Сутай нутгийн уянга

СУТАЙ НУТГИЙН УЯНГА Шүлэг, дуун түүвэр цомог Ховд аймгийн Дарви сум 2020 он

СУТАЙ НУТГИЙН УЯНГА Шүлэг, дуун түүвэр цомог Эмхэтгэсэн: Б.Ившинхорол Т.Энэбиш Хэвлэлийн эх бэлтгэсэн: Г.Ариунболд

ГАРЧИГ Уншигч танаа ........................................................................................................1 “Сутай сан“ оршвой..............................................................................................3 “Сутай ханы сан” оршвой....................................................................................4 Сутай хайрхан уулын их тайлгад зориулсан залбирал..................................6 Богд ээжийн залбирал сан ..................................................................................9 Сутай хайрхан уул минь....................................................................................11 Уруугаа бууж хайлахгүй....................................................................................12 Усан зүйлийн гол ................................................................................................13 Миний хэмжүүр...................................................................................................14 Буурал богд минь................................................................................................14 Сутай хайрхан уул..............................................................................................16 Сүмбэр мөнгөн сутай..........................................................................................17 Сутай сайхан нутаг..............................................................................................18 Сутайн цагаан хоньд...........................................................................................19 Сутай хайрхан бид хоёр ....................................................................................20 Тэнгэрт ойрхон сутай нутаг...............................................................................21 Аргагүй нутгаа санаж дээ би ............................................................................21 Сүүтэй нутаг сутай..............................................................................................22 Сэрүүн сутайн сэвшээ.........................................................................................22 Сутай хайрхан .....................................................................................................23 Сутай нутаг минь ................................................................................................23 Сутай нутаг минь ................................................................................................24 Сутай сайхан нутаг .............................................................................................24 Миний уул ............................................................................................................25 Намайг ирснээс хойш сутай нутаг минь .........................................................26 Алтай сутай хоёр минь.......................................................................................27 Хонин цагаан сутай хайрхан минь ..................................................................28 Цагаан уул минь..................................................................................................29 Нас минь цаашилна, нутаг минь наашилна ...................................................29 Цаст сутайн араншин..........................................................................................30 Сутай ....................................................................................................................31 Хаан уул ...............................................................................................................31 Их овоо .................................................................................................................32 Би – зүйл ..............................................................................................................33 Засагт ханы зулай цагаан сутай........................................................................34 Сутайгаа булаалдахуй дор төрсөн шүлэг.......................................................35 Сутайд илгээх шүлэг..........................................................................................36 Алтайн сүмбэр сутай..........................................................................................37 Сутай хайрхан .....................................................................................................38 Сутай ....................................................................................................................39

Цаст сутайн дуулал.............................................................................................40 Сутай цагаан уул.................................................................................................40 Номхон дөлгөөн сутай........................................................................................41 Сутай.....................................................................................................................42 Хаан уул ...............................................................................................................42 Би сутай богд .......................................................................................................42 Миний сутайн зун................................................................................................43 Сутай.....................................................................................................................44 Сутай хайрхандаа өргөх үг................................................................................44 Сутай минь...........................................................................................................46 Цаст богд уул минь.............................................................................................47 Зүйлийн голын унага..........................................................................................47 Сүрлэг сутай ........................................................................................................48 Нутгаа санасан сэтгэл ........................................................................................49 Сутай ээж.............................................................................................................49 Дарви.....................................................................................................................50 Дарвийн сайхан хүүхнүүд..................................................................................52 Нутгийн чулуу......................................................................................................53 Хан сутай..............................................................................................................53 Ээжийн алдар......................................................................................................54 Аав.........................................................................................................................54 Нутаг .....................................................................................................................55 Миний нутаг алдартай .......................................................................................56 Бахархал...............................................................................................................57 Харамсал ..............................................................................................................58 Түгшүүр ................................................................................................................59 Нутаг бид хоёр ....................................................................................................60 Намрын зураглал................................................................................................61 Сутай хайрхан .....................................................................................................62 Сутай хайрхан .....................................................................................................63 Зулай цагаан алтай .............................................................................................64 Гангар цагаан сутай ............................................................................................65 Хоёр буурайдаа ...................................................................................................66 Сутай.....................................................................................................................67 Сутай зүгийн нутаг .............................................................................................68 Сутай.....................................................................................................................69 Сутай хайрхан .....................................................................................................70 Буурлын нөмөртэй нутаг ...................................................................................71 Зүүдэн хайлан ээжий .........................................................................................71 Шүтээн уул минь ................................................................................................72 Миний нутгийн сутай .........................................................................................73

Буурал аав ...........................................................................................................74 Цэргийн бодол ....................................................................................................75 Дарвийн цэнхэр нутаг .......................................................................................76 Дарвийн цэнхэр нуруу .......................................................................................77

УНШИГЧ ТАНАА Хөглөгөр их Алтайн 13 мөнх цаст оргилын нэг, Монгол нутгийн өрнө зүгийг дааж сахисан харуул хайрхан хэмээгдэгч, төрийн тахилгат Сутай хайрхан уул бол байгалийн үлэмж тансаг үзэсгэлэн, сүр жавхлан, түүх домгоороо нутгийн зон олны төдийгүй монгол хүн бүхний харааг баясгаж, итгэл бишрэл, хүндэтгэлийг төрүүлсэн гайхамшигтай уул бөлгөө. Энэ гайхамшигтай, гайхалтай уулын барааг нь харж, түүх домгийг нь уншиж сонссон уран гартан хүмүүн будаг, бийр нийлүүлж дүр төрхийг нь буулгахыг “эрхмийн дээд үйл” гэж үздэг бол хүмүүний сэтгэлийн чавхдасыг үгээр урлагч яруу найрагчид, зохиолчид тэрхүү гайхамшгийг уран үгээр дуулахыг бас л “эрхмийн дээд үйл” гэж үздэг билээ. “Миний Сутай богд уул- номын оргил шиг өндөр. Ном бүтээгүй байхад Сутай уул байсан. Би Сутай богдоо номын уул гэж бодном” гэж Сутай хайрханы зүүн суганд төрсөн, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт зохиолч Санжийн Пүрэв нэгэнтээ уулга алдан бичсэн нь бий. Урд газрын шинжээч Сутай хайрхан уулыг маань шинжээд “ Сутай хайрхан уул бол баруун тийшээ хараад бодлогошрон суугаа их бичгийн хүн юм. Энэ их бичгийн хүний бийр нь Булган үзүүр, янтай нь Хүйсийн говь, бэх нь Хөвхөрийн гол юм байна” гэсэн тухай домог байдаг. Тиймээ. Миний нутгийн бурхан уул үе үеийн их бичгийн хүмүүс, эрдэмтэд, зохиолч, найрагчдын онгодыг хурцалж, олон сайхан зохиол бүтээл, сан судар, шүлэг, найраглалын сэдэв болж байсан, одоо ч болсоор байгаа, хойшид ч тийм л байх нь дамжиггүй. Миний хань, Ховд аймгийн Дарви сумын уугуул, “бууч мээрэн” овогт Дашравдангийн Баттүвшин санаачлан, ургийн түүхээ туурвиж, ах дүүсээрээ санаа сэтгэл, хүч хамтран Сутай хайрханы хөшөөг шүтээн болгон, Хөшөөтийн уужим хөндийд залж буй баярт үйл явдлыг тохиолдуулан, Сутай хайрхан уул, Сутай нутгийн минь тухай найрагч шүлэгчдийн бичиж туурвисан зохиол бүтээлээр товхимол хийж нутгийн олондоо бэлэглэх чин санаа төрж зориглосон билээ. Цагийг эзэлсэн Цаст цагаан Богд минь Та-Хөх тэнгэрийн уул 1

Та-Хөлгүй их сансрын уул Тийм болохоор манай ч уул, танай ч уул Тийм болохоор миний ч уул, чиний ч уул Хүмүүн бидний Хүслийн уул.... гэж Говь-Алтай аймгийн харьяат найрагч Н.Сэсээр бичсэн буй. Энэхүү товхимолд Сутай хайрханы минь талаар бичсэн нэрт яруу найрагчдийн бүтээлээс авахуулаад сэтгэлийн онгодынхоо нэгэн агшинд төрсөн бодлоо амжиж буулгасан жирийн нэг шүлэгчийн бүтээл хүртэл янз бүрийн шүлэг, дуу орсон бөгөөд дээр дурдсан найрагч Н.Сэсээрийн хэлсэнчлэн “зөвхөн манай нутгийн найрагчийнх” гэж өмчирхсөнгүй, бас Сутайн хайрханы минь тухай бүх л найраг, шүлэг бүтээлийг оруулахыг ч хичээгээгүйг минь зөвөөр ойлгох буйзаа. Миний нутгийн зон олон Та минь Цаст Цагаан богддоо мөргөхдөө “ Сутай ханы сан”-гаа уншиж, залбирч шүтэж яваарай хэмээн ерөөе 2

