ชาญชัย เพชรหนู

1 รายงาน การศึกษาความอุดมสมบูรณ์ ทางทรัพยากรธรรมชาติ และ ความมั่งคั่งบนเกาะลิบง โดยชุมชนท้องถิ่น 19 – 20 พฤศจิกายน 2559

2 ค าน า เกาะลิบง เป็นเกาะที่ใหญ่ที่สุดในทะเลตรัง ตั้งอยู่ในพื้นที่ต าบลเกาะลิบง อ าเภอกันตัง ส าหรับพื้นที่ต าบล เกาะลิบงประกอบด้วยชุมชนจ านวน ๘ หมู่บ้าน อยู่บนแผ่นดินใหญ่จ านวน ๓ หมู่บ้านได้แก่บ้านเจ้าไหม บ้านสุ ไหงบาตู และบ้านมดตะนอย โดยมีบ้านเกาะมุกด์เป็น ๑ หมู่บ้านที่แยกอิสระอยู่บนเกาะมุกด์ ส่วนที่เหลือจ านวน ๔ หมู่บ้าน ตั้งอยู่บนเกาะลิบงได้แก่บ้านโคกสะท้อน บ้านหลังเขา บ้านบาตูปูเต๊ะ และบ้านทรายแก้ว เมื่อเอ่ยเกาะ ลิบงก็จะมีเป็นที่รู้กันดีของผู้คนทั่วไป เนื่องจากเกาะลิบงมีเสน่ห์และอุดมสมบูรณ์เต็มไปด้วยทรัพยากรมากมาย มี ทั้งประเภททรัพยากรประมงที่มีคุณค่า และสร้างอาชีพประมงชายฝั่งแก่ชุมชนบนเกาะลิบงมาอย่างยาวนาน เป็น แหล่งหญ้าทะเลที่สมบูรณ์มากที่สุด มีฝูงพะยูนที่ใหญ่ที่สุดของประเทศไทย นอกจากความโดดเด่นในสิ่งที่กล่าว มาแล้วนั้น เกาะลิบงยังเป็นสถานที่ซึ่งที่มีความส าคัญทางประวัติศาสตร์ มีบันทึกเรื่องราวมานานนับ ๒๐๐ ป ี โดยโครงการนี้ได้มีการจัดท ากิจกรรมขึ้น เพื่อให้นักศึกษาได้มีโอกาสไปศึกษานอกสถานที่และได้รับ ประสบการณ์จริง โดยกิจกรรม จะมีกิจกรรมศึกษาเกี่ยวกับสิ่งแวดล้อม เพื่อให้นักศึกษามีความรู้ความเข้าใจ เกี่ยวกับสิ่งแวดล้อมที่จะน ามาใช้แทนทรัพยากรธรรมชาติที่มีอยู่อย่างจ ากัด นักศึกษาร่วมกับสถาบันการศึกษาและ ชุมชนในการจัดการสิ่งแวดล้อมอย่างยั่งยืน ณ เกาะลิบง อ าเภอกันตัง จังหวัดตรัง เพื่อเป็นการปลูกฝังจิตส านึกของ การตระหนักถึงความส าคัญของระบบนิเวศป่าชายเลน เพื่อให้รักษาไว้คงอยู่ต่อไป เพื่อให้เป็นแหล่งอาหารของ สัตว์น ้าและเป็นสถานที่ท่องเที่ยวอยู่คู่เมืองไทยตลอดไป จัดท าโดย นาย ชาญชัย เพชรหนู

3 สารบัญ เรื่อง หน้า บทที่ 1 7 ทรัพยากรบนเกาะลิบง 7 ทรัพยากรธรรมชาติ 7 แหล่งธรรมชาติอื่น ๆ 7 โบราณสถานที่ส าคัญ 7 แผนที่เกาะลิบง 9 ประชากร เกาะลิบง 9 บทที่ 2 29 ประวัติศาสตร์เกาะลิบง 29 บทที่ 3 32 วิถีชีวิตชุมชน 32 บทที่ 4 36 ส ารวจพื้นที่ 4 หมู่บ้าน 36 ผลไม้และผักที่พบบนเกาะลิบง 58 พรรณพืชไม้พื้นที่พบเกาะลิบง 59 บทที่ 5 60 ยางพาราเกาะลิบง 60 รายชื่อคนที่ไปขายน ้ายาง 65 บทที่ 6 68 วิถีชีวิตชุมชน 68 ลอบดักปลาหมึก 68

