คู่มือแนวปฏิบัติด้านความปลอดภัยในการทำงาน ภาคประมงทะเล

สำ�นักความปลอดภยั แรงงาน กรมสวสั ดกิ ารและคุ้มครองแรงงาน ส�ำนักความปลอดภัยแรงงาน กรมสวสั ดกิ ารและคุ้มครองแรงงาน ที่ปรึกษา นายอาทติ ย์ อสิ โม อธบิ ดีกรมสวัสดกิ ารและคุ้มครองแรงงาน นายโชคชยั ศรีทอง รองอธิบดกี รมสวสั ดิการและคมุ้ ครองแรงงาน คณะผจู้ ดั ท�ำ นายดำ� รงค์ เปรมสวัสดิ์ ผู้อ�ำนวยการสำ� นกั ความปลอดภยั แรงงาน นางสาวสวุ ดี ทวสี ุข ผูอ้ ำ� นวยการกลมุ่ งานพัฒนามาตรฐานความปลอดภยั แรงงาน นายณัฐชยวศั สงวนไชยกฤษณ์ นักวชิ าการแรงงานช�ำนาญการ นางกษมา ศรมี งคล นักวิชาการแรงงานชำ� นาญการ นางสาววนดิ า ศรทอง นกั วิชาการแรงงาน

แนวปฏบิ ตั ิ ดา้ นความปลอดภัยในการท�ำ งานภาคประมงทะเล ค�ำน�ำ เนื่องด้วยสถานการณ์ด้านแรงงานในอุตสาหกรรมอาหารทะเลของไทย ได้รับความสนใจจากหนว่ ยงานภาครัฐและจากภาคเอกชนต่างประเทศ ซึง่ การ ดำ� เนนิ การด้านความปลอดภยั อาชีวอนามยั และสภาพแวดล้อมในการทำ� งาน เปน็ สว่ นสำ� คญั สว่ นหนง่ึ ในการดแู ลแรงงานใหเ้ กดิ ความมนั่ คง และมคี ณุ ภาพชวี ติ ทด่ี ี เพื่อให้ผู้ท่ีมีส่วนเก่ียวข้องมีข้อมูลเกี่ยวกับลักษณะการท�ำงานประมง และทราบแนวทางในการด�ำเนินการเพื่อให้เกิดความปลอดภัยในการท�ำงาน ภาคประมงทะเล กรมสวัสดิการและคุ้มครองแรงงานจึงได้จัดทำ� แนวปฏิบตั ดิ า้ น ความปลอดภยั ในการทำ� งานภาคประมงทะเลฉบบั นข้ี นึ้ โดยแตง่ ตงั้ คณะท�ำงาน ซึ่งประกอบด้วยบุคลากรจากหน่วยงานทเ่ี กี่ยวขอ้ ง เช่น องคก์ ารแรงงานระหว่าง ประเทศ กรมประมง สมาคมประมงแหง่ ประเทศไทย อาจารย์จากภาคสถาบัน การศกึ ษา สำ� นกั ความปลอดภยั แรงงาน ศนู ยค์ วามปลอดภยั แรงงานพน้ื ที่ เปน็ ตน้ โดยรวบรวมข้อมูลจากการด�ำเนินการของคณะท�ำงานน�ำมาเรียบเรียงจัดท�ำเป็น แนวปฏิบัตินี้ขึ้น ซึ่งเนื้อหาของแนวปฏิบัติน้ีประกอบด้วยสถานการณ์ด้าน ความปลอดภัย อาชวี อนามยั และสภาพแวดลอ้ มในการทำ� งานภาคประมงทะเล ลกั ษณะการทำ� ประมงของประเทศไทย องค์ประกอบเรือประมงพาณิชย์ ขัน้ ตอน การทำ� งานประมง ตัวอยา่ งการคน้ หาอนั ตรายและมาตรการในการป้องกันและควบคุม อันตราย และข้อก�ำหนดด้านความปลอดภยั อาชีวอนามัย และสภาพแวดลอ้ ม ในการทำ� งาน เพอื่ ใหน้ ายจา้ งสามารถนำ� ไปปฏบิ ตั เิ พอ่ื ใหเ้ กดิ ความปลอดภยั บนเรอื ประมง ขอ้ มลู ในแนวปฏิบัตินี้จะเป็นประโยชน์แกผ่ ้ทู ม่ี ีสว่ นเกย่ี วข้องทน่ี �ำข้อมลู ไปใชเ้ ปน็ แนวทางในการดำ� เนนิ การใหเ้ กดิ ความปลอดภยั ในการทำ� งานภาคประมง ทะเล ซงึ่ การดำ� เนนิ การนเ้ี ปน็ การแสดงใหเ้ หน็ วา่ ประเทศไทยมคี วามพยายามใน การยกระดบั การดำ� เนนิ การดา้ นความปลอดภยั อาชวี อนามยั และสภาพแวดลอ้ ม ในการทำ� งานภาคประมงทะเลไทย กรมสวสั ดกิ ารและคมุ้ ครองแรงงาน กันยายน ๒๕๕๖ 1

สำ�นกั ความปลอดภยั แรงงาน กรมสวสั ดิการและคมุ้ ครองแรงงาน ชอ่ื หนังสอื แนวปฏบิ ตั ดิ า้ นความปลอดภยั ในการท�ำงานภาคประมงทะเล ผจู้ ดั พมิ พ ์ ส�ำนกั ความปลอดภยั แรงงาน กรมสวสั ดกิ ารและคมุ้ ครองแรงงาน กระทรวงแรงงาน ๒๒/๒๒ หมู่ ๒ ถนนบรมราชชนนี แขวงฉิมพลี เขตตล่งิ ชนั กรุงเทพมหานคร ๑๐๑๗๐ โทรศพั ท์ ๐ ๒๔๔๘ ๘๓๓๘ โทรสาร ๐ ๒๔๔๘ ๙๑๕๒, ๐ ๒๔๔๘ ๙๑๖๒ www.oshthai.org, e-mail : [email protected] คร้งั ท่ีพมิ พ ์ พมิ พค์ ร้งั ที่ ๑ (กนั ยายน ๒๕๕๖) จ�ำนวน ๑,๐๐๐ เล่ม พมิ พท์ ่ี หา้ งหนุ้ สว่ นจ�ำกดั สามญั นติ ิบุคคลเจ้ียฮัว้ ๓๕๓/๒ ซอย ๒๐ มถิ นุ าแยก ๑๑ ถนนประชาราษฎรบ์ ำ� เพ็ญ สามเสนนอก เขตห้วยขวาง กรุงเทพมหานคร ๑๐๓๑๐ โทรศพั ท์ ๐ ๒๒๗๔ ๘๘๙๘, ๐ ๒๖๙๐ ๖๔๘๒ โทรสาร ๐ ๒๒๗๔ ๘๘๓๑ 2

แนวปฏบิ ตั ิ ด้านความปลอดภยั ในการทำ�งานภาคประมงทะเล สารบัญ ค�ำน�ำ หน้า บทที่ ๑ สถานการณ์ความปลอดภัย อาชีวอนามยั ๗ และสภาพแวดลอ้ มในการท�ำงาน : งานประมงทะเล บทท่ี ๒ การท�ำประมงของประเทศไทย ๑๐ ๒.๑ องคป์ ระกอบทว่ั ไปของเรือประมงไทย ๑๒ ๒.๒ เคร่อื งมอื ประเภทอวนลาก ๑๗ ๒.๓ เครอ่ื งมอื ประเภทอวนลอ้ มจบั ๒๔ บทท่ี ๓ อันตรายและความเส่ียงในการท�ำงานภาคประมง ๓๑ ๓.๑ อันตรายทเ่ี กย่ี วข้องกบั เคร่อื งจักร ไฟฟา้ บนเรอื ประมง ๓๒ ๓.๒ อันตรายท่ีเกย่ี วข้องกบั ความปลอดภยั อาชีวอนามยั ๓๔ และสภาพแวดล้อมในการทำ� งาน ๓๙ ๓.๓ ความปลอดภัยและสขุ ภาพอนามยั อื่นๆ บทที่ ๔ การค้นหาอันตรายจากการท�ำงานบนเรือประมงพาณิชย์ ๔๒ ๔.๑ สาระสำ� คัญของวิธกี ารคน้ หาและควบคมุ อันตราย ๔๓ ๔.๒ ตวั อยา่ งการค้นหาอันตรายสำ� หรบั เรืออวนลากและ ๔๕ เรืออวนล้อม 3

ส�ำ นกั ความปลอดภัยแรงงาน ๖๐ ๖๕ กรมสวัสดิการและคุ้มครองแรงงาน ๖๕ ๖๖ บทท่ี ๕ ข้อก�ำหนดด้านความปลอดภัย อาชวี อนามยั และ ๗๕ สภาพแวดลอ้ มในการท�ำงานส�ำหรับเรอื ประมงพาณิชย ์ ๗๙ ภาคผนวก - แบบฟอรม์ การวิเคราะหง์ านเพ่ือความปลอดภยั - แบบส�ำรวจเพอื่ การปรับปรงุ สภาพความเปน็ อย ู่ และสภาพการทำ� งานของชาวประมงเรอื อวนลอ้ มจบั และประมงประเภทต่าง ๆ - บนั ทึกทา้ ยเล่ม (End notes) - รายนามคณะทำ� งานจัดทำ� แนวปฏิบัตดิ ้านความปลอดภยั ในการท�ำงานในภาคประมงทะเล 4

แนวปฏบิ ัติ ด้านความปลอดภยั ในการทำ�งานภาคประมงทะเล สารบัญภาพ หนา้ ๑๓ ๑๓ ภาพท่ี ๑ ห้องเครือ่ งยนต์เรือประมงอวนลาก ๑๔ ภาพที่ ๒ เครอ่ื งกำ� เนดิ ไฟฟ้าภายในห้องเครอื่ งยนต ์ ๑๔ ภาพท่ี ๓ บรเิ วณทปี่ ระกอบอาหาร ๑๕ ภาพที่ ๔ บริเวณที่พกั ลกู เรอื ๑๕ ภาพที่ ๕ กว้านของเรอื ประมง ๑๖ ภาพที่ ๖ รอกของเรือประมง ๑๖ ภาพที่ ๗ หอ้ งเกบ็ สัตวน์ ำ�้ ๑๖ ภาพที่ ๘ ห้องควบคมุ เรือ ๑๘ ภาพที่ ๙ แผงควบคุมไฟฟา้ บนเรือ ๑๘ ภาพท่ี ๑๐ ลักษณะของเรือประมงอวนลากแผน่ ตะเฆ ่ ๑๙ ภาพท่ี ๑๑ แผ่นตะเฆ่ ๑๙ ภาพท่ี ๑๒ เรือประมงอวนลากคขู่ ณะทำ� การประมง ๒๐ ภาพท่ี ๑๓ เรือประมงอวนลากคู่ (เรอื ปลา) ๒๑ ภาพท่ี ๑๔ ลกั ษณะการทำ� งานของเรอื ลากแผ่นตะเฆ ่ ๒๒ ภาพที่ ๑๕ ลักษณะการท�ำงานของเรือลากคู่ ๒๓ ภาพที่ ๑๖ การกอู้ วน ๒๓ ภาพที่ ๑๗ การคดั แยกชนดิ สัตวน์ ำ้� ๒๔ ภาพท่ี ๑๘ การเก็บสตั วน์ ำ้� บนเรือประมง ๒๕ ภาพที่ ๑๙ การนำ� สตั วน์ ำ�้ ขนึ้ จากเรือประมง ๒๕ ภาพที่ ๒๐ ลักษณะการทำ� งานเครื่องมือประเภทอวนลอ้ มจบั ๒๖ ภาพที่ ๒๑ เรือประมงอวนดำ� ภาพที่ ๒๒ ลกั ษณะของเรือประมงอวนดำ� ทป่ี ระกอบด้วย เสาขนานลำ� เรอื และกว้านหวั เรือ 5

สำ�นักความปลอดภยั แรงงาน กรมสวัสดิการและคมุ้ ครองแรงงาน ภาพท่ี ๒๓ การตกั ปลาขึน้ จากวงอวน ๒๘ ภาพท่ี ๒๔ การเตรียมอวน (วนอวน) ๒๘ ภาพท่ี ๒๕ การนำ� สตั ว์นำ้� ขึน้ บนเรือ ๒๙ ภาพที่ ๒๖ การลำ� เลยี งสัตว์นำ้� ข้ึนทา่ โดยผลักใหเ้ ล่ือนไปทางราง ๒๙ ภาพท่ี ๒๗ การลำ� เลียงสตั ว์น�ำ้ ขึ้นท่าโดยใชแ้ รงงานลูกจ้าง ๓๐ ภาพที่ ๒๘ การคัดแยกสตั ว์นำ�้ บริเวณท่าเรอื ๓๐ 6

แนวปฏบิ ตั ิ ดา้ นความปลอดภยั ในการท�ำ งานภาคประมงทะเล บทที่ ๑ สถานการณค์ วามปลอดภยั อาชีวอนามยั และสภาพแวดล้อมในการท�ำงาน : งานประมงทะเล การทำ� ประมง ถอื เป็นหน่งึ ในสีภ่ าคการผลติ ทีอ่ ันตราย นอกจากการ ทำ� งานในภาคเกษตรกรรม การก่อสร้าง การทำ� เหมอื ง พบวา่ ภาคประมงทะเล มีอัตราของแรงงานเสียชีวิตและได้รับอุบัติเหตุจากการท�ำประมงถึง ๘๐ คน ตอ่ แรงงาน ๑๐๐,๐๐๐ คน๑ หรอื มีแรงงานประมงเสยี ชีวิต ถงึ ๒๔,๐๐๐ คนต่อปี และกว่า ๒๔ ลา้ นคนท่ีไดร้ ับอุบตั ิเหตุตอ่ ปี ซ่ึงตวั เลขดงั กลา่ วมอี ตั ราทส่ี งู กวา่ แรงงานในภาคการผลติ อน่ื ๆ๒ หรอื หากพจิ ารณาจากประเทศทม่ี กี ารทำ� ประมงเปน็ หลกั อาทิ ประเทศสหรฐั อเมริกา พบว่า ระหวา่ งปี ๒๕๔๓ – ๒๕๕๔ มีแรงงาน เสยี ชวี ติ จากการตกเรือจ�ำนวน ๑๘๒ คน (เฉพาะเรอื อวนลาก) สาเหตุสำ� คญั คือแรงงานไม่ได้สวมเส้ือชูชีพ๓ อาจกล่าวได้ว่า อุบัติเหตุและการเสียชีวิตจาก การทำ� งานในภาคประมงมสี าเหตสุ �ำคญั มาจากสภาพการท�ำงานในภาคประมงทะเล ท่ีมีความเส่ียงตอ่ อนั ตราย เช่น ความเหนอ่ื ยลา้ จากการทำ� งานทเี่ กดิ จากช่วั โมง การท�ำงานท่ียาวนาน สภาพตวั เรือ สภาพภมู อิ ากาศทปี่ รวนแปร และอันตราย จากสัตวน์ �ำ้ เป็นต้น ด้วยเหตุผลดังกล่าว ประเด็นความปลอดภัยในการท�ำประมงจงึ กลาย เป็นประเด็นท่ที ั่วโลกและองค์การระหว่างประเทศท่เี ก่ยี วขอ้ ง เช่น องคก์ ารทาง ทะเลระหวา่ งประเทศ (International Marine Organization: IMO) องค์การ อาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติ (Food and Agriculture Organization of the United Nations: FAO) และองคก์ ารแรงงานระหว่างประเทศ (International Labour Organization: ILO) ตา่ งใหค้ วามส�ำคญั ในการสง่ เสรมิ ความปลอดภยั และสุขภาพอนามัยของแรงงานประมง ๑ ILO, The Work in Fishing Convention, 2007 (No. 188): Getting on board, Issues paper for discussion at the Global Dialogue Forum for the 7 promotion of the Work in Fishing Convention, 2007 (No. 188) (15-17 May 2013), GDFWF/2013, Geneva: 2013, p.16 ๒ อ้างแลว้ ๓ http://www.cdc.gov/niosh/topics/fishing/ (accessed on 26 July 2013)