“СУТАЙ САН“ ОРШВОЙ Аяа! Чанадын үнэмлэхүй агаарт хамаг юмс нэгдмэл боловч Янагуухи сэтгэлийн нигуурт далайд тусах сарны дүрс мэт Ямарчлан ургах сэтгэлд Сутай хэмээн алдаршсан Газрын эзэн нөхөд лүгээ сэлт энэ оронд морилно уу Бас бус ойр оршигч ус мөрөн уул хад Нуур цөөрөм, ойр цэцэрлэгт оршигч Тэнгэр, лус савдаг, хайрхан нөхдийн хамтаар Хоцролгүй бүгдээр тахилын энэ оронд заларна уу Өмнийн агаар сэлтэд зохист солонгын туяат Элдэв тахилын үүлэн санаж баршгүйн дунд Их тэнгэр Сутай хан ноёлог, харц барлаг бүгд Өөр өөрийн баяслаар талаах орноо бат оршино уу Гурван цагаан, гурван амтлаг алтан умдаан, идээн дээж Тахил, балин мэлмийд болгоогдох хүслийн таван эрдэм тэргүүтэн Бодитойгоор бэлдэж, сэтгэлээр хувилгасан тэнгэр газар дүүрэн өргөлийг Их тэнгэр Сутайн нөхөд сэлтэд өргөмүү Гавар зандан, агар, суль хийгээд Арц, агь тэргүтэн хүжис анхилгын чулууганыг Шатаан сэнгэнүүлсэн үүлэн униар огторгуйд дүүрснээр Их тэнгэр Сутайн нөхөд сэлтийг ариулнам Энэ зүгт цаг бусын салхи шуурга, цас мөндөр Хэрүүл тэмцэл, зуд турхан, хулгай дээрэм Хүний өвчин, малын гарлага тэргүүтэн Зохист бус харш нөхцөл бүхнийг амирлуулж хайрла. Шүтэн биширч, тахин хүндлэгч бид бүгдийн Нас буян, язгуур, цог учрал хийморь Хүн малын хишиг, идээ ундааны дээжсийг Зуны нуур мэт арвитган бадруулж хайрла Гурван сансрын сайн чуулган бүгдийг эрхэнд хурааж Муу санаа баригч хүн хийгээд хүн бусын чуулганыг Үл тэвчээд, үтэр гэсгээж залхаан мөхөөгтүн Амар жаргалант бучны чуулганыг дэлгэрүүлж хайрла Хотол өлзий Энэ сан Ховд аймгийн Дарви сумын харъяат Ц. Мөнхбаатарт хадгалагдаж байсныг төвдөч лам Пүрэвийн Бадрал орчуулан буулгажээ. 3

“СУТАЙ ХАНЫ САН” ОРШВОЙ Аяа Сайн билэгт цогоор илтэд өндөр орон хотноо Сайн хэвтэй газрыг баригч гайхамшигт жигэрсний төвд Буурашгүй бөх бат, сүр жувхлант цаст уулнаа оршсон Бурханы эмт, ид хүчин чадалт Сутай хатан Зарлиг сонсогч лусын охин, долоон ханьтүшээ Завсаргүй бас уул хад, тал аль зохистой газарт Заларч баттай оршсон орны тэнгэр шивдагууд Завдан яарч, ирид хувилгаан лугаа сэлт энэ орноо залрахтун Өмнөдөд хурын үүлэн үймэлзэн, хөвхөлзөн тогтсоны төвд Үнэнхүү сэтгэлд зохистой сологын гэрэл нумран тогтсон өргөөний дотор Тус тус ямар мэтчилэн баясан, цэнгэлийн тавцант ширээнээ Тууштайгаар насад бат, өнөд тогтвортойгоор залрахтун Тарни самади хийгээд мутраар адистадласан Тахилын чуулган лугаа зохидох, зай нүдний үзмэрийг Тансаг газар хийгээд засварын гэгээн огторгуйн энгээр дүүргээд Тавьж өргөсөн болой, алинаа ч баясан төөлж соёрхсу. Эрдэнийн уул адил цогцолсон, энгүй далай мэт мэлтэлзсэн Эрхэмсэг элдэв зүйл, өвөрмөц идээ ундаа хийгээд Эрдсийн цувиралгүй рашааныг адистадлан өргөе Эгээрч баясан ханахуй сэтгэлийн ханалыг даруй соёрх Зүйтэй сайн эм хийгээд сайхан үнэрт элдэв мод Зүйлзүйлийн зохилдох эд зайг шатаасны үүлэн Зүдэргүй хүслийн таван эрдэм төгс сан тахилыг өргөе Зүй бус гэм алдасын чуулган бүхэн ариусах болтугай Онц догшин газрыг ухах малтах, уул хайрханыг товроглох Онгон модыг огтолж, догшин усыг хутган булингартуулахыг Ойшоож үл мэдсэний эрхээр үйлдсэнээ тэнгэр лус шивдагуудад хандаж Онцгой хор хүргэх, хорлол харшлалыг арилгахыг өгүүлэхтүн Балан тахил, сан тэргүүтэн зохилдох зайг сайтар өргөөд Бас нигүүлсэхүй лүгээ харшлахуй гэмийг наманчлан үйлдээд Өш хонзонг хариулж, санасан явдлыг бүхнээ дүүргэхээр Өргөсөн болой, аливаа баясган таалаад соёрх Янаглан дотносох, асрахуй сэтгэлийг төгөлдөр болго Ямагт газар тэтгэгч, хаан хүний эрхт хөвгүүн, түшмэлийн аймаг Буянт хүмүүний нас сүүдэр, мал сүргийн гарз Бусцар шарнууд, чононцор тэргүүтэн араатны хорлол Буруу хэрүүл тэмцэл, эвдрэл самуурал, цаг бусын хур бороо 4

Бусад үл хүсэхүй муу шалтгаан нөхцөл бүхнийг амирлуулж хайрла. Энэ хүн зоны насан уртсаж, эд таваарын язгуур үндэс арвижиг Эсрэг тэсрэг сэтгэл зохилдон богдосын номд орж Эрдэнэт мал сүрэг үржин арвидаад үл хорогдон Эрхэмсайн буян үрийг сав шимийн ертөнцөд арвитгаж хайрла. Эрхэт сансар нирваан бүхний сайн чуулган хишиг буян Эс бүрдэгсэн гэх нь үгүй тул энэ оронд огоот хураад Элэгт хамаг төрөлхтөн жаргалангийн цогоор насан цэнгэн Ээлт өлзий нутгийн далай зүг бүхнээ дэлгэрэн түгэх болтугай. Хотол өлзий Уг судрын эх ба орчуулгыг ШУА-н хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан доктор /Ph,D/, дэд профессор О. Сүхбаатарын 2001 онд эмхэтгэн хэвлүүлсэн “ Монголын тахилгат уул усны судар оршвой” хэмээх бүтээлээс хуулбарлан авчээ. 5

Гочоогийн Чардаг СУТАЙ ХАЙРХАН УУЛЫН ИХ ТАЙЛГАД ЗОРИУЛСАН ЗАЛБИРАЛ Арван зүгийн хамаг лам нар ирэн соёрх Арван зүгийн хамаг бурхан нугууд ирэн соёрх Арван зүгийн хамаг бэлэг барианд шашин номууд ирэн соёрх Арван зүгийн хамаг хутагтан хуврагууд ирэн соёрх Арван зүгийн хамаг тэнгэр нар ирэн соёрх Арван зүгийн хамаг заяа ч нар ирэн соёрх Арван зүгийн хамаг лусын хаад ирэн соёрх Арван зүгийн хамаг сахиулсан нар ирэн соёрх Ума хум Ума хум Ума хум Энэ ариун тахилгыг амсан соёрхоо Зээ холын газраас гялалзан харагддаг Хосгүй цагаан өнгөөр туяарч л байдаг Ойртоод ирвэл өндөлзөж л байдаг Өвгөн буурлын сүрээр ханхайж л харагддаг Суунаг цэнхэр мананд ч хаагдаагүй Сутай Хайрхан, Цаст Богддоо залбирнам зээ Мөн ч холоос сүндэрлэж л харагддаг Мөнгөн өнгөөр цайлалзаж л байдаг Хажууд нь ирвэл ханхайж л байдаг Хаан уулын сүрээр дүнхийж л харагддаг Усан будан шуурганд хаагдаагүй Уулын эцэг Сутай Хайрхандаа залбирнам зээ Түмэн үедээ шүтэж л ирсэн Төрийн зарлигаар сүлдлэгдэх л болсон Буман үедээ шүтэж л ирсэн Бурханы адилаар мөргөж л залбирсан Гантай ч зудтай ч нэг л өнгөөр гялалзах Ганган цагаан Сутай Хайрхандаа залбирнам зээ Хайчийн уулс өврөөс нь сундлан алсалж Хонингийн нуруу баруунаас нь түшиж Замилаа Богд араас нь залбирч 6

Залгаа цагаан оргилууд хойшоо хөвөрч Өөрөөсөө уулс ихэрлүүлэн намбархсан Өвгөн буурал Сутай Хайрхандаа мөргөнөм зээ Дөрвөн сумын нутагт суурь заан тухалж Дөчин бээрийн алсад буурь заан харагддаг Цэнгэг устай, Зүйл, Хөвхөр, Улиастайн голуудаа рашаанлаж Цэцэг, Тонхил, Ихэс, Тунгалагийн нууруудаа цөгцөлж Тэр чигээрээ буян хишгийн ундарга Тэнгэрийн уул Сутай Хайрхандаа мөргөнөм зээ Өвөлдөө өвч биеэ цалин өнгөөр хучиж Зундаа зуун түмэн цэцгийн хээгээр гоёж Намартаа нар наадуулан алтарч Хавартаа харз бургилуулан нялхарч Цаг цагийн тоос шилгээсэн ч Цагаан зулайгаа нуугаагүй Сутай Хайрхандаа мөргөнөм зээ Ян хаданд нь гэршиж дассан Янгир ямаа хойлог шувуу цоохор ирвэс шивээлсэн Дэлгэр баян хормойд нь адуу мал багширч Дэнж дэвсэг сугаар нь айлуудын гэр бөмбийж Баян буян хоёр цогцолсон Бат цагаан уул Сутай Хайрхандаа мөргөм үү Өвгөн буурал уулс Төрийн их тахилгат Сутай Хайрхан таниас Адислан гуйх залбирал байна Насны буян хишгийг уртасган өгөн соёрх Нар хур сайхан зуныг үргэлжид өгөн соёрх Өвчин зовлонг үлдээн хөөн соёрх Өнчрөл ядуурлыг арилгаж соёрх Өргөн түмэнд буян баяныг өгөн соёрх Өндөр төрийг бат бэх байлган соёрх Дэл ихтэй азарга, дэлэн ихтэй гүү хийгээд Хамаг адууны хишгийг өгөн соёрх Дүгрэг эвэрт төгрөг сүүлт халзан цагаан хуц хийгээд Хамаг хонины хишгийг өгөн соёрх 7