4 ลักษณะและวิธีการใช้งาน 68 วิธีการท าลอกดักปลาหมึก 69 ความสัมพันธ์กับมนุษย์ 70 สุขภาพภาคประชาชน อสม. 72 บทที่ 7 73 พันธุ์ไม้ป่าชายเลน และ ชายหาด 73 บทที่ 8 80 การจัดการสิ่งแวดล้อม 80 ในประเทศไทยมีกฎหมายหลายฉบับที่เกี่ยวข้องกับการอนุรักษ์พะยูน ได้แก่ 80 ปลิงทะเล 81 บทที่ 9 82 การจัดการสิ่งแวดล้อมอย่างยั่งยืน 82 ทรัพยากรทางธรรมชาติ 82 ประวัติศาสตร์เกาะลิบง 82 เกาะลิบงจากค าบอกเล่าของคนในท้องถิ่น 82 วิถีชีวิตชุมชน 83 การท ายางแผ่น 84 วิถีชีวิตชุมชน 85 ลอบดักปลาหมึก 85 ลักษณะและวิธีการใช้งาน 85 ยางพาราเกาะลิบง 85 วิถีชีวิตชุมชน 90 ลอบดักปลาหมึก 90

5 ลักษณะและวิธีการใช้งาน 90 วิธีการท าลอกดักปลาหมึก 91 ความสัมพันธ์กับมนุษย์ 92 การจัดการสิ่งแวดล้อม 93 ปลิงทะเล 95 บรรณานุกรม 101 ภาคผนวก 102 ใบสมัคร 109 ใบขอญาติผู้ปกครอง 119 ประวัติสมาชิก 127 ภาพกิจกรรม 134

6 สารบัญรูปภาพ เรื่อง หน้า แผนที่เกาะลิบง 9 รูปส ารวจ 4 หมู่บ้าน 10 - 27 รูปหลุมศพ 29 - 30 รูปวิถีชีวิตชุมชน 33 – 34 รูปวาระการประชุม 56 รูปขั้นตอนการตัดยาง 59 – 63 ลอบดักปลาหมึก 64 - 65 ความสัมพันธ์กับมนุษย์ 66 - 67 พันธุ์ไม้ป่าชายเลน และ ชายหาด 68 - 72 รูปประวัติสมาชิก 120 - 125 ภาพรวม 127 - 147