สำ�นักความปลอดภัยแรงงาน กรมสวสั ดิการและคมุ้ ครองแรงงาน ในปี ๒๕๕๐ องค์การแรงงานระหว่างประเทศมีมติใหร้ ับเปน็ อนสุ ัญญา องคก์ ารแรงงานระหว่างประเทศ ฉบับที่ ๑๘๘ วา่ ด้วยการทำ� งานในภาคประมง และข้อแนะฉบบั ที่ ๑๙๙ ว่าด้วยการท�ำงานในภาคประมงทะเล เพอื่ เป็นมาตรฐาน แรงงานสากลส�ำหรบั การทำ� งานในภาคประมงทะเล โดยอนุสัญญาฉบบั ดงั กล่าว ได้ให้ความส�ำคัญกับประเด็นความปลอดภัยและสุขภาพอนามัยในการท�ำงาน โดยส่งเสริมใหร้ ัฐบาลของประเทศสมาชิก ให้มีการบญั ญตั กิ ฎหมาย กฎระเบียบ หรอื มาตรการอ่นื ๆ เพอื่ คุ้มครองแรงงานดา้ นความปลอดภยั และสุขภาพอนามัย ในการท�ำงาน (ข้อ ๘)๔ และได้มีบทบาทในการใหค้ วามช่วยเหลือทางวชิ าการตอ่ รฐั บาลประเทศสมาชกิ เกย่ี วเนือ่ งกับมาตรฐานแรงงานสากล และการส่งเสรมิ การคมุ้ ครองแรงงานในภาคประมงทะเล อาทิ โครงการส่งเสริมและคุ้มครองสทิ ธิ แรงงานข้ามชาติ (The Tripartite Action to Protect Migrant Workers from Labour Exploitation: ILO TRIANGLE Project) ซง่ึ ดำ� เนนิ กิจกรรม ในประเทศแถบอนุภูมภิ าคลุ่มนำ�้ โขง รวมถงึ ประเทศไทย และได้มกี ารด�ำเนิน กิจกรรมท่ีเก่ียวกับการส่งเสริมและพัฒนาแนวปฏิบัติท่ีดีในการคุ้มครองแรงงาน ในภาคประมงทะเล รวมถึงความปลอดภัยและสุขภาพอนามัยในการท�ำงาน ส�ำหรับแรงงานประมง ซง่ึ โดยส่วนใหญ่เป็นแรงงานขา้ มชาติ เป็นต้น กรณีประเทศไทย อุตสาหกรรมประมงทะเลถือเป็นอตุ สาหกรรมหลัก ทที่ ำ� รายไดใ้ หก้ บั ประเทศ และประเทศไทยสง่ ออกสนิ คา้ ประมงเปน็ อนั ดบั ๓ ของโลก คดิ เปน็ มลู คา่ กวา่ ๗ พนั ลา้ นดอลลา่ รส์ หรฐั อเมรกิ า๕ อยา่ งไรกด็ ี ภาคประมงทะเลไทย ประสบปญั หาขาดแคลนแรงงานเป็นอยา่ งมาก และมีการใชแ้ รงงานจากประเทศ เพ่ือนบา้ น เชน่ พม่า และกมั พูชา ซ่งึ โดยสว่ นใหญเ่ ปน็ แรงงานทเี่ ข้ามาอยา่ ง ไมถ่ กู ตอ้ ง โดยมกี ารประเมนิ วา่ แรงงานขา้ มชาตทิ ง้ั ทเ่ี ขา้ มาอยา่ งถกู ตอ้ งและเขา้ มา อยา่ งไม่ถูกต้องในภาคประมงทะเล มีจำ� นวนมากกว่า ๑๕๐,๐๐๐ คน๖ สำ� หรับ การประมงในประเทศไทย อาจแบง่ ออกเปน็ ๒ ประเภทใหญ่ คือ การประมง พืน้ บ้านและการประมงพาณิชย์ ซ่ึงการประมงพาณิชย์จะเปน็ ประเด็นหลักของ ๔ ILO Convention No.188 Work in Fishing 8 ๕ Food and Agriculture Organization of the United Nations. The state of world fisheries and aquaculture 2012 (Rome) ๖ ILO, Employment practices and working conditions in Thailand’s fishing sector, ( Bangkok:2013)

แนวปฏบิ ตั ิ ดา้ นความปลอดภยั ในการทำ�งานภาคประมงทะเล การพัฒนาแนวปฏิบตั ิวา่ ดว้ ยความปลอดภยั อาชีวอนามัย และสภาพแวดล้อม ในการท�ำงานในภาคประมงทะเลฉบบั นี้ เนื่องจากการประมงพาณชิ ยม์ กี ารใช้ แรงงาน จำ� นวนมากและเครอ่ื งมือประมงมีความเสย่ี งต่อการเกดิ อุบัติเหตุ แม้ว่าปัจจุบันยังไม่มีรายงานเก่ียวกับอุบัติเหตุหรือการเสียชีวิตอันเน่ือง มาจากการทำ� งานในภาคประมงทะเลอยา่ งเป็นระบบ จากการศกึ ษาขององคก์ าร แรงงานระหวา่ งประเทศพบว่าประมาณ ๑ ใน ๕ หรอื ร้อยละ ๒๐.๖ ของแรงงาน ผตู้ อบแบบสอบถาม (จ�ำนวน ๕๙๖ คน) ไดร้ บั อุบตั เิ หตจุ ากการทำ� งานบนเรือ ประมง ถึงข้นั ที่ต้องเขา้ รบั การรักษาพยาบาลในโรงพยาบาล๗ นอกจากนย้ี งั พบว่า ความเส่ยี งต่ออบุ ตั เิ หตจุ ากการท�ำงานจะเพม่ิ มากขน้ึ หากแรงงานมคี วามเหน่ือยล้า หรอื ไมไ่ ดร้ บั การฝกึ อบรมใหม้ คี วามรเู้ กยี่ วกบั การใชเ้ ครอ่ื งมอื ประมงอยา่ งถกู ตอ้ ง ปลอดภยั และความรดู้ า้ นความปลอดภยั และสขุ ภาพอนามยั ในการทำ� งาน อกี ทงั้ ยงั พบว่าปัจจุบันผู้ประกอบการและแรงงานในภาคประมงทะเลยังมีความเข้าใจ เกีย่ วกับพระราชบญั ญัติความปลอดภยั อาชวี อนามัย และสภาพแวดลอ้ มในการ ท�ำงาน พ.ศ. ๒๕๕๔ อยา่ งจำ� กัด ๗ อ้างแลว้ 9

สำ�นกั ความปลอดภยั แรงงาน กรมสวสั ดกิ ารและคมุ้ ครองแรงงาน บทท่ี ๒ การท�ำประมงของประเทศไทย การทำ� ประมงของประเทศไทย จะมีลกั ษณะเฉพาะที่แตกต่างจากการ ท�ำประมงของประเทศทางฝ่งั ตะวันตก เช่น ลักษณะการทำ� ประมงของไทยเปน็ การ ท�ำประมงรอ้ น ซง่ึ มีสตั ว์น้�ำทีห่ ลากหลาย ส่งผลใหเ้ ครอื่ งมอื ทำ� ประมงของไทย มคี วามหลากหลายมาก องคค์ วามรใู้ นการตอ่ เรอื การสรา้ งเรอื ประมงเปน็ ภมู ปิ ญั ญา ที่เรยี นร้จู ากประสบการณแ์ ละถ่ายทอดจากรนุ่ สู่รุ่น ลกั ษณะรูปทรงของเรอื ประมง ของไทยส่วนใหญม่ ลี ักษณะต�ำแหน่งของเกง๋ เรือจะอยคู่ ่อนไปทางทา้ ยเรือ จากการทเ่ี ครอื่ งมอื ประมงทะเลของไทยมคี วามหลากหลายและแตกตา่ ง กันในแต่ละพนื้ ที่ เมอื่ นำ� มาจำ� แนกออกเป็นกลุม่ ใหญๆ่ ตามลักษณะของการจบั สัตว์น�้ำ จะจำ� แนกได้ ๑๓ ประเภท ดังน้ี ๑. ประเภทอวนลอ้ มจบั ๒. ประเภทอวนกางกัน้ แลว้ ลาก ๓. ประเภทอวนลาก ๔. ประเภทคราด ๕. ประเภทชอ้ น อวนยก ๖. ประเภทอวนครอบ ๗. ประเภทอวนตดิ ๘. ประเภทอวนรนุ ๙. ประเภทลอบ ๑๐. ประเภทโป๊ะ ๑๑. ประเภทโพงพาง ๑๒. ประเภทเบด็ ๑๓. ประเภทเบ็ดเตล็ด 10

แนวปฏิบัติ ดา้ นความปลอดภัยในการท�ำ งานภาคประมงทะเล ในการจดั ทำ� แนวปฏิบตั ิดา้ นความปลอดภยั ในการทำ� งานในภาคประมง ทะเลคร้ังนี้ได้คัดเลือกเฉพาะประเภทท่ีมีการใช้แรงงานในการท�ำการประมงสูง มกี ารใชเ้ ครอื่ งมอื ประมงขนาดใหญแ่ ละมนี ำ�้ หนกั มาก ตลอดจนมกี ารใชเ้ ครอื่ งจกั ร ทใี่ ชใ้ นการทนุ่ แรง จากปจั จยั ทก่ี ลา่ วมาขา้ งตน้ สง่ ผลใหเ้ ครอ่ื งมอื ทนี่ ำ� มาใชใ้ นการ จัดท�ำแนวปฏิบัติฯ ครั้งน้ีมีอยู่ ๒ ประเภท คือ ประเภทอวนลาก และประเภท อวนล้อมจบั ข้อมูลจ�ำนวนเรือประมงจ�ำแนกตามประเภทเคร่ืองมือท�ำการประมง ปี พ.ศ. ๒๕๕๓ ของกรมประมง กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ พบวา่ เรอื ประมง ประเภทอวนลากมจี �ำนวน ๓,๖๖๓ ลำ� หรอื รอ้ ยละ ๒๓.๘ ของเรอื ทจ่ี ดทะเบียน ทงั้ หมด ซง่ึ ส่วนใหญเ่ ปน็ เรือขนาดกลางถงึ ขนาดใหญ่ท่ีมีระวางบรรทกุ ไม่เกนิ ๕๐ ตันกรอส และมีขนาดความยาวเรอื มากกวา่ ๑๘ เมตร สำ� หรบั เรอื ประเภท อวนล้อมจับ ซง่ึ เปน็ เรอื ประมงขนาดกลางถึงขนาดใหญ่ มีการจดทะเบียนจำ� นวน ๑,๖๒๘ ลำ� หรอื คิดเป็นรอ้ ยละ ๑๐.๖ ของเรือทจ่ี ดทะเบยี นท้งั หมด ซึง่ พบวา่ ส่วนใหญ่เป็นเรือทมี่ รี ะวางบรรทุกต้ังแต่ ๕๐ ตนั กรอสข้ึนไป และมีความยาวเรอื มากกว่า ๑๘ เมตร ส่วนเรอื ประเภทอ่นื มจี ำ� นวนไม่มากนัก๘ เมื่อพิจารณาอันตรายจากการท�ำงานของลูกจ้างบนเรือประมงประเภท อวนลากและประเภทอวนลอ้ มจบั สว่ นใหญจ่ ะมลี กั ษณะทค่ี ลา้ ยคลงึ กนั แตค่ วามเสย่ี ง ตอ่ การประสบอนั ตรายจะแตกต่างกนั ทั้งนี้ขนึ้ อย่กู ับชนดิ เคร่อื งมือประมง และ ลกั ษณะการทำ� งานบนเรอื ต�ำแหน่งและหน้าที่ความรับผิดชอบในการท�ำงานบนเรือประมงทะเล พาณิชย์ ซึ่งต่อไปนจ้ี ะเรียกโดยยอ่ ว่าเรือประมงพาณิชย์ จะมีการแบ่งหน้าที่ ความรับผดิ ชอบ ดังนี้ ๘ สถติ ิเรอื ประมงไทย ปี ๒๕๕๓ ศนู ย์สารสนเทศ กรมประมง เอกสารฉบับที่ ๓/๒๕๕๕ 11

สำ�นกั ความปลอดภยั แรงงาน กรมสวสั ดกิ ารและค้มุ ครองแรงงาน ๑. ไต้กง๋ เปน็ ตำ� แหนง่ สูงสุดในการทำ� งานบนเรอื ประมง มหี นา้ ที่ในการ ควบคุมและสั่งการการทำ� งานบนเรือ มีจำ� นวน ๑ คน/ล�ำ ๒. นายท้าย ท�ำหน้าท่ีขับเรือ และควบคุมเรือให้แล่นไปตามทิศทาง ทกี่ ำ� หนด ๓. ช่างเครือ่ ง (Engineer) หรอื บางท้องที่เรียก “อินเนยี ” มหี น้าที่ ในการควบคมุ เครอ่ื งจักร เคร่อื งยนตท์ อี่ ยู่ภายในเรอื ปกตมิ ีจำ� นวน ๑ คน/ลำ� หรอื มากกว่าก็ได้ ๔. หวั หนา้ คนงาน/ผ้ชู ว่ ยไต้ก๋ง (ผูช้ ่วยไต)๋ หรอื บางทอ้ งทเี่ รยี กวา่ “ย่ชี ิ้ว” มหี นา้ ทช่ี ว่ ยไตก้ ง๋ ในการควบคมุ และสงั่ การการทำ� งานบนเรอื มจี ำ� นวน ๑ คน/ลำ� ในบางท้องท่ตี �ำแหน่งผู้ช่วยไตก้ ง๋ จะเป็นคนเดยี วกับ “นายทา้ ย” คือ นอกจากมี หนา้ ทเ่ี ปน็ ผ้ชู ่วยไต้กง๋ แล้ว ยงั ท�ำหนา้ ที่ในการขบั เรืออกี ดว้ ย ๕. หัวหน้าอวน มหี น้าท่ีในการควบคมุ และดแู ลลกู จา้ งประมง (คนอวน) และการท�ำงานโดยท่ัวไปบนเรอื ปกตมิ จี �ำนวน ๑ คน/ลำ� ๖. คนอวน หรอื แรงงานประมง มจี ำ� นวนประมาณ ๔ – ๔๕ คน ข้นึ อยู่กบั ชนดิ และขนาดของเรือ โดย “คนอวน” มีการแบ่งหน้าท่ีการปฏิบตั ิงาน เช่น ทำ� หนา้ ท่ี วางอวน กูอ้ วน ตกั ปลา คัดแยกขนาด – ชนิดของสตั ว์น�้ำ เก็บปลา ขนยา้ ยปลา และซ่อมอวน เป็นต้น ๒.๑ องค์ประกอบทัว่ ไปของเรือประมงไทย ลักษณะของเรือประมงพาณิชย์ไทยส�ำหรับเรืออวนลากและเรืออวนล้อม โดยทว่ั ไปจะมีลกั ษณะคล้ายกัน เช่น เกง๋ เรือ ห้องเกบ็ สตั วน์ ำ้� ห้องเครือ่ งยนต์ เครื่องก�ำเนิดพลังงานไฟฟา้ แต่เครอ่ื งมือบนเรือแต่ละชนิดอาจมลี ักษณะ ขนาด หรืออุปกรณเ์ พมิ่ เตมิ ทีแ่ ตกตา่ งกัน เช่น ขนาดและกำ� ลังของเครอื่ งยนต์ กวา้ น เสา บรเิ วณหน้าล�ำเรอื หอควบคมุ การดำ� เนนิ งาน ทั้งนี้ เพอื่ ให้สอดคล้องกบั การท�ำ ประมงในแตล่ ะชนิด แตใ่ นทนี่ ้ี จะกลา่ วถึงเฉพาะลกั ษณะสำ� คญั ของเรืออวนลาก และเรืออวนล้อมเท่าน้นั 12