Дуулга ба дуу их бух ,дэлэн ихт үнээ хийгээд Хамаг хөх хирс үхрийн хишгийг өргөн соёрх Зогдор ихт буур хийгээд ялгуун дөлгөөн Хамаг тэмээний хишгийг өгөн соёрх Эвэрт ихт ухна хийгээд ноолуур ихт Хамаг ямааны хишгийг өгөн соёрх Ума хум Ума хум Ума хум Арван зүгийн хамаг лам нар ирэн соёрх Арван зүгийн хамаг бурхан нугууд ирэн соёрх Арван зүгийн хамаг бэлэг барианд шашин номууд ирэн соёрх Арван зүгийн хамаг хутагтан хуврагууд ирэн соёрх Арван зүгийн хамаг тэнгэр нар ирэн соёрх Арван зүгийн хамаг заяа ч нар ирэн соёрх Арван зүгийн хамаг лусын хаад ирэн соёрх Арван зүгийн хамаг сахиулсан нар ирэн соёрх Ума хум Ума хум Ума хум Энэ ариун тахилгыг амсан соёрхоо 8

И. Содномжамц БОГД ЭЭЖИЙН ЗАЛБИРАЛ САН /Сутай богд ээжид зориулан зохиож шүншиглэв. Арц хүж асаан, сүүн цацал өргөж мөргө/ Гэгээн их мэргэд дээдсийн бясалгалтай Тэнгэр өөд тэлүүлсэн Эрдэнэт цагаан суварга Сутай хайрхан минь та Гэтэлгэгч их цагаан дарь эхийн шүншигтэй Богд ижий минь буюу / мөргө/ Өндөр дээд бие лагшин тань Өнө мөнхөд дүүрэн сүмбэрлэж Өлзий буянт лус савдаг тань Үргэлж амгалан налайж Алсад байгаа үр болгоныхоо Араас нь сайныг илгээж Ойр байгаа амьтан бүгддээ Дэргэдээс нь сайхныг хүртээж Хун цагаан үүлсээрээ хурайлан хурайлан Заяа буян даллаж Хур бороо аясын салхиараа Шивнэн шивнэн Зам мөрийг нь засаж залж соёрхоо Хурай Хурай Хурай /цацал өргө/ Оюут сайт мэргэдийн Хийморийн гэгээн даллагатай Олон аймаг хошуудын Оройн дээд шүтээн Сутай хайрхан минь та Огторгуйгаас орчлонд заларсан Охин тэнгэр богд ижий мину /мөргө/ Үүл болгон ивэлж хур хайрлан Үндэс бүр цэцэглэн шим дээжлэн 9

Алтан шар замын аяны жолоо бөхөлж Асар гэр өргөөнд Амны хишиг дүүргэн Үр болсон биднийхээ Нас буяны аргамжийг бэхэлж,бөхөлж соёрхоо Хурай Хурай Хурай /цацал өргө / Эзэн тэнгэрийн заяат Чингис богдоос иштэй Эрхэт их Монгол төрийн шүтээн Эрхэмсэг гэгээн Сутай хайрхан минь та Элбэрэлт их цагаан дарь эхийн шүншигтэй Эхийн хайр цагаан сүүний аргамж Богд ижий минь буюу /мөргө / Асар дээд тэнгэр эцэг лугаа ханьсан Авралт их гурван эрдэнэ юугаар найрсан Алдар нэрээр тань дуудан Аврал эрснийг сонортоо болгоож Ахуй дүрийг тань харж тогтсон Нутаг орныг мэлмийдээ багтааж Өнтэй зунтай нутаг орон амгалан хийгээд Өвчин зовлонгүй улс гэр төвшин бөгөөд Цаг бусын аюулаас үүрд гэтэлгэн Цагаан зүгийн үүд хаалга Үргэлж нээлттэй байх авралыг зохиож соёрхоо Ум дарий дударий дүүрий маман аюур зана Буня бүстям гүрү суухаа Хурай Хурай Хурай /цацал өргө / 10

Т.Очирхүү /МЗЭ-ийн болон Ч. Лодойдамбын нэрэмжит шагналт/ СУТАЙ ХАЙРХАН УУЛ МИНЬ Эцэг өвгөдийн үеэс хүндэлж биширсэн хайрхан Эх сайхан нутгийн минь тэнгэрийн цагаан багана Цаст Сутай уулынхаа сэрүүн сайхан хормойд Цамцаа дэрвүүлэнхэн өссөн хүү нь билээ , би Хонины бэлчээр хэтрээгүй Хонгор багахан насандаа Оргил цагаан тэргүүний чинь Олж би хараагүй ээ Тэгэхэд аав минь үүл манан тийш зааж “Тэнгэрийн уул юм шүү хайрхан” гэдэг сэн Агт хүлгийн жолоог хожим би залж Алтай сүрлэг уулсаа давж нэг үзсээн Алсын тэр уулсаас эргэж нэг харахнаа нь Аяа Сутай таныхаа оргилыг нэг үзсээн Мөнгөн ембүү шиг цайрах цалин цагаан оргил чинь Мөнх тэнгэрийн дор асар майхан шиг харагдсаан Салбар олон уулс тань таны сүрд дарагдаж Сайх тэр асрын дэргэд айлын гэр шиг үзэгдсээн Аян замын хүзүү уул усыг давж Алдрай багын нутгаасаа холдон холдох бүрийд Цаст цагаан тэргүүн чинь санаа зүүдэнд тодорч Цагийг эзэлсэн ачтаны дүрийг та сануулнам Холдох тутам яруухан санагдах Хонгор бага насаа дурсахдаа Ай Сутай хайрхан уул минь гэж Амандаа би шивнэж явнам. 11

УРУУГАА БУУЖ ХАЙЛАХГҮЙ Уруугаа бууж хайлахгүй Утаа тоосонд дарагдахгүй Мөнх цас нь үүлэн дээгүүр цайлзах Мөнгөн дуулгат Сутайн хүү би Ийм сайхан уул харж өссөн хүн Илүү дутуугүй гүдэсхэн явах учиртай Атаа жөтөө Авилгач шунахай Адгийн булхай... бүхэн Ариун дагшин ийм оргилд Авирч ч чадахгүй Халтирч гулсах учиртай Мөнгөн дуулгат уулын хүү би Мөнх цас шиг нь ариухан амьдрах учиртай Ийм сайхан уул харж өссөн хүн Идэр залуугаараа гялалзах учиртай Яльгүй гутрал Ядрал зүдрэл Ямар ч бэрхшээл бүхэн Мөнх насан ийм оргилд Мөр нь ч хүрэлгүй Хийсэж арилах учиртай Мөнгөн дуулгат уулын хүү би Мөнх цас шигээ наслах учиртай Уруугаа бууж хайлахгүй Утаа тоосонд дарагдахгүй Мөнх цас нь үүлэн дээгүүр цайлзах Мөнгөн дуулгат Сутайн хүү би 12

Үг Т.Очирхүү /МЗЭ-ийн болон Ч. Лодойдамбын нэрэмжит шагналт/ Ая Г.Тэрбиш УСАН ЗҮЙЛИЙН ГОЛ Хөвөөнд нь тэнцсэн хүлгийн унагаа /хө/ Хүний нутгаас гүйгээд очдог гол минь /ээ/ Хөндийд нь зуссан аавын гэрээ Хүйтэн шөнөөр зүүдлээд сэрдэг рашаан минь /ээ хө/ Уулсын өндөр Сутайгаа Урсгалд нь харсан толь минь /ээ хө/ Уужмын холоос гүйдэлтэй Усан Зүйлийн гол минь /ээ хө/ Алгандаа дээжлээд уувал даа хө Айраг адил сэнгэнээд байдаг гол минь ээ хө Алсын газраас зориод очвол доо хө Алагхан зүрхэн дэнслээд байдаг рашаан минь ээ хө Уулсын өндөр Сутайгаа Урсгалд нь харсан толь минь /ээ хө/ Уужмын холоос гүйдэлтэй Усан Зүйлийн гол минь /ээ хө/ Униартай цэнхэр хөндий дундаа хө Удган жороо усан хүлэг гол минь ээ Уянгатай сайхан нэрий нь сонсвол /доо хө/ Уян хүмүүний хайлж суумаар рашаан минь /ээ хө/ Уулсын өндөр Сутайгаа Урсгалд нь харсан толь минь /ээ хө/ Уужмын холоос гүйдэлтэй Усан Зүйлийн гол минь /ээ хө/ 13