7 บทที่ 1 ทรัพยากรบนเกาะลิบง ทรัพยากรธรรมชาติ เกาะลิบงมีสภาพพื้นที่ที่ประกอบไปด้วยภูเขา ที่ราบ และฝั่งทะเล ดังนั้นทรัพยากรธรรมชาติของเกาะแห่งนี้ จึงมีความหลากหลาย คือบนภูเขา 1. ป่าบก ที่มีอยู่อย่างแน่หนา 2. ป่าชายเลน ถัดต่อลงมาจากป่าเขาจะถึงบริเวณพื้นที่ราบ โดยเฉพาะตาม ชายฝั่งคลองที่น ้าทะเลท่วมถึงจะ อุดมสมบูรณ์ไปด้วยป่าชายเลน 3. หญ้าทะเล ริมชายฝั่งทะเลทางด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือ และทิศตะวันตกเฉียงใต้ของตัวเกาะ ซึ่งอยู่ใกล้ กับปากแม่น ้าตรังและแม่น ้าปะเหลียนนั้นเป็นบริเวณที่มีหญ้าทะเลขึ้นงอกงามหนาแน่นมาก 4. สัตว์ป่า ภายป่าในภูเขาทางทิศตะวันตกของเกาะ และตามแนวป่าชายเลนแม้กระทั่งตามแนวชายหาดรอบ ๆ เกาะนั้นพบว่ามีสัตว์ป่าหลายชนิดอาศัยอยู่ เช่น ชะมด พญากระรอก ลิง ค่าง และนกอีกหลายชนิด ทั้งที่ เป็นนกประจ าถิ่น และอพยพมาจากต่างประเทศเช่นทุก ๆ ปี จะพบว่ามีนกหัวโตกินปูได้อพยพมาหากินที่นี่ ด้วย ส าหรับในทะเลซึ่งอุดมสมบูรณ์สัตว์น ้าหลายชนิดแล้ว ยังมีพะยูนซึ่งเป็นสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมที่ใกล้สูญ พันธ์ อาศัยอยู่บริเวณรอบ ๆ เกาะลิบงด้วยเช่นกัน แหล่งธรรมชาติอื่น ๆ เกาะลิบงมีหาดทรายที่น่าสนใจอยู่หลายแห่งเช่น หาดแหลมจุโหย ซึ่งเป็นที่ตั้งของเขตห้ามล่าสัตว์ป่าหมู่ เกาะลิบง หาดหลังเขา หาดทุ่งหญ้าคา อ่าวโต๊ะเก อ่าวโต๊ะแซะ และหาดแหละโต๊ะชัย เป็นต้น นอกจากหาดทราย แล้วที่เกาะลิบงยังมีสิ่งมหัศจรรย์อีกประการหนึ่งนั่นคือ บ่อน ้าจืดในทะเล ซึ่งมีลักษณะเป็นแอ่งน ้าจืดเช่นเดียวกับ แอ่งน ้าทั่ว ๆ ไป แต่ที่เกาะลิบงนั้นเวลามีน ้าทะเลขึ้นสูงน ้าในบ่อก็จะมีความเค็ม แต่พอน ้าลงแอ่งน ้าทั่ว ๆ ไป แต่ที่ เกาะลิบงนั้นเวลามีน ้าทะเลขึ้นสูงน ้าในบ่อก็จะมีความเค็ม แต่พอน ้าลงแอ่งน ้าในบ่อจะมีรสจืดสนิท ดังนั้นบ่อน ้า แห่งนี้จะเป็นแหล่งน ้าจืดส าหรับนกทะเล และชาวบ้านในยามหน้าแล้ง โบราณสถานที่ส าคัญ โบราณสถานที่ส าคัญและมีความเกี่ยวเนื่องกัน กับประวัติศาสตร์ของชุมชนบนเกาะลิบงนั้นเท่าที่มีเหลืออยู่ ในปัจจุบัน คือ 1. ซากก าแพงเมือง ซากก าแพงเมืองเกาะลิบงที่เหลืออยู่นั้นมีสภาพเป็นซากไม้เก่า ๆ ปักเรียงกันเป็นรูป สี่เหลี่ยมกว้างด้านละ 4 เมตร โดยใช้ไม้เคี่ยมขนาดใหญ่ปักที่มุมทั้งสี่ด้านระหว่างเสานั้นจะใช้ไม้กระดาน เป็นแผ่นหน้าปักเรียงต่อกันทั้ง สี่ด้าน ซากก าแพงเมืองเกาะลิบงตั้งอยู่ที่บริเวณด้านหลังเตาเผาถ่านบ้าน