แนวปฏิบัติ ด้านความปลอดภัยในการท�ำ งานภาคประมงทะเล ๑) หอ้ งเครอื่ งยนต์ โดยปกตจิ ะอย่ภู ายใต้เกง๋ เรอื ค่อนไปทางด้านท้าย ของล�ำเรือ ภายในห้องเครื่องยนต์จะประกอบด้วย เครื่องยนต์ท่ีใช้ในการขับ เคลือ่ นเรอื ดงั ภาพประกอบท่ี ๑ เครอื่ งก�ำเนิดไฟฟ้าภายในเรือ ดังภาพประกอบ ท่ี ๒ แหล่งกำ� เนดิ กำ� ลงั ของกวา้ น และถังนำ�้ มนั เชือ้ เพลงิ ท่ตี ดิ ต้ังอย่บู ริเวณผนัง ดา้ นข้างของห้องเครือ่ งยนต์ ภาพที่ ๑ ห้องเคร่อื งยนต์เรอื ประมงอวนลากแผน่ ตะเฆ่ (ซ้าย) อวนลากคู่ (ขวา) ภาพท่ี ๒ เครอ่ื งกำ� เนิดไฟฟ้าภายในหอ้ งเคร่ืองยนต์ ๒) บรเิ วณทปี่ ระกอบอาหาร จะเปน็ บรเิ วณทา้ ยเรอื ท่ีเช่ือมตอ่ กับทาง เข้าหอ้ งเครอื่ งยนต์ ซึ่งบริเวณดงั กล่าว จะประกอบดว้ ยถังนำ้� บริโภคขนาดใหญ่ และบางส่วนของบริเวณน้ี อาจมกี ารตดิ ตั้งถังก๊าซท่ใี ช้เปน็ เช้ือเพลงิ สำ� หรบั การ ประกอบอาหารด้วย ดงั ภาพประกอบที่ ๓ 13

ส�ำ นกั ความปลอดภยั แรงงาน กรมสวัสดกิ ารและคุ้มครองแรงงาน ภาพท่ี ๓ บรเิ วณที่ประกอบอาหาร ๓) บรเิ วณท่พี ักของลูกเรือ โดยทัว่ ไปจะมี ๒ สว่ นคอื ส่วนทอ่ี ย่หู น้าของ เกง๋ เรอื ตดิ กับห้องผคู้ วบคุมเรือจะเป็นทีพ่ กั ของนายทา้ ย หรือไต้ก๋ง ส่วนบรเิ วณ ชั้นสองของเก๋งเรอื จะเปน็ ทพี่ กั ของลูกเรือ ดงั ภาพประกอบที่ ๔ ภาพท่ี ๔ บรเิ วณท่พี กั ลูกเรือ ๔) กว้าน เป็นเคร่อื งมือสำ� คญั ของเรอื ประมง เปน็ อปุ กรณ์ท่ชี ว่ ยในการ ผ่อนแรงส�ำหรับการยกอวนพร้อมสัตว์น้�ำขึ้นจากทะเล กว้านของเรือประมง แต่ละชนิดจะแตกต่างกัน กว้านหลักของเรือลากแผ่นตะเฆ่และเรืออวนล้อม จะตดิ ตัง้ อย่บู ริเวณดา้ นขา้ งของเรอื แตจ่ ะมีขนาดและจ�ำนวนที่ตา่ งกัน นอกจาก กว้านหลักแล้วเรือประมงบางประเภทอาจมีการติดตั้งกว้านเพ่ิมเติมในบริเวณ หัวเรือและหรือหน้าเก๋ง เช่น เรืออวนล้อม เพื่ออ�ำนวยความสะดวกในการ ปฏบิ ตั งิ านเพม่ิ ขนึ้ แตส่ ำ� หรบั เรอื ลากคู่ กวา้ นจะตดิ ตงั้ อยบู่ รเิ วณดา้ นหนา้ ใตเ้ กง๋ เรอื ดงั ภาพประกอบที่ ๕ 14

แนวปฏบิ ตั ิ ดา้ นความปลอดภัยในการท�ำ งานภาคประมงทะเล ก. ข. ค. ภาพท่ี ๕ กวา้ นของเรือประมง ก. เรอื อวนลากแผ่นตะเฆ่ ข. เรืออวนลากคู่ ค. เรอื อวนล้อม ๕) รอก เป็นอุปกรณท์ ี่ใช้ประกอบกบั กว้านทีใ่ ชใ้ นการยกอวน รอกของ เรอื อวนลากจะติดอยู่กบั เสาทีแ่ ยกจากเสากระโดงบริเวณหัวเรอื สว่ นรอกของเรอื อวนล้อมจะติดอยู่บริเวณด้านบนของเสากระโดงเรือและบริเวณคานท่ีอยู่หน้า เกง๋ เรือ ดังภาพประกอบที่ ๖ ก. ข. ค. ภาพที่ ๖ รอกของเรือประมง ก. ลอกเรืออวนลาก ข. รอกที่เสากระโดงเรอื อวนล้อม ค.รอกทคี่ านหนา้ เกง๋ เรืออวนลอ้ ม 15

สำ�นกั ความปลอดภยั แรงงาน กรมสวัสดกิ ารและคุ้มครองแรงงาน ๖) ห้องเกบ็ สตั ว์น้�ำ มีลักษณะเป็นห้องแบง่ แยกกนั ในแนวด่งิ โดยเรียง อยูบ่ ริเวณดา้ นหน้าของเรอื ประมงทั้งเรืออวนลากและเรืออวนล้อม ภายในมี ลักษณะเป็นชอ่ งส�ำหรบั บรรจุน้�ำแข็งหรือสัตว์นำ�้ พร้อมนำ�้ แขง็ เพอื่ สำ� หรบั เกบ็ รกั ษาและลำ� เลียงสตั วน์ ำ้� การจากทะเลเขา้ สู่ฝัง่ ดังภาพประกอบท่ี ๗ ก. ข. ภาพที่ ๗ ห้องเกบ็ สัตวน์ �้ำ ก. ลักษณะภายนอกห้องเก็บสัตว์นำ�้ ข. ลักษณะภายในหอ้ งเกบ็ สัตวน์ ำ้� ๗) หอ้ งบงั คับเรอื เปน็ ส่วนควบคุมการท�ำงานสว่ นใหญข่ องเรอื ประมง เช่น การขบั เคล่ือน การบังคับทิศทางของเรอื ประมง รวมถึงเป็นสว่ นท่ีควบคมุ การปดิ -เปิดสวติ ซ์ของระบบไฟฟ้าตา่ งๆ บนเรือ ดังภาพประกอบท่ี ๘ – ๙ ภาพที่ ๘ หอ้ งควบคุมเรอื ภาพที่ ๙ แผงควบคมุ ไฟฟา้ บนเรอื 16

แนวปฏิบตั ิ ด้านความปลอดภัยในการท�ำ งานภาคประมงทะเล ๒.๒ เครือ่ งมือประเภทอวนลาก อวนลาก หมายถงึ เครอ่ื งมือประมงท่ใี ช้อวน ลกั ษณะคลา้ ยถงุ ท�ำการจับ สตั ว์น้�ำโดยใชเ้ รอื ลากจงู อวนใหเ้ คลอื่ นทีไ่ ปข้างหนา้ อย่างตอ่ เนือ่ ง เพื่อจบั สัตว์นำ้� ท่อี าศยั บริเวณพื้นทะเลหรือเหนือพ้ืนทะเล ทัง้ แบบทอ่ี ยรู่ วมกนั เป็นฝูงหรอื แพร่กระจายบรเิ วณกวา้ ง ขณะท่ีท�ำการประมง สตั ว์นำ�้ ทีอ่ ยู่หน้าปากอวนจะถูก กวาดต้อนเขา้ ไปรวมกันที่ก้นถุงซึง่ เป็นส่วนทา้ ยสุดของอวน ในการลากอวนจ�ำเปน็ ต้องมอี ปุ กรณห์ รือวิธีการทีช่ ว่ ยให้ปากอวนกางหรือถ่างออก จากวิธกี ารดงั กล่าว เมอ่ื นำ� มาใชใ้ นการจ�ำแนกจะแบ่งออกเปน็ ๓ ประเภท ไดแ้ ก่ อวนลากแผ่นตะเฆ่ อวนลากคู่ และอวนลากคานถ่าง โดยในทีน่ ี้ จะกลา่ วถงึ เพียง ๒ ประเภท คือ อวนลากแผน่ ตะเฆ่ และอวนลากคู่ ซ่ึงเป็นอวนท่นี ยิ มใช้ท�ำการประมงในปจั จุบนั ๒.๒.๑ เรืออวนลากแผน่ ตะเฆ่ หมายถงึ เรือประมงอวนลากท่ีใชแ้ ผน่ ตะเฆ่ (Otter Board) ดงั ภาพประกอบที่ ๑๐ ชว่ ยถ่างปากอวน โดยแผ่นตะเฆ่ ดังกล่าวมีจำ� นวน ๑ คู่ ติดตั้งอยหู่ น้าปกี อวน แผน่ ตะเฆส่ ่วนใหญท่ ำ� ดว้ ยไม้ เนื้อแข็งเสริมเหล็ก รูปร่างแบนคล้ายสี่เหล่ียมผืนผ้า ดังภาพประกอบท่ี ๑๑ ดา้ นหนง่ึ ของแผน่ ตะเฆจ่ ะมสี ายซงุ ทำ� ดว้ ยโซห่ รอื เหลก็ เสน้ ขนาดใหญ่ สายซงุ จะตอ่ เข้ากับสายลาก เม่ือท�ำการลากแผ่นตะเฆ่จะต้านน้�ำ และถ่างออก ท�ำให้ปีก และปากอวนถา่ งออกตามไปดว้ ยซ่ึงปกตจิ ะท�ำการประมงโดยใชเ้ รอื เพยี งลำ� เดียว จ�ำนวนแรงงาน (ลูกจ้าง) ที่ท�ำงานบนเรือประมงจะขึ้นอยู่กับขนาดของเรือ โดยเรอื ประมงขนาดเลก็ (ตำ�่ กวา่ ๑๔ เมตร) มลี กู จา้ งจำ� นวน ๔ – ๖ คน ระยะเวลา ในการออกท�ำประมง ๓ – ๑๓ วนั เรอื ประมงขนาดใหญ่ (มากกว่า ๑๔ เมตร) มีลูกจ้างจ�ำนวน ๗ – ๑๕ คน ระยะเวลาในการออกทำ� ประมง ๓ – ๑๕ วัน การทำ� ประมงโดยใชเ้ ครื่องมือดงั กล่าว จะทำ� ประมงทง้ั กลางวันและกลางคืน 17

สำ�นกั ความปลอดภยั แรงงาน กรมสวัสดิการและคุ้มครองแรงงาน ภาพท่ี ๑๐ ลกั ษณะของเรอื ประมงอวนลากแผ่นตะเฆ่ ภาพที่ ๑๑ แผน่ ตะเฆ่ ๒.๒.๒ เรอื อวนลากคู่ หมายถงึ เรือประมงอวนลากทีใ่ ชเ้ รือสองล�ำ ช่วยถ่างปากอวนและลากอวนดังแสดงในภาพประกอบที่ ๑๒ โดยเรือที่ท�ำ หน้าท่ีในการวางอวน กอู้ วน คดั เลอื ก และเก็บรักษาสตั วน์ ำ้� เรียกวา่ “เรอื ปลา” ดงั ภาพประกอบท่ี ๑๓ และเรอื อกี ลำ� ซงึ่ ปกตอิ าจมขี นาดเลก็ หรอื มขี นาดใกลเ้ คยี ง กับเรอื ปลา จะท�ำหน้าทช่ี ่วยในการลากอวน เรียกว่า “เรือหู” การทำ� ประมง 18

แนวปฏิบตั ิ ด้านความปลอดภยั ในการท�ำ งานภาคประมงทะเล ของเรือลากคูจ่ ะท�ำทง้ั กลางวนั และกลางคนื ระยะเวลาในการออกทำ� การประมง ประมาณ ๑๐ – ๑๕ วนั ลูกจ้าง (คนอวน) ทท่ี ำ� งานในเรอื ปลามจี ำ� นวน ๑๐ – ๒๐ คน/ล�ำ และท่ที �ำงานในเรือหมู ีจำ� นวน ๓ คน ภาพท่ี ๑๒ เรือประมงอวนลากคู่ขณะทำ� การประมง ภาพท่ี ๑๓ เรอื ประมงอวนลากคู่ (เรือปลา) 19

สำ�นกั ความปลอดภัยแรงงาน กรมสวสั ดกิ ารและคุ้มครองแรงงาน ขน้ั ตอนการท�ำงานบนเรืออวนลาก ๑) การวางอวนหรอื การปลอ่ ยอวน : เรอื จะเดนิ หนา้ ชา้ ๆ สว่ นทเี่ ปน็ กน้ ถงุ จะถกู ปลอ่ ยลงนำ�้ ก่อน ตามดว้ ยสว่ นตา่ งๆ ของตัวอวน แผน่ ตะเฆ่ และสายลาก ตามล�ำดับ เมื่อแผ่นตะเฆ่ลงน้�ำแล้วจะเร่งความเร็วเรือเพ่ิมขึ้นจนแผ่นตะเฆ่เริ่ม ต้านน�้ำ และถ่างออกเตม็ ท่ี จากนั้นจะทยอยปล่อยสายลากต่อไป โดยพยายาม รักษาให้ระยะของสายลากท้ังสองลงน�้ำเท่ากันจนกระทั่งแผ่นตะเฆ่สัมผัสพื้นทะเล สายลากจะถูกปล่อยลงน้�ำอีกเล็กน้อยจนได้ระยะท่ีต้องการ เสร็จแล้วจะตรึง สายลากท้ังสองเสน้ ไว้กับเรอื และเร่งความเร็วเรอื มากขน้ึ เพ่อื ลากอวน ดังภาพ ประกอบที่ ๑๔ ภาพท่ี ๑๔ ลกั ษณะการทำ� งานของเรือลากแผ่นตะเฆ่ ในกรณเี รอื อวนลากคู่ เรอื หจู ะรบั หูอวนด้านหนึ่งจากเรอื ปลาทางท้ายเรอื ตอ่ เขา้ กบั สายลากอวน แล้วเบนหัวเรอื ออกไปในทศิ ทางเดยี วกบั เรอื ปลา พร้อมทงั้ ปล่อยสายลากอวนจนได้ระยะทเ่ี หมาะสม ดังภาพประกอบท่ี ๑๕ ลกู จา้ งทำ� งาน 20