Д.Данзан /Соёлын гавъяат зүтгэлтэн, яруу найрагч, сэтгүүлч / МИНИЙ ХЭМЖҮҮР Их сургуульд элссэн жилээ Эхний шалгалтандаа шамдан бэлдээд Сурлагын дэвтэртээ анхны онцоо тавиулахад Сутай хайрханыхаа оргилд санагдсан юм Их сургуулиа төгсөх жилээ Эцсийн шалгалтандаа чамбай бэлдээд Сурлагын дэвтэртээ Сүүлчийн онцоо тавиулахад Сутай хайрханыхаа бэлд гэдгээ мэдсэн би Сурах үйлсийн тавхан жилдээ Сутай хайрхан таныгаа санаж байлаа Сурч мэдсэнийхээ цар хэмжээг Сутай хайрхан танаараа хэмжиж явлаа Ажил үйлсийн үлдсэн насандаа Сутай хайрхан таньдаа бараалхаж байна аа би Амжиж бүтээснийхээ чанар чансааг Сутай хайрхан танаараа хэмжиж явна аа би БУУРАЛ БОГД МИНЬ Өвөг дээдэстээ өглөө эртлэн золгодгийн ёсоор Өдөр цагийг тааруулан явж мандахуйн нарнаар ирлээ Нарны эгц тусгалыг үүлээр саравчлан халхалж Намайгаа таньж ядан, тааж ядан л байна уу даа Буурал богд минь Бурхан богд минь Мөн байнаа, би Довдонгийн Данзан мөн байна Мөрөөдөл хүслийнхээ үзүүрт хүрч тандаа ирж байна Мөндөл багахан насаа таныхаа л бэлд үлдээсэн шүү Мөрөөн чиг, нэрээн чиг таныхаа бэлээс эхэлсэн шүү Буурал богд минь Бурхан богд минь Ээжийн минь аарцаа шахдаг эв нийлсэн ягаан чулуу давхраараа Эцгийн минь сураа элддэг иргэн чинээ хүрэн тостойгоо Эрххэн багын минь тоглоом чулуун гэр, сүрэг мал өрөөтэйгөө 14

Энэ л бүхэн миний сэтгэлд, таны бэлд янзаараа л бий шүү Буурал богд минь Бурхан богд минь Олон газар явж өндөр уул, сайхан нутаг бишгүй л үзлээ Онгон тэргүүндээ үүлс өлгөсөн тан шигээ өндөр уулыг үзсэнгүй Орой цээжиндээ Алтайтай, охьюу бэлдээ Хангайтай Олдохуйяа бэрх тан шигээ сайхан нутгийг үзсэнгүй шүү Буурал богд минь Бурхан богд минь Ангайхаа насандаа таныг нэг л үзсэн алдрай үр минь Алтан гуунд дээдэлсэн таны зургийг харах л бүрийдээ “Аавын уул, аавын уул” гэж ам мэдэн шулганадаг юм шүү Аргагүй л та миний уул, би таны хүү шүү дээ Буурал богд минь Бурхан богд минь Буянтай дээдсийн минь өлгий Буурал богд минь Бодол ухааны минь өлзий Буурал богд минь Буурал болтол өршөөх Буурал богд минь Буцахын хоромдоо шингэх Буурал богд минь Бурхан богд минь 15

Б.Хүрэлбаатар /Д.Нацагдоржийн шагналт яруу найрагч/ СУТАЙ ХАЙРХАН УУЛ Сутай хайрхан уул Дөрвөн сумын нутагт харагдана Суусан ч боссон ч харагдана Харагдах гэж өндөлзөхгүй Харанхуй манан дундаас ч харагдана Сутайн цагаан салхи Дөрвөн улиралд сүмбэрлэнэ Онгоц дээгүүр нь нисэхэд Далавчийг нь цантуулж байдаг Оргил цагаан тэргүүн нь Хоногийн газраас цайвалзана Оройн цагаар Сутайг харахад Оргилын нь мөнх цаснаас Одод хальтран унаж Огшоож шуусан гэрийн минь хаяагаар Ороод ирэх шиг санагддаг сан Аавынхаа тэрлэгэнд багтаж Авдрын урдуур унтдаг байсан Алдрай бага насандаа Од өвөртлөн унтаж Оргилоос нь унан зүүдэлж Өөдөө явахын хүсэлтэй өссөн Өндөр Алтайн хүү билээ би Магтаал дуунд орсноороо Манай Сутай хайрхан уул Өөрийгөө ч тоогоогүй юм Өндөр болоогүй юм Цаст Сутай уг байрандаа Цалин мөнгөн оргилдоо Нар сарыг наадуулан Цагийн эргэлтэд Намбатайхан өвгөд шиг харагдана Сутай хайрхан уул Дөрвөн сумын нутагт харагдана Суусан ч боссон ч харагдана 16

Харагдах гэж өндөлзөхгүй Харанхуй манан дундаас ч харагдана 1973.03.10 Г.Бямбажал. /МУ-ын соёлын гавъяат зүтгэлтэн, сэтгүүлч агсан/ СҮМБЭР МӨНГӨН СУТАЙ Цалин мөнгөн ембүү шиг Тэнгэрийн хээлэнд цайвалзаж Цаг цагийн аясаар Аавтай минь хамт бодогдох Сүмбэр мөнгөн Сутай минь Үүлэн дундаа сүртэй еэ Алтай нутгийн түмэн нь Уулан дундаа жаргалтай яа Төрийн сүлдэнд мөнхөлсөн Буурал алтайн тэргүүн Түмэн бээрээс дуудсан Уярал ерөөлийн билэгдэл Сүмбэр мөнгөн Сутай минь Холдох тусмаа бараатай Бараа нь харагдахгүй байхдаа Сэтгэлд дандаа уяатай Тасын чөмөг царцаам Мөнх цасны хаварт Янгирын ишиг тэнцэж Сартай хээр хонодог ч Сүмбэр мөнгөн Сутай минь Ойртох тусмаа намдуухан Сутай нутгийн тэр минь Ханилах тусмаа ялдамхан 17

Үг Г.Бямбажал. /МУ-ын соёлын гавъяат зүтгэлтэн, сэтгүүлч агсан/ Ая Д.Мяасүрэн / МУАЖ, хөгжмийн зохиолч/ СУТАЙ САЙХАН НУТАГ Мөнгөн дуулгат цэнхэр уулс нь алсаас бараатай Мөрөн,Уртын шуугиант гол нь айзам аялгуутай Үй түмэн зүсэн бүрийн ан амьтантай Өндөр алтайн цэлгэр хормой Өргөн талын цэнхэр мэлмий Цуутай баатруудын төрөлх өлгий Сутай сайхан нутгаа магтан дуулъя Домогт Хүйсийн говь нь хэзээнээс алдартай Дотор шимшрэм хөлгөн их намтар түүхтэй Бумбатай, Тунгалагийн тал нь хөлийн шандас сориостой Өндөр алтайн цэлгэр хормой Өргөн талын цэнхэр мэлмий Цуутай баатруудын төрөлх өлгий Сутай сайхан нутгаа магтан дуулъя Орчлонд хосгүй хөрс шороо нь үржил шимтэй Онгон зоондоо алтан тариан давалгаатай Уул талдаа мал сүрэг нь сувдан жавхаатай Удам дагасан эзэд нь аз жаргалтай Өндөр алтайн цэлгэр хормой Өргөн талын цэнхэр мэлмий Цуутай баатруудын төрөлх өлгий Сутай сайхан нутгаа магтан дуулъя Нутгийн ивээлээр ажил үйлс нь өнгөтэй Наран хорвоод алдар нэр нь дуулиантай Насан өтгөсийн ариун сургаал өвлөөстэй Есөн хүслийн чандмань эрдэнэ бүрдээстэй Өндөр алтайн цэлгэр хормой Өргөн талын цэнхэр мэлмий Цуутай баатруудын төрөлх өлгий Сутай сайхан нутгаа магтан дуулъя 18

З.Дорж /Төрийн соёрхолт яруу найрагч/ СУТАЙН ЦАГААН ХОНЬД Тэнгэрийн үүлнээс доохно Тэртээд цайраад байгаа Цаст Богдын цас уу Цогт баатрын хонь уу Цаахна цагаараад байгаа Цаст богдын цас даа Наахна цайраад байгаа Цогт баатрын хоньдоо Мөнгөн өнгөт цасны Сэжүүр дүүргэн бэлчээд Мөндөр цагаан хоньдоор Манай монгол баян даа Олон хоньдын дунд Оргилын цасны захад Цэцгийн дэлбээ шиг майхнаас Цэнхэр утаа суунагтана уу Ай тэр чинь баатрын Аяны жижиг майхан даа Отрын бэлчээрт явахад нь Очиж уулзах сайхан даа Дөнгөж хониноос ирчихээд Цайгаа ууж суугаа Дөлгөөн намуун харцтай Өндөр хүн байгаа Хэдэн аймгийн нутагт Цайран харагддаг цас юм Хэлхэж тараасан сувд шиг Цагааран бэлчдэг хонь юм Мөнгөн ембүү шиг хэлбэртэй Сутайн цаст уул минь Мөн түүн шиг галбиртай Сутайн цагаан хоньд минь ээ 19