8 พร้าว ซึ่งอยู่ในเขตท้องที่หมู่ที่ 1 ต าบลเกาะลิบง ชาวบ้านเล่าว่าเมื่อ 10 กว่าปีก่อน แนวซากก าแพงเมืองมี เหลือมากกว่านี้ แต่ต่อมาได้ขุดทิ้งไปเพื่อท าเป็นท่าเทียบเรือ 2. หลุมศพอดีตเจ้าเมือง (โต๊ะฮ้าหวา หรือโต๊ะปังกะหวา) หลุมศพของโต๊ะฮ้าหวานั้นปัจจุบันตั้งอยู่ในเขต ท้องที่ หมู่ที่ 1 ซึ่งเป็นสวนยางพาราของชาวบ้าน สภาพของหลุมศพเป็นเนินดินขนาดใหญ่ มีไม้แก่น(นาแซ หรือตะหนา) ปักหัวท้ายห่างกัน 3.2 เมตร ชาวบ้านเล่าว่าทุก ๆ ปีเมื่อถึงวันอารีรายอ โต๊ะอิหม่ามจะมา อ่านอัลกุรอ่านที่หลุมนี้ประจ า 3. คลองขุด ที่บริเวณใกล้ๆกับหลุมศพโต๊ะฮ้าหวา นั้นมีร่องรอยเป็นล าห้วยเล็กๆ กว้าง ประมาณ 4 เมตร เชื่อมต่อระหว่างคลองบ้านพร้าวซึ่งอยู่ทางทิศตะวันตกกับทะเลด้านตะวันออกของเกาะ ปัจจุบันล าห้วย หรือคลองขุดได้ตื้นเขินไปบางส่วนแล้ว แต่ยังมีสภาพที่มองเห็นเป็นแนวชัดเจน 4. สภาพซากของสระน ้า เป็นสระขุดรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าขนาดกว้างประมาณ 36 เมตร ยาวประมาณ 50 เมตร ตั้งอยู่บนภูเขาในเขตท้องที่ หมู่ที่ 1 ชาวบ้านทั่วไปเรียกว่า ควนสระ ประชากร ชุมชนบนเกาะลิบงในปัจจุบันมีมากขึ้นจนสามารถแบ่งการปกครองออกได้เป็น 3 หมู่บ้านคือ บริเวณบ้าน พร้าว บ้านโคกท้อน อยู่ในเขตหมู่ที่ 1 บ้านบาตูปูเต๊ะ อยู่ในเขตหมู่ที่ 4 และบ้านหลังเขาอยู่ในเขตหมู่ที่ 5 ซึ่ง ประชากรทั้ง 3 หมู่บ้านนั้นนับถือศาสนาอิสลามเป็นส่วนใหญ่ พื้นที่ แบ่งออกเป็น 2 ส่วน ส่วนที่หนึ่ง ติดแผ่นดินใหญ่เป็นที่ราบค่อนข้างสูง มีภูเขาบางส่วน ส่วนที่สอง เป็น เกาะกลางทะเลมีภูเขาอยู่ตอนกลาง เขตพื้นที่ ทิศเหนือ ติดกับ ต าบลบางสัก อ าเภอกันตัง จังหวัดตรัง ทิศใต้ ติดกับ ทะเลอันดาบัน ทิศตะวันออก ติดกับ ต าบลนาเกลือ อ าเภอกันตัง จังหวัดตรัง ทิศตะวันตก ติดกับ ทะเลอันดามัน อาชีพ อาชีพหลัก การประมง อาชีพเสริม ท าสวนยางพารา ค้าขาย สาธารณูปโภค จ านวนครัวเรือนที่มีไฟฟ้าใช้ในเขต อบต. 1,076 ครัวเรือน จ านวนบ้านที่มีโทรศัพท์ 15 หลังคาเรือน

