ διαδεδο- ματική οσμή και γεύση καρότου. Η ρίζα μένο αυτοφυές αγριόχορτο που φυτρώνει του μοιάζει με του καλλιεργούμενου καρό- σε όλη την Ελλάδα στα χωράφια και στους του αλλά έχει λευκή σάρκα. Τα φύλλα του χερσότοπους. Όλες οι καλλιεργούμενες είναι διπλά και τριπλά πτεροειδή, με με- ποικιλίες του καρότου είναι ποικιλίες του γάλους μίσχους τα κατώτερα. Ανθίζει από υποείδους sativus (Daucus carota subsp. Ιούνιο ως Αύγουστο. Τα άνθη του είναι Sativus). Εδώ αναφερόμαστε στο άγριο καρότο και όχι στις καλλιεργούμενες ήμε- ρες ποικιλίες.

28 Αγριοκαρότο μικρά, σε ταξιανθίες σύνθετα ακραία σκι- Ιδιότητες άδια πάνω σε μακριούς μίσχους, σε χρώμα ροζέ πριν την άνθιση. Κατά την άνθιση τα Το άγριο καρότο είναι ένα αρωματικό βό- άνθη γίνονται λευκά, συνήθως με ένα ή τανο που δρα ως διουρητικό, ωφελεί σε περισσότερα σκοτεινά κόκκινα ως μαύρα παθήσεις του στομαχιού και διεγείρει τη ανθίδια στο κέντρο, που δημιουργούν μια μήτρα. Τονώνει τη λειτουργία του συκω- σκούρα κηλίδα. τιού και την καθαριστική δράση των νε- Στη βάση των σκιαδίων φυτρώνουν κυκλι- φρών. κά λεπτά και μακρόστενα πτεροσχιδή πρά- Ως έγχυμα δρα ως διουρητικό, βελτιώνει σινα φυλλάρια. την όραση, ωφελεί σε παθήσεις του στο- Όταν τα άνθη μετατρέπονται σε καρπούς, μαχιού, των νεφρών και του συκωτιού, η ταξιανθία συρρικνώνεται και γίνεται ωφελεί στην ουρολιθίαση και νεφρολιθί- καφετιά και κοίλη στο κέντρο, σαν φω- αση, είναι αντισηπτικό του ουροποιητικού λιά πουλιού, γι’ αυτό στην Αγγλία το φυτό συστήματος. Χρησιμοποιείται για θερα- λέγεται και φωλιά πουλιού (bird’s nest) πεία σε πεπτικές διαταραχές, παθήσεις των Συλλέγεται τον Ιούνιο, Ιούλιο και αποξη- νεφρών και της ουροδόχου κύστης και της ραίνεται. υδρωπικίας. Έγχυμα των φύλλων έχει χρησιμοποιηθεί Προσοχή! για την αντιμετώπιση της κυστίτιδας και της νεφρολιθίασης. Τα φύλλα του περιέ- Κατά τη συλλογή χρειάζεται προσοχή για χουν σημαντικές ποσότητες πορφυρινών να μην μπερδευτεί με το φυτό κώνειο, που διεγείρουν τους βλεννογόνους και που είναι δηλητηριώδες. Ξεχωρίζει από αυξάνουν τα επίπεδα των σεξουαλικών ορ- το κώνειο από τα φύλλα του που είναι δι- μονών. Έγχυμα των ανθέων έχει χρησιμο- πλά και τριπλά πτεροειδή, από τις λεπτές ποιηθεί στη θεραπεία του διαβήτη και το τρίχες στους βλαστούς και τα φύλλα, από αφέψημά τους στην εξάλειψη της λεύκης. την οσμή και τη γεύση του καρότου που Η ρίζα χρησιμοποιείται σε ενεργοποίηση έχει όλο το φυτό και από τη σκουρόχρωμη καθυστερημένης εμμηνόρροιας. κηλίδα που υπάρχει στο κέντρο της ταξι- Τα τσάι των σπόρων του είναι διουρητικό, ανθίας. αντιφυσητικό, και συστήνεται σε περιπτώ- σες ασκίτη, κατακράτησης ούρων και σε Ιστορία πεπτικές διαταραχές. Η ρίζα και οι σπόροι μπορεί να προκαλέ- Ο Διοσκουρίδης αναφέρει μια καλλιερ- σουν συστολές της μήτρας και έτσι δεν γητική ποικιλία του καρότου με την ονο- πρέπει να χρησιμοποιείται από έγκυες γυ- μασία Σταφυλίνος ο κηπευτικός. Λέγεται ναίκες. ότι από την αρχαιότητα θεωρούσαν ότι τα Παραδοσιακά έχουν χρησιμοποιηθεί σε φύλλα του αγριοκαρότου θεραπεύουν τα τσάι ως αντισυλληπτικό μέσο. Το τσάι από καρκινώματα. Σε ορισμένα μέρη το φυτό τις ρίζες είναι διουρητικό και έχει χρησι- λέγεται «ντροπή». μοποιηθεί στη θεραπεία της ουρολιθίασης. Ο λαός έχει παρατηρήσει ότι η μαύρη κη- Δεν συνιστάται στους διαβητικούς. λίδα (τα κοκκινόμαυρα ανθίδια) που έχει η ταξιανθία στο κέντρο της, περιορίζεται Άλλες χρήσεις σταδιακά. Λέγεται, λοιπόν, ότι όταν χαθεί εντελώς η μαύρη κηλίδα θα χαθεί και η Τα φύλλα και οι τρυφεροί βλαστοί του ντροπή.