Чойндонгийн Содномдорж / Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт, яруу найрагч/ СУТАЙ ХАЙРХАН БИД ХОЁР Сутай хайрхан уул бид хоёр ихэр амьтай Сутай хайрхан уул шигээ өндөр болохыг хүснэм би Сутай хайрхан уул шигээ өлзийтэй байхыг хичээнэм би Сутай хайрхан уул шиг дөлгөөн байхыг бодном би Сутай хайрхан уул бид хоёр ихэр амьтай Сутай хайрхан уул бид хоёр ихэр нүдтэй Сутай хайрхан уул шигээ холыг үзэхийг хүснэм би Сутай хайрхан уул шигээ алсыг бодохыг зорином би Сутай хайрхан уул шигээ харуул байхыг хичээнэм би Сутай хайрхан уул бид хоёр ихэр зүрхтэй Сутай хайрхан уул бид хоёр ихэр зүрхтэй Сутай хайрхан уул шигээ эрдэмлэг байхыг хүснэм би Сутай хайрхан уул шигээ эрхэмсэг оршихыг хичээнэм би Сутай хайрхан уул шигээ энгүүн байхыг зорином би Сутай хайрхан уул бид хоёр ихэр зүрхтэй Сутай хайрхан уул бид хоёр ихэр заяатай Сутай хайрхан уул шигээ алдартай байхыг хүснэм би Сутай хайрхан уул шигээ аялгуутай амьдрахыг хичээнэм би Сутай хайрхан уул шигээ амгалан байхыг зорином би Сутай хайрхан уул бид хоёр ихэр заяатай Сутай хайрхан уул бид хоёр ихэр тавилантай Сутай хайрхан уул шигээ өнөр байхыг хүснэм би Сутай хайрхан уул шигээ баян байхыг хичээнэм би Сутай хайрхан уул шигээ үүрд үлдэхийг зорином би Сутай хайрхан уул бид хоёр ихэр тавилантай. 2007.02.05 . 20

ТЭНГЭРТ ОЙРХОН СУТАЙ НУТАГ Саранд ойрхон Сутай минь Сутай минь Санаанд дандаа үр минь үр минь Сансарт элэгтэй Хайрхан минь, Хайрхан минь Санахын заяатай нутаг минь, нутаг минь Наранд ойрхон Сутай минь, Сутай минь Намайгаа гэсэн ээж минь, ээж минь Намар иссэн айраг минь, айраг минь Насны хайлан хань минь, хань минь Үүлэнд ойрхон Сутай минь, Сутай минь Үйтэн хуар хангай минь, хангай минь Үйлснь өөдөө түмэн минь, түмэн минь Үнэнч амьтай сэтгэл минь, сэтгэл минь Тэнгэрт ойрхон Сутай минь, Сутай минь Тэрмэн дээлтэй аав минь, аав минь Тэлмэн жороо хүлэг минь, хүлэг минь Тэргэл одтой заяа минь, заяа минь. 2000.02.18 АРГАГҮЙ НУТГАА САНАЖ ДЭЭ БИ Асгат Сутай хайрхан минь Алсаас дүнхийж харагдлаа Амгалан байж чадсангүй би Анисга минь чийгтэй золголоо Аргагүй нутгаа санаж дээ би Ай хөөрхий минь дээ Аргагүй нутгаа санаж дээ би Торгон цэнхэр нутаг минь Тосоод өөдөөс тэвэрлээ Торгоож хоргоож барсангүй би Тогоо нэрээд мэлмэрлээ би Тоонот нутгаа санаж дээ би Ай хөөрхий минь дээ Тоонот нутгаа санаж дээ би Догшин дагшин Алтай минь Дотор засаж аргадлаа 21

Догдлон догдлон омойтлоо би 2007.11.04. Доголон нулимс унагалаа би 2001.06.01 Домогт нутгаа санаж дээ би Ай хөөрхий минь дээ Домогт нутгаа санаж дээ би СҮҮТЭЙ НУТАГ СУТАЙ Алтай гэдэг сайхан уулсын Алтан хоймор нь Сутай юм уу Сүмбэр сутай нутаг минь Сүүтэй хатан энгэртэй юм уу Сутай нутаг сүүтэй еэ хө Сүүтэй нутаг Сутай яа хө Мянган нугын сайн эрчүүл Мөнгөн Сутайд авшиг хайрлана Зуун сумын сайхан ээжүүд Зулайд нь залбирч цацлаа өргөнө Сутай нутаг сүүтэй еэ хө Сүүтэй нутаг Сутай яа хө Монгол хэмээх сайхан орны Молор уулс нь Сутай юм уу Сүндэр Сутай нутаг минь Сүүтэй мөөм шиг ивэлдэг юм уу СЭРҮҮН СУТАЙН СЭВШЭЭ Ариун далай агаар нь Мөнхийн уснаас ч илүүтэй Алтайн дагшин сэлгээ нь Мөрөн голоос ч сэрүүтэй Ааа аа ааа Мөрөн голоос ч сэрүүтэй Хангал цагаан царамд нь Хайлан дуулан өслөө дөө Хайрхан Сутайн цайдамд нь 22

Хайрлаж дурлаж жаргалаа даа Ааа аа ааа Хайрлаж дурлаж жаргалаа даа Эмнэг цэнхэр салхинд нь Эрхэлж исгэрч өслөө дөө Энгүүн Сутайн сэвшээ нь Иссэн айргийн амттай даа СУТАЙ ХАЙРХАН Цаст хайрхан Сутай минь Цагийг эзэлсэн бурхан уул Цадиг буян, хишиг хурсан Цагаан тэргүүнтэй лам уулс Уулсын хайлан хүн уул Уран босоо бөх уул Завилж суусан Чингис уул Залаат Алтайн Хаан уул 2000.08.02. СУТАЙ НУТАГ МИНЬ Сутай уулынхаа энгэрээс Ивэлсэн сүү Зүйлийн гол минь Сутай уулынхаа өврөөс Ихэрлэсэн сувд Тонхил нуур минь Төөрч төрсөн эзийг эдэлсэнгүй би Төрж өссөн азыг амталлаа би Сутай уулынхаа хормойд нь хө Элбэрсэн согоо хань минь юмаа хө Сутай уулынхаа хойморт нь хө Эрхэлсэн янзага үр минь юмаа хө Хайраа голох эзийг эдэлсэнгүй би Ханиа олох азыг амталлаа би Сутайн сүндэр хайрханаа Аргадсан Чингис аав минь юмаа хө Сутайн сүмбэр хайрхандаа Жаргасан Өүлэн ээж минь юмаа хө 23

Төөрч төрсөн эзийг эдэлсэнгүй би 1998.04.20. Төрж өссөн азыг амталлаа би 2000.07.13 СУТАЙ НУТАГ МИНЬ Тэнгэрийн нүдэнд тормойсон Сутай нутаг минь Төрийн мэлмийд тодорсон Суутай түмэн минь Одод нь тэнгэртээ багтдаггүй Сутай уул нутаг минь Одон нь энгэртээ багтдаггүй Суутай түмэн минь Цэцэг нь ууландаа багтдаггүй Сутай нутаг минь Цэцэн нь улсдаа багтдаггүй Суутай түмэн минь Хүмүүн нь алмай өнждөггүй Сутай нутаг минь Хүүхнүүд нь гэртээ өтөлдөггүй Суутай түмэн минь СУТАЙ САЙХАН НУТАГ Сутай сайхан нутгаа хө Суугуул ард нь жаргалтай Сураг анир нь өлзийтэй Сувай согоо шаргачинтай Сутай сайхан нутгаа хө Сайхан нутаг Сутай даа Сар даа нэг саатахсан Сутай сайхан нутгаа хө Сүндэр сүндэр уулстай Сүүмэн сүүмэн заяатай Сутай сайхан нутгаа хө Жишиг нь үгүй нутгаа Жилдээ нэг морилохсон 24

Сутай сайхан нутгаа хө Сумаас суманд цуутай Суутан суутан түмэнтэй Судар судар цадигтай Сутай сайхан нутгаа хө Царамт сарьдаг Сутай даа Цагаан сараар золгохсон МИНИЙ УУЛ Миний уул мэргэн уул аа Мэлмий нээсэн цэцэн уул аа Мичид болзом сүмбэр уул аа Мээм шиг ургаа сүүтэй уул аа Миний уул нөмөр уул аа Мянган айлын зуслан уул аа Дөрвөн суманд өлзий уул аа Дөшин дөлгөөн дулаан уул аа Буурал Богд бурхан уул аа Буян хишгийн ундарга уул аа Бурам жимсээр баянхан уул аа Буга согоогоор өнөрхөн уул аа Аа аа аа Буга согоогоор өнөрхөн уул аа Сутай хайрхан миний уул аа Суугуул түмэндээ алтан уул аа Суутай дуутай ганган уул аа Суварга тахилгатай Монгол уул аа Аа аа аа Суврага тахилгатай Монгол уул аа 25

НАМАЙГ ИРСНЭЭС ХОЙШ СУТАЙ НУТАГ МИНЬ Намайг ирснээс хойш Сутай нутагт минь зун болсон гэнээ Настан буурлууд тэгж хэлж байна Найрагч хүү нь нутагтаа шижир хур болж дээ Намайг ирснээс хойш Сутай нутагт минь хүүхнүүд гангарах болсон гэнээ Найз нөхөд жиг жуг гэлцэж байна Найрагч хүү нь нутагтаа бага наадам болж явж дээ Баяр цэнгүүн болж явж дээ Намайг ирснээс хойш Сутай нутагт минь бүсгүйчүүл Сүү саалиа сүрхий базаасан гэнээ Наргиан болгож хүмүүс чихэнд шивнэж байна Найрагч хүү нь нутагтаа урам ухаан болж заларч дээ Удмаа сэргээх өглөө болж морилж дээ Намайг ирснээс хойш Сутай нутагт минь хүмүүс дуулах нь дэндсэн гэнээ Надад ялдам хашрууд үг цухуйлгаж байна Найрагч хүү нь нутагтаа иссэн айраг болон саатаж дээ Ихэр хуур болон жаргаж дээ Зохиолч хүүгээ ирснээс хойш Сутай нутаг минь Зовлон жаргал хайлан хүмүүн түм бум болсон гэнээ Зон олон минь догдолж байна Зохиолч хүү нь нутагтаа оч од болон гялалзаж дээ Онгодоо гялбаа болон цахилж дээ. 26