9 การเดินทาง หมู่ที่ 3 ,6 เดินทางได้โดยทางรถยนต์และเรือยนต์ ไม่สะดวกในฤดูฝน หมู่ที่ 1,2,4 และ 6 เดินทางโดยเรือยนต์ ไม่สะดวกในฤดูมรสุม แผนที่เกาะลิบง ประชากร เกาะลิบง หมู่ที่ ชื่อหมู่บ้าน หลังคาเรือน ประชากรทั้งหมด ชาย หญิง 1 บ้านพร้าว 182 951 487 464 4 บ้านบาตูปูเต๊ะ 175 947 470 477 5 บ้านหลังเขา 147 707 353 354 7 บ้านหาดทรายแก้ว 213 1,128 539 589 รวม 717 2,605 1,849 1,884

10 รูปส ารวจ 4 หมู่บ้าน

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29 บทที่ 2 ประวัติศาสตร์เกาะลิบง ชื่อของเกาะนี้มีความเป็นมาคาบเกี่ยวกันระหว่างประวัติศาสตร์ของประเทศมาเลเซียและประเทศไทย เกาะลิบงมีชื่ออยู่ในต านานและเอกสารทางประวัติศาสตร์ที่กล่าวถึงเหตุการณ์บ้านเมืองในสมัยก่อนโดยมีชื่อของ เกาะและชื่อของบุคคลส าคัญเข้าไปเกี่ยวข้อง นอกจากนี้ค าบอกเล่าที่เป็นต านานจากรุ่นสู่รุ่นที่สืบทอดต่อกันมา จนกระทั่งปัจจุบันก็เป็นอีกด้านหนึ่งที่มาเสริมต่อให้เราสามารถมองย้อนกลับไปในอดีตได้แจ่มชัดมากขึ้น แรกเริ่มเดิมทีย้อนกลับไปประมาณ 30 ปีที่ผ่านมา คนในเมืองกันตังซึ่งเป็นแผ่นดินใหญ่ยังเรียกคนที่อาศัย อยู่ในเกาะต่างๆ เช่นเกาะมุก และเกาะลิบงว่า”โบ๊เล” การเรียกคนเกาะว่าโบ๊เล ที่ใช้เรียกกันในอดีตนั้นเป็นค าเรียก ที่ติดปากกันมานาน โบ๊เลไม่ใช่ค าพูดที่ใช้เหยียดหยามหรือใช้ตัดพ้อต่อว่ากันให้เสียใจแต่อย่างใด แต่เป็นการบอก ที่มาที่ไปของบุคคลและกลุ่มคนกลุ่มหนึ่งที่ติดต่อสัมพันธ์กันมาช้านานเป็นนัยยะส าคัญที่บ่งบอกถึงวิถีชีวิตความ เป็นอยู่และความเชี่ยวชาญเฉพาะด้านของคนตรังอีกกลุ่มหนึ่ง จากสภาพภูมิประเทศที่แตกต่างกันของจังหวัดตรัง ในสามลักษณะใหญ่ๆ นั่นคือ ตรังเขา ตรังนา และ ตรังเล กล่าวคือมีชุมชนและประชากรอาศัยอยู่ในพื้นที่ที่เป็นที่ ราบสูงและภูเขา(ควน) กลุ่มคนเหล่านี้มีวิถีชีวิตผูกพันและมีความเชี่ยวชาญในการใช้ชีวิตอยู่กับป่าเขาล าเนาไพร เช่น พื้นที่อ าเภอปะเหลียน อ าเภอนาโยง เป็นต้น กลุ่มตรังนา ได้แก่กลุ่มคนที่มีถิ่นอาศัยและด ารงชีพโดย การเกษตร เรือกสวนไร่นา เช่น อ าเภอห้วยยอด และพื้นที่ในทุกอ าเภอของตรังพื้นที่อาศัยของคนกลุ่มนี้คือที่ราบ หรือที่ราบลุ่มแม่น ้าส่วนอีกกลุ่มหนึ่งคือกลุ่มผู้ที่ด ารงชีวิตและมีความเชี่ยวชาญในการด ารงชีพในเกาะและ ชายทะเล เช่นพื้นที่อ าเภอสิเกา กันตัง ย่านตาขาว ปะเหลียน กลุ่มนี้ได้แก่ เกาะสุกร เกาะมุก และเกาะลิบง เป็นต้น ดังนั้น เรื่องราวของเกาะลิบงซึ่งเป็นแหล่งชุมชนใหญ่ในเกาะที่ใหญ่ที่สุดของจังหวัดตรังจึงมีความน่าสนใจหลาย อย่างไม่ว่าจะเป็นสภาพแวดล้อมทางภูมิศาสตร์และประวัติศาสตร์ เกาะลิบงจากค าบอกเล่าของคนในท้องถิ่น เกาะลิบงและเกาะอื่นๆในอดีตเคยเป็นที่ตั้งรกรากของชุมชนชาวเลก่อนจะมีคนกลุ่มอื่นๆเข้ามาประมาณ 100-180 ปี มีหลักฐานที่เป็นโบราณสถานและโบราณวัตถุอยู่หลายแหล่งที่เคยพบในบริเวณเกาะลิบงและพื้นที่ ชายฝั่งจังหวัดตรัง ได้แก่เครื่องถ้วยชามโบราณและซากโครงกระดูกภายในถ ้าชาวเลบนเขาบาตูปูเต๊ะ หลุมฝังศพ ของบุคคลส าคัญของโต๊ะปังกาหวาที่ชาวบ้านเชื่อว่าเป็นที่ฝังศพเจ้าพระยาลิบง จากการสังเกตหลุมฝังศพนั้นมี ความกว้างและความยาวมากกว่าหลุมฝังศพทั่วไป แม้ว่าจะไม่มีการตกแต่งหรือกั้นแนวรั้วปิดบังไว้ก็ตามแต่ ชาวบ้านในท้องที่ก็รู้และเข้าใจตรงกันว่าตรงนั้นเป็นที่ฝังศพของบุคคลส าคัญยิ่งในอดีต และในศาสนาอิสลามนั้น จะมีการรักษาสถานที่เหล่านั้นไว้แบบเดิมโดยห้ามการปรุงแต่งหรือตั้งโต๊ะหมู่บูชาไว้เป็นที่สักการะ เช่นเดียวกัน กับหลุมฝังศพของเจ้าเมืองไชยา