แนวปฏิบตั ิ ด้านความปลอดภยั ในการท�ำ งานภาคประมงทะเล ในขนั้ ตอนนมี้ จี �ำนวนประมาณ ๖ คน โดยลักษณะการทำ� งานจะคอยควบคมุ ไมใ่ หอ้ วนตดิ ขณะทปี่ ลอ่ ยอวนลงนำ้� ระยะเวลาในการปลอ่ ยอวนประมาณ ๕ นาที ภาพที่ ๑๕ ลักษณะการท�ำงานของเรอื ลากคู่ ๒) การลากอวน : เรือจะท�ำการลากอวนไปจนกว่าจะถึงเวลากู้ ซึง่ ใน ปจั จบุ ัน (พ.ศ. ๒๕๕๖) จะใช้เวลาในการลากประมาณ ๔ - ๖ ช่ัวโมง/ครง้ั ส�ำหรบั เรอื อวนลากคู่ การลากอวนของเรือปลาและเรอื หูจะท�ำการลากอวนไปใน ทิศทางเดียวกันโดยเรือท้ังสองล�ำมีระยะห่างกันประมาณ ๑๐๐ - ๓๐๐ เมตร ใชร้ ะยะลากเวลาประมาณ ๔ - ๖ ช่วั โมง ซงึ่ ในขณะทเี่ รอื ลากอวน ลกู จ้าง (คนอวน) จะพักผ่อนและเตรียมตัวเพื่อกู้อวนในข้ันตอนต่อไป ๓) การกูอ้ วน : เมอ่ื ถึงเวลากอู้ วน การดำ� เนนิ การจะเร่มิ จากการกว้าน สายลากขึ้นมาก่อน ตามด้วยแผ่นตะเฆ่ เกบ็ แผน่ ตะเฆ่ไวท้ ท่ี ้ายเรอื จากนัน้ จะท�ำการกว้านอวนและสาวดึงอวนจนสามารถน�ำก้นถุงอวนขึ้นมาบนเรือ ยกก้นถุงอวนขึ้นเพื่อเปิดปลายสุดของถุงอวนและเทสัตว์น้�ำกองลงบนพ้ืนเรือ ดังภาพประกอบที่ ๑๖ หลังจากน้ันลูกจ้างจะเตรียมอวนเพ่ือลากในคร้ัง ตอ่ ไป 21

ส�ำ นกั ความปลอดภัยแรงงาน กรมสวัสดกิ ารและคมุ้ ครองแรงงาน ภาพที่ ๑๖ การกู้อวน สำ� หรบั เรอื อวนลากคู่ จะดำ� เนินการกู้อวนโดยเรอื ทัง้ สองลำ� จะลดความเร็ว และเบนหวั เรือเขา้ หากนั และแตล่ ะลำ� จะกวา้ นสายลากอวนเก็บ จากนน้ั เรือหู จะปลดสายลากอวนออกจากหูอวนแล้วส่งให้กับเรือปลาเพื่อทำ� หน้าท่ีกว้านอวน และสาวก้นถงุ อวนขน้ึ มาบนเรือ หลงั จากน้นั ลกู จ้างจะเปิดก้นถงุ อวนเพ่ือเทสตั ว์ น�้ำลงพ้ืนเรือ เพ่ือคดั แยก และเก็บสตั วน์ ำ้� ต่อไป ซ่ึงขน้ั ตอนนีจ้ ะมลี กู จ้างทำ� งาน ประมาณ ๙ คน ๔) การคัดแยกชนิด – ขนาด สัตวน์ �้ำ : สตั ว์น�ำ้ ทีล่ ากข้ึนมาได้ จะถกู เทลงบนพ้ืนเรือเพ่ือท�ำการคัดแยกสัตว์น�้ำในแต่ละชนิดลงในกระบะพลาสติก ดงั แสดงในภาพประกอบที่ ๑๗ หลงั จากน้นั สตั วน์ �้ำจะถกู นำ� ลงไปเก็บในห้องเกบ็ สัตวน์ ำ้� (ห้องน้�ำแข็ง) ในขนั้ ตอนตอ่ ไป 22

แนวปฏิบตั ิ ดา้ นความปลอดภัยในการทำ�งานภาคประมงทะเล ภาพท่ี ๑๗ การคัดแยกชนดิ สัตวน์ ำ�้ ๕) การนำ� สตั ว์นำ้� ไปเกบ็ ในหอ้ งเกบ็ : ลกู จา้ งจะนำ� ปลาในกระบะหรือ ตะกรา้ ซงึ่ หนกั ประมาณ ๗ กิโลกรัมไปจดั เรยี งในหอ้ งเกบ็ สตั ว์นำ้� และตกั น�้ำแข็ง หมกสัตว์น้�ำเพือ่ รกั ษาคณุ ภาพสตั วน์ ำ้� ดังภาพประกอบที่ ๑๘ ภาพที่ ๑๘ การเกบ็ สัตว์นำ้� บนเรือประมง ๖) การน�ำสัตวน์ ้ำ� ขน้ึ จากเรือ : เมอ่ื เรือประมงจอดเทียบทา่ เพอื่ ขน สัตวน์ ้�ำขึ้น ลกู จ้างจะยกกระบะขึ้นจากห้องเก็บ โดยอาจยกขน้ึ วางบนรางท่ีพาด กบั ท่าแลว้ ผลักให้เลื่อนไปตามรางจนถงึ ทา่ หรือใชล้ กู จ้างยกข้ึนจากเรอื ขึน้ บนท่า ดงั ภาพประกอบที่ ๑๙ 23

สำ�นักความปลอดภัยแรงงาน กรมสวสั ดกิ ารและคุ้มครองแรงงาน ภาพที่ ๑๙ การนำ� สัตว์นำ้� ขนึ้ จากเรือประมง ๗) การบ�ำรุงรักษาอวน : ก่อนท่ีจะออกเรือ/หลังการกู้อวน ลูกจ้าง จะนำ� อวนทใี่ ช้มาตรวจสอบสภาพว่ามรี อยขาดหรือไม่ ถา้ มีจะทำ� การปะ/ชนุ อวน ใหเ้ รยี บร้อย และจัดเรียงอวนไวบ้ นเรือใหเ้ รยี บร้อยเพอื่ เตรยี มอวนไปใชใ้ นครงั้ ตอ่ ไป ๒.๓ เครอื่ งมือประเภทอวนล้อมจบั อวนลอ้ มจบั หมายถงึ เครอื่ งมือประมงท่ีมลี กั ษณะเปน็ ผืนอวนคล้าย สเ่ี หลยี่ มผืนผา้ วธิ กี ารใช้เครื่องมือจบั สตั ว์น�้ำจะเปน็ การปล่อยผนื อวนลอ้ มรอบ ฝูงสัตว์น้�ำเป็นวงกลมหรือรูปไข่เพ่ือสกัดก้ันการเคล่ือนที่ของสัตว์น้�ำในแนวราบ สว่ นในแนวดง่ิ ใชค้ วามลกึ ของอวนสกดั กนั้ ตดั หนา้ ฝงู สตั วน์ ำ้� ดงั ภาพประกอบที่ ๒๐ จากนั้นจะท�ำการปิดด้านล่างของผืนอวนโดยการกว้านดึงสายมานท่ีร้อยติด อยกู่ บั ครา่ วลา่ งของผนื อวน เครอ่ื งมอื ประเภทนเ้ี ปน็ เครอื่ งมอื ทอ่ี อกแบบมาสำ� หรบั จับสัตว์น�้ำท่ีอยู่รวมกันเป็นฝูง หรือล่อให้รวมกันเป็นฝูงขนาดใหญ่ก่อนโดยใช้ อุปกรณช์ ่วย เชน่ ซ้งั หรือแสงไฟ เปน็ ต้น ขนาดของตาอวนจะมขี นาดตามขนาด ของสตั ว์น�ำ้ เป้าหมายทต่ี ้องการ เพือ่ มใิ หส้ ตั ว์น�้ำเปา้ หมายทีม่ ีขนาดเลก็ ตดิ อยูท่ ี่ ตาอวนมากเกนิ ไป เพราะจะทำ� ใหอ้ วนมนี ำ้� หนกั เพม่ิ มากขนึ้ กอู้ วนไดช้ า้ เสยี เวลา ในแกะสตั วน์ ำ้� ออกจากตาอวน และไดส้ ตั วน์ ำ�้ ไมไ่ ดค้ ณุ ภาพ ดว้ ยเหตนุ ที้ ำ� ใหอ้ วนลอ้ ม 24

แนวปฏิบตั ิ ดา้ นความปลอดภยั ในการท�ำ งานภาคประมงทะเล มีช่ือเรียกแตกต่างกันไปตามชนิดสัตว์น้�ำหลัก เช่น อวนด�ำ อวนปลากะตัก อวนปลาโอ หรอื อาจมีชื่อเรียกตามกรรมวธิ ีที่ใชล้ อ่ ลวงสัตวน์ �้ำ เชน่ อวนล้อมซงั้ อวนล้อมปั่นไฟ ภาพท่ี ๒๐ ลักษณะการทำ� งานเคร่อื งมอื ประเภทอวนลอ้ มจับ ตัวอยา่ งและคณุ ลกั ษณะของเรือประมงประเภทอวนลอ้ มจบั เช่น ๒.๓.๑ เรอื อวนดำ� : เรือประมงประเภทน้ี มสี ัตวน์ �้ำเปา้ หมายคือกลุ่ม ปลาผิวน�ำ้ เช่น ปลาทู ปลาหลงั เขยี ว ปลาสกี นุ บัง้ จะทำ� การประมงในชว่ งเวลา กลางคืน โดยจะท�ำการว่งิ หาฝูงปลา เม่ือเจอฝูงปลาจะท�ำการวางอวนปดิ ลอ้ ม ฝงู ปลา ซึง่ ในแต่ละคนื จะท�ำการวางอวนประมาณ ๒ – ๔ ครั้ง สตั ว์นำ้� ทจี่ ับได้ จะถูกตกั ข้ึนจากอวนและเทลงเก็บรักษาคณุ ภาพในห้องเก็บสตั ว์นำ�้ ระยะเวลาออก ท�ำการประมง ๑ – ๒ วัน โดยมีลูกจา้ งที่ทำ� งานอยูร่ ะหว่าง ๓๕ – ๔๕ คน/ลำ� ลักษณะของเรอื อวนด�ำ ดงั ภาพประกอบท่ี ๒๑ – ๒๒ ภาพที่ ๒๑ เรือประมงอวนด�ำ 25

สำ�นกั ความปลอดภยั แรงงาน กรมสวัสดิการและคุม้ ครองแรงงาน ก. ข. ภาพท่ี ๒๒ ลักษณะของเรอื ประมงอวนด�ำทีป่ ระกอบดว้ ยเสาขนานลำ� เรือ (ก) และกวา้ นหัวเรือ (ข) ๒.๓.๒ เรอื อวนล้อมซงั้ : เรือประมงประเภทน้ี จะทำ� การประมงใน บรเิ วณซง้ั ทว่ี างทงิ้ ไวใ้ นทะเล เพอ่ื ลอ่ สตั วน์ ำ้� เขา้ มาอาศยั สตั วน์ ำ�้ เปา้ หมายสว่ นใหญ่ จะเปน็ ปลาสกี นุ ตาโต ปลาทูแขก ปลาลัง สามารถท�ำการประมงได้ท้งั กลางวัน และกลางคนื ข้นึ อยู่กบั ปรมิ าณของสัตว์นำ�้ ที่เข้ามาอยใู่ นซงั้ และสัตวน์ �้ำที่จับได้ จะถกู คดั แยกก่อนหรือเทลงเก็บรักษาในห้องเกบ็ สัตว์น้�ำ ระยะเวลาในการทำ� ประมง ๕ – ๑๐ วัน โดยมีลกู จา้ งทำ� งานอยู่ระหว่าง ๒๐ – ๔๐ คน ๒.๓.๓ เรืออวนล้อมจับปลากะตักกลางวัน : เรือประมงประเภทนี้ จะทำ� การประมงโดยมสี ตั วน์ ำ้� เปา้ หมายหลกั เปน็ ปลากะตกั ทำ� การประมงในชว่ งเวลา กลางวนั โดยจะทำ� การวง่ิ หาฝงู ปลากะตกั เมอื่ เจอฝงู ปลาจะทำ� การวางอวนปดิ ลอ้ ม ฝูงปลา โดยในแตล่ ะวนั จะท�ำการวางอวนประมาณ ๒ - ๔ ครงั้ สตั วน์ ้�ำทจ่ี บั ได้ จะถกู ตักขึน้ และเทลงเก็บในห้องเกบ็ รักษาสตั วน์ ้�ำ ระยะเวลาการออกทำ� ประมง เทีย่ วละ ๑ วนั และลูกจา้ งท่ที �ำงานในเรือประมงมจี ำ� นวน ๑๐ – ๑๕ คน/ลำ� 26