Aγριοκαστανιά 29 αγριοκαρότου συλλέγονται πριν την άν- Σημείωση: θιση και χρησιμοποιούνται βραστά σε χορτόπιτες και σαλάτες. Οι σπόροι του Με τα κοινά ονόματα δαυκί και παστινάκη αρωματίζουν σούπες ή ψάρια. Στην Κρή- πολλοί αναφέρονται στο φυτό Pastinaca τη λέγεται σταφυλίνακας και μπαίνει στις sativa που έχει μεγαλύτερες και παχύτερες κρητικές χορτόπιτες. ρίζες με πιο έντονη γεύση, που τρώγο­νται όπως τα καρότα. Aγριοκαστανιά Aίσκουλος η ιπποκαστανέα Aesculus hippocastanum L. Oικογένεια: Iπποκαστανίδες (Hippocastanaccae) Γαλλική: marzorie d’ Inde Aγγλική: horse-chesnut Γερμανική: rosskastanie Περιγραφή γνωστά «κάστανα της Iνδίας», και η φλού- δα του δέντρου, που πρέπει να μαζεύεται Δέντρο ιθαγενές της Iνδίας, που συνα- από κλαδιά ηλικίας 3 χρόνων το λιγότερο ντάται στην Kεντρική και Nότια Eυρώπη και να κόβεται σε σωληνώδη κομμάτια ή και που φυτρώνει σήμερα σε όλα σχεδόν σε κυρτές πλάκες πάχους 3 εκ. τα ορεινά δάση της χώρας μας, σε ύψος 1.000-1.300 μέτρα, ενώ στη ζώνη των ελά- Iστορία των πολλαπλασιάζεται μόνο του. H αγρι- οκαστανιά είναι ένα πολύ γνωστό δέντρο, H ιπποκαστανιά, που κατάγεται από τη διακοσμητικό χάρη στα ωραία φύλλα του Mικρά Aσία, μεταφέρθηκε στην Eυρώπη και τα πολλά άσπρα ή υπέρυθρα άνθη του τον 16ο αιώνα. Tο 1720, η γαλλική ιατρική που σχηματίζουν ωραίες κωνοειδείς ταξι- την είχε προτείνει ως αντιπυρετικό φάρμα- ανθίες. Tο ύψος του δέντρου φτάνει μέχρι κο, σε αντικατάσταση της κινίνης. τα 35 μέτρα. Tα φύλλα του είναι μεγάλα, Σύμφωνα με μια δοξασία, όποιος κουβα- παλαμοειδή, πολύ σχιστά, ωραία στην εμ- λάει τρία αγριοκάστανα στην τσέπη του, φάνιση και αποτελούνται από 5 φυλλάρια, προστατεύεται από κάθε αρρώστια. οδοντωτά, στενά στη βάση, ωοειδή προς τα πάνω και δαχτυλωτά. Συστατικά Oι καρποί είναι σκεπασμένοι με πράσινη φλούδα. H εποχή της άνθησης είναι Mά- H αγριοκαστανιά περιέχει σαπωνίνες (η ιος - Iούνιος, η εποχή της συλλογής Σε- σημαντικότερη από τις οποίες είναι η αι- πτέμβριος - Oκτώβριος και χρησιμοποι- σκιγενινή ή αισκίνη), τανίνες, ένα γλυ- ούμενα μέρη ο καρπός του δέντρου (fruct κοσίδιο (το αισκουλοσίδιο, η γενίνη του hippocastani), που όταν ωριμάσει δίνει τα οποίου είναι η αισκουλετόνη, κουμαρινική ουσία και φλαβόνες). Eιδικότερα, οι σπό- ροι περιέχουν σαπωνίνη και λάδι, ενώ η φλούδα αισκουλίνη και τανίνη.