30 ประวัติหลุมศพ พระยาลิบง ผู้เขียนเคยลงสัมภาษณ์ชาวบ้านในหมู่บ้านต่างๆของต าบลเกาะลิบงพบว่า คุนรุ่นอายุประมาณ 55 ปีขึ้นไป (สัมภาษณ์เมื่อพ.ศ.2544) บางท่านยังสามารถพูดคุยภาษาต้นก าเนิดของตนเองได้ นั่นคือ ส าเนียงมลายูแบบมาเลย์ นั้นพบมากในบริเวณชายฝั่งทะเลอันดามัน เช่น เกาะลิบงและสิเกาและในต าบลบ่อน ้าร้อน ที่บ้านสิเหร่ท่าปาบ เป็นต้น ส่วนส าเนียงพูดมลายูแบบชวานั้นใช้กันมากที่เกาะมุก อ าเภอกันตัง จากการสังเกตและสอบถามคนสูงอายุ ในพื้นที่จึงพอจะท าให้ทราบได้ว่า ความเป็นมาของชุมชนในเกาะและชายฝั่งแห่งนี้ ชุมชนดั้งเดิมในสมัยก่อน น่าจะมีที่มาจากเกาะชวาในอินโดนีเซีย และอีกกลุ่มหนึ่งมาจากส่วนต่างๆของมาเลย์ ผู้เขียนเคยสอบถามรุ่นพ่อแม่ และรุ่นปู่ย่าหลายคนท าให้ทราบว่า ผู้เขียนเองมีบรรพบุรุษเป็นชาวมลายู เนื่องจากในสมัยเรียนอยู่มัธยมต้นผู้เขียน เคยพบมีด กริช และของใช้ของคนในสมัยก่อนหลายอย่างซึ่งผู้อาวุโสในพื้นที่ต าบลบ่อน ้าร้อนต่างบอกเล่าความ ตรงกันว่า เราและผู้เขียนมีบรรพบุรุษที่กระจายและเดินทางมาจากเกาะหมากในแหลมมลายู ที่ตั้งชุมชุนแรกนั้น นั้นอยู่ที่บ้านเกาะเคี่ยม ต าบลกันตังใต้และอีกส่วนหนึ่งคือบ้านฉางหลาง อ าเภอสิเกา แต่เมื่อสืบย้อนไปอีกก็จะ พบว่ามีชุมชนมลายูแรกๆอีกชุมชนหนึ่งที่บ้านเกาะเคี่ยม จังหวัดพังงาและจากการสังเกตชื่อสถานที่ต่างๆส่วน ใหญ่ก็เป็นชื่อที่ผันมาจากภาษามลายูแทบทั้งสิ้น และจะขอกล่าวถึงประวิติศาสตร์ของเกาะลิบงโดยสังเขปต่อไป

31

32 บทที่ 3 วิถีชีวิตชุมชน ด้วยความอุดมสมบูรณ์ของเกาะลิบง จึงท าให้พื้นที่ถูกประกาศเป็นเขตห้ามล่าสัตว์ป่า หมู่เกาะลิบง ที่ ส าคัญคือเกาะลิบงได้ชื่อว่าเป็นแหล่งหญ้าทะเลที่ส าคัญของจังหวัดตรัง เพราะมีพื้นที่หญ้าทะเลกว่า 12,000 ไร่ ที่มีความสมบรูณ์และมีจ านวนชนิดของหญ้าทะเลมากถึง 12 ชนิด ดังนั้นพื้นที่บริเวณนี้จึงมีการพบเห็นพะยูนอยู่ บ่อยครั้ง และบริเวณเกาะลิบงยังเป็นแหล่งอนุบาลสัตว์น ้าวัยอ่อน และที่อยู่อาศัยหากินของสัตว์น ้าในระบบนิเวศ ชายฝั่ง เช่น ปลิงทะเล หอยชักตีน หอยกะพง ฯลฯ ด้วยความอุดสมบูรณ์ของทรัพยากรสัตว์น ้าเช่นนี้ จึงท าให้เกาะลิบงกลายเป็นฐานทรัพยากรและฐาน อาชีพของชุมชนชายฝั่งทั้งในและนอกต าบลเกาะลิบง ในจังหวัดตรัง รวมไปถึงจังหวัดใกล้เคียง ด้วยความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรทั้งบนบกและรอบๆ เกาะนี้เองจึงมีการใช้ทรัพยากรอย่างต่อเนื่องจนส่งผล ให้ทั้งบนเกาะและทะเลรอบๆ เกาะลิบง เกิดความเสื่อมโทรม ไม่ว่าจะเป็นป่าบกบนเกาะลิบง หญ้าทะเล ป่าชาย เลน และพื้นที่ชายหาดรอบๆ ก็มีสภาพไม่แตกต่างกัน นี้คือสถานการณ์ด้านทรัพยากรที่ชุมชนเผชิญอยู่ ขณะเดียวกันในอีกด้านหนึ่งพบว่าสภาพภูมิอากาศเปลี่ยนแปลงและภัยพิบัติที่เกิดขึ้น ส่งผลกระทบต่อวิถีชีวิต ของชุมชนและฐานทรัพยากรธรรมชาติเหล่านี้เช่นกัน ตัวอย่างที่สะท้อนให้เห็นความเสี่ยงด้านอาชีพที่เห็นได้ ชัดเจน คือ การท าประมงชายฝั่ง หากมีฝนตกหนักติดต่อกันก็ไม่สามารถออกทะเลเพื่อจับสัตว์น ้าได้ หรือแม้ สามารถออกไปได้แต่ปริมาณสัตว์น ้าที่จับได้จะน้อย เนื่องจากปริมาณน ้าฝนที่มากท าให้ความเค็มของทะเล เปลี่ยนแปลง สัตว์น ้าจะถอยออกไปไกลจากฝั่งมากขึ้น การออกเรือจะไกลขึ้นท าให้ต้นทุนด้านน ้ามันเพิ่มสูงขึ้น ด้วย หรือกรณีที่มีพายุและฝนตกควบคู่กันยิ่งไม่สามารถออกทะเลได้ เพราะอาจเสี่ยงที่เรือจะล่มได้ ส่วนการท า สวนยางพาราก็เช่นเดียวกัน หากฝนตกหรือมีพายุก็ท าให้ไม่สามารถกรีดยางได้ เพราะจะท าให้น ้ายางที่ได้ เสียหายเนื่องจากน ้าฝนอาจจะตกลงไปผสมกับน ้ายาง และเป็นที่มาของโรคที่เกิดบนหน้ากรีดของต้นยางในช่วง หน้าฝนหลายโรค ที่ส าคัญๆ ได้แก่ โรคเส้นด า และโรคเปลือกเน่า ซึ่งจะก่อให้เกิดผลเสียกับผลผลิตและสวนยาง ได้ จากสถานการณ์ดังกล่าวท าให้ชุมชนบนเกาะลิบงตกอยู่ในภาวะแนวโน้มที่มีความเสี่ยงในงานอาชีพและชีวิต เพิ่มขึ้น