แนวปฏบิ ตั ิ ด้านความปลอดภยั ในการทำ�งานภาคประมงทะเล ๒.๓.๔. เรอื อวนลอ้ มปลาโอ : เรือประมงประเภทนี้ จะทำ� การประมง โดยมสี ัตวน์ �ำ้ เป้าหมายหลักคอื ปลาโอ ซงึ่ จะท�ำการประมงในช่วงเวลากลางวนั และกลางคนื แตส่ ว่ นใหญจ่ ะท�ำในเวลากลางคนื การวิ่งหาฝงู ปลาจะทำ� โดยใช้ เครอ่ื งโซนา่ ชว่ ยหาฝงู เมอื่ เจอฝงู ปลาจะทำ� การวางอวนปดิ ลอ้ มฝงู ปลา ในแตล่ ะคนื จะท�ำการวางอวนประมาณ ๒ – ๔ ครั้ง สัตว์น�้ำท่ีจับได้จะถูกคัดแยกน�ำลง เกบ็ ในห้องเกบ็ สัตวน์ ้�ำ ระยะเวลาในการออกทำ� ประมงเทย่ี วละ ๗ – ๑๕ วัน จ�ำนวนลูกจ้างท่ที �ำงานในเรือประมงประเภทนี้ ประมาณ ๔๐ – ๔๕ คน ขัน้ ตอนการท�ำงานบนเรอื อวนล้อมจบั เม่ือเรือออกท�ำการประมงและพบว่ามีฝูงปลาขนาดเหมาะสมที่จะท�ำ การประมง ไตก้ ง๋ จะสง่ั ใหท้ �ำการจับสตั ว์น�้ำ โดยมีขน้ั ตอนการทำ� งาน ดังน้ี ๑) การวางอวน : ลูกจา้ งบนเรือจะเร่มิ ทำ� การวางอวนโดยการทงิ้ หนิ (ทิ้งตะกัว่ /คร่าวล่าง) และเรือเดินเครื่องชา้ ๆ ท�ำการปดิ ลอ้ มฝูงสัตว์น�้ำ โดยทยอย ปล่อยครา่ วบน (กระสง) ทีม่ ีทุ่นลอยผูกตดิ อยูด่ ว้ ย และมกี ารท้ิงทนุ่ ไฟเป็นระยะ ขณะท่ีเรือเล็กซงึ่ ถกู ปลอ่ ยอยใู่ นนำ�้ จะเก่ียวปลายหัวอวนและแลน่ เรือ เพ่อื ยึดโยง หัวอวนไว้และช่วยตวี งลอ้ มอวน การดำ� เนินการจะดำ� เนนิ ไปจนอวนที่ถูกปล่อย ลอ้ มฝูงสัตวน์ ้ำ� ไว้ทงั้ หมด ๒) การกู้อวน : เม่ือฝูงสตั วน์ ำ้� อยู่ในวงอวนแล้ว ลกู จา้ งจะทำ� การกวา้ น สายครา่ วลา่ งขึน้ มาบนเรือ เพ่ือปิดกน้ ถุงอวนและทำ� การรวบหว่ งมานข้นึ มาไว้ บริเวณหวั เรือ จากนั้นจะเรม่ิ ทำ� การกว้านคร่าวบน (กระสง) และเนื้ออวนขึน้ มา บนเรอื เพอ่ื เปน็ การกระชบั วงอวนใหแ้ คบลง สตั วน์ ำ้� จะมารวมอยใู่ นวงอวนจนวงอวน เข้าใกล้ตัวเรือและมขี นาดเหมาะสมท่ีจะตักสัตว์น�้ำขึ้นเรอื ได้ ๓) การตักสัตว์น�้ำจากวงอวนลงในห้องเก็บ : ลูกจ้างจะใช้สวิง ขนาดใหญ่(เฮีย) ท�ำการตักสัตว์น้�ำจากวงอวนท่ีอยู่ข้างเรือขึ้นมาและท�ำการ เทลงในห้องเก็บ โดยมีลูกจ้างส่วนหน่ึงท�ำหน้าที่สาดน�้ำแข็งลงในห้องเก็บด้วย การด�ำเนินการจะท�ำไปเลื่อยๆ จนสัตว์น้�ำที่อยู่ในวงอวนถูกตักข้ึนมาท้ังหมด ดงั ภาพประกอบท่ี ๒๓ 27

สำ�นกั ความปลอดภยั แรงงาน กรมสวสั ดกิ ารและคุ้มครองแรงงาน ภาพที่ ๒๓ การตดั ปลาข้นึ จากวงอวน ๔) การเตรยี มอวน (วนอวน) : เมอื่ สัตว์นำ้� ในวงอวนถูกตกั ขึน้ มาจน หมดแลว้ อวนจะถูกดงึ ขน้ึ มาอยู่บนกาบเรือด้านหนึ่ง และจะท�ำการสาวเรียงอวน กลบั ไปอกี ดา้ นของกาบเรอื เพอื่ เตรยี มอวนไปใชใ้ นครงั้ ตอ่ ไป ดงั ภาพประกอบท่ี ๒๔ ภาพท่ี ๒๔ การเตรยี มอวน (วนอวน) ๕) การน�ำสัตว์น้�ำข้ึนจากเรือ : เมื่อเรือประมงจอดเทียบท่าเพ่ือขน สตั วน์ ำ�้ ขน้ึ ลกู จา้ งจะทำ� การตกั สตั วน์ ำ�้ จากหอ้ งเกบ็ สตั วน์ ำ�้ เทลงในตะกรา้ พลาสตกิ 28

แนวปฏิบตั ิ ดา้ นความปลอดภัยในการทำ�งานภาคประมงทะเล โดยใชส้ วงิ ขนาดเล็ก ซ่ึงตักไดค้ ร้งั ละ ๓๐ – ๔๐ กิโลกรัม ภาพประกอบที่ ๒๕ ท่ีด้ามสวิงอาจมีเชือกผูกกว้านเพื่อช่วยดึงสวิงพร้อมสัตว์น้�ำข้ึนมาจากห้องแล้วเท ลงตะกร้า จากนั้นยกตะกรา้ ขึ้นวางบนรางทพี่ าดกบั ทา่ ผลกั ใหเ้ ล่อื นไปตามราง จนถงึ ทา่ หรอื อาจใชล้ กู จา้ งยกขนึ้ จากเรอื ขน้ึ บนทา่ กไ็ ด้ ดงั ภาพประกอบท่ี ๒๖ – ๒๗ ภาพท่ี ๒๕ การนำ� สัตว์น้�ำขึ้นบนเรือ ภาพท่ี ๒๖ การลำ� เลียงสตั ว์นำ้� ขึน้ ท่าโดยผลกั ให้เล่อื นไปทางราง 29

ส�ำ นกั ความปลอดภยั แรงงาน กรมสวสั ดิการและคมุ้ ครองแรงงาน ภาพท่ี ๒๗ การลำ� เลยี งสัตวน์ ำ้� ขน้ึ ทา่ โดยใชแ้ รงงานลูกจ้าง ๖) การคดั แยกสตั วน์ ำ้� : เมอ่ื ตะกรา้ ถงึ ทา่ แลว้ จะทำ� การเทสตั วน์ ำ้� ลงบนโตะ๊ คดั แยกสตั วน์ ำ้� หรอื พนื้ ทที่ จ่ี ะทำ� การคดั แยกสตั วน์ ำ�้ ลกู จา้ งจะทำ� การคดั แยกชนดิ และ ขนาดของสตั วน์ ำ้� ลงในตะกรา้ พลาสตกิ เพอ่ื ชงั่ นำ้� หนกั ตอ่ ไป ดงั ภาพประกอบท่ี ๒๘ ภาพท่ี ๒๘ การคดั แยกสัตว์นำ�้ บริเวณท่าเรอื ๗) การบ�ำรุงรักษาอวน : ก่อนที่จะออกเรือ/หลังการกู้อวน ลูกจ้าง จะน�ำอวนทใ่ี ชม้ าตรวจสอบสภาพวา่ มีรอยขาดหรอื ไม่ ถา้ มีจะทำ� การปะ/ชุนอวน ใหเ้ รยี บรอ้ ย และจดั เรยี งอวนไวบ้ นเรอื ใหเ้ รยี บรอ้ ยเพอื่ เตรยี มอวนไปใชใ้ นครง้ั ตอ่ ไป 30

แนวปฏิบตั ิ ด้านความปลอดภัยในการท�ำ งานภาคประมงทะเล บทท่ี ๓ อันตรายและความเสี่ยงในการท�ำงานภาคประมง การท�ำงานบนเรอื ประมง เป็นการท�ำงานบนสถานท่ีท่ีไม่อยนู่ ่ิงและมีการ เคล่อื นไหวตลอดเวลา ซึ่งส่งผลใหเ้ กิดความไม่ปลอดภยั ในการท�ำงาน โดยเฉพาะ อยา่ งยง่ิ พน้ื ทก่ี ารทำ� งานของเรอื ประมงไทยสว่ นใหญ่ จะอยบู่ รเิ วณดา้ นหนา้ ของเรอื ท่ีมีการจัดวางอวน กว้าน และถาดหรืออุปกรณ์สำ� หรบั ใส่ปลา อกี ทัง้ ยงั มีเมือก ปลาลื่นๆ และการรั่วไหลของน้�ำมันหล่อล่ืน ซึ่งโดยปกติการท�ำความสะอาด บรเิ วณนจี้ ะใชน้ �ำ้ ทะเลเป็นหลกั เป็นผลให้บรเิ วณท่ที �ำงานดงั กลา่ วมคี วามเสย่ี ง ตอ่ การเกดิ อนั ตรายเพ่ิมมากข้นึ การทำ� งานบนเรอื ประมง ลูกจา้ งจะประสบกบั สภาวะทกุ รปู แบบในทะเล รวมถงึ สภาพอากาศแปรปรวน พายุฝน และอณุ หภมู ิ ทร่ี อ้ น ฯลฯ ประกอบกบั ระยะเวลาทำ� งานทไ่ี มแ่ นน่ อน เนอ่ื งจากจงั หวะการทำ� งาน จะขน้ึ อยกู่ บั สภาพแวดลอ้ มทางทะเลและปรมิ าณปลาทจ่ี บั ได้ หากไมน่ บั ระยะเวลา พักบนฝง่ั สำ� หรบั เรือประมงบางประเภทลูกจา้ งอาจตอ้ งอาศัยและทำ� งานอยู่ บนเรือตลอดเวลาไมน่ ้อยกว่า ๖ เดอื นหรือนานกว่า ซง่ึ การทำ� งานในลกั ษณะนี้ ลูกจ้างจะมีความเสย่ี งต่อการได้รบั อนั ตรายจากการทำ� งานสงู ขึ้น ซ่ึงอาจเปน็ ผล จากความเหนอ่ื ยลา้ และการอยู่ในภาวะกดดนั จากการทำ� งานบนเรอื ประมง อันตรายท่พี บจากการทำ� งานในเรือประมงประเภทต่างๆ จะมีลกั ษณะ ท่คี ลา้ ยคลงึ กนั แตร่ ะดับความเสยี่ งของการเกดิ อนั ตราย อาจแตกต่างกันตาม ประเภทและลกั ษณะของการท�ำประมงน้นั ๆ เชน่ หากเปรยี บเทยี บระหว่างเรอื ประมงในน่านน้ำ� กับเรอื ประมงนอกน่านน้�ำ (เรอื ลากในทะเลนำ�้ ลึก) เรอื ประมง นอกนา่ นน้�ำจะมรี ะยะเวลาอย่ใู นทะเลยาวนานกว่า มีการใชเ้ คร่อื งยนต์ทีม่ ีกำ� ลงั มากกวา่ มีการใช้พลังงานไฟฟา้ สงู กวา่ และมีความเสี่ยงตอ่ การประสบอันตราย จากท่ีอบั อากาศสงู กวา่ ในกรณีเกบ็ สัตว์นำ้� ไว้ในห้องเก็บเปน็ ระยะเวลานาน เปน็ ต้น 31

สำ�นกั ความปลอดภยั แรงงาน กรมสวสั ดิการและค้มุ ครองแรงงาน เปน็ ทท่ี ราบกนั ดีว่า บรเิ วณทำ� งานและลักษณะงานท่ีเปน็ สาเหตุกอ่ ใหเ้ กดิ การประสบอันตรายจากการทำ� งานของลูกจ้างในเรอื ประมงสงู คอื กว้าน เชอื ก และแผ่นตะเฆ่ การยกเคลื่อนย้ายอวน การปล่อยอวนส�ำหรับการท�ำประมง รวมถงึ แสงสวา่ งในบรเิ วณทที่ �ำงานและทางเดินท่ีไม่เพียงพอ มีสว่ นทก่ี ่อใหเ้ กดิ อุบตั ิเหตุและการพลดั ตกจากเรอื เสยี งดงั ที่ลูกจ้างไดร้ ับอยใู่ นระดบั ทอี่ าจเป็น อันตรายตอ่ การได้ยิน โดยเฉพาะอยา่ งยิง่ กับลกู จา้ งท่ที �ำงานในห้องเคร่อื งยนต์ หรอื แมแ้ ตล่ กู จา้ งทพี่ กั อยใู่ นบรเิ วณทพ่ี กั เหนอื หอ้ งเครอื่ งยนต์ กอ็ าจไดร้ บั อนั ตราย ท่ีเกี่ยวเน่ืองกับเสียงและแรงส่ันสะเทือนจากการท�ำงานบนเรือประมงพาณิชย์ ไดเ้ ช่นเดยี วกนั เนอื้ หาความเปน็ อนั ตรายในคมู่ อื ฉบบั น้ี ไดร้ บั ความอนเุ คราะหจ์ ากองคก์ าร แรงงานระหวา่ งประเทศ (International Labour Organization: ILO) และ สมาคมประมงแห่งประเทศไทย (National Fisheries Association of Thailand: NFAT) ในโครงการส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิแรงงานขา้ มชาติ (ILO TRIANGLE Project) ซง่ึ เนอื้ หาเกย่ี วกบั อนั ตรายจากการทำ� งานบนเรอื ประมง พาณิชย์ไทยส่วนใหญ่ แปลและสรุปมาจากคมู่ อื Safety and Health Training Manual for the Commercial Fishing Industry in Thailand ของ องคก์ ารแรงงานระหว่างประเทศ ซึ่งสรปุ และจ�ำแนกอนั ตรายท่พี บโดยส่วนใหญ่ จากการท�ำงานบนเรือประมงได้ ดงั น้ี ๓.๑ อันตรายทเี่ กยี่ วขอ้ งกับเครอื่ งจักร ไฟฟ้า บนเรือประมง ๓.๑.๑ อันตรายจากเคร่อื งจกั ร (เคร่อื งยนต์เรือ) ลูกจ้างท่ีท�ำงานบนเรือประมงอาจได้รับอันตรายจากระบบการส่งก�ำลัง ของเคร่อื งจักร และระบบทีเ่ ก่ียวขอ้ งกบั เครือ่ งจักรทง้ั หมด หรืออาจได้รับอนั ตราย จากการปฏิบัติงานท้ังในภาวะปกติหรือในขณะแก้ไขจุดบกพร่องของเคร่ืองจักร ทก่ี �ำลงั ทำ� งาน เนอ่ื งจากเครือ่ งจกั รจะมสี ว่ นทเ่ี ปน็ จดุ หมุน จดุ หนีบ บีบหรอื ดงึ 32

แนวปฏบิ ตั ิ ดา้ นความปลอดภยั ในการท�ำ งานภาคประมงทะเล ทส่ี ามารถก่อให้เกดิ อนั ตรายกบั ลกู จ้างได้ นอกจากน้ีความเปน็ อนั ตรายอาจไมไ่ ด้ เกดิ จากการปฏบิ ตั งิ านกบั เครอื่ งจกั รโดยตรง แตอ่ าจเกดิ จากอนั ตรายอน่ื ๆ ทเ่ี กดิ ขนึ้ ขณะเครอ่ื งจกั รท�ำงานกไ็ ด้ เชน่ ความรอ้ นจากเคร่อื งจกั รในขณะทำ� งานสามารถ ก่อใหเ้ กดิ อันตรายกับลกู จา้ งไดเ้ ช่นกัน ระบบกวา้ นหรือเครนท่ใี ช้ยกอวน อาจก่อให้เกดิ อนั ตรายกับลกู จา้ งประมง ในการปฏิบัติงานได้ เช่น การชนและกระแทกในขณะยกเคล่ือนย้ายอุปกรณ์ การประสบอันตรายอาจรุนแรงขึ้นโดยเฉพาะกรณีอุปกรณ์ช�ำรุดที่เกิดจาก การใชง้ านทผ่ี ิดวธิ ี การยกสง่ิ ของท่ีหนกั มากเกินกวา่ พิกัดที่กำ� หนด การขาด การตรวจสอบอยา่ งสมำ่� เสมอหรอื ซอ่ มบ�ำรุงตามระยะเวลาทผ่ี ผู้ ลติ ก�ำหนด ระบบกวา้ นสมอและกวา้ นอวนทใ่ี ช้ในการผูกเรือและลากอวน อาจเปน็ ระบบไฮโดรลิคทีข่ ับโดย Power Take-off ลกั ษณะของการใชง้ านทม่ี ีการหมุน ของเครือ่ งจกั ร สามารถก่อใหเ้ กิดจดุ หนบี ท่มี ีอนั ตรายมากในภาวการณ์ของการ ปฏบิ ัตงิ านทีเ่ ร่งรีบได้ ใบจักรและเพลาใบจักร ใบจักรซ่ึงมีความคม อาจก่อให้เกิดอันตราย จากการหมุนส่วนใบจกั รทีเ่ ก่ยี วข้องกบั การบาด ตดั หรือเฉือนอวยั วะท�ำใหเ้ กิด การบาดเจบ็ หรอื เสยี ชวี ติ ได้ สว่ นกรณที ล่ี กู จา้ งทำ� งานทเ่ี กยี่ วขอ้ งกบั เพลาใบจกั ร อาจได้รับอันตรายจากการดึงหรือพันส่วนของร่างกาย / อวัยวะเข้าแกนเพลา อนั เน่ืองมาจากชุดหรืออปุ กรณ์ท�ำงานท่ีไม่เหมาะสม ดังนัน้ การด�ำนำ้� เพอื่ ปลด เนอ้ื อวนขณะเครอ่ื งยนตย์ งั ทำ� งาน อาจเสย่ี งตอ่ การบาดหรอื ตดั อวยั วะของลกู จา้ ง ลูกจ้างท่ีท�ำงานเกีย่ วข้องกับเคร่ืองมอื ดงั กลา่ ว จงึ ควรตอ้ งเป็นผทู้ ม่ี คี วามช�ำนาญ และมีประสบการณ์โดยตรงส�ำหรับการปฏิบัติหน้าที่ตรวจสอบหรือแก้ไขปัญหา ในกรณดี งั กลา่ ว เชน่ การปลดอวนท่ีตดิ กบั ใบจักร เปน็ ต้น 33