АЛТАЙ СУТАЙ ХОЁР МИНЬ Уулсын урлан Алтай ханаасаа Усны тунгалаг нь Сутайн сугаасаа Улсын ууганчуул Алтайн чигээсээ Ухаантны олон нь Сутайн зүгээсээ Ай хө зээ хө Цаст Алтайн нутагт минь Цөст хүмүүн жаргадаг юм. Ардын араншин нь Алтайн цармаасаа Амрагийн царайлаг нь Сутай уулаасаа Адууны ардаг нь Алтайн бэлээсээ Айргийн сайхан нь Сутай тоонотоосоо Ай хө зээ хө Цаст Алтайн нутагт минь Цөст хүмүүн жаргадаг юм. Байгалийн сайхан нь Алтайн энгээсээ Баялгийн арвин нь Сутайн гүнээсээ Дэлхийн гоёл нь Алтай нутаг юмаа хө Алтайн чимэг нь Сутай хайрхан юмаа хө Ай хө зээ хө Цаст Алтайн нутагт минь Цөст хүмүүн жаргадаг юм. 27

ХОНИН ЦАГААН СУТАЙ ХАЙРХАН МИНЬ Сувдан хэлхээ холбоотой Сувраган уулстай Алтай минь Сувай шаргачин тонгочсон Суутай дуутай хангай минь Өндгөнд минь шургасан Өргөсөнд нь би дуртай Монгол эх орон минь Өвдөгийг минь шалбалсан Чулуунд нь би хайртай Монгол эх орон минь Өлмийг минь аргадсан Цэцгэнд нь би дуртай Монгол эх орон минь Өвчүүг минь алгадсан Салхинд нь би хайртай Монгол эх орон минь Ардын ухаан анхилсан Алтан говь нутаг минь Андын нүд бүлтэрсэн Атар онгон талууд минь Сувдан хэлхээ холбоотой Сувраган уулстай Алтай минь Сувай шаргачин тонгочсон Суутай дуутай хангай минь Хоргодож амьдрах заяатай Хоргой торгон эх орон минь Холдох тусам ойртдог Ховор сайхан нутаг минь Сувдан хэлхээ холбоотой Сувраган уулстай Алтай минь Сувай шаргачин тонгочсон Суутай дуутай хангай минь 2008.07.16. 28

ЦАГААН УУЛ МИНЬ Хөөрсөн сүү шиг булаг уул минь Хөлгөн судар шиг уул минь Төрийн тахилгат Сутай уул минь Түшиж амьдрахаас аргагүй уул минь Аа аа аа Түшиж амьдрахаас аргагүй уул минь Хөмсгөн сар шиг холын уул минь Хөөрхий үрс шиг ойрхон уул минь Манай нутгийн шилтгээ уул минь Магтаж явахаас аргагүй уул минь Аа аа аа Магтаж явахаас аргагүй уул минь Хунгийн чуулган шиг цагаан уул минь Хуримын бэр шиг гэгээн уул минь Дуулга нь цаллаг Сутай хайрхан минь Дуулж суухаас аргагүй нутаг минь Аа аа аа Дуулж суухаас аргагүй нутаг минь 2008.08.18. НАС МИНЬ ЦААШИЛНА, НУТАГ МИНЬ НААШИЛНА Нас минь холдож цаашилна Нутаг минь ойртож наашилна Нуулгүй хэлэхэд би Нутгаасаа холдож одсон Тормон насандаа би Тоонот гэрээсээ гарсан Дэлгэр нугын уснаасаа Дээжилж аягалж уусан Сутай хайрхан уулаасаа Сумын төв рүү зүглэсэн Унаган төрөлх Ховдоосоо Улсын дэвжээнд зодоглосон Амгалан хилээр алхаж 29

Алтан Москваг зорьсон Гэгээн алсад одсон минь буруугүй Гэнэн ч юмуу хэрсүү ч юмуу хүслэн минь буруугүй Эрдмийн мөр хөөсөн минь буруугүй Энд тэнд тэнэсэн минь буруугүй Нас минь холдож цаашилна Нутаг минь ойртож наашилна Сутай нутгаа эрхгүй санана Суусан ч боссон ч санана Буурал Богдоо аргагүй санана Булган хошуугаа эрхгүй санана Дэлгэрийн рашаанаа аргагүй санана Дээдсийн нутгаа би эрхгүй санана Нас минь холдож цаашилна Нутаг минь ойртож наашилна 2005.04.03. ЦАСТ СУТАЙН АРАНШИН Олон түмэн нутгийнхан сүсэлдэг Онгон Сутай уул юм сан Онгоц хүртэл тойрч нисдэг Оргил цагаан сарьдаг юм сан Тэнүүлч болгон зүглэдэггүй Тэнгэрийн харьяат уул юм сан Тэнхээ нөмөр нүнжиг нь Миний сэтгэлд амилдаг сан Чогчого шувууны мөр гараагүй Цаст Сутай уул юм сан Чонын харц ч хальтирмаар Цавчим цагаан царамтай юм сан Алмас гөрөөс л амьдармаар Алтайн цаст уул юм сан Ардаг догшин араншин нь Миний л цусанд цалигдаг сан Цаатан түмэн л хоргодмоор Цаст Сутай уул юм сан Цаа буга нь ч чичирмээр 30

Цадиггүй хөх салхитай юм сан 1999 .12 .09 Жижиг жигүүртэн жиргэхгүй Цаст Сутай уул юм сан Жихүүн хөх салхи нь Миний л цусанд исгэрдэг сэн Г.Чардаг /МЗЭ-ийн шагналт, яруу найрагч/ СУТАЙ Өглөөн наран хамгийн түрүүнд Зүтгэж золгосон Оройн наран хамгийн сүүлд Зүүгдэж жаргасан Наранд ноолуулсан өвөө уул Арван зүгийн олноо Рашаанаар ивэлж ундаалсан Алс холын найрагчид Шүлгээ дэлгэж золгосон Хайр түгээж, хайр хүлээсэн эмээ уул Ай Сутай хайрхан минь, та Товойж ургасан газрын хөх Ай цуутай хайрхан минь, та Овойж царцсан тэнгэрийн сүү ХААН УУЛ Буурал богдын тэргүүн нь хө Будан татаад сэрүүхэн дээ Буурал богддоо золговол доо Бурханд тэврүүлснээс өөрцгүй еэ Төрсөн нутгийн минь сүлд уул аа Төрийн тахилгат хаан уул аа Цаст богдын тэнгэр нь хө Цалин мөнгөөр гялалзана даа Цаст богддоо очвол доо Цайлган ээжээс минь ялгаагүй дээ Төрсөн нутгийн минь сүлд уул аа 31

Төрийн тахилгатай хаан уул аа Сутай богдын бэл нь хө Суунаг ногоон өнгөтэй дээ Сутай богддоо мөргөвөл дөө Судар ухаан ааваас минь ялгаагүй ээ Төрсөн нутгийн минь сүлд уул аа Төрийн тахилгатай хаан уул аа ИХ ОВОО Бошгот хааны сэлэмтэй сүнс Нартай хамт эргэж Босоо цагаан уулын сэтэртэй савдаг Салхитай цуг аргадсан Цаст хайрхан өнгө засахын засвар Манж зооглож Хөрст газар цэцгээ дэвсэхийн зуур Ямба гүйцдэг Хадаг яндартай хамба уул Халхын сахиустай хаан уул Ихэсийн цадиг чулуу бүхэнд бичээстэй Эх нутгаа гэсэн торгон сэтгэлтэй зулаатай Их тэнгэрийн хөхөл туг Ээжийн мөөм шиг элгэмсэг үзэгдэх Их монгол эрсийн малгайн залаа шиг сүрлэг харагдах Их овоо газрын сахилтай уул Бурхан болсон буурлууд Одод болж тэнгэрээс таныг ширтдэг Буян хүссэн цацал бүр Цэцэг болж газраас таныг мялаадаг Тэлмэн хөх салхиар нь үнсүүлж гэмээнэ Тэнгэрийн адис хүртжээ гэж бод Луу хээтэй цэцгийн нь үнэрт согтвол Лусын сархадыг зооглолоо гэж сүжиглэ Нар зөв тойрч залбирвал Насны буян тэгширдэг юм гэлээ Сэржим өргөж бурхдыг цайлбал Сэтгэлийн бузар арилдаг юм гэлээ Өрсөн чулуу бүхэнд чинь идээ тавьж 32

Өргөх чулуу бүхэндээ Итгэл өгч Их овоо таньдаа мөргөе. БИ – ЗҮЙЛ Дээлтэй судар шиг өвгөдийнхөө Дэг заасан харцнаас нь далдирч Сүүтэй цөгц шиг эмгэдийнхээ Дээж хайраас нь ухаажиж Дээд үеэс залгаж ирсэн жудгийг барьж Дээд тэнгэрийн наран цаглабар Дэрсний толгойд хатгасан бөөдий шиг Өөрийгөө хэмжиж өрөөлд харагдаж өссөн Би “Зүйл” Сутай богдынхоо цэнхэр салхинаас Сураагүй дууныхаа тансаг аяыг мэдэрч Суман Зүйлийнхээ зөөлөн боргионоос Суугуул нутгийнхаа үлгэрийг чагнаж Өрх нэмж, хүүхэд өсөж Өвгөд унаж газар цөмөрснийг тэндээс дуулж Өр зүрхэн чанад баяр гунигийг хослуулж Өссөн нутгаа зүүд болгондоо дуудсан Би “Зүйл” Сайн яваа нэгийнхээ араас Сүү шиг сэтгэлээ нисгэж омогшдог Саар муу гэж дуулдах ахул Сүүдрээсээ хүртэл нуугдаж чаддаг Нэгэн их уулын чулуу учраас Бие биенээ дагаж урссан, бас ширгэсэн Би “Зүйл” Сүү ихт сарлагийн сүрэг саадаглан Сүүлээрээ тэнгэр арчин үеэрлэхүй Сүү саалийн цаг өөвийн дуутай эхлэхэд Сүүдэр жийсэн хадны чигээс оройн сэрүүн наашилж Нэрмэлд халсан өвгөд “Хөөрхөн халтар”-ыг аялахуй Нэгэн насны гайхамшиг гадаа саравчлан зогссон Хөл саарьтай ч ухаан саарьгүй өссөн Хөдөөний үнэр амтыг буй биенээсээ ханхлуулсан 33

Би “Зүйл” Хонинд явахдаа хорвоотой танилцаж Холын гийчний морийг ойртуулж Алтан гэрэл судар тэврэн ээж минь гэрээ гороолж Аав минь маань уншиж сан уугиулж Бусдын ярианд хошуу дүрэлгүй Буруу ажлыг нүглээр ойлгосон Долоон бурхан манай нутгийн тэнгэрт л байдаг гэж ойлгосон Доодос дээдсийн ялгаа гэдгийг мэдэлгүй өссөн Би “Зүйл” ЗАСАГТ ХАНЫ ЗУЛАЙ ЦАГААН СУТАЙ Монгол Алтайн нурууны эх Мөнхийн цагаан цаст Сутай минь Сүрлэг Алтайн уулсын оргил Сүүн цагаан Сутай минь хө Алтай нутгийн чимэг болсон Алсын алсаас цайран харагдах Аргал угалзын нутаг Амгалан цагаан Сутай минь хө Алтай нутгийн сүлд болсон Алаг цэцгийн чуулган болсон Миний нутгийн сүлд болсон Алаг цэцгийн чуулган минь Миний нутгийн баян Алтай Мянган мянган жилийн түүхт Сутай минь хө Бусдын нутгаас харахад Буурал цагаан Сутай минь хө Зуун зуунд дурсагдах Зулай цагаан Сутай минь хө Газрын холоос цайран харагддаг Гангар цагаан Сутай уул минь хө Ганцхан насанд заяагдсан Ганган цагаан Сутай минь хө Зүүрмэглэх нойронд харагддаг Зүйлийн эх Цаст уул минь хө Зүйлийн голын Зулай цагаан Сутай минь хө 34

Сүрлэг Алтайн уулсын оргил Сүүн цагаан Сутай минь хө Уул уулын дундаас онцгой тогтсон Уран цагаан Сутай минь хө Монгол Алтайн сүлд болсон Мөнхийн цагаан Сутай минь хө Зуун зуунд дуурсагдах Засагт ханы Зулай цагаан Сутай минь хө Монгол Алтайн мөнгөн дуулгат Сутай Мөнх цагаан цаст уулын Мөнгөн сувд Мөнхийн рашаан Усан зүйлийн гол минь хө..... Н.Сэсээр /МЗЭ-ийн гишүүн, яруу найрагч, орчуулагч/ СУТАЙГАА БУЛААЛДАХУЙ ДОР ТӨРСӨН ШҮЛЭГ Дөрвөн зүгийн учрал дээр юм шиг Дөрвөн зүгийн уулзвар дээр Цагийг эзлэнхэн суниах Цаст цагаан Сутайгаа бид “Манайх....”, “Танайх....” гэж Маргах бас дуртайсан Магад үнэнийг хэлэх юм бол Тэр чинь тэнгэрийн уул Магадгүй хэтрүүлж хэлэх юм бол Тэр чинь сансрын уул Аавын хүү эцгээрээ овогловч Авьяас нь ард түмнийх байдаг шүү Алдартан эх орноосоо хаяглавч Агуу суу нь асар орчлонд түгдэг шиг Сутай хайрхан Харьяалалгүй уул юм Цуутай алдар нь Хаяа хол уул юм Бэлийнх нь чулуун дээр Хөлд орсон ч бай, хамаагүй Сутай хайрханыг 35

Өөрийн уул гэж боддог Цуутай алдрыг нь л Өргөж харин яваг... Цагийг эзэлсэн Цаст цагаан Богд минь, Цагийг эзэлсэн Цаглашгүй их бодол минь, Та Хөх тэнгэрийн уул Та Хөлгүй их сансрын уул Тийм болохоор, Манай ч уул, танай ч уул Тийм болохоор Миний ч уул, чиний ч уул Хүмүүн бидний Хүслийн уул.... СУТАЙД ИЛГЭЭХ ШҮЛЭГ Миний төрсөн Алтай нутгийн Мэлмий дүүрэн өнгөлөг магнай Мишээх нарны алтан цацраг Мэндлэн золгох ууган манлай Сутай хайрхан сульдам холоос Сүртэй гэгч дүнхийж харагдана Сэтгэл зүрхэнд үүрд хоногшино Ууландаа хайртай нутгийн ардууд Уураг болсон цайгаа дээжилж Тэнгэрийн сайхныг зөгнөн авчрах Тэр л ууландаа өргөн байгаа Харийн газар хүний нутагт Урийн шувуу шиг дуулж явахдаа ч Аав, ээж, Сутай гурваа би Ав адилхан хайрлаж сурсан юм Энэ л гурваа хамтад нь Эх орноо гэж ухаардаг юм Зундаа ч өвөлдөө ч нэг л зангаараа Дүнхийж байдаг 36

Домогт Алтайн цагаан залаа Зулай цагаан Сутай уул минь Нүүгэлтэх алсаас Нүдний үзүүрт харагдаж Нутаг усаа гэсэн Зүрх сэтгэлд хайрлагдаж байсан цагт Оломгүй далай шиг хүний амьдралд Огтхон ч би газардахгүй Жин үдийн нар ч Жавартай оройд нь халтирч Жигүүрэндээ хүчтэй шувуу ч Дээгүүр нь нисэхдээ халширч Уул говийн өвгөчүүл Цаст богд хэмээн шүтэж Ус нутгийн ардууд Нас буянаа даатгаж явсан Сутай уулын Мөнгөн ганжир шиг тэргүүнд Сумын хэдэн залуучууд Морьтойгоо гарсан удаатай Ш.Цоодол /МЗЭ-ийн гишүүн яруу найрагч, сэтгүүлч/ АЛТАЙН СҮМБЭР СУТАЙ Алтайн сүмбэр Сутай минь Алсаас айлсан тослоо доо Азай буурал ээждээ би Айлчлан очоод л золгоно доо Тосоод угтсан ээжийнхээ Тохойг өргөөд мэхийнэ дээ Хайр хүссэн сэтгэлээрээ Хацраа өгөөд үнсүүлнэ дээ Хорвоогийн зүмбэр Сутай минь Холоос айлсан угтлаа даа Хонгор хайртай ээждээ би Хослон очоод золгоно доо Тосоод угтсан ээжийнхээ Тохойг өргөөд мэхийнэ дээ 37

Хайр хүссэн сэтгэлээрээ Хацраа өргөөд үнсүүлнэ дээ Санаанд ойрхон Сутайдаа би Саадгүй яваад очлоо доо Тосоод угтсан ээжийнхээ Тохойг өргөөд мэхийнэ дээ Хайр хүссэн сэтгэлээрээ Хацраа өгөөд үнсүүлнэ дээ Ц. Даваадорж СУТАЙ ХАЙРХАН Дэндүү холоос санагалзахдаа сүслэн залбирдаг Дэргэд нь очоод нэрийг нь цээрлэдэг Цаст Богд их ууландаа Цантаж хонолоо, даарсангүй ээ Нар унасан Хүйсийн цэнхэр говьд шатах шахаж явахад Надад хажууд юм шиг харагдахад нь сэрүүцэх шиг болдог Цалин цагаан Сутайгаа би Цагийн уртад санасан болоод тэр ээ Тэнгэр аргамжсан газрын хаан Сутайгаасаа Тэнхэл авсандаа буцах гэж яарсангүй ээ Будан дунд нь шүлгээ уншиж хонолоо Буцалсан цай сэтгэл хоёрынхоо дээжээс тахил өргөлөө 1994 он 38

М.Цагаан /Яруу найрагч, сэтгүүлч/ 1969 он СУТАЙ Хайрхан Сутай минь Хан тэнгэрийг мөрлөх гэж Хаш мөнгөн дуулгаа нөмөрчихөө юу гэмээр Хаа холоос сүндэрлэнхэн Саа татан гялалздагсан Бууралхан Сутай минь Бүрхэх үүлэнд баригдан Бүртийх ч үүлгүй болчихов уу даа гэтэл Бүүр дээгүүр нь өнгийж Бүргэдийн зулай шиг цайлалздагсан Сутай минь Дээд тэнгэрийн Дэр цагаан Жинтүү билээ л Дэвэх хунгийн Дэл цэгээн жигүүр билээ л Сутай минь Харахад сүртэй Ханхар эр Халдашгүй Хэдэр зогсож Хэт хутга Хэм зүүлтээ агссан шиг Хэц өндрөөсөө Арзайн савсуулнам Өөгүй мөлгөрхөн Өвгөн магнайт Сутай минь Өөргүй сэтгэлээр Өвлөн нандигнах үзэсгэлэнтэй билээ л 39

ЦАСТ СУТАЙН ДУУЛАЛ Олон бээрээс цайлзаад байна 1971.06.01. Оргил цагаан Сутай юу даа хө Очих хүсэл бадраад байна Ойр дассандаа тэрүүдээ хө Харааны газраас сүндэрлээд байна Хангайн дүртэй Сутай юу даа хө Харих сэтгэл яараад байна Хамгаас дотно нутгуудаа хө Мөсөн дуулга нь тэнгэрт байна Мөнгөн буурал Сутай юу даа хө Мөрөөдөл болон санагдаад байна Мөрөө үлдээсэнд тэр үү дэ хө Өр зүрхэнд уяатай байна Өвгөдийн идээшсэн Сутай юу даа хө Өөриймсөг сэтгэл төрөөд байна Өвлөж үлдээх нутаг уу даа хө. И.Содномжамц /МЗЭ-ийн гишүүн, яруу найрагч/ СУТАЙ ЦАГААН УУЛ Алтай Хангай говийн омог цагаан тэргүүн Аялгуут морин хуурын ороо цагаан онгод Алс газраас санагалзах сэтгэлийн ганцхан алдрай Амь биеийн минь хэлтэрхий миний ганцхан хань Хангай говийн түшиг тэнгэрийн цагаан Сутай Харгуй холын баримжаа газрын цагаан суварга Харь нутгаас санагалзах зүрхний ганцхан алдрай Хань биеийн минь тасархай миний ганцхан хань Уул уулын дээгүүрх үүлэн цагаан Сутай Ус нутгийн хүмүүсийн хийморийн цагаан сүлд Ухаан бодолд минь уяатай сэтгэлийн ганцхан алдрай Учрал ерөөлийн зангилгаа миний ганцхан хань 40

Д.Сэрээтэр /МЗЭ-ийн гишүүн яруу найрагч, сэтгүүлч/ НОМХОН ДӨЛГӨӨН СУТАЙ Хаа холоос Сутай уул тандаа ирлээ Харанхуйлж будран хөмсгөө зангидсангүй Харах нүд хужирлан инээмсэглэлээр угтахдаа Хан буурал аавтай минь төстэй санагдлаа Таны өвөр дээр өдөржин эрхлэв Тагш сархдаар нанчид өргөв Таталган бичих найргийн онгодоо сэргээв Таалалдаа нийцүүлэн дуулалдаж хөгжилдөв Дуулсан дундаа таныг л магтлаа Дуурсан унших шүлэгтээ таныг л шагшлаа Дурсгалын зураг татуулж тантай мөнхөрлөө Дуулим хорвоод азтай яваагаа мэдэрлээ Тэргүүн мөнгөн Сутай уул минь та Тэнгэрлэг сайхан аав уул байна Тэртээх алсын Юмын булгийн дэнжийнхэн Тэнгэрийн араншинг танаар танддаг даа Дээд тэнгэрийн уул таныхаа Дэргэд очно уу гэхээс зулай дээр гишгэхгүй Дээдэлж бишрэн сөгдөж мөргөнө үү гэхээс Дэмий ярьж басамжилж маргахгүй Эрт цагаас улбаатай домгийн цэнхэр уул тандаа Ээжүүд цацлаа өргөдөг нь учиртай Өргөсөн цацлын сүү нь дусал дуслаар нэмэгдэж Өндөр таны тэргүүн дээр тогтдог юм байна Нарны цамхаг Сутай нартад ганцхан боловч Найрагч бүхэн өөр өөрийн Сутайтай Надад ч бас оюуны Сутай уул байна Миний Сутай номхон дөлгөөн Сутай 41

Д.Ерөөлт /шүлэгч/ СУТАЙ Бурхан мэт доороосоо гэрэлтсэн Их уул-Сутай Бөхөлзөх өвс нь маань шивнэсэн Монгол нутгийн Утай Я.Бүрнээбаатар /МЗЭ-ийн гишүүн, яруу найрагч/ ХААН УУЛ Монгол Алтайн нурууны Онгон буурал зулай Морьтон өвгөд дээдсийн Онголж сүсэглэдэг Сутай Ханагар Алтайн уулсын Хаан уул Сутай Халх даяар алдартай Хан уул Сутай Сүрлэг өндөр уулсын Сүмбэр цагаан зулай Сүсэгт түмэн ардын минь Сүлд нь болсон Сутай Мөнх цагаан зулай Мөсөн хуягт нөмрөгөө Мөддөө тайлахгүй Сутай М.Даваадорж /шүлэгч/ БИ СУТАЙ БОГД Би уул юм байна Битүү цагаан цасаар тэргүүнээ гоёсон Бөглүү алсын аялгуу чагнан баясах Бүлээн тэнгэрийн дор од ширтэн орших Би уул юм байна Буйд алсхан уулсын Эцэг цагаан уул 42

Бүүвэй аялсан эхийн сэтгэл шиг Сүүтэй танхил уул Бүлтгэр жаахан үрсийн сөгдөж мөргөдөг Богд цагаан уул Бүүр холын түүхийг өртөөлсөн Бодь үнэн уул Би уул юм байна Алс холоос мөнгөн зулайга гайхуулсан Алтайн хөх харчуулын хийморь онгодыг сэргээсэн Аагим халууны цангааг тайлан цайрах Аглаг өндөр уулсын тэргүүн шүтээн би Сутай Богд Б.Авирмэд /шүлэгч/ МИНИЙ СУТАЙН ЗУН Бужигнасан цас, Сутай уулын буурал тэргүүн дээр бударна Бутарсан мөндөр, хавийн уулсын хадат оргилд бөмбөрдөнө Шаагисан борооны дуслууд хөндийн талыг дүүрэн шуугина Шуугисан үер нийлэн говийн адаг руу уралдана Тийм дээ Зундаа л буулгасан миний Сутай Дөрвөн цагийн эргэлтэнд Зүрхэндээ шившсэн миний Сутай Шинэхэн цас захаасаа, зуны наранд сэмжирнэ Хэнзхэн яргуй дороос нь, хаврын уриар амьсгална Хайлбар цасны ус судаг даган жирэлзэнэ Харзалсан хүйтэн булаг цасан доороос бургилна Тийм дээ Зуны дунд сардаа Дөрвөн улиралтай миний Сутай Зүмбэрлэх ноён оргилдоо Мөнхийн өвөлтэй миний Сутай Хунх даган мушгирсан ногоо цэцгэн шигтгээт хуар Бэлд зуссан айлууд эмжээр зохисон мөнгөн товч Гэрт авсан дууны шуранхай цуурай хадаан оргилд хүрнэ Говьд ургасан хөх таана буурал болтлоо атаархана Тийм дээ Хөхөөн дуутай зуныг Хөр цасандаа эгшээсэн миний Сутай Хавар намар хоёртойгоо Хамтдаа л зуссан миний Сутай 43

Х.Шагдар / бэлтгэл хурандаа, цэргийн түүхч, доктор/ СУТАЙ Үр наддаа Үргэлж бодогдоно, цаст Сутай минь Хаа хол явсан ч Хажууд юм шиг харагдана, сүлд Сутай минь Оргил манхан мөрөн дээр чинь Одот тэнгэр тогтож байдаг юм Тэнгэрийг уул өргөж оршдог юм Тэгж бодохуй Сутайн салхи судсаар шуурна Бодох бүрийд Болжморхон наддаа бүргэдийн даль хайрлана цаст Сутай минь Бодлоос салдаггүй ийм уулгүй хүн Бүдэрч гэмээнэ босч чаддаггүй нь лавтай, сүлд Сутай минь 1989 он Москва Б.Даваацэрэн /шүлэгч/ СУТАЙ ХАЙРХАНДАА ӨРГӨХ ҮГ Холын холоос цайвалзсан хайрхан уултайгаа золгоё Хонгор сэтгэлийн догдлолоор холбож шүлэглээд үзье Хүний ухаан бодлын онгод хийморь дуудсан Хүйлэн цэнхэр Алтайн онгон буурал тэргүүн Хүсэл цуцам сүмбэр усан болор Сутай минь Хөх мөнгөн тэнгэрт сувдран цайрч харагдана Хөвөн цагаан үүлсийг сүвлэн наадаж үзэгдэнэ Хөдөө сайхан нутгаа зорин ирэх хүүгээ Хүлээж ядан дэнслэхдээ зуун бээрээс өндөлзөнө Зовлон жаргал таниагүй ааглуу гэнэн насанд Зориг санаа шулуудан алс холыг зориход Бяцхан үрдээ зовнисон үүлэн сүүдэрт харцаар Будан манан дундаас ерөөл дэвшүүлэн үдсэн Буянт хонгор эхийн алтан сайхан хэвлий Бодол саруул эцгийн ариун тунгалаг мэлмий Болор мөнгөн Сутай минь амархан сайн байна уу? 44

Буурал малчны удам борхон хонгор хүү нь Хүүхэд ахуй цагийн гэнэн томоогүй ааштай Хийж мэдэхээр дульхан гэрээс гарснаа бодвол Харгуй замын бартаанд хал үзсэн буурьтай Хазгай гишгэн хальтарвал түмнээн түших ухаантай Хатуу зөөлөн алинд ч түвшин нэгэн сэтгэлтэй Халамжит төрийн ивээлд тэнүүн жаргалтай явна Мичид марал одтой оргил булаалдан зэрэгцэж Магтаал ерөөл дуутай олон зуунд алдаршсан Мөнхийн урт настай сүүн цагаан хайрхан Мэхийн хүндлэх заяатай усан болор Сутай минь Зол жаргал мөрөөдсөн зоргоор танхил үр нь Зон олноон хайрлах зөв мэргэн бодол Зүрхэнд баттай цохилсон залуу халуун насандаа Ядуу хэнзхэн ч гэсэн өөрийн дуутай явахаар Яруу найргийн эмнэгт уурга шидлэн байна Хиргүй тунгалаг мэлмийгээр унаган хүүгээ шинжээд Яндашгүй сүмбэр оргил шигээ урам ухаан хайрла даа Уул таныхаа тэргүүн шиг уужим цагаан сэтгэлээр Улс түмнээн би уяраан дулж явъя даа 45