33 เมื่อมีการพูดคุยร่วมกันใหม่อีกครั้งได้น ามาสู่การรวมตัวกันท างานในลักษณะของเครือข่ายที่มีเป้าหมาย ร่วมกันคือ “การจัดการระบบนิเวศในเกาะลิบงให้เกิดความอุดมสมบูรณ์ และการฟื้นฟูทรัพยากรธรรมชาติให้ กลับมาเป็นฐานอาชีพและชีวิตของคนในชุมชน รวมทั้งท าหน้าที่เป็นเกราะป้องกันทางธรรมชาติให้กับชุมชนเกาะ ลิบงให้ปลอดภัยจากภัยธรรมชาติ” กลุ่มพัฒนาสตรีแปรรูปสัตว์น ้าเป็นกลุ่มที่ตั้งขึ้นใหม่สมาชิกส่วนใหญ่เป็นกลุ่มแม่บ้านในชุมชน เป็น เพราะการท าอาหารถือเป็นทักษะและความถนัดของผู้หญิง แต่ถึงกระนั้นงานด้ านการอนุรักษ์ ทรัพยากรธรรมชาติ ทางกลุ่มพัฒนาสตรีแปรรูปสัตว์น ้าก็ไม่ได้ละเลยที่จะเข้าร่วมด าเนินงานอื่นๆ ของชุมชน ไม่ ว่าจะเป็นการปลูกป่าชายเลน การอนุรักษ์สัตว์น ้า การท าฝายชะลอน ้า และงานอื่นๆ ที่เป็นงานส่วนร่วมของคน ในเกาะ เพียงแต่ละมีการจัดวางบทบาทการท างานตามความรับผิดชอบหลักและรอง รวมกับสมาชิกที่เป็นผู้ชาย เพื่อให้เกิดการขับเคลื่อนงานอย่างเป็นระบบและสร้างวัฒนธรรมของการท างานร่วมกันระหว่างหญิงชายในเกาะ ลิบงด้วย ส าหรับกลุ่มงานอาชีพทางเลือกที่กลุ่มพัฒนาสตรีแปรรูปสัตว์น ้าจัดตั้งขึ้นนั้นมีวัตถุประสงค์คือ การสร้าง ความมั่นคงด้านอาหารและหารายได้เพิ่มจากอาชีพหลัก เป็นการน าเอาวัตถุต้นทางจากสัตว์น ้าขนาดเล็กที่ ชาวประมงในเกาะลิบงจับได้บริเวณชายฝั่งมาแปรรูป และก่อนที่จะมีการลงมือปฏิบัติงานสมาชิกได้มีโอกาส เพิ่มเติมทักษะความรู้โดยการฝึกปฏิบัติการจริงจากอาจารย์มหาวิทยาลัยสวนดุสิต โดยต้นทางของวัตถุดิบที่จะ ใช้ในการผลิตนั้น ได้มาจากการจับสัตว์น ้าบริเวณชายฝั่งซึ่งสามารถจับได้ทั้งปี ทั้งการจับปลาขนาดเล็ก แต่เพื่อ ไม่ให้มีการจับสัตว์น ้ามากเกิดปริมาณที่จ าเป็น ผนวกกับเป้าหมายส าคัญคือการสร้างความยั่งยืนและ หลักประกันในการมีอาหารกินอย่างต่อเนื่อง ทางกลุ่มได้วางแผนร่วมกันคือ จะท าการจับเฉพาะเท่าที่จ าเป็นใน แต่ละครั้งโดยจะจับประมาณสองเดือนหรือสามเดือนครั้ง นอกเหนือจากนั้นคือการรับซื้อจากเรือประมงใน หมู่บ้านที่สามารถออกทะเลได้และต้องการขายลูกปลาเล็กปลาน้อย เมื่อได้สัตว์น ้ามาสมาชิกจะมาร่วมกันลงแรง ในการจัดการผลิต สัตว์น ้าที่ได้จะน ามาแปรรูปท าเป็นอาหารว่างส าหรับทานเล่นและมีการเพิ่มคุณค่าทางด้าน อาหารเข้าไปด้วยการเสริมอาหารประเภทถั่วลิสง พริก และปรุงรสกลายเป็น ปลาสามรส หอยสามรส ขณะที่เนื้อ เนื้อปลาบางส่วนจะถูกน ามาแปรรูปเป็นข้าวเกรียบปลาได้อีกด้วย จากการสัมภาษณ์สมาชิก เกี่ยวกับรายได้ที่ ได้รับจากการท าอาหารแปรรูปพบว่า สมาชิกมีรายได้เฉลี่ยเพิ่มต่อเดือนประมาณ 2,000 – 3,000 บาท ทั้งนี้ ขึ้นอยู่กับว่าเดือนไหนจะมีผลิตภัณฑ์อะไรออกมาจ าหน่าย