สำ�นักความปลอดภัยแรงงาน กรมสวสั ดิการและคุม้ ครองแรงงาน ปม๊ั สบู นำ�้ ทอ้ งเรือ อาจกอ่ ให้เกดิ อนั ตรายจากการหมนุ ของเพลาปั๊มใน ลกั ษณะของการหนบี หรอื ดงึ อวยั วะเขา้ ในตัวเครอ่ื งจกั ร ๓.๑.๒ อนั ตรายจากไฟฟา้ เคร่ืองก�ำเนิดไฟฟา้ และอปุ กรณ์ไฟฟา้ บนเรือ อาจก่อให้เกิดอันตรายกบั ลูกจ้างจากกระแสไฟฟา้ ร่ัว ในสว่ นของอปุ กรณท์ แี่ ผงเมนสวิทซ์ แผงสวิทช์ จะมี ความเส่ยี งตอ่ การเกิดอนั ตรายจากกระแสไฟฟา้ ดูดสงู โดยเฉพาะเมอื่ รา่ งกายของ ลกู จ้างเปียกน้�ำ ๓.๒ อันตรายท่เี กย่ี วขอ้ งกบั ความปลอดภยั อาชีวอนามยั และสภาพแวดล้อม ในการท�ำงาน ๓.๒.๑ การลน่ื และการสะดุด การบาดเจบ็ จากการลื่นและสะดุด เปน็ ปัญหาที่พบได้ท่ัวไปในบริเวณที่มี ลกู จ้างทำ� งานอยอู่ ยา่ งหนาแนน่ บนเรอื ทมี่ ีอวน เชือก สายเคเบลิ ต่างๆ และ ในบริเวณที่เปียกลื่นขณะยกอวนขึ้นบนเรือ เนื่องจากเรือมีการเคลื่อนไหว อย่างต่อเน่ืองตลอดเวลา ดังนั้นบริเวณท�ำงานดังกล่าวควรจัดให้มีบริเวณพื้นผิว ทไ่ี มล่ น่ื ซึ่งอาจทำ� ไดด้ ้วยการใช้สีท่ีผสมทราย สีเคลือบอีนาเมลทีไ่ มล่ นื่ หรอื อาจใชแ้ ผน่ กนั ลืน่ ก็ได้ และในบรเิ วณท่มี ีการยกอวนหรอื ขน้ึ ปลา ควรมกี ารลา้ ง ทำ� ความสะอาดให้บ่อยขนึ้ เพ่ือช�ำระส่ิงสกปรกทีเ่ ปยี กล่ืนออก ๓.๒.๒ การจมนำ�้ การจมน�ำ้ เป็นความเสีย่ งหลักประการหนงึ่ ของการทำ� งานประมงและ เปน็ สาเหตหุ ลักของการเสยี ชวี ติ ในอตุ สาหกรรมประมงทว่ั โลก สาเหตกุ ารจมน้ำ� ตาย ประกอบดว้ ย ๑) การตกนำ�้ (โดยเฉพาะในกรณที ถ่ี กู กระแทกจนหมดสติ หรอื ตกตะลงึ /สิ้นสตใิ นขณะตกน้�ำ จะท�ำใหล้ ูกจา้ งมีโอกาสการเสียชีวติ เพม่ิ ข้ึน) สามารถพบได้ ในหลายกรณี เช่น 34

แนวปฏิบัติ ด้านความปลอดภยั ในการท�ำ งานภาคประมงทะเล - ขณะวางอวนหรือเกบ็ อวน - ขณะปีนป่ายจากตวั เก๋งเรือไปยงั สว่ นโครงสรา้ งสำ� หรับการจับปลาท่ีอยู่ นอกเรือ - สญู เสยี การทรงตัวในขณะเดนิ สญั จรบรเิ วณขอบเรือ - ขณะท�ำการประมงในเวลากลางคืน (จะมีความเส่ียงที่มองไม่เห็น ผ้ทู พี่ ลดั ตกจากเรือ ท�ำให้โอกาสที่จะไดร้ บั การช่วยเหลอื ลดนอ้ ยลง) ๒) การว่ายน�้ำและการด�ำน�้ำ ความเส่ียงอย่างหนึ่งท่ีลูกจ้างประมง ไมส่ ามารถหลกี เลย่ี งไดค้ อื การดำ� นำ�้ เพอ่ื ปลดอวนทต่ี ดิ อยกู่ บั ใบจกั รเรอื การดำ� นำ�้ สามารถก่อให้เกิดอันตรายตอ่ ปอดและเยอื่ แก้วหู ในกรณีของเรอื อวนล้อม หลังจากท่ไี ด้วางอวนเรียบรอ้ ยแลว้ จะมีคนงาน ๒ คน กระโดดลงไปในทะเลจากแตล่ ะข้างของล�ำเรอื เพือ่ ช่วยในการล้อมอวน และดงึ อวนขึน้ บนเรือ ซ่งึ ท้ังสองคนต้องอยู่ในทะเลนานกว่าหนึ่งชว่ั โมงในแตล่ ะคร้ัง ของการท�ำงาน ๓) การถูกคลื่นซัดจากตัวเรอื อันเนอื่ งมาจากความแปรปรวนของทะเล ๔) เรอื จมหรือพลิกควำ�่ (รายละเอยี ดท่ีจะกลา่ วตอ่ ไปในหมวดอันตรายอ่ืนๆ) ๓.๒.๓ เสียงและความสน่ั สะเทือน การทำ� งานบนเรอื ประมง อาจต้องสัมผสั กับเสยี งดงั และความสัน่ สะเทอื น อยา่ งตอ่ เนอ่ื ง เชน่ การไดย้ นิ เสยี งดงั จากหอ้ งเครอื่ งยนตท์ สี่ ามารถกอ่ ใหเ้ กดิ ปญั หา การสญู เสียการไดย้ ินอย่างถาวร ซ่งึ ปจั จัยหลักที่เก่ียวขอ้ ง คอื ระดบั เสยี งดงั และ ระยะเวลาการรบั เสยี งตอ่ วัน ๓.๒.๔ แสงสวา่ งและการมองเห็น แสงสวา่ งบนลำ� เรอื มีความสำ� คัญต่อการท�ำงาน ดงั นนั้ ควรติดต้งั แหลง่ ก�ำเนิดแสงในบริเวณที่อาจก่อให้เกิดอันตรายสูงและควรใช้เป็นหลอดเรืองแสง ที่ไม่รบกวนการมองเห็นและไม่ขัดขวางการท�ำงานของลูกจ้างท่ีท�ำงานบนเรือ สำ� หรบั การทำ� งานบนเรอื ประมงอวนลอ้ ม เนอื่ งจากโดยปกตเิ รอื ประมงประเภทนี้ 35

สำ�นักความปลอดภัยแรงงาน กรมสวัสดกิ ารและค้มุ ครองแรงงาน จะออกจบั ปลาในเวลากลางคนื และในขณะลอ้ มอวนลกู จา้ งจะปฏบิ ตั งิ านในความมดื หรอื ใช้แสงน้อยที่สดุ ในการท�ำงาน ๓.๒.๕ ความเส่ยี งจากสารเคมี ลกู จา้ งสามารถรบั สมั ผสั สารเคมไี ดห้ ลายชนดิ เชน่ สารคลอรนี ทใี่ ชใ้ นการ ท�ำความสะอาด (สามารถก่อให้เกิดการระคายเคืองต่อเยื่อบุดวงตาและปอด) น้�ำมนั เชอื้ เพลิงและน�ำ้ มนั เครอ่ื งท่มี กั จะกระจายอย่บู นล�ำเรือ อีกทง้ั ถังท่ีใชใ้ นการ บรรจุปลาก็มักเป็นถังบรรจุสารเคมีท่ีใช้แล้ว และจากข้อมูลการส�ำรวจด้าน ความปลอดภัยและสุขภาพอนามยั โดยสมาคมประมงแห่งประเทศไทย และ โครงการส่งเสริมและคมุ้ ครองสทิ ธแิ รงงานข้ามชาติ (ILO TRIANGLE Project) ขององค์การแรงงานระหว่างประเทศ พบวา่ สารเคมหี ลักทีใ่ ชบ้ นเรือประมง คือ สารคลอรนี ทนี่ �ำไปใช้เพื่อเป็นสารซกั ฟอกบนเรือ ๓.๒.๖ สถานท่ีอบั อากาศและการขาดอากาศหายใจ สถานท่ีอับอากาศ คือ บรเิ วณที่เปน็ พื้นท่ีปดิ เป็นส่วนใหญ่ (แม้วา่ จะ ไม่เสมอไป) และเป็นพื้นทีท่ ก่ี อ่ ใหเ้ กดิ อนั ตรายอยา่ งสูงจากการสมั ผสั สารเคมี อนั ตรายหรืออยู่ในบรรยากาศอนั ตราย เชน่ การขาดออกซเิ จน หรือการก่อตัว ของกา๊ ซพิษในบรเิ วณน้นั พื้นท่ภี ายใต้เกง๋ เรือ เชน่ หอ้ งเครอ่ื ง ห้องเก็บสตั วน์ ำ�้ อาจเปน็ พน้ื ที่ อบั อากาศทส่ี ามารถกอ่ ใหเ้ กดิ อนั ตรายจากการปลอ่ ยควนั นำ�้ มนั เชอ้ื เพลงิ หรอื การ เกิดกา๊ ซไฮโดรเจนซลั ไฟด์ (ทีเ่ กดิ จากการเน่าเสยี ของสตั ว์นำ้� ทีส่ ะสมในห้องเกบ็ สตั ว์น้ำ� ) การขาดอากาศหายใจจะเกดิ ข้ึนจากการขาดออกซิเจน หรอื การได้รบั กา๊ ซพษิ จากกา๊ ซไฮโดรเจนซลั ไฟด์ สำ� หรบั การทำ� งานบนเรอื ประมงของประเทศไทย อบุ ัตเิ หตใุ นสถานท่อี ับอากาศ มักกอ่ ใหเ้ กิดการเสียชวี ิตมากกวา่ ๑ ราย เนอ่ื งจาก 36

แนวปฏบิ ตั ิ ดา้ นความปลอดภยั ในการทำ�งานภาคประมงทะเล เพ่ือนร่วมงานท่ีเข้าไปในสถานท่ีอับอากาศเพ่ือช่วยลูกจ้างท่ีประสบอันตราย คนแรก จะเสยี ชวี ติ จากการทไ่ี ดร้ บั กา๊ ซพษิ เพราะไมไ่ ดร้ บั การฝกึ อบรมและสวมใส่ อปุ กรณค์ มุ้ ครองความปลอดภยั ส่วนบคุ คลท่ีเหมาะสม ๓.๒.๗ ภาวะสูญเสียความรอ้ นจากร่างกาย (Hypothermia) มกั จะ เปน็ ความเสีย่ งท่เี ก่ียวข้องโดยตรงกับการท�ำประมงในทะเลนำ�้ เยน็ ๓.๒.๘ ช่วั โมงการทำ� งานทีย่ าวนานและการทำ� งานอย่างต่อเนื่อง การท�ำงานในภาคประมง เป็นการท�ำงานที่ไม่มีการระบุเวลาท�ำงาน ทแ่ี น่นอน แต่มแี นวโนม้ ของระยะเวลาท�ำงานท่ยี าวนานกว่าปกติ โดยเฉพาะ ผคู้ วบคมุ เรอื สำ� หรบั การลากจบั ปลา (นายทา้ ย) จะมเี วลาพกั นอ้ ยและมรี ะยะเวลา การทำ� งานทยี่ าวนาน ทำ� ใหร้ ะยะเวลาในการฟน้ื ตวั ของรา่ งกายหรอื เวลาวา่ งสำ� หรบั พกั ผอ่ นไมเ่ พยี งพอ ชวั่ โมงการทำ� งานทย่ี าวจะประกอบดว้ ยการทำ� งานอยา่ งตอ่ เนอื่ ง นับจากเรือเร่ิมออกเดินทาง ซึ่งใช้เวลาในการเดินทางเป็นเวลาหลายวันรวมถึง ชว่ งเวลาของการจบั ปลา สำ� หรบั เรอื ลากในทะเลนำ�้ ลกึ เรอื อาจอยใู่ นทะเลเปน็ เวลา หลายเดือน เชน่ ใชเ้ วลาในการท�ำประมง ๘ เดือนตอ่ การกลับเขา้ ฝ่งั ๑ คร้งั ระยะเวลาท�ำงานท่ียาวนานและต่อเน่ือง จะส่งผลกระทบต่อสุขภาพอนามัย โดยจะก่อใหเ้ กดิ ความเหน่อื ยล้า และเพิม่ ความเส่ยี งต่อการเกิดอุบตั เิ หตุ จากการส�ำรวจของสมาคมประมงแห่งประเทศไทย ร่วมกับโครงการ สง่ เสรมิ และคุม้ ครองสิทธแิ รงงานขา้ มชาติ (ILO TRIANGLE Project) พบวา่ การท�ำงานของเรอื อวนล้อม จะมีระยะเวลาการทำ� งานบนเรืออยา่ งน้อยประมาณ ๑๒ ชวั่ โมง ทง้ั น้ี ไมร่ วมระยะเวลาการรอคอย และมรี ะยะเวลาทำ� งานในทะเล สงู สดุ ๕ ชว่ั โมง ทั้งน้ี ขึน้ กับปรมิ าณสตั วน์ ำ้� ทีจ่ บั ได้ 37

ส�ำ นักความปลอดภยั แรงงาน กรมสวสั ดกิ ารและคมุ้ ครองแรงงาน ๓.๒.๙ ระยะเวลาพัก ระยะเวลาท�ำงานและระยะเวลาพักสำ� หรับการท�ำงานภาคประมง ไมม่ ี การแบ่งแยกอย่างชัดเจน อย่างไรก็ตามนายจ้างในอุตสาหกรรมประมงทะเล กล่าววา่ ระยะเวลาในการรอคอยในการลอ้ มจับปลานน้ั สามารถนบั รวมเป็นระยะ เวลาพักได้ เนื่องจากลกู จ้างไม่ได้ปฎิบัตงิ านในขณะเรอื เดนิ ทางไปจับปลาซ่ึงใช้ ระยะเวลาประมาณ ๒ – ๖ ชั่วโมง และระยะเวลาท่ีใช้ท�ำงานจริงในทะเล จะประมาณ ๕ – ๖ ชว่ั โมง จากการศึกษาด้านความปลอดภัยโดยศูนย์พัฒนาการประมงเอเชีย ตะวันออกเฉียงใต้ (Southeast Asian Fisheries Development Center; SEAFDEC) พบว่า การจับปลาดว้ ยเรือลาก จะเริ่มจากการวางอวน ลากอวน ไปจนถึงการคัดแยกปลา การท�ำงานจะเร่ิมตั้งแต่รุ่งเช้าไปเสร็จส้ินในช่วงเวลา ก่อนเทยี่ งคืน โดยปกตกิ ารจบั ปลาจะท�ำ ๓ ครง้ั ต่อวัน แตล่ ะครัง้ จะใชเ้ วลาใน การลากอวนประมาณ ๔ ชั่วโมง และช่วงเวลาในการคัดแยกปลาและเก็บปลาใน หอ้ งเก็บสัตว์น้�ำ รวมระยะเวลาท�ำงานท้ังสิ้นประมาณ ๑๕ ชวั่ โมงต่อวนั ทัง้ นช้ี ่วง ระยะเวลาลากอวนจะมผี ู้ควบคมุ เรอื เทา่ น้นั ทีย่ ังคงทำ� งาน ส่วนลูกจ้างจะพักผอ่ น เพอื่ เตรียมตวั สำ� หรบั การกอู้ วนต่อไป สว่ นการจบั ปลาดว้ ยเรืออวนลอ้ ม จะเริม่ ด�ำเนินการในชว่ งคำ่� ประมาณ ๒๒ นาฬิกา (โดยจะออกจากฝั่งไปกอ่ นหนา้ ๔ – ๕ ช่วั โมง) และเสรจ็ สิน้ งานก่อนพระอาทติ ย์ขึน้ รวมระยะเวลาท�ำงานประมาณ ๑๒ ชว่ั โมงตอ่ วนั ทัง้ น้ี ระยะเวลาดังกล่าวได้รวมเวลาในการจัดเรียงอวนด้วยแลว้ ๓.๒.๑๐ ความเหนื่อยลา้ ในการทำ� งาน ความเหนอื่ ยลา้ เป็นส่ิงปกติทพี่ บไดใ้ นการทำ� งานประมง ซึง่ มีผลกระทบ ต่อการประสทิ ธิภาพการทำ� งานและก่อใหเ้ กิดอันตรายตอ่ เรอื และลูกจ้าง ดังตัวอย่าง การท�ำงานอย่างปลอดภยั ของบริติชโคลัมเบีย (Work Safe British Columbia) ประเทศแคนาดา ไดจ้ ดั ใหค้ วามเหน่อื ยลา้ ในการทำ� งานประมงอยู่ในกล่มุ ท่กี อ่ ให้เกดิ 38

แนวปฏิบตั ิ ดา้ นความปลอดภยั ในการทำ�งานภาคประมงทะเล ผลเสยี ต่อสขุ ภาพเช่นเดียวกบั สรุ าและสารเสพตดิ วิธดี �ำเนินการจดั การความเหนอื่ ยลา้ บนเรือ อาจรวมถึงส่ิงต่อไปน้ี - ขณะควบคุมเรอื หากรู้สึกงว่ งสัปหงก ควรเปลย่ี นใหพ้ นกั งานอน่ื มา ควบคมุ แทน - เม่ือต้องเดินทางในเวลากลางคืน ควรใช้นาฬิกาปลุกและระบบคู่หู ในการเดนิ ทางหรอื ควบคมุ เรอื ในเวลากลางคนื หรอื ตอ้ งมผี คู้ วบคมุ เรอื อยา่ งนอ้ ย ๒ คน - เมอ่ื ถงึ เวลาเปล่ียนผลดั ควรใช้เวลาอย่างน้อย ๑๕ นาทเี พ่ือสร้างความ ตนื่ ตวั และพูดคุยกับคนท่จี ะเปลยี่ นผลัด เพอ่ื ให้รบั รู้ถงึ สถานการณท์ ี่จะเขา้ ด�ำเนินการต่อไป ๓.๓ ความปลอดภัยและสุขภาพอนามัยอ่นื ๆ ๓.๓.๑ ทพ่ี กั และสภาพการอย่อู าศัย ทพ่ี กั อาศยั บนเรือประมงส่วนใหญ่ จะขึน้ อย่กู บั ชนิด ประเภท และ ขนาดของเรอื โดยเรือท่ีท�ำการประมงในประเทศไทย สว่ นใหญ่เปน็ เรอื ประมง ในนา่ นน้�ำซง่ึ มขี นาดเล็ก จึงสง่ ผลให้ทพ่ี ักมขี นาดจำ� กัดและต้องอยู่รวมกนั ทำ� ให้ ขาดความเป็นส่วนตวั และอาจสง่ ผลใหเ้ กิดความเครยี ดและการแพรก่ ระจาย ของโรคได้งา่ ย ๓.๓.๒ สขุ อนามยั ปัญหาท่ีพบโดยสว่ นใหญค่ อื การขาดน�้ำสะอาดสำ� หรับดื่มอย่างเพียงพอ สิง่ อ�ำนวยความสะดวกในการช�ำระลา้ งท�ำความสะอาดและหอ้ งสขุ าท่ดี ี เนอ่ื งจาก เรือประมงโดยส่วนใหญ่ไม่มหี ้องน้�ำและห้องสขุ า จึงสง่ ผลให้สขุ อนามัยบนเรือ คอ่ นข้างตำ่� ก่อให้เกิดการแพร่กระจายของเช้อื โรคไดง้ ่าย โดยเฉพาะอยา่ งย่งิ ประเทศท่ีอยใู่ นเขตร้อน นำ้� ดืม่ ที่สะอาดจะมอี ยู่อยา่ งจำ� กัด โดยเฉพาะเม่อื ต้อง อยใู่ นทะเลนอกชายฝั่งเปน็ ระยะเวลานาน เส้ือผา้ ก็ค่อนข้างสกปรก เนื่องจาก ขาดซงึ่ สง่ิ อ�ำนวยความสะดวกในการทำ� ความสะอาดเสอ้ื ผ้า 39

ส�ำ นักความปลอดภัยแรงงาน กรมสวัสดกิ ารและคุ้มครองแรงงาน ๓.๓.๓ ความเครียด มีปัจจัยหลายอย่างท่ีท�ำให้ลูกจ้างประมงเกิดความเครียด จากการ ศึกษาของประเทศเยอรมันระบุว่าการอยู่ห่างจากครอบครัว ความกดดันใน เรือ่ งเวลา ระยะเวลาท�ำงานท่ยี าวนาน ความเหนื่อยล้า ความรอ้ นในทที่ �ำงาน คณุ ภาพและจำ� นวนของลกู เรอื ทไี่ มต่ รงตามความตอ้ งการ เปน็ ปจั จยั สำ� คญั ทก่ี อ่ ใหเ้ กดิ ความเครยี ดตอ่ การท�ำงานประมง นอกจากนี้ การลว่ งละเมดิ และข่มขู่ ดา่ วา่ ความวิตกกังวล ความคิดและพฤติกรรมท่ีสับสน ความไม่มั่นคงของอาชีพ ความโดดเดี่ยว เพอื่ นทไ่ี ม่เป็นมิตร การทารุณทางเพศ การติดสรุ า ลว้ นเป็น ปัจจยั ทีก่ อ่ ใหเ้ กิดความเครียดได้เช่นกนั ๓.๓.๔ ปญั หาเร่อื งสรุ า หรือเครื่องดมื่ ทมี่ แี อลกอฮอล์ เจา้ ของเรือประมงชาวไทยและไต้กง๋ เรอื ต่างกลา่ วว่า การด่ืมแอลกอฮอล์ บนเรอื ประมงเป็นเร่อื งท่เี ปน็ ปัญหา แต่ทศั นคติต่อการแก้ปญั หาน้ยี งั ไมช่ ดั เจน จากการส�ำรวจโดยสมาคมประมงแห่งประเทศไทยและโครงการความปลอดภัย และสขุ ภาพอนามยั ของ ILO TRIANGLE Project พบว่า ลูกจา้ งบางคนยืนยนั วา่ การดม่ื แอลกอฮอลบ์ นเรอื เป็นสิทธิของลูกจา้ งทีจ่ ะท�ำได้ ดว้ ยปญั หาการขาดแคลน ลูกจ้างประมงในปัจจุบัน การไม่ให้ลูกจ้างด่ืมแอลกอฮอล์บนเรือ อาจส่งผลให้ ลูกจา้ งย้ายไปเรอื ล�ำอืน่ ท่ีอนญุ าตให้ลูกจา้ งดมื่ แอลกอฮอล์บนเรือได้ เพอื่ เป็นการ ประนปี ระนอม ไต้กง๋ ส่วนใหญจ่ ะจำ� กดั ปรมิ าณแอลกอฮอลท์ ่จี ะใหล้ ูกจ้างน�ำข้ึน ไปบนเรอื ได้ ๓.๓.๕ การพลิกควำ่� ของเรอื ฤดูกาลต่างๆ รวมถึงความแปรปรวนของอากาศ ร่วมกับการบรรทุก ที่เกินน�้ำหนัก ฯลฯ จะก่อให้เกิดการพลิกคว่�ำและการจมของเรือก่อนที่ลูกเรือ จะเขา้ ถึงอุปกรณช์ ว่ ยชีวติ บนเรอื 40

แนวปฏบิ ัติ ด้านความปลอดภยั ในการท�ำ งานภาคประมงทะเล ๓.๓.๖ เคร่ืองยนตเ์ สยี หรือไมท่ �ำงาน เรอื ประมงขนาดเล็ก มกั ใชเ้ ครอื่ งยนตท์ ี่อยู่นอกลำ� เรอื และมักไมม่ ี เครอื่ งยนต์สำ� รองหรืออปุ กรณอ์ ่ืนๆ ในการเดนิ เรือ เชน่ ใบเรือและเชอื ก แตก่ าร ช�ำรุดของเครื่องยนต์จนไม่สามารถขับเคล่ือนได้ ก็อาจเกิดได้กับเรือประมง ขนาดใหญไ่ ด้เชน่ กัน ๓.๓.๗ อัคคีภัยและการสำ� ลกั ควนั อุปกรณ์ดับเพลิงชนิดเคลื่อนย้ายได้ ควรเป็นส่วนหนึ่งของเรือ และ ควรไดร้ บั การตรวจสอบเปน็ ระยะจากผทู้ ม่ี คี วามรหู้ รอื ไดร้ บั การฝกึ อบรม สว่ นการ ได้รับสารพิษจนถึงแก่ชีวิตมักจะเกี่ยวข้องกับการสูดดมควันจากการเผาไหม้ ทีเ่ กดิ จากอัคคีภัยบนเรอื 41

สำ�นกั ความปลอดภัยแรงงาน กรมสวสั ดิการและคุ้มครองแรงงาน บทท่ี ๔ การค้นหาอนั ตรายจากการท�ำงานบนเรอื ประมงพาณิชย์ การคน้ หาอันตรายจากการทำ� งานบนเรือประมงพาณิชยฉ์ บับนี้เป็นการ รวบรวมขอ้ มลู และสรปุ ประเด็นจากรายงานการลงพน้ื ที่ส�ำรวจสภาพแวดลอ้ ม การทำ� งานในเรอื ประมงภายใตโ้ ครงการ ILO Triangle Project โดยองคก์ าร แรงงานระหว่างประเทศ ร่วมกับศูนย์วิชาการแรงงานนอกระบบ ภาควิชา อาชีวอนามัยและความปลอดภยั คณะสาธารณสุขศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล และการมีส่วนร่วมของบุคลากรจากส�ำนักความปลอดภัยแรงงานในด�ำเนินการ ในโครงการดังกล่าว การรวบรวมข้อมูลของศูนย์วิชาการแรงงานนอกระบบ ด�ำเนนิ การโดยใช้วิธีเดนิ สำ� รวจ แลกเปลี่ยนสนทนา ปรกึ ษาหารือ และใช้แบบ ส�ำรวจ (ดังแสดงในภาคผนวก) ที่พัฒนาข้ึนจากการค้นหาพ้ืนฐานความเส่ียง ลกั ษณะงาน และสภาพแวดล้อมในการทำ� งาน โดยอาศัยความร่วมมอื ระหว่าง ไต๋ก๋ง (ย่ี)ชิ้ว เจ้าของเรือ ผู้เชี่ยวชาญจากภาครัฐ และภาคสถาบันการศึกษา ผลการรวบรวมข้อมูลทีผ่ ่านมาพบวา่ ลูกเรือส่วนใหญ่ไมม่ ีความรู้เร่อื งการทำ� งาน ทป่ี ลอดภยั ไมท่ ราบวา่ บรเิ วณการทำ� งานจุดใดเป็นจดุ ทม่ี อี นั ตราย วิธีการป้องกัน อนั ตรายอยา่ งเปน็ ระบบ เนอ่ื งจากการถา่ ยทอดความรู้อาศยั ผทู้ ีม่ ปี ระสบการณ์ จากการท�ำงานมาก่อนและลูกจ้างจะเรียนรู้จากการปฏิบัติจริงผ่านระบบหัวหน้า คนงาน เปน็ ผลใหเ้ มอื่ เกดิ อบุ ตั เิ หตลุ กู จา้ งไมท่ ราบวา่ ตอ้ งดำ� เนนิ การอยา่ งไร เพอ่ื ลด อนั ตรายทจ่ี ะเกิดข้นึ อยา่ งไรกต็ าม พบวา่ เรอื ประมงไทยมีเครอื ขา่ ยที่ให้ความ ชว่ ยเหลอื ซงึ่ กนั และกนั และลกู จา้ งทม่ี ปี ระสบการณจ์ ะทราบและมกี ารเตรยี มการ เพ่ือให้รอดพ้นจากสถานการณ์ต่างๆ เช่น บนเรืออาจไม่มีชูชีพส�ำหรับลูกเรือ ท้ังหมด แต่จะมกี ารเตรียมทนุ่ ไว้ส�ำหรับช่วยเหลอื เมอ่ื ลกู เรอื ตกน�้ำ หรือมีการ จัดเตรียมอุปกรณ์ปฐมพยาบาลเท่าท่ีจ�ำเป็นไว้บนเรือ และมีการแจ้งให้ทราบ ท่ัวกนั เพ่อื ให้ลูกเรอื สามารถเข้าถงึ ส่งิ ของเหล่าน้นั ไดอ้ ยา่ งทนั ที เปน็ ตน้ 42

แนวปฏิบตั ิ ดา้ นความปลอดภัยในการท�ำ งานภาคประมงทะเล เนื่องจากการค้นหาอันตรายจากการท�ำงานบนเรือประมงฉบับน้ี อาศัยการขอ้ มลู จากการลงพ้ืนที่ในโครงการดงั กลา่ วขา้ งต้น ซ่งึ อาจไม่ครอบคลมุ ความเป็นอันตรายทั้งหมดของเรือประมงพาณชิ ย์ไทยทุกประเภทและทุกขนั้ ตอน ดงั นนั้ ขอ้ มลู ความเปน็ อนั ตรายทนี่ ำ� มาแสดงในแนวปฏบิ ตั ฯิ นี้ จงึ เปน็ เพยี งตวั อยา่ ง เพ่ือช้ใี หเ้ หน็ ถงึ บรเิ วณหรอื ลักษณะงานทอี่ าจเปน็ อนั ตราย และวิธีการป้องกัน และควบคุมแต่เพียงบางส่วนเท่าน้ัน ซึ่งอาจไม่ครอบคลุมความเป็นอันตราย ทเี่ กดิ ขึ้นท้งั หมดบนเรือประมงพาณชิ ย์ การค้นหาความเสีย่ งสำ� หรับคู่มอื ฉบับนี้ จดั ท�ำขึน้ โดยอาศัยหลักการ ประเมินความเสี่ยง (Risk Assessment) โดยประยุกต์จากเทคนิคการ วิเคราะหง์ านเพอ่ื ความปลอดภยั หรือ Job Safety Analysis: JSA ซ่งึ เป็น วิธีการค้นหาอันตรายท่ีมีอยู่ในแต่ละขั้นตอนของการท�ำงานบนเรือประมง เพ่ือให้นายจ้าง เจ้าของเรือประมง ผู้ปฏิบัติงาน และผู้ท่ีเกี่ยวข้องกับการ ด�ำเนินการดา้ นความปลอดภัยฯ สามารถทำ� ความเข้าใจไดง้ ่ายถงึ อนั ตราย และ วิธกี ารควบคมุ อนั ตรายในแตล่ ะข้นั ตอนของการปฏบิ ตั ิงาน เพอ่ื ใหเ้ กดิ ความสะดวก ในการประยกุ ตข์ อ้ มลู ไปใชห้ รอื นำ� ไปตอ่ ยอดสำ� หรบั การคน้ หาและปอ้ งกนั อบุ ตั เิ หตุ จากการปฏิบัติงานบนเรือประมงพาณิชย์ โดยอาศัยตัวอย่างท่ีอยู่ในบทนี้และ แบบฟอร์มท่ีจัดให้ไว้ในภาคผนวก อย่างไรก็ตาม คู่มือฉบับน้ีจะยกตัวอย่าง ขน้ั ตอนการปฏบิ ตั งิ านบนเรอื ประมงพาณิชย์สองประเภทเท่าน้ัน คือ เรือประมง อวนลอ้ ม และเรือประมงอวนลาก ๔.๑ สาระส�ำคัญของวธิ ีการคน้ หาและควบคุมอันตราย การค้นหาอนั ตราย นายจ้าง/เจ้าของเรือประมง สามารถดำ� เนนิ การได้ ตามขัน้ ตอน ดังต่อไปนี้ 43

สำ�นักความปลอดภยั แรงงาน กรมสวัสดิการและคมุ้ ครองแรงงาน ๔.๑.๑ เลอื กงานทจี่ ะวิเคราะห์เพ่ือค้นหาอนั ตราย ๔.๑.๒ ดำ� เนินการวิเคราะห์และค้นหาอนั ตราย โดยการแบ่งงานท่ีจะ วิเคราะห์ออกเปน็ ขั้นตอนยอ่ ยๆ เช่น ขั้นตอนการวางอวน การก้อู วน การตัก การ คัดแยก การเกบ็ สตั วน์ ำ้� หรอื อาจจำ� แนกโดยกำ� หนดสถานท่ีปฏิบตั ิงาน บรเิ วณ ปฏบิ ตั ิงานของลกู จา้ ง เช่น ปฏิบตั งิ านที่ห้องเครือ่ ง ปฏิบตั งิ านบรเิ วณดาดฟ้าเรอื การปฏิบตั ิงานบริเวณหอ้ งครวั หรอื สถานทท่ี �ำครวั หรือปฏิบัติงานหอ้ งควบคมุ การจ่ายการแสไฟฟา้ ๔.๑.๓ ทำ� การคน้ หาอนั ตรายทอ่ี าจจะเกิดขน้ึ ในแตล่ ะขั้นตอนของงาน ทีจ่ ะวิเคราะห์ หรือ สถานที่/บริเวณปฏิบัตงิ าน ๔.๑.๔ เสนอแนะวธิ ปี อ้ งกนั อนั ตรายและปรบั ปรงุ แกไ้ ขของแตล่ ะขนั้ ตอน หรือสถานท่/ี บริเวณปฏิบัติงาน ๔.๑.๕ ด�ำเนนิ การปรับปรงุ แก้ไขตามข้อเสนอแนะ ๔.๑.๖ ทบทวนแกไ้ ขการวเิ คราะหง์ านเพอ่ื ความปลอดภยั เปน็ ระยะเพอ่ื ให้การวเิ คราะหง์ านนน้ั มปี ระสทิ ธภิ าพสงู สดุ 44

๔.๒ ตวั อยา่ งการค้นหาอนั ตรายส�ำหรบั เรืออวนลากและเรอื อวนลอ้ ม ๔.๒.๑ การค้นหาอนั ตรายส�ำหรบั เรอื อวนล้อม งาน/บริเวณทีป่ ฏบิ ตั ิงาน ลักษณะการท�ำงาน อันตรายท่เี กดิ ขึ้น มาตรการควบคมุ อนั ตราย การวางอวน การวางอวน จะเปน็ การทง้ิ หนิ - พลัดตกนำ้� และสญู หาย เนอ่ื ง - ใหน้ ายจ้างจดั ให้มกี ารอบรม /ตะก่ัวทีต่ ิดกับเนอ้ื อวนลงน�้ำโดย จากการวางอวนของเรืออวนล้อม ลกู จา้ ง เพื่อให้ลูกจ้างมีความรู้ และ ทยอยปลอ่ ยครา่ วบน(กระสง)ท่ีมี เปน็ การท�ำงานในเวลากลางคนื ซึ่ง ทราบถึงอันตรายท่ีเก่ียวข้องกับการ ทุ่นลอยผกู ตดิ อยดู่ ้วย โดยขณะ ใช้แสงสว่างน้อยในระหว่างวางอวน ปฏิบัติงานจนสามารถปฏิบัติงานได้ วางอวนเรือประมงจะเดินเครื่อง ดงั น้ัน ลกู จา้ งอาจพลัดตกนำ�้ แลว้ อย่างปลอดภัย ช้าๆ และมี เรือเลก็ ช่วยในการตี สญู หายได้ วงลอ้ มอวน เพื่อทำ� การปิดล้อม - เนื้ออวนอาจพนั เขา้ กบั ใบจกั ร - ขณะลกู จา้ งลงไปปลด/ตัดเนอื้ อวน แนวปฏบิ ัติสัตว์น�้ำในทะเล ดา้ นความปลอดภยั ในการทำ�งานภาคประมงทะเล 45 ซึ่งลูกจา้ งต้อง ลงไปปลด/ตดั เน้ือ ให้ผคู้ วบคมุ เรอื หยดุ เครื่องยนต์ เพอ่ื อวนแลว้ แต่กรณี ซงึ่ อาจมคี วาม ป้องกันอันตรายจากการถูกไปพัด เส่ียงต่อการจมน�้ำ และสญู หาย (ใบจกั ร) ตดั เฉือนอวัยวะของผทู้ ่ีลงไป ปลด/ตัด เนื้ออวน และลกู จา้ งผนู้ ั้น ต้องไดร้ บั ฝกึ อบรม และควรมีระบบ การท�ำงานแบบค่หู ู เพื่อปอ้ งกันการ สญู หายในขณะปฏิบัติงาน

สำ�นกั ความปลอดภยั แรงงาน กรมสวัสดิการและคุ้มครองแรงงาน 46 งาน/บริเวณทป่ี ฏบิ ัตงิ าน ลกั ษณะการท�ำงาน อนั ตรายทเ่ี กดิ ขนึ้ มาตรการควบคุมอนั ตราย การกู้อวน เม่ือฝูงสัตว์น�้ำอยู่ในวงอวน การกูอ้ วน จะเกีย่ วข้องโดยตรง - ลูกจ้างทคี่ วบคุมกว้าน ควรได้ แล้วลูกจ้างจะท�ำการกว้านสาย กับกว้านซ่ึงเป็นอุปกรณ์ท่ีช่วยใน รับการฝกึ อบรม ใหม้ ีความรเู้ ก่ยี วกับ ครา่ วล่างเพ่อื ปิดถุงอวน และ การผ่อนแรงในการดึงสายเชือก กวา้ น ลักษณะการท�ำงานของกว้าน รวบห่วงมานขึ้นมาไว้บริเวณหัวเรือ ท่ีผูกติดกับอวนข้ึนบนล�ำเรือ วธิ ีการกอู้ วนโดยใชก้ ว้าน วิธกี าร จากนน้ั จะทำ� การโอบ และกระชับ อันตรายท่เี กี่ยวขอ้ งคือ การถกู สื่อสารขณะกูอ้ วน และอนั ตรายอ่นื ๆ วงอวนให้แคบลงและน�ำอวนมา เชือกกว้านดึงเข้าสู่ตัวกว้านอัน ท่ีเก่ียวข้อง เพอื่ ใหล้ ูกจ้างสามารถ เทียบใหอ้ ย่บู รเิ วณข้างเรือ เพ่อื เน่ืองมาจากการแต่งกายไม่ ใชก้ วา้ นได้อย่างปลอดภัย ให้สะดวกต่อการตักสัตว์น�้ำข้ึน เหมาะสม เช่น เส้อื ผ้ารุ่มรา่ ม มาบนล�ำเรอื การส่ือสารผิดพลาดระหว่าง ผู้ควบคุมการกู้อวนกับผู้ควบคุม กว้าน และการขาดทักษะการ ควบคมุ กวา้ นทีด่ ี

งาน/บริเวณทป่ี ฏิบตั ิงาน ลกั ษณะการท�ำงาน อันตรายทีเ่ กิดขึ้น มาตรการควบคมุ อนั ตราย การตกั ปลา การนำ� สตั วน์ ำ�้ ขน้ึ มาบนลำ� เรอื - พลัดตกน�้ำอนั เนือ่ งมาจาก - ใหน้ ายจ้าง เจา้ ของเรอื จดั ให้มี และสตั วน์ �ำ้ อนื่ ๆ ของเรืออวนล้อมจะด�ำเนินการ การท�ำงานบนท่ีช้ืนแฉะและเปียก อปุ กรณฯ์ ท่ีเหมาะสม เช่น รองเทา้ โดยการใช้สวิงขนาดใหญ่ (เฮีย) ลน่ื อนั เนอ่ื งมาจากเมอื กปลา หรอื บตู๊ เพอ่ื ให้พนกั งานสวมใส่ ในขณะ ตกั สตั วน์ ำ้� จากวงอวนทนี่ ำ� มาเทยี บ เมือกสตั ว์ทะเลอืน่ ๆ ปฏิบัติงานเพื่อป้องกันอันตรายจาก อยู่บริเวณข้างเรือ โดยส่วนของ การล่ืน สวิงจะผูกอยู่กับเชือกและโยงมา ยงั ตวั กวา้ น เพอ่ื ใชใ้ นการผอ่ นแรง - อันตรายจากสิ่งของตกหล่น - ในขณะตกั สตั วน์ ้�ำข้ึนบนล�ำเรอื ส�ำหรับการดึงสวิงที่มีสัตว์น�้ำข้ึน หรือกระแทกชน เชน่ จากสวิง ห้ามมิให้ลูกจ้างที่ไม่เกี่ยวข้องกับการ มาบนลำ� เรอื ซง่ึ การตกั สตั วน์ ำ�้ จะทำ� ที่ใช้ในการตักปลา หรือสัตว์น้�ำ ตักสัตว์น�้ำ อยู่ในบริเวณท่ีมีการตัก แนวปฏบิ ัติ ดา้ นความปลอดภยั ในการทำ�งานภาคประมงทะเล 47 ซำ�้ ๆ ไปเรอื่ ยๆ จนกระทงั่ สัตวน์ ้�ำ หล่นใส่ศรี ษะ เปน็ ต้น หรอื ลำ� เลยี งสตั วน์ ำ้� ขนึ้ บนลำ� เรอื หรอื ท่ีลอ้ มไว้ถูกตกั จนหมด อยู่ภายใต้สวิงที่ใช้ตักสัตว์น้�ำข้ึนบน ลำ� เรอื เพื่อปอ้ งกันมิใชอ่ ปุ กรณท์ ใ่ี ช้ ในการตักกระแทก ชน หรือมสี ่ิงของ หลน่ ใสศ่ รี ษะของลกู จา้ ง

สำ�นกั ความปลอดภยั แรงงาน กรมสวัสดิการและคุ้มครองแรงงาน 48 งาน/บริเวณที่ปฏบิ ตั ิงาน ลักษณะการท�ำงาน อันตรายท่ีเกิดขนึ้ มาตรการควบคมุ อันตราย การจดั เก็บปลา การจัดเก็บสัตว์น้�ำจะเป็นการ - ลกู จา้ งจะเส่ยี งต่อการพลัด - ให้ลูกจ้างสวมอุปกรณ์ฯ ที่ ลงในหอ้ งเก็บ ด�ำเนินการอย่างต่อเนื่องภายหลัง ตกลงในหอ้ งเกบ็ สตั วน์ ำ�้ อนั เนอ่ื ง เหมาะสม ในการทำ� งาน เชน่ รองเทา้ การตกั สตั ว์น�้ำขึ้นบนล�ำเรือ โดย มาจากความรีบเร่งในการท�ำงาน บู๊ต และทำ� งานอย่างระมัดระวงั โดย ลูกจ้างจะเทสัตว์น�้ำออกจากสวิง และสภาพการท�ำงานที่เปียกล่นื เฉพาะบริเวณปากห้องเก็บสัตว์น้�ำ ขนาดใหญ่ผสมกับน�้ำแข็งพร้อมๆ และบริเวณดังกล่าว ต้องไม่มอี ปุ กรณ์ กันลงไปในห้องเกบ็ สัตวน์ ้�ำ /สง่ิ ของวางท่ีกีดขวางการท�ำงาน - ลกู จ้างบางสว่ นอาจได้รับ - ให้นายจ้างจดั ให้มีอุปกรณฯ์ อันตรายจากความเย็นจากน�้ำแข็ง ท่ีเหมาะสม เชน่ รองเทา้ บู๊ต ถงุ มอื ทน่ี �ำใชม้ าดองปลา และอาจรบั ได้ หรืออุปกรณ์ท�ำงานที่เหมาะสม ผลกระทบจากการทำ� งานในสภาพ เชน่ เครื่องมือทใี่ ชใ้ นการขุดน�้ำแขง็ แวดล้อมที่ชื้นแฉะ เชน่ โรคผิวหนัง และการสาดน้�ำแข็งลงในห้องเก็บปลา การไดร้ บั พษิ จากสัตวท์ ะเลบางชนดิ