34

35

36 บทที่ 4 ส ารวจพื้นที่ 4 หมู่บ้าน เกาะลิบง เป็นเกาะที่ใหญ่ที่สุดในทะเลตรัง ตั้งอยู่ในพื้นที่ต าบลเกาะลิบง อ าเภอกันตัง ส าหรับพื้นที่ต าบล เกาะลิบงประกอบด้วยชุมชนจ านวน ๘ หมู่บ้าน อยู่บนแผ่นดินใหญ่จ านวน ๓ หมู่บ้านได้แก่บ้านเจ้าไหม บ้านสุ ไหงบาตู และบ้านมดตะนอย โดยมีบ้านเกาะมุกด์เป็น ๑ หมู่บ้านที่แยกอิสระอยู่บนเกาะมุกด์ ส่วนที่เหลือจ านวน ๔ หมู่บ้าน ตั้งอยู่บนเกาะลิบงได้แก่บ้านโคกสะท้อน บ้านหลังเขา บ้านบาตูปูเต๊ะ และบ้านทรายแก้ว เมื่อเอ่ยเกาะ ลิบงก็จะมีเป็นที่รู้กันดีของผู้คนทั่วไปเนื่องจากเกาะลิบงมีเสน่ห์และอุดมสมบูรณ์เต็มไปด้วยทรัพยากรมากมาย มี ทั้งประเภททรัพยากรประมงที่มีคุณค่า และสร้างอาชีพประมงชายฝั่งแก่ชุมชนบนเกาะลิบงมาอย่างยาวนาน เป็น แหล่งหญ้าทะเลที่สมบูรณ์มากที่สุด มีฝูงพะยูนที่ใหญ่ที่สุดของประเทศไทย นอกจากความโดดเด่นในสิ่งที่กล่าว มาแล้วนั้น เกาะลิบงยังเป็นสถานที่ซึ่งที่มีความส าคัญทางประวัติศาสตร์ มีบันทึกเรื่องราวมานานนับ ๒๐๐ ป ี

37 รูปเอกสารทั้งหมดที่ต้องใช้ไปเกาะลิบง